BIBLIAto jest

Pismo wite Starego i Nowego

Przymierza

BIBLIAto jest

Pismo wite Starego i Nowego

Przymierza

Przekad z jzyka hebrajskiego, aramejskiego i greckiego

Ewangeliczny Instytut Biblijny Pozna 2018

Biblia, to jest Pismo wite Starego i Nowego PrzymierzaPrzekad dosownyWydanie drugie (elektroniczne)

2018 Ewangeliczny Instytut Biblijny, www.feib.pl

Tumaczenie: Piotr Zaremba

Odsyacze: Karolina J. Zaremba, Krystyna W. Wierszyowska-Zaremba, Piotr Zaremba

Przypisy i czci wstpne: Waniejsze uwagi o przekadzie, tabele informacyjne, Miary i wagi, uwagi na temat not wstpnych i podziau Ksigi Psalmw: Piotr Zaremba

Przekad czci wstpnych na jzyk angielski: Karolina J. Zaremba

Redakcja naukowa: Robert Merecz, Karolina J. Zaremba

Konsultacja polonistyczna: Ewa i Andrzej Seweryn, Marta Tylenda-Wodniczak, Karolina J. Zaremba

Obrbka elektroniczna: ukasz Czarniecki

Skad i projekt okadki: ukasz Wodniczak

Mapy: Pawe Kozowski, Robert Mieniok, Piotr Zaremba

Ilustracje: Emilia Maciejewska

Sponsor przekadu: In Touch Mission International

All Rights ReservedWszelkie prawa zastrzeone. Przedruk, odtwarzanie lub przetwarzanie caoci lub fragmentw ksiki w mediach kadego rodzaju wymaga pisemnego zezwolenia Ewangelicznego Instytutu Biblijnego.

ISBN: 978-83-62242-84-9 wydanie elektroniczne (PDF)

OD WYDAWCW

Sowo zaproszenia

Trzymasz w rce nie tyle Ksig, co bibliotek szedziesiciu szeciu Ksig Starego i Nowego Przymierza. Uwiecznione w nich sowa wkraczay w ludzk rzeczywisto stopniowo, na przestrzeni bodaj tysica czterystu lat, aby w kocu znale potwierdzenie i peny wyraz w Sowie, ktre stao si ciaem, w Jezusie Chrystusie.

Ksigi tego zbioru nie przestaj suy wielu za podrcznik definiowania racji. Tymczasem maj one suy pogbianiu relacji. Obserwujc wzmoone wysiki wspczesnych sobie uczonych, Pan Jezus Chrystus podsumowa: Zagbiacie si w Pisma, poniewa sdzicie, e macie w nich ycie wieczne, podczas gdy one skadaj wiadectwo o Mnie. A jednak nie chcecie przyj do Mnie, aby zyska ycie.

Trudno o lepsze ujcie sprawy. Jeli na kartach tych Pism zamierzasz szuka przede wszystkim racji, to zapewne j znajdziesz, jak wielu innych na wasn miar, jednym na pociech, drugim na przekr. Moe tej racji zechcesz broni, a nawet za ni umrze. Jeli jednak dziki tej Ksidze nie nawiesz relacji z Osob, z Panem wszechrzeczy, Jezusem Chrystusem, jeli On sam nie stanie si rdzeniem Twojego ycia, to uzbrojony w prawdziwe racje, moesz rozmin si z prawdziwym yciem.

Ksiga ta nie naley do atwych. I dobrze. Szczerzej przyjd Ci sowa: Panie, otwrz mi oczy na to, co na tych kartach czytam, a to, co zrozumiem, zastosuj w yciu. Przy takiej postawie doznasz czego szczeglnego: zauwaysz, e Pismo wite jest Ksig, ktr czyta si w obecnoci jej Autora. Na tym polega wyjtkowo tej Ksigi i przygoda, do ktrej Ci zapraszamy.

Ewangeliczny Instytut Biblijny

FROM THE PUBLISHERS

You are invited!

What you have in your hands is not just one book, but rather a whole library of sixty-six books that together make up the Holy Scriptures of the Old and the New Testament. The words in these books took their time entering the human reality. About a thousand four hundred years, in fact. And then, at last, they found their full confirmation and expression in the Word who became flesh in Jesus Christ.

Some people use this library as a handbook for formulating the right answers. But its goal was to point to the right Person. Looking at the desperate efforts of his contemporaries, the Lord Jesus Christ said once, You search the Scriptures because you think that in them you have eternal life; and it is they that bear witness about me, yet you refuse to come to me that you may have life.

We couldnt say it better. If you study the Scripture to find the right answers, youll probably succeed. Many people did, each in their own way, to comfort some and spite the others. You may feel like defending these answers, maybe even die for them. But if you dont allow this Book to lead you into a relationship with the right Person, the Lord of all, Jesus Christ, if He doesnt become the core of your life, it may very well happen that armed with the right answers, you will miss out on the right place for your eternal existence.

This Book is not an easy one. But thats good. Youll be honestly motivated to pray, God, open my eyes to what I read here, and what I understand, Ill put into practice. With such an attitude, youll feel something special youll realize the Bible is a book you read in the presence of its Author. Thats the beauty of this Book and the adventure we invite you to embark on.

Evangelical Bible Institute

SPIS TRECI

Wstp VIII

Jak korzysta z przekadu dosownego XVIII

Introductory remarks XXII

Wykaz skrtw i oznacze XXXII

STARE PRZYMIERZE

Ksiga Rodzaju (Pierwsza Ksiga Mojeszowa, Genesis) 1

Ksiga Wyjcia (Druga Ksiga Mojeszowa, Exodus) 61

Ksiga Kapaska (Trzecia Ksiga Mojeszowa, Leviticus) 115

Ksiga Liczb (Czwarta Ksiga Mojeszowa, Numeri) 157

Ksiga Powtrzonego Prawa (Pita Ksiga Mojeszowa, Deuteronomium) 211

Ksiga Jozuego 259

Ksiga Sdziw 289

Ksiga Rut 321

Pierwsza Ksiga Samuela 327

Druga Ksiga Samuela 369

Pierwsza Ksiga Krlewska 405

Druga Ksiga Krlewska 445

Pierwsza Ksiga Kronik 483

Druga Ksiga Kronik 521

Ksiga Ezdrasza 565

Ksiga Nehemiasza 579

Ksiga Estery 599

Ksiga Joba 609

Ksiga Psalmw 649

Przypowieci Salomona (Ksiga Przysw) 801

Ksiga Kaznodziei (Ksiga Koheleta) 839

Pie nad pieniami 853

Ksiga Izajasza 861

Ksiga Jeremiasza 937

VISPIS TRECI

Treny 1011

Ksiga Ezechiela 1025

Ksiga Daniela 1087

Ksiga Ozeasza 1109

Ksiga Joela 1123

Ksiga Amosa 1129

Ksiga Abdiasza 1139

Ksiga Jonasza 1141

Ksiga Micheasza 1145

Ksiga Nahuma 1153

Ksiga Habakuka 1157

Ksiga Sofoniasza 1161

Ksiga Aggeusza 1165

Ksiga Zachariasza 1169

Ksiga Malachiasza 1181

NOWE PRZYMIERZE

Ewangelia wedug w. Mateusza 1189

Ewangelia wedug w. Marka 1229

Ewangelia wedug w. ukasza 1255

Ewangelia wedug w. Jana 1297

Dzieje Apostolskie 1327

List w. Pawa do Rzymian 1367

Pierwszy List w. Pawa do Koryntian 1385

Drugi List w. Pawa do Koryntian 1401

List w. Pawa do Galacjan 1413

List w. Pawa do Efezjan 1419

List w. Pawa do Filipian 1425

List w. Pawa do Kolosan 1431

Pierwszy List w. Pawa do Tesaloniczan 1435

Drugi List w. Pawa do Tesaloniczan 1439

Pierwszy List w. Pawa do Tymoteusza 1443

VII SPIS TRECI

Drugi List w. Pawa do Tymoteusza 1449

List w. Pawa do Tytusa 1453

List w. Pawa do Filemona 1457

List do Hebrajczykw 1459

List w. Jakuba 1473

Pierwszy List w. Piotra 1479

Drugi List w. Piotra 1485

Pierwszy List w. Jana 1489

Drugi List w. Jana 1494

Trzeci List w. Jana 1495

List w. Judy 1497

Objawienie w. Jana 1499

DODATKI

Miary i wagi 1520

Informacje do Ksigi Psalmw 1524

MAPY I ILUSTRACJE

Mapy 1530

Ilustracje 1535

WSTP

Plan WstpuNiniejszy Wstp dzieli si na cztery czci: Cz 1 to informacje o Biblii, to jest Pi-

mie witym Starego i Nowego Przymie-rza jako publikacji.

Cz 2 to dane o tekcie rdowym i kry-teriach doboru wariantw tekstowych.

Cz 3 to dane o cechach szczeglnych przekadu.

Cz 4 to informacje o ukadzie treci i szczegach redakcji technicznej.

Taki plan powinien pomc Czytelnikom: powiza niniejsz publikacj z innymi

publikacjami Ewangelicznego Instytutu Biblijnego (EIB);

dowiedzie si o jej celach, przeznacze-niu i wartociach;

pozna rda tekstw wyjciowych i kry-teria doboru ich wariantw;

uchwyci cechy szczeglne przekadu; uatwi korzystanie z publikacji.

Cz 1: Biblia, to jest Pismo wite Starego i Nowego Przymierza jako publikacja

Przekad dosowny i przekad literacki EIBNiniejsze, pierwsze wydanie Biblii, to jest Pisma witego Starego i Nowego Przymie-rza w przekadzie dosownym jest drugim powstajcym w ramach polskiego chrzeci-jastwa ewangelicznego dzieem przeka-du Pisma witego z jzykw oryginalnych. Powizane jest ono z przekadem literac-kim EIB o podobnym tytule.1 Oba te prze-kady powstaway jednoczenie. Wydany wczeniej przekad literacki powstawa na bazie niniejszego przekadu dosownego, a jednoczenie spostrzeenia poczynione w trakcie tworzenia przekadu literackiego i po jego wydaniu przyczyniay si do ulep-szania przekadu dosownego. W kolejnych

1 Biblia, to jest Pismo wite Starego i Nowego Przymierza. 2016 i 2017. Pozna: Ewangeliczny Instytut Biblijny, Liga Biblijna w Polsce.

wydaniach obu przekadw zwizek ten zo-stanie utrzymany.

Cele publikacji przekadu dosownegoPublikacja przekadu dosownego spenia nastpujce cele:

1. dostarcza tumaczenia, ktre jest rw-nie wierne przesaniu oryginau jak ka-dy dobry przekad, lecz mniej ni przekad literacki odbiega od tekstu wyjciowego w zakresie zachowania odpowiednioci czci mowy przy jednoczesnym zachowa-niu wymogw skadni, frazeologii, a tam, gdzie to mogo by istotne, nawet kolokacji;

2. dostarcza tumaczenia, ktre zwile przedstawia bogactwo wariantw tekstu wyjciowego wraz z ich znaczeniem w jzy-ku polskim;

3. daje dostp do dziea, ktre moe su-y jako stosunkowo zwizy przekad, a zarazem komentarz lingwistyczno-tek-stowy przydatny w pracy nad tekstem bi-blijnym podejmowanej w pojedynk, na przykad w trakcie przygotowywania ka-zania, lub grupowo, na przykad w gronie rodziny, przyjaci czy uczestnikw ycia wsplnoty wiernych;

4. daje dostp do dziea, ktre jako prze-kad eklektyczny, omwiony w dalszej cz-ci Wstpu, unaocznia zoono dziejw tekstu biblijnego i przez to pozwala Pi-smom witym wyraniej skada wia-dectwo o sobie samych;

5. daje dostp do dziea, ktre ma in-trygowa, wywoywa twrczy niepokj i przez to budzi nieodparte pragnienie przedsibrania tego, co trudne, dociekania tego, co zawie, mierzenia si z pytaniami wci pozostajcymi bez odpowiedzi, sta-wania w bezsile, upokorzeniu, a nawet roz-paczy wobec Tego, za ktrego spraw te Pi-sma zostay spisane, byy przekazywane i redagowane i ktrego mona by w najci-lejszym sensie uzna za Autora tych Pism, Nauczyciela ich prawd i Sprawc egzysten-cjalnej przemiany tych wszystkich, dla kt-rych sta On si Per Najdrosz Pana Je-zusa Chrystusa.

IX

Adresaci przekadu dosownego EIBPrzekad dosowny podany w niniejszej pu-blikacji, cho powsta w ramach polskiego chrzecijastwa ewangelicznego, nie zosta stworzony z zamiarem dostarczenia prze-kadu wyznaniowego. Std, jako gos tej czci chrzecijastwa, adresowany on jest do caego spoeczestwa, szczeglnie jed-nak do osb: zainteresowanych gbszym poznaniem

Pisma witego oraz kultury czasw, ktre je wyday;

zajmujcych si, w kadej formie i zakre-sie, nauczaniem, wychowaniem, kazno-dziejstwem i duszpasterstwem;

studiujcych w kadym trybie i zakresie; zainteresowanych gosem na rzecz stae-

go ubiblijniania chrzecijastwa.

Warto przekadu dosownego EIBWarto niniejszego przekadu nie ograni-cza si do walorw tekstu samego tuma-czenia zawartego w kolumnach. Obejmuje ona rwnie, w pierwszym rzdzie, przy-pisy, ktrych jest okoo dwudziestu tysi-cy, a nastpnie odsyacze do innych frag-mentw biblijnych, ktrych s dziesitki tysicy.

Wane znaczenie dla zrozumienia Pi-sma witego maj te wiadomoci wstp-ne, podawane na pocztku kadej ksi-gi, oraz mapy i inne dodatki zamieszczo-ne na kocu publikacji, cho cz si one z przetumaczonym tekstem w mniejszym stopniu.

Dla Czytelnikw szczeglnie zaintere-sowanych przewidziano czci: Literatura i uwagi do wersetw Pisma witego oraz Li-teratura, omwione w czci Jak korzysta z przekadu dosownego.

Z niniejszego przekadu warto korzysta wraz z przekadem literackim EIB. Przeka-dy te wzajemnie si uzupeniaj i wzboga-caj. Warto te, co oczywiste, jak najcz-ciej i w jak najszerszym zakresie odwo-ywa si do tekstu greckiego, hebrajskie-go i aramejskiego Pisma witego oraz do wszelkich rde mogcych przyczyni si do lepszego zrozumienia sownictwa, skadni i kultury, ktrych Pismo wite jest owocem. Jest to szczeglnie wane, gdy

wemie si pod uwag, e powstawao ono na przestrzeni dziejw porwnywalnych z histori literatury polskiej.

Cz 2: Tekst rdowy i kryteria doboru wariantw tekstowych

Tekst rdowy Nowego PrzymierzaPodstaw prac przekadowych ksig Nowe-go Przymierza by tekst i aparat krytyczny zawarty zarwno w dwudziestym sidmym, jak i w dwudziestym smym wydaniu No-vum Testamentum Graece Nestlego-Alan-da (NA27 i NA28, odpowiednio: 1993 i 2012, Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft).

Tekst Listw Powszechnych zweryfiko-wano w oparciu o NA28, jako e tylko w ob-rbie tych Listw wydawcy wspomnianego tekstu greckiego dokonali zmian w opar-ciu o nowo opracowan wytyczn, tzw. metod genealogii spjnych wariantw (ang. Coherence-Based Genealogical Me-thod, w skrcie CBGM). Zgodnie z t nazw opiera si ona na statystycznej spjnoci pomidzy wariantami potencjalnego po-przednika danego wiadectwa tekstowe-go a wariantami jego niekoniecznie bezpo-redniego nastpnika. Metoda ta przywra-ca w tekcie gwnym NA28 miejsce tym wariantom tekstowym, ktre jako p-niejsze znajdoway si w aparacie kry-tycznym NA27.

W ten sposb tekst grecki najnowsze-go wydania Novum Testamentum Graece w obrbie Listw Powszechnych zbliy si do Tekstu wikszociowego.

Tekst rdowy Starego PrzymierzaTekstem rdowym dla przekadu ksig Starego Przymierza byy: Biblia Hebra-ica Stuttgartensia (BHS),1 Biblia Hebra-ica Quinta (BHQ)2 (w zakresie ksig opu-blikowanych, to jest Ksigi Powtrzonego Prawa, Ksigi Sdziw, Ksig Piciu Me-gilot, Ksig Ezdrasza i Nehemiasza oraz

1 Biblia Hebraica Stuttgartensia. 1997. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.

2 Biblia Hebraica Quinta. 2004-2011. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.

WSTP

X

Prorokw Mniejszych), Picioksig Sama-rytaski (PS),1 tekst zwojw znad Morza Martwego (ZMM)2 w zakresie ksig biblij-nych oraz tekst Septuaginty (G) w zakresie hebrajskiego Tanach.3

Kryteria doboru wariantw do tekstu gwnego przekaduPrzekad dosowny EIB, jak wikszo wspczesnych przekadw, jest przeka-dem eklektycznym, to jest opartym na wie-lu rdach tekstu hebrajskiego, z mniej-szymi fragmentami aramejskimi, i tekstu greckiego. Ten rodzaj przekadu narzuca potrzeb ustalenia kryteriw doboru wa-riantw tekstowych zawiadczonych w roz-licznych rdach.

Przy wyborze wariantw tekstowych do tekstu gwnego niniejszego przekadu kierowano si trzema oglniejszymi kry-teriami i szecioma wszymi wzgldami.

Trzy kryteria to:1. kryterium wikszego wgldu w zoo-

no tekstu biblijnego (kw);2. kryterium wikszej zrozumiaoci tek-

stu dla odbiorcy przekadu (kz);3. kryterium jzykowe (kj).Kryterium pierwsze i drugie opiera si na

obserwacji, e wszystkie wiadectwa tek-stowe Pisma witego s wane, skadaj si na skarb kocioa i stanowi przyczynek do peniejszego zrozumienia jego dziejw i przesania. Trafno tej obserwacji znaj-duje uzasadnienie w obecnym stanie bada nad tekstem dostpnych nam wiadectw. Naturaln konsekwencj takiego stanu rze-czy jest dawanie w tekcie gwnym miej-sca wariantom zapewniajcym szersze spojrzenie na rnorodno wiadectw tek-stowych, a jednoczenie skutkujcym bar-dziej zrozumiaym przekadem. Kryterium trzecie odzwierciedla oczywist zasad tu-maczenia z oryginau, a nie z jego przeka-du. Std w przypadku Starego Przymierza

1 Samaritan Pentateuch Edited to MS 6 of the Shekhem Synagogue. 1994; 2015, Accordance 11.

2 Discoveries from the Judean Desert. 1955-2002. Oxford: Claredon Press.

3 Septuaginta: (1) Rahlfs, A. 1979. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft; (2) Ziegler J. 1931-2006. Gttingen: Vanderhoeck & Ruprecht.

pierwszestwo dawano pismom oryginal-nie hebrajskim, z ich aramejskimi fragmen-tami, nalecym do hebrajskiego Tanach. Jednak ze wzgldu na stan i natur tekstu spgoskowego Starego Przymierza w mo-liwie jak najwikszym zakresie starano si uwzgldni odpowiadajce mu pisma Sep-tuaginty. W przypadku Nowego Przymierza pierwszestwo dawano pismom greckim, nie umniejszajc znaczenia jego staroyt-nych przekadw. W przypisach zwracano te uwag na moliwe wyniki tumaczenia tekstu greckiego na jzyk hebrajski.

W ramach wymienionych kryteriw kie-rowano si dodatkowo szecioma wzglda-mi, odpowiadajcymi, poza pitym i sz-stym, kryteriom przyjmowanym w kryty-ce tekstu i odzwierciedlonym we wspcze-snych przekadach Pisma witego na jzy-ki narodowe.

Sze wzgldw to:1. wzgld staroytnoci wariantu (ws),

korespondujcy z omwionym dalej lectio ante potior;

2. wzgld objtoci wariantu (wo), kore-spondujcy z omwionym dalej lectio bre-vior potior;

3. wzgld trudnoci wariantu (wt), kore-spondujcy z omwionym dalej lectio diffi-cilior potior;

4. wzgld logicznoci wariantu (wl), da-jcy pierwszestwo tym wariantom, w kt-rych uyte sowa lub konstrukcje s bar-dziej logiczne;

5. wzgld pierwszestwa myli Nowego Przymierza przed Starym (wp), w myl kt-rego tam, gdzie to miao znaczenie, trzy-mano si zasady wyjaniania Starego Przy-mierza Nowym;

6. wzgld duchowego dziedzictwa (wd), zgodnie z ktrym w tekcie gwnym dano miejsce wariantom z reguy nie uwzgld-nianym w tekcie gwnym przekadw stosujcych kryteria krytycznych opraco-wa tekstw wyjciowych. Za daniem miej-sca tym wariantom przemawia spostrzee-nie, e ich umieszczanie w przypisach po-woduje, e cakowicie znikaj z wyda Pi-sma witego, ktre przypisw nie publi-kuj i w ten sposb odcinaj Czytelnikw od duchowego dziedzictwa kocioa.

WSTP

XI

Zastosowanie przedstawionych kryte-riw i wzgldw jest, za pomoc podanych skrtw, zaznaczone w waniejszych miej-scach w przypisach.

Podane wyej rozstrzygnicia wymaga-j dodatkowego komentarza. Tekst biblij-ny podany w wyszczeglnionych w niniej-szym Wstpie rdach zosta przygotowa-ny w oparciu o zaoenia i kryteria przyjte przez stojce za nimi grona biblistw. Zao-eniom tym i kryteriom mona podporzd-kowa take proces tumaczenia, ale mo-na je zmodyfikowa lub ustali inne. W za-lenoci od przyjtych kryteriw mona na przykad otrzyma przekady homogenicz-ne, to znaczy oparte na jednym rdle, albo eklektyczne, oparte na twrczym wykorzy-staniu wielu rde. W pierwszym przy-padku peniejszy wgld w bogactwo wia-dectw tekstowych byby spraw tysicy przekadw na jzyk polski. Ich czytelnicy mogliby je sobie porwnywa i zestawia we wasnym zakresie. W drugim przypad-ku peniejszy wgld mgby by spraw jednego dziea, z tekstem gwnym wyra-ajcym okrelone zaoenia i kryteria oraz z bardziej lub mniej rozbudowanym apa-ratem krytycznym. Niniejszy przekad jest wanie wyrazem tej drugiej moliwoci.

Przekad dwudziestu czterech ksig he-brajskiego Tanach, czyli trzydziestu dzie-wiciu ksig Starego Przymierza, jako eklektyczny, nie jest konsekwentnym tu-maczeniem tekstu masoreckiego (MT) po-danego w BHS. Znalazy w nim odzwiercie-dlenie rwnie warianty tekstowe BHQ, PS, ZMM i G.

Takie podejcie uzasadnione jest trzema wzgldami: (1) Odkrycie zwojw znad Mo-rza Martwego rzucio nowe wiato na tekst masorecki, a przez to na Septuagint, ktra dziki temu zyskaa na znaczeniu. (2) Sama Septuaginta, pojmowana w tych rozwaa-niach jako grecki przekad ksig Biblii he-brajskiej, podobnie jak niniejszy przekad nie jest konsekwentnym tumaczeniem tekstu masoreckiego w takiej formie, w ja-kiej podaje go BHS. Tekst Septuaginty jest w niektrych przypadkach bardziej zgod-ny z tekstem manuskryptw znad Morza Martwego, a w co najmniej dwch przy-

padkach, by moe z tekstem dokumentw dzi ju nieznanych. Jest to o tyle wane, e z Septuaginty korzystali autorzy Nowe-go Przymierza. (3) Konsekwentne przeka-danie tekstu masoreckiego czasem niepo-trzebnie wprowadza do Pisma witego Starego i Nowego Przymierza rozbieno-ci znaczeniowe, co jest szczeglnie wane w przypadku cytatw tego tekstu w Nowym Przymierzu.

Przekad dwudziestu siedmiu ksig No-wego Przymierza jest rwnie eklektyczny, podobnie jak tekst podany w NA27, NA28, w Tekcie Przyjtym czy Wikszociowym, lecz odzwierciedla inne ni w przypadku tych dzie kryteria doboru tekstu gwnego wyej podane.

Oglnie rzecz biorc, kryteria rzdz-ce doborem tekstu gwnego mog kszta-towa si od najprostszych, na przykad: tekst gwny jest przekadem takiego a takiego manuskryptu, do bardziej zoo-nych, na przykad dwunastu, przyjtych przez biblistw stojcych za tekstem grec-kim NA27 i NA28 i omwionych w publika-cji The Text of the New Testament1 oraz na stronach wstpnych NA28.

Cokolwiek upraszczajc, da si stwier-dzi, e kryteria, ktrych wyrazem s prze-kady Pisma witego ostatnich dziesicio-leci, mona sprowadzi do piciu, z ktry-mi wie si cech obiektywnoci: (1) wiek wiariantu: im starszy, tym lepszy (lectio ante potior); (2) jzyk wariantu: hebraj-ski i aramejski w przypadku pism Starego Przymierza, grecki w przypadku pism No-wego Przymierza; (3) dugo wariantu: im krtszy, tym lepszy (lectio brevior potior); (4) zrozumiao wariantu: im trudniejszy, tym lepszy (lectio difficilior potior); (5) wy-janialno wariantu: za lepszy moe uzna-ny by ten, ktry da si bardziej przekony-wujco wyjani przez inne warianty, oczy-wicie przy zachowaniu zgodnoci z kon-tekstem i wiadectwami zewntrznymi.

1 Aland K. i B. 1995. The Text of the New Testa-ment. An Introduction to the Critical Editions and to the Theory and Practice of Moder Textu-al Criticism. Grand Rapids: Eerdmans, 280-281.

WSTP

XII

Z wymienionych piciu kryteriw tyl-ko trzy pierwsze mona by uzna za obiek-tywne, ale nawet ich nie mona stosowa bez zastrzee; zatem i one s cokolwiek subiektywne. Kryteria te skutkuj tekstem trudniejszym do zrozumienia. Nie stano-wi to wikszego problemu dla biblistw. Utrudnia natomiast zrozumienie tekstu Czytelnikom mniej obeznanym z przed-miotem. Skoro bardziej zainteresowani spord nich i tak, w poszukiwaniu zrozu-mienia, siegaj do przypisw i komentarzy, dlaczego nie uawi ycia im i wszystkim innym, podajc w tekcie gwnym tekst janiejszy, a w przypisach kwestie trud-niejsze dla tych, ktrzy gustuj w rze-czach zawiych i z zasady odwouj si do przypisw i komentarzy? Takie uatwienie uznano za zasadne i dlatego niniejszy prze-kad, ze swoimi kryteriami i wzgldami, jest jego wyrazem.

Kilku uwag wymaga take kryterium j-zykowe (kj), to jest udzielenie pierwsze-stwa, w przypadku Starego Przymierza, pismom oryginalnie hebrajskim, z frag-mentami aramejskimi, nalecym do he-brajskiego Tanach. Kryterium to z jednej strony nie budzi zastrzee tumaczy si z tekstw oryginalnych, a nie z ich przeka-dw. Z drugiej jednak strony cieniem rzu-ca si na nie fakt, e autorzy Nowego Przy-mierza w wikszoci przypadkw cytowa-li z Septuaginty, powiadczajc tym sa-mym, e ich oryginaem by tekst grec-ki, nie hebrajski. W niniejszym przekadzie tekst Septuaginty jest powanie brany pod uwag, cho przyszo moe pokaza, e wci w zbyt maym zakresie.

Przy tej okazji warto dotkn sprawy skadu, lub kanonu, Starego Przymierza. Pismo wite nigdzie bezporednio nie po-daje skadu wasnych ksig. Choby za wy-tyczn uzna sowa z Mt 23:35 (k 11:51), wskazujce na Tanach, to i tak samo przy-wizanie autorw Nowego Przymierza do Septuaginty i ich obeznanie z ksigami niekanonicznymi przemawiaj za tym, e sprawa skadu ksig Starego Przymierza bya dla nich kwesti otwart na tyle, e wspczesny Czytelnik powinien rwnie by zarwno z Septuagint, jak i z ksigami

niekanonicznymi jak najlepiej zaznajomio-ny. Przemawia za tym dodatkowo historia ksztatowania si kanonu.

W Nowym Przymierzu istniej wyranie przesanki, by objawienie si Boga w Chry-stusie Jezusie traktowa jako najwaniej-sze, jako klucz do zrozumienia Starego Przymierza. By si o tym przekona, wy-starczy odwoa si choby do takich frag-mentw jak: J 1:18; 14:5-17; 1Kor 15:1-15 i Hbr 1:2. W zwizku z tym, w tych przypadkach, gdzie miao to znaczenie, trzymano si za-sady wyjaniania Starego Przymierza No-wym. Jednym z tego przykadw jest prze-tumaczenie Ha 2:4 zgodnie z myl apo-stoa Pawa zawart w Licie do Rzymian (Rz 1:16-17), tj. sprawiedliwy z wiary y b-dzie, a nie zgodnie z myl, powiedzmy, Pe-szeru do Ksigi Habakuka, tj. sprawiedliwy z wiernoci y bdzie, cho takie tuma-czenie te byoby uzasadnione.

Cz 3: Cechy szczeglne przekadu

Przekad dosowny jak to rozumie?Przekad dosowny w odniesieniu do niniej-szej publikacji naley rozumie jako dzieo wyraajce trosk o to, by tam, gdzie to mo-liwe, jedno sowo w jzyku rdowym tu-maczy jednym sowem w jzyku polskim, przy zachowaniu odpowiednioci czci mowy oraz uwzgldnieniu zasad skadni.

W powyszym zdaniu warto skomento-wa zastrzeenie: tam, gdzie to moliwe, bo nie wszdzie jest to moliwe. Na przykad, nie da si przetumaczy determinatyww jzyka hebrajskiego ani rodzajnikw jzyka greckiego. W jzyku polskim nie maj one odpowiednika. Czasem obecno tej cz-ci mowy w tekcie wyjciowym mona za-znaczy w inny sposb w przekadzie, ale nie zawsze jest to moliwe bez skutkw dla znaczenia.

Poza tym istniej przypadki, w kt-rych trzymanie si podanej zasady rwno-wanoci mogoby razi lub wprowadza w bd. Dotyczy to na przykad terminw lub form zaliczanych w jzyku polskim do przestarzaych. Choby byy one przy-datne, jak na przykad czas zaprzeszy czy

WSTP

XIII

imiesowy uprzednie, w niektrych przy-padkach sprawiayby wraenie zbyt staro-wieckich, a nawet mogyby zosta niewa-ciwie zrozumiane.

W kocu, w kontekcie rozwaanego za-strzeenia, naley powiedzie o wprowa-dzaniu do przekadu sw nie majcych od-powiednika w tekcie rdowym. Bywa to czasem konieczne. W tych przypadkach koniecznych starano si to wprowadzenie zaznacza, ujmujc dodane sowa w na-wiasy kwadratowe. Jednak dla uniknicia raco czstego wprowadzania ich do tek-stu nie czyniono tego w kadym przypad-ku. Nie stosowano zatem nawiasw kwa-dratowych w przypadku metonimii. W ra-mach tej figury stylistycznej jednym i tym samym sowem okrelona bywa caa sfera poj nalecych do okrelanej dziedziny. Grzechem, na przykad, nazwana jest te ofiara za grzech. cile rzecz biorc, nale-aoby wic w nawiasach kwadratowych umieszcza sowa: ofiara za. Jzyk hebraj-ski peen jest te zda nominalnych. Chcc by skrupulatnym, naleaoby w nawia-sach kwadratowych umieszcza kady wy-magany w jzyku polskim i warunkowany kontekstem czasownik. Nawiasw zatem mogoby by niepokojco wiele.

Inn, cho zwizan z nawiasami spra-w, s przypadki, w ktrych dla jednego sowa w jzyku wyjciowym brak odpo-wiadajcego mu jednego sowa w jzyku polskim. Wybr, ktre z dodatkowych sw umieci w nawiasie kwadratowym, byby czysto umowny. Mona by w takich przy-padkach wszystkie sowa wiza cznika-mi, ale na gruncie polskim to rwnie mo-goby razi,1 lub co powaniejsze czyni przekad mniej czytelnym.

Ostatnim szczeglnym zagadnieniem, w obrbie ktrego stosowanie nawiasw kwadratowych byoby sporne, s idiomy. Tumaczeniu idiomw powicony jest jed-nak odrbny wywd o tym tytule w czwar-tej czci Wstpu.

1 W jzyku angielskim istnieje w tym wzgldzie wiksza tolerancja, zob. The Amplified Bible, 1965, Michigan: Zondervan, np. long-promi-sed (Ef 1:13), native-born (Ef 5:8).

Na koniec naley podkreli, e przekad dosowny nie jest przekadem interlinear-nym, w ktrym sowa w jzyku wyjcio-wym, umieszczonym w jednej linii, podpi-sane s sowami w jzyku polskim, umiesz-czonym w nastpnej linii. Takie przekady nie s w stanie speni wymogw skadni i powinny by raczej uznawane za, sk-dind przydatne, uproszczone sowniki, a nie przekady waciwe, to znaczy takie, ktre poza leksykonem uwzgldniaj rw-nie kontekst i skadni.

Przekad dosowny a przekad literackiScharakteryzowany wyej przekad do-sowny tym rni si od przekadu lite-rackiego zaproponowanego przez EIB, e w przypadku tego drugiego w proce-sie tumaczenia starano si jzyk greckie-go, hebrajskiego i aramejskiego oryginau w wikszym stopniu podporzdkowa wy-mogom jzyka polskiego. Na przykad tyl-ko w wyjtkowych przypadkach, jak Rz 1:18 czy 1J 5:16, zastosowano nawiasy kwa-dratowe dla zaznaczenia dodania sw nie wystpujcych w tekcie oryginalnym. ci-lej te rugowano formy przestarzae. Nie zawsze, cho bez jakiegokolwiek zmienia-nia znaczenia tekstu, trzymano si zasa-dy tumaczenia jednego sowa w tekcie wyjciowym jednym sowem w jzyku pol-skim. Rnica midzy oboma przekadami jest zatem raczej ilociowa ni jakociowa.

Dosowno, literacko a wierno przekaduPrzy rozwaaniach nad dosownoci i lite-rackoci moe pojawi si pytanie o wier-no przekadu, to znaczy: ktry z prze-kadw jest wierniejszy, dosowny czy lite-racki? Odpowied na to pytanie zaley od przedmiotu wiernoci. Jeli za przedmiot wiernoci uzna na przykad zachowanie odpowiednioci w sferze czci mowy, to przekad dosowny wypadnie jako wierniej-szy. Ale jeli przedmiotem wiernoci uczy-ni odpowiednio znaczenia formuowa-nych w obu jzykach myli, odpowiednio reakcji na takie ich sformuowanie lub od-powiednio w odniesieniu do ich idioma-tycznoci, to wierniejszym moe okaza si

WSTP

XIV

odpowiednio przekad literacki, dynamicz-ny lub idiomatyczny. Wanie dlatego ten, komu zaley na dogbnym zrozumieniu Pi-sma witego, a nie jest w stanie uczy si jzykw biblijnych, powinien korzysta ze wszystkich przekadw, majc na uwadze swoisto kadego z nich.

Jeli chodzi o wymienione wyej przeka-dy EIB, to oba s wierne w obrbie wasnych cech. Literacko przekadu EIB odnosi si gwnie: (1) do realiw ycia codziennego; (2) do narracji historycznych i geograficz-nych (jak na przykad w Dziejach Apostol-skich); (3) do stosowania zaimkw zamiast powtarzania tych samych sw lub do wtr-cania imion autorw wypowiedzi tam, gdzie brak tego mgby zamazywa znaczenie tek-stu; (4) do przekadu idiomw (cho kulturo-we ich brzmienia zostay podane w przypi-sach); (5) do podziau czasem bardzo du-gich i trudnych do zrozumienia zda na krtsze, bez szkody dla sensu wypowiedzi.

Dosowno a konsekwencja w przekadzie tych samych sw Wydawaoby si, e w przekadzie dosow-nym sowa jzyka wyjciowego powin-ny by tumaczone na jzyk polski zawsze w ten sam sposb. Taka praktyka byaby jednak bdna i susznie jest za tak uwa-ana. Powszechnie wiadomo, e w kadym przypadku tumaczeniem sowa rzdzi kontekst. Te same sowa w rnym kontek-cie mog mie rne znaczenie. Przyka-dw tego mona by poda setki. By moe najbardziej wymownym jest greckie so-wo pistis, ktre w zalenoci od kontekstu moe oznacza wiar, ufno i wierno.

Oznajmujcy charakter etykiDaje si zauway, e zalecenia etyczne Nowego Przymierza maj charakter oznaj-mujcy w przeciwiestwie do rozkazuj-cego. Wskazuje si nam na to, co powinno lee w granicach naszych moliwoci, co moemy jako ludzie w Chrystusie. Daje to o sobie zna szczeglnie w pismach aposto-a Pawa, ale nie tylko. Czyni to rwnie Ewangelici, akcentujc, e Pan Jezus wzy-wa swych uczniw do postpowania szcze-glnego, niepospolitego, bdcego rezulta-

tem wolnej decyji. Ten oznajmujcy, zach-cajcy, wrcz estetyczny wymiar zalece etycznych starano si oddawa sowami, ktre na taki wymiar wskazuj, np. przy-miotnikami: pikny, szlachetny, wspaniay zamiast dobry, ktry w jzyku polskim cz-ciej wyraa zgodno z norm prawn.

Z oznajmujcym wymiarem etyki czy si sownictwo apostoa Pawa wyraajce wymiar rzeczywistoci w Chrystusie. Sow-nictwo to tumaczono bez wyjaniajcych uproszcze nawet w przekadzie literac-kim, zaoono bowiem, e po przeczytaniu wszystkich pism apostoa jego myl stanie si dla Czytelnika jasna.

W tym kontekcie naley zaznaczy, e rozrniono wyraenie wiara w Chrystusa (gr. pistis eis Christon) od wyraenia wia-ra Chrystusa (gr. pistis Christou). To drugie tumaczono jako zawierzenie lub zaufanie Chrystusowi.

Trudniejsza terminologiaBiorc pod uwag zwizek przekadu do-sownego z literackim oraz zakadajc ko-rzystanie przez Czytelnikw z obu, sta-rano si, aby tam, gdzie ma to znaczenie dla szerszego spojrzenia na spraw, w obu przekadach wystpoway rne okre-lenia tych samych urzdw, rl, postaw i miejsc. W przekadzie dosownym zare-zerwowano miejsce dla okrele trudniej-szych, takich na przykad jak: biskup, pre-zbiter, diakon, boja, hades, szeol, gehen-na. Okrelenia te wymagaj signicia do przypisw, sownikw i podrcznikw.

Jeli chodzi o termin Sowo, hbr. (da-war), gr. (logos), tam, gdzie termin ten okrela wol Bo wyraon w Prawie, obietnicy lub proroctwie, pisano go wielk liter; gr. (rhema), majce nieraz take znaczenie sowa, pisano ma liter.

Cz 4: Ukad treci i szczegy formalne

PrzypisyPrzypisy stanowi wan cz niniejszej publikacji. Jest ich okoo dwudziestu tysi-cy. Warto tej publikacji czy si w ogrom-nej mierze z przypisami.

WSTP

XV

Treci przypisw s:1. Warianty tekstowe wraz z ich tuma-

czeniem na jzyk polski, chyba e charak-ter wariantu tekstowego nie wymaga ta-kiego tumaczenia, np. gdy przedmiotem wariantu by determinatyw lub synonim nie majcy w jzyku polskim osobnego odpowiednika.

2. Inne moliwe tumaczenia tych sa-mych sw lub wyrae.

3. Wiadomoci z dziedziny historii, kul-tury i jzyka, ze stosownymi omwieniami.

4. Uwagi majce znaczenie dla rozwoju ycia w Chrystusie i dla pogbienia wizi z Nim szczeglnie w Nowym Przymierzu.

W przypisach podawano wyranie tyl-ko skrty nazw rde tekstu wyjciowego, rdowego, np. BHS, PS, G. Innych not bi-bliograficznych nie podawano, lecz zazna-czono ich obecno za pomoc odsyacza z indeksem L, np. J 3:16L. Odsyacz z tym indeksem kieruje do odrbnej publikacji, zatytuowanej Literatura i uwagi do werse-tw Pisma witego. Uwagi na jej temat zo-stay zawarte poniej, w czci Literatura pomocnicza przekadu.

Jeli chodzi o zakres odwoywania si do wariantw tekstowych wymienionych wyszej, w punkcie 1, to nie jest on jesz-cze identyczny w odniesieniu do poszcze-glnych ksig. Pozostaje to spraw przy-szych wyda. Uwzgldniono jednak nie-mal wszystkie warianty PS, a w przypad-ku Ksigi Psalmw, Izajasza, Jeremiasza i Prorokw Mniejszych niemal wszystkie warianty ZMM. W ogromnym, szczego-wo zaznaczonym zakresie uwzgldniono warianty G, a jeli nie uwzgldniono ich w peni, to tylko dlatego, e w przypad-ku niektrych ksig ich pene uwzgld-nienie musiaoby poskutkowa osobn publikacj.

Co do uwag majcych znaczenie dla roz-woju ycia w Chrystusie i dla pogbie-nia wizi z Nim, wspomnianych powyej, w punkcie 4, starano si uwzgldnia te, ktre mog by wysnute z prostego znacze-nia tekstu biblijnego. Zdawano sobie przy tym spraw z pynnoci granicy midzy tym, co biblijne, a tym, co teologiczne lub wyznaniowe, oraz z nieostroci w kwestii

tego, co mona zaliczy do spraw pogbia-jcych ycie w Chrystusie, a co ju nie.

Literatura pomocnicza przekaduLiteratur pomocnicz przekadu stanowi dwie odrbne publikacje: Literatura i uwa-gi do wersetw Pisma witego w przeka-dzie EIB oraz Literatura przekadu Biblii, to jest Pisma witego Starego i Nowego Przymierza.

Pierwsza z wymienionych publikacji spenia dwa cele: (a) zmniejsza objto przypisw pod tekstem biblijnym dziki przeniesieniu do niej skrconych not bi-bliograficznych i bardziej szczegowych uwag; (b) pozwala na czstsze uaktualnia-nie not bibliograficznych i uwag bez po-trzeby rwnie czstego uaktualniania ska-du samego tekstu biblijnego.

Druga z wymienionych publikacji zawie-ra pene noty bibliograficzne dzie i arty-kuw uytych w czasie przekadu Pisma witego.

Informacje o kolejnych wydaniach lub aktualizacjach obu wymienionych publi-kacji bd podawane do publicznej wia-domoci zarwno przez EIB, jak i przez wszystkie wsppracujce z nim instytucje.

SkrtyPojawiajce si w przypisach skrty zo-stay wyjanione w czci Wykaz skrtw i oznacze. Starano si, aby nie odbiegay one od form, ktre upowszechniy si dzi-ki wczeniejszym publikacjom z dziedziny biblistyki rwnie internetowym. Szcze-glnie zainteresowani z pewnoci sko-rzystaj, zaopatrujc si w publikacje wy-szczeglnione w czci Tekst rdowy No-wego Przymierza i Tekst rdowy Starego Przymierza, czy to w formie ksikowej, czy elektronicznej.

KursywaKursyw zaznaczono:

1. W tekcie gwnym Nowego Przymie-rza, cytaty ze Starego Przymierza; uczynio-no to za NA27 i NA28.

2. W tekcie gwnym Starego Przymie-rza, nietumaczone wyrazy obcego pocho-dzenia, jak: Sela i pur.

WSTP

XVIWSTP

3. W przypisach, sowa cytowane z tek-stu gwnego oraz znaczenia sw i wyra-e obcojzycznych, o ile traktowane s one jako nazwy lub s tumaczeniem treci wariantu.

TranskrypcjaPojawiajce si w przypisach wyraenia hebrajskie transkrybowano na jzyk pol-ski w sposb uproszczony, z wyjtkiem miejsc, w ktrych transkrypcja pokrywa si z brzmieniem polskiego odpowiedni-ka lub w ktrych, ze wzgldu na osoby za-znajomione z jzykiem hebrajskim i dla ich wygody, podano dusze cytaty z tekstu he-brajskiego. Transkrypcja ta nie uwzgld-nia znakw akcentowych. Dla zaznacze-nia obecnoci wszystkich spgosek he-brajskich w sowach transkrybowanych uwzgldniono rwnie alef i ain, odpowied-nio znakami: () oraz (), ktre czyta si bez wydawania dwiku, po prostu zwar-ciem goni. Hebrajskie he w wygosie (h), przy czytaniu pozostaje nieme.

Wyraenia greckie z reguy nie byy tran-skrybowane na jzyk polski, poniewa lite-ry greckie, przynajmniej czciowo, s po-wszechnie znane. Transkrybowano tylko te sowa, ktre w formie zapoycze uy-wane s w jzyku polskim. Transkrypcja ta nie uwzgldnia znakw akcentowych, ale przy czytaniu sw transkrybowanych warto zaposikowa si znakami akcento-wymi umieszczonymi nad literami sw greckich.

Wyraenia pisane za pomoc znakw he-brajskich naley uwaa za hebrajskie, o ile nie zaznaczono inaczej, np. aram. wskazu-je na sowa pochodzenia aramejskiego.

Podobnie wyraenia pisane znakami greckimi naley uwaa za greckie.

Tetragram JHWH Wystpujce powszechnie w Starym Przy-mierzu imi wasne Boga, hbr. , odda-wano w formie JHWH rwnowanej okrele-niu PAN w przekadzie literackim EIB. Te-tragram ten zwokalizowany brzmi: Jahwe. W czasie lektury Czytelnik powinien odczy-tywa Tetragram jako Pan, chyba e wy-jtkowe wzgldy narzucaj odczyt Jahwe.

W cytowaniu niniejszej publikacji zaleca si te, ze wzgldu na wraliwo wyzna-niow, zamienianie Tetragramu, jeli wy-stpuje w cytacie, na PAN, szczeglnie jeli cytaty maj by wystawiane na widok publiczny lub odczytywane w miejscach publicznych.

OnomastykonCo do imion i nazw wasnych, w przeka-dzie dosownym, podobnie jak w literac-kim kierowano si zasadami podanymi w Onomastykonie Biblii Hebrajskiej i No-wego Testamentu autorstwa Krzysztofa Sie-lickiego (2010, Warszawa: Vocatio), jednak nie bez odstpstw uznanych za konieczne. Odstpstwa te dotycz gwnie: (1) imion teoforycznych; (2) imion i nazw wasnych z ustalon w jzyku polskim pisowni; (3) imion i nazw wasnych trudniejszych do odnalezienia, w podanej w Onomastyko-nie formie, w literaturze anglojzycznej oraz na stronach internetowych; (4) imion i nazw wasnych, ktrych podana w Ono-mastykonie forma rodzi w jzyku polskim na przykad humorystyczne skojarzenia.

IdiomyDo idiomw zaliczono sowa, zwroty i wy-raenia charakterystyczne tylko dla hebraj-skiego i greckiego sposobu opisywania rze-czywistoci, ale take antropomorfizmy, personifikacje przedmiotw nieoywio-nych oraz zwroty moliwe do zaklasyfiko-wania w kategorii wyrae symbolicznych lub metafor. Umieszczano je w przypisach, tumaczc w tekcie gwnym ich znacze-nie, ale te odwrotnie umieszczano w tekcie gwnym, podajc w przypisach ich znaczenie. O wyborze miejsca umiesz-czenia idiomu decydowa w kadym przy-padku kontekst, wzgldy poznawcze lub ta-kie, ktre mieszcz si w kategoriach lite-rackiego smaku lub estetyki.

W kwestii terminw duch, dusza, serce, nerki i wtroba, tam, gdzie sowa te opisuj niematerialn sfer ycia czowieka, pierw-sze trzy umieszczano w tekcie gwnym, natomiast wystpowanie dwch pozosta-ych zaznaczano w przypisach, w kategorii idiomw.

XVII WSTP

Tabele informacyjne na pocztku ksigNa pocztku kadej ksigi zamieszczono ta-bele informacyjne. Kada skada si z pi-ciu wierszy: autor, czas, miejsce, cel i temat. Zwizo zawartych w nich informacji ua-twia szybkie umiejscowienie kadej z ksig w perspektywie dziejowej, jednak stopie oglnoci tych informacji wymaga kilku wanych komentarzy:

1. W przypadku ksig Nowego Przymie-rza stosunkowo nietrudno poda auto-ra ksigi oraz czas i miejsce jej napisania. W przypadku ksig Starego Przymierza rzecz ma si inaczej. W wikszoci przypad-kw autor jest nieznany. czone z ksiga-mi imiona nie musz oznacza autorstwa. Trudny do zidentyfikowania wkad redak-cyjny na przestrzeni dziejw, czyni te ksigi czym w rodzaju dzie zbiorowych. W wier-szu Czas w wielu przypadkach rozrniono czas opisywanych wydarze od nieatwego do uchwycenia okresu lub okresw redakcji ksigi. W wierszu Miejsce chodzi o miejsce akcji, chyba e wskazano inaczej.

2. W przypadku ksig Starego Przymierza tam, gdzie istniay dwie opcje datowania, trzymano si jednej, uznanej za bardziej spjn z tekstem biblijnym, bez rozwaania

opcji drugiej. Uznano, e lepszym miejscem dla takich, w wikszoci ciekawych, rozwa-a s komentarze lub publikacje wyranie temu powicone.

3. Poczucie niepewnoci zwizane z in-formacjami zawartymi w tabelach nie po-winno podwaa wiarygodnoci samych ksig. Byoby to niedorzecznoci. Ksigi te nie powstay, by zaspokaja wspczesne normy. Z wasnymi normami, nie przestaj one by dla nas poyteczne i w twrczy spo-sb wyzywajce.

PodzikowaniaNaturaln rzecz s wyrazy uznania i wdzicznoci, cho jest oczywiste, e te najwaniejsze pozostaj w sferze rzeczywi-stoci nadchodzcej.

Jestemy wdziczni wszystkim maym i wielkim za wszelkie fachowe, duchowe i materialne wsparcie mae i wielkie. Nie sposb wymienia na tych stronicach setek osb w rnym stopniu zaangaowanych, lecz tak samo wanych. Ich imiona i nazwi-ska zamiecimy w osobnej publikacji.

Piotr ZarembaEwangeliczny Instytut Biblijny

Uwagi oglne1. Kady korzystajcy z niniejszego dziea uczyni waciwie, jeli zapozna si z caym Wstpem.

2. Biorc do rki jedn ksig, Bibli, to jest Pismo wite Starego i Nowego Przymie-rza, Czytelnik ma przed sob dzieo, ktrego tekst nie pochodzi z jednej ksigi, ale z kilku tysicy manuskryptw pieczoowicie przy-gotowanych, ocenionych i podanych do przetumaczenia trzyma zatem ca bi-bliotek dokumentw sprzed setek i tysicy lat. Dokumenty te rni si midzy sob, a rnice te zostay odnotowane w przypi-sach, z ktrymi warto si zapoznawa i kt-re stanowi o wartoci niniejszego dziea.

3. aden przekad nie zastpi oryginau, a Biblia, to jest Pismo wite Starego i No-wego Przymierza jest tylko przekadem. Za-let tego przekadu jest to, e zaznajamia osoby nie znajce jzykw biblijnych z tre-ci dokumentw oryginalnych, ale wad midzy innymi to, e jzyk tego przekadu, dobierany z tak starannoci, wprowa-dza w pewne zudzenie. Ot Czytelniko-wi moe wydawa si, e jzyk oryginau, podobnie jak jzyk przekadu, te pochodzi z jednego, do krtkiego okresu. Tak jed-nak nie jest. Ksigi biblioteki zwanej Bibli pochodz z rnego okresu, powstaway na przestrzeni kilkunastu wiekw i gdyby chcie da temu wyraz w tumaczeniu, nie-ktre czci musiayby by przeoone np. polszczyzn Mikoaja Reja, a niektre pol-szczyzn ostatnich lat. Warto zatem zapo-znawa si z tabelami informacyjnymi za-mieszczonymi na pocztku kadej ksigi, podajcymi, w pewnym przyblieniu, daty ich powstania.

4. Mnogo ksig i wariantw teksto-wych, rny okres ich powstawania i re-dakcji, mozaika kultur, wpyww, jzykw i okolicznoci, w kontekcie ktrych po-wstay, powinna uwiadamia Czytelni-kowi z ca wyrazistoci, e Pisma wite nie s systematycznym wykadem teologii, historii, kosmogonii czy eschatologii, lecz zbiorem pism pochodzcych od wielu au-

JAK KORZYSTA Z PRZEKADU DOSOWNEGO

torw, napisanych w rnym stylu i celu. Na podstawie tego zbioru prbuje si co najwyej tworzy rne systematyki, ob-cione skdind bagaem dowiadcze wasnych twrcw i zbyt pochopnie bra-ne za rwnoznaczne ze Sowem Boym. Pi-sma wite jako zbir, na obecne czasy taki a nie inny, wiadczy sam o sobie rzetelniej ni goszone na jego temat pogldy, wypy-wajce bardziej z przesanek ideologicz-nych ni egzegetycznych. W kontekcie spostrzee wyraonych w tym punkcie Czytelnik musi pamita, e powiedzenie Pismo tumaczy Pismo naley przyjmo-wa z bardzo daleko posunit ostrono-ci, uwzgldniajc ca zoono histo-ryczn, kulturow i jzykow.

5. Przy czytaniu Pisma witego, nale-y bra pod uwag, e podzia tekstu bi-blijnego na rozdziay i wersety jest spraw wtrn. Spraw wtrn jest te podzia roz-dziaw na czci tematyczne. Dzieem tu-maczy lub wydawcw s tytuy tych cz-ci. Ponadto w tekcie hebrajskim rzecz wtrn, dzieem masoretw, s samogoski i znaki akcentowe. Prace nad t tzw. woka-lizacj ukoczono dopiero w XI w. Co do in-terpunkcji, sprawa jest bardziej zoona. W tekcie hebrajskim nie ma znakw prze-stankowych jako takich. Ich rol jednak speniaj: skadnia, zaimki pytajne, okre-lenia stae, kocowe formy niektrych li-ter, a w poezji paralelizm czonw. Ogrom-n pomoc, cho jednoczenie elementem interpretacyjnym, jest w tym wzgldzie pniejsza wokalizacja. W tekcie greckim rzecz przedstawia si podobnie, z t rni-c, e jzyk grecki posiada samogoski i ni-gdy nie mia swoich masoretw.

6. Wielu, jeli nie wikszo, szuka w Pismach witych recept na wasne y-cie. I susznie. Ci, ktrzy to czyni, powinni jednak pamita, e oglne zasady to nie to samo, co szczeglne przypadki, z ktrych te zasady mona dopiero wyuskiwa.

7. Z lektur Pism witych jest jak z lek-tur ksiki kucharskiej. Czytanie przepi-sw nie syci. Syc posiki przygotowane

XIX JAK KORZYSTA Z PRZEKADU DOSOWNEGO

wedug przepisw. Kto zechce przyrz-dzi swe ycie wedug przepisw ewange-lii, dla tego Jezus Chrystus stanie si satys-fakcj na wieki.

Uwagi szczeglne1. Kto chce uskuteczni w swoim yciu cel, dla ktrego, za spraw Boga, doszo do po-wstania Pisma witego, powinien uczyni jego lektur czci swoich spotka z Bo-giem, wyraajc swoj otwarto do dialo-gu z Nim choby sowami: Boe, pozwl mi zrozumie to, co czytam, a to, co zrozumiem, wprowadz w ycie.

2. Lektur przekadu dosownego mona rozpocz w dowolny sposb, na przykad: (a) moemy zaglda do przekadu dosow-nego, gdy zastanowi nas co przy lekturze przekadu literackiego lub przy lekturze jakiegokolwiek innego przekadu czy pu-blikacji. Innymi sowy, moemy odwoy-wa si do przekadu dosownego niczym do sownika lub przewodnika. (b) Moemy czyta przekad dosowny w sposb syste-matyczny, ksiga po ksidze, rozdzia po rozdziale; w takim przypadku uwaniejsza lektura caoci moe nam zaj od trzech do piciu lat. Nie musimy przy tym czyta od deski do deski. Jednego dnia moe-my czyta rozdzia z Prawa, drugiego dnia fragment Proroctw lub Pism, trzeciego dnia urywek Nowego Przymierza. Sposobw jest tyle, ilu jest Czytelnikw.

3. Zawsze naley mie w wiadomoci to, co jest treci tabeli zamieszczonej na po-cztku kadej ksigi. Ta perspektywa po-maga umieci dan ksig wraz z tym, co stanowi jej tre, w czasie po to, by r-nice czasowe, a przez to jzykowe i kultu-rowe, bra pod uwag przy kojarzeniu r-nych fragmentw i wyuskiwaniu z nich za-sad oglniejszych.

4. Naley zapoznawa si z przypisami. Wszystkie s wane. Te, ktre informuj o wariantach tekstowych, ukazuj m.in.: (a) liczb wiadectw tekstowych danej ksi-gi; (b) stan zachowanego tekstu; (c) stopie zrnicowania tekstu; (d) popularno tek-stu wrd jego uytkownikw; (e) prawdo-podobne brzmienie najwczeniejszej za-chowanej jego wersji; (f) zakres i przybli-

on liczb jego redakcji; (g) moliwe zna-czenia tekstu, a w konsekwencji jego przy-datno do formuowania jednoznacznych wnioskw lub zasad.

Przypisy, ktre informuj o innych mo-liwych znaczeniach tekstu w obrbie jed-nego wariantu, pogbiaj kryjce si w nim bogactwo treci, a przez to chroni przed nieuzasadnion jednostronnoci w jego rozumieniu.

Nie do przecenienia s przytaczane wa-rianty Septuaginty (G). Ukazuj one m.in.: (a) jak rozumiano tekst hebrajski w czasie, gdy go tumaczono; (b) jak my wspcze-nie moglibymy rozumie tekst hebrajski tam, gdzie wspczesny jego odczyt rni si od odczytu tumaczy staroytnych; (c) jak mg brzmie tekst hebrajski innych, za-ginionych lub dotd nie odkrytych rde.

Informacja o wariantach tekstowych i ich znaczeniu jest bardzo wana. Nie za-wsze bowiem jasno dostrzegany jest fakt, e oryginay ksig biblijnych w sensie pier-wotnych dokumentw, zwanych autografa-mi, nie zachoway si do naszych czasw. Moemy wprawdzie wiele na ich temat po-wiedzie, s jednak przypadki, w ktrych szczegy ich treci i kompozycji pozostaj spraw niejasn. Budowanie na niecako-wicie pewnych fundamentach cakowicie pewnych systemw jest zatem co najmniej ryzykowne.

Przypisy podajce wiadomoci z dziedzi-ny historii, kultury i jzyka s wrcz kopal-ni wnioskw. Na przykad rnice w dato-waniu mog zdradza rne sposoby licze-nia lat w zalenoci od kultury i jej kalen-darza, stopie zainteresowania histori, jej funkcj w spoeczestwie oraz stosunek do niej.

Przypisy podajce znaczenia imion i nazw mog informowa o przenikaniu si kultur i religii, stopniu yczliwoci midzy ich przedstawicielami, a nawet wskazywa porednio na czas powstania danej jed-nostki literackiej.

W kocu przypisy majce znaczenie dla rozwoju ycia w Chrystusie i dla pogbie-nia wizi z Nim pojawiajce si szczegl-nie w Nowym Przymierzu dotykaj naj-waniejszego celu Pisma witego, ktrym

XXJAK KORZYSTA Z PRZEKADU DOSOWNEGO

jest pogbienie naszej wizi z Jezusem Chrystusem.

Niektre przypisy nie mieszcz si w po-wyszych opisach. Odwouj si do wa-nych spostrzee natury etycznej, co su-geruj lub do czego zachcaj. Przypisy te s wyrazem zadumy lub zachwytu nad tek-stem Pism witych ze strony osb, ktre je redagoway.

Przypisy zredagowane s tak, by dostar-cza korzystajcym skrtowych lub ogl-nych, atwo dostpnych informacji. Ich zwizo wynika ze wiadomej chci do-starczenia Czytelnikom dziea jednotomo-wego. Dla bardziej zainteresowanych prze-widziano dwie odrbne publikacje om-wione w czwartej czci Wstpu, w Litera-turze pomocniczej.

5. Rwnie pouczajce jak przypisy s od-syacze zamieszczone pod tytuami nie-ktrych czeci tematycznych oraz przy ko-lumnach tekstu gwnego. Te pierwsze od-syaj do miejsc paralelnych, te drugie do wersetw i fragmentw zawierajcych po-dobne lub przeciwstawne sowa, termi-ny, wiadomoci, myli, a take ciekawsze w odczuciu wydawcw konstrukcje grama-tyczne. Cz odsyaczy ma charakter wza-jemny, to znaczy wersety, do ktrych kieru-j odsyacze, poczone s z odsyaczami kierujcymi do wersetw, ktrych odsya-cze do nich skieroway, na przykad jeden z odsyaczy J 3:16 kieruje do Rz 5:8, a jeden z odsyaczy Rz 5:8 do J 3:16.

Celem odsyaczy jest uatwienie poru-szania si po tekcie biblijnym i pogbie-nie zrozumienia myli w nim wyraonej. Odsyacze, mimo swej ogromnej liczby, za-chowuj charakter pomocniczy. Pomagaj one wyjania Pismo wite Pismem wi-tym, ale nie zastpuj leksykonw, sowni-kw ani komentarzy. Nie odsyaj one tak-e do rde pozabiblijnych ani, w tym wy-daniu, do ksig niekanonicznch. Do tych ostatnich jednak odsyaj tam, gdzie to ma znaczenie przypisy.

Ogromn pomoc w posugiwaniu si odsyaczami jest wersja elektroniczna ni-niejszej publikacji w formacie PDF. Odsya-cze s w niej interaktywne, co oznacza, e po dotkniciu odsyacza na ekranach doty-

kowych lub klikniciu lewym klawiszem myszki program otwiera opisane odsya-czem miejsce, ledzi histori dotkni lub klikni i pozwala na powrt do wersetu lub fragmentu wyjciowego.

Niektre odsyacze w przypisach zaopa-trzone s w indeks L (L). Odsyacze te kie-ruj do odrbnej publikacji omwionej w czwartej czci Wstpu, w Literaturze pomocniczej.

6. Miary i wagi. Szczegowe informacje i objanienia na ich temat zamieszczono w Dodatkach, w czeci zatytuowanej Mia-ry i wagi. Wspczesne rwnowaniki biblij-nych miar i wag.

7. Osoba czytajca Ksig Psalmw na-trafia na powtarzajce si w niej noty wstpne, np. Do zotej myli. Z pewnoci atwiej byoby znajdowa ich wyjanienie w przypisach, to jednak powikszaoby ich objto. Dlatego zdecydowano si ze-bra wszystkie wyjanienia w Dodatkach, w czci zatytuowanej Informacje do Ksi-gi Psalmw.

8. Warte kilku uwag s Mapy i ilustracje zamieszczone na kocowych stronach.

Mapy maj charakter przybliony. Stara-no si, by byy jak najdokadniejsze, jednak na obecnym etapie wydawniczym nie do-rwnuj one mapom publikowanym szcze-glnie w nowszych atlasach. Niemniej ko-rzystajcy z Biblii, natrafiajc na opisy geo-graficzne albo spisy miast, ma dziki za-mieszczonym mapom moliwo unaocz-nienia sobie ich pooenia.

Ilustracje rwnie maj charakter przy-bliony. W tym przypadku jednak przyczy-n tego jest gwnie niedokadno opisw biblijnych. Dobrym tego przykadem jest ilustracja wiecznika, ktrego wymiarw nie znajdziemy na kartach Biblii. Podobnie kad. W Ksidze Wyjcia nie jest ona opisa-na wcale. O jej wygldzie trzeba wniosko-wa, odwoujc si do celw, dla ktrych zostaa zbudowana, do danych pozabiblij-nych oraz do zdrowego rozsdku.

Przedstawione ilustracje charakteryzuj si wan zalet. Zostay utworzone w pro-gramie komputerowym. Dziki temu mo-na je drukowa w dowolnym rzucie dwu-wymiarowym lub trjwymiarowym (na

XXI JAK KORZYSTA Z PRZEKADU DOSOWNEGO

drukarkach 3D), a take mona nimi, na ekranie, w dowolny sposb manipulowa. Nie trzeba wielkiej wyobrani, aby uwia-domi sobie przydatno takiego rozwiza-nia na uytek osobisty i edukacyjny.

Uwagi dla nauczycieliNauczyciele, to jest rwnie wykadowcy i kaznodziejowie, jako fachowcy wiedz, jak korzysta z pomocy dydaktycznych. Rodzice, ktrzy s nauczycielami szcze-glnego rodzaju, zwykle nie maj fachowej wiedzy, ale ich intuicja i wyobrania wyni-kajca z mioci i troski czasem przewy-sza fachowo naznaczon stereotypami i zachowawczoci. Ponisze uwagi zatem wcale nie musz by odkrywcze, ale mog by inspirujce.

1. Jeli wyjaniamy suchaczom lub dzie-ciom znaczenie Pisma witego, posugu-jc si przekadem literackim EIB lub ja-kim innym, moemy odwoywa si do przypisw przekadu dosownego wybir-czo, aby na ich podstawie budowa cieka-we, a jednoczenie rzetelne wyjanienia. W przypadkach, kiedy przypisy wzbudzi-y w nas szczeglne zainteresowanie, mo-emy je pogbi, odwoujc si do Litera-tury i uwag do wersetw Pisma witego lub kierujc si bezporednio do EIB. Poda-wane w przypisach alternatywne znacze-nia tekstu biblijnego nie musz by jedy-nymi moliwymi. Nie trzeba ich te trakto-wa w kategoriach rozcznych (albo takie znaczenie albo inne), ale cznych (jedno i drugie znaczenie moe by waciwe i oba pogbiaj nasze zrozumienie tekstu).

2. Kady, kto wykada znaczenie Pisma witego, stoi przed ogromnym wyzwa-niem oddzielenia tego, co mwi samo Pi-smo wite, od tego, co jest ju jego wa-snym wnioskiem lub wnioskiem reprezen-towanego przez niego systemu teologicz-nego. Nauczyciele niewiadomi tej rnicy, czsto gosz wasne lub przejte pogldy, dla ktrych szukaj uzasadnienia w Pimie

witym. Prowadzi to do niepotrzebnych sporw doktrynalnych i rozgrywek midzy -izmami, ktre nawet jeli jako uspra-wiedliwiane, nie maj uzasadnienia w Pi-mie witym.

3. Mona odnie wraenie, e zbyt cz-sto za kryterium prawowiernoci uzna-wane jest nie Sowo, ktrym jest Chrystus w nas, nadzieja chway, lecz zgodno z li-ter Pisma witego. Kryterium postawio-ne tak, jak w tym drugim przypadku, roz-grzewa spory o najbardziej wiarygodne manuskrypty lub warianty tekstowe. ywi si nadziej, e tak wyoniona litera pozwo-li dotrze do jedynej prawdziwej normy y-cia. Praktyka ta wydaje si bardzo stara. Badacie Pisma, bo sdzicie, e w nich ma-cie ycie wieczne to przecie Sowa nasze-go Mistrza. Trafnie pouczy On badaczy, e Pisma wiadcz o Nim. Brane we waciwej perspektywie, wszelkie badania nad liter Pisma witego maj ogromn warto. Je-li jednak nie skutkuj tym, e ycie wsp-czesnych przeradza si dziki Pismu witemu w wiadectwo o Sowie, to ba-dania takie, choby najbardziej wartocio-we, nie maj wikszego znaczenia ani dla doczesnoci, ani dla wiecznoci pomna-aj gwnie zasoby biblioteczne.

4. Susznie Pismo wite przyjmowane jest za norm. Normy jednak bywaj r-nego rodzaju. Bez wdawania si w szcze-gy mona powiedzie, e badania nad Pismem witym prowadz do wniosku, e nie jest ono norm prawn, ale norm twrcz. Jeliby porwna je do klockw, to nie s to klocki, z ktrych moe powsta jedyna waciwa, normatywna budow-la. S to jedyne waciwe klocki, z ktrych ludzie Jezusa Chrystusa, wolni, twrczy i misyjni, s w stanie budowa budowle na miar czasw, dla zadziwienia Go wasn wiar.

Piotr ZarembaEwangeliczny Instytut Biblijny

INTRODUCTORY REMARKS

Plan of the RemarksOur Introduction consists of four parts: Part 1 gives general information about

our publication: The Bible, or the Holy Scriptures of the Old and New Covenant in the literal translation.

Part 2 informs about the translations source text and the criteria used in the variant selection.

Part 3 presents the translations special features.

Part 4 discusses the layout and other for-mal details of our editing choices.

Purpose of the Remarks: placing this volume within the context of

other works published by the Evangeli-cal Bible Institute (EIB or the Institute);

presenting the translations purposes, uses, and values;

discussing the source text and the crite-ria of variant selection;

describing the translations special fea-tures;

facilitating the translations use.

Part 1: The Bible, or the Holy Scriptures of the Old and New Covenant in the literal translation as a publication

Relationship to the already published literary translationThe present edition of The Bible, or the Holy Scriptures of the Old and New Covenant in the literal translation is the second translation from the original languages to emerge from the Polish Evangelical circles. It is close-ly connected to the similarly titled literary translation published by the Institute.1 The translations were prepared simultaneously. The literary translation, even though pub-lished first, was in fact based on the pres-ent literal version. Conversely, the insight

1 Biblia, to jest Pismo wite Starego i Nowego Przymierza. 2016 i 2017. Pozna: Ewangeliczny Instytut Biblijny, Liga Biblijna w Polsce.

gained while working on the literary version was used to improve the literal translation. In the future editions, we plan to continue with this two-pronged approach.

Why publish the literal translation?The literal translation was published with the following goals in mind:

1. It presents a translation that is as faith-ful to the original as any quality transla-tion but maintains the formal equivalence, or the accuracy in rendering items of gram-mar and lexis, to a greater extent than a lit-erary version does, while also satisfying the demands of syntax, phraseology, and where relevant, collocation.

2. It is an edition that presents, in a suc-cinct way, the richness of source text vari-ants and translates them into Polish.

3. It gives access to an edition that is part a concise translation, part a linguistic and textual commentary, useful for both in-dividual and group Bible study, equally handy for sermon preparation and small group context.

4. It gives access to an edition which, as an eclectic translation, described in detail further in the Introduction, demonstrates the complexity of the Biblical text history and through that, allows the Holy Scrip-tures to testify about themselves in a clear-er, more comprehensive way.

5. It gives access to a work that is sup-posed to engage, generate creative unease and through that, invoke an irresistible desire to take on what is difficult, investi-gate what is complex, tackle the questions still unanswered, come up in helpless-ness, humiliation, even despair against the One who has orchestrated the writing of these Scriptures, who has been behind all the transmission and edition process-es and who can, in the strictest of senses, be called the Author of the Scriptures, the Teacher of their truths and the Agent of the existential transformation of every person who has come to know Him as the Pearl of the greatest price, the Lord Jesus Christ.

XXIII INTRODUCTORY REMARKS

Who is the literal translation for?The present translation was prepared in the Polish Evangelical circles, but it was never intended to serve the needs of one denomination only. It is addressed to the entire society, but in particular to the fol-lowing groups: to the people interested in deepening

their knowledge of the Holy Scriptures and the culture of the times that pro-duced them;

to those dedicated to teaching, instruc-tion, preaching and counseling, in any form and to any degree;

to all who call themselves students, in any sense of the word;

to those constantly pushing for a Bi-ble-oriented, Bible-grounded Christian-ity.

Special value of this editionThe value of this edition does not consist only in the text itself, but also in the foot-notes, which total about twenty thousand, and the cross-references, which reach a couple dozen thousand.

Other useful features are the introduc-tory tables at the beginning of every book, as well as maps and appendices includ-ed at the end of this publication, although they are not as closely connected with the translated text as the footnotes and cross-references.

With advanced readers in mind, we have prepared two additional publica-tions: Sources and comments to the Holy Scriptures and Sources, both discussed in an excursus Jak korzysta z przekadu dosownego (How to use the literal trans-lation, in Polish).

The literal translation is best used in tandem with the Institutes literary trans-lation, since they complete and comment on each other. Of course, the ultimate re-source remains the original Greek, Hebrew and Aramaic text of the Holy Scriptures, which should be consulted as often and as extensively as possible, in addition to oth-er sources which broaden the knowledge of vocabulary, syntax, and the culture which produced the Holy Scriptures. These aids

are critical once you realize that the Holy Scriptures came into being over a very long period of time, comparable to that of the history of the Polish literature.

Part 2: The source text and the criteria of variant selection

The New Covenant and its source textThe New Testament translation is based on the text and the critical apparatus of the 27th and 28th editions of Nestle-Al-ands Novum Testamentum Graece (1993 and 2012, respectively; Stuttgart: Deut-sche Bibelgesellschaft, henceforth NA27 and NA28).

The Catholic Letters were revised in light of NA28, since it was only in those letters that the NA28 editors actively ap-plied a new selection concept called the Coherence-Based Genealogical Meth-od (CBGM). As the name suggests, this method follows a statistical consistency between the variants of a potential an-cestor of a given textual witness and the variants of its not necessarily direct fol-lower. In effect, some of the textual vari-ants were again included in the main text of NA28, even though in NA27 they may have been treated as later and counted into the critical apparatus.

In this way, the Greek text of the Catholic Letters in the newest edition of Novum Tes-tamentum Graece approximates the Major-ity Text.

The Old Covenant and its source textThe source text for the translation of the Old Testament books was Biblia Hebraica Stutt-gartensia (BHS),1 published books of Bib-lia Hebraica Quinta (BHQ)2 (Deuteronomy, Judges, the Five Megillot, Ezra, Nehemiah and Minor Prophets), the Samaritan Penta-teuch (SP),3 Biblical books in the Dead Sea

1 Biblia Hebraica Stuttgartensia. 1997. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.

2 Biblia Hebraica Quinta. 2004-2011. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.

3 Samaritan Pentateuch Edited to MS 6 of the

XXIVINTRODUCTORY REMARKS

Scrolls (DSS),1 and the Hebrew Tanakh part of the Septuagint (G).2

The rationale behind the selection of variants for the main textThe Institutes literal translation, just like the majority of contemporary translations, is an eclectic translation, that is, based on many sources of the Greek and Hebrew text (with small Aramaic fragments). This type of approach makes it necessary to establish criteria that would be used to select the vari-ant readings attested in the various sources.

While selecting the variants for the main text of the present translation we were guided by three broader criteria and six narrower considerations.

The three main criteria are:1. the criterion of greater insight into the

complexity of the biblical text (Polish kw);2. the criterion of greater clarity for the

translations recipients (Polish kz);3. the linguistic criterion (Polish kj).The first and second criterion are based

on the premise that all textual attestations of the Holy Scriptures are important, and that together they constitute a treasure for the Church, affording us a keener under-standing of the Churchs history and mes-sage. The accuracy of this observation is borne out by the state of the art of todays Biblical textual criticism. As a natural con-sequence of these criteria, the variants in-cluded in the main text were those that gave a broader perspective of the diversity of textual attestations and at the same time added to the translations clarity. The third criterion corresponds to the obvious princi-ple of translating from the original and not from its translation. As a result, while work-ing on the Old Testament the precedence was given to the Hebrew sources, with the few Aramaic fragments, which form the Hebrew Tanakh. But because of the con-

Shekhem Synagogue. 1994; 2015, Accordance 11.1 Discoveries from the Judean Desert. 1955-2002.

Oxford: Claredon Press.2 Septuaginta: (1) Rahlfs, A. 1979. Stuttgart:

Deutsche Bibelgesellschaft; (2) Ziegler J. 1931-2006. Gttingen: Vanderhoeck & Ruprecht.

dition and nature of the consonantal text of the Old Testament, great attention was given to the corresponding Scripture texts of the Septuagint. Likewise, when it came to the New Testament Scriptures, the pre-cedence was given to the Greek originals, without belittling the value of its ancient translations. Also, in the footnotes, we of-ten included possible results of translating the Greek text into Hebrew.

Within the broader scope of these three main criteria, we were additionally guided by six narrower considerations. All these considerations, save for number 5 and 6, correspond to the rules that are common-ly adopted in textual criticism and applied in other contemporary translations of the Holy Scriptures into national languages.

The six considerations are:1. age of the variant (Polish ws), which

corresponds to the rule lectio ante potior, discussed later;

2. length of the variant (Polish wo), which corresponds to the rule lectio brevior potior, discussed later;

3. difficulty of the variant (Polish wt), which corresponds to the rule lectio difficil-ior potior, discussed later;

4. cohesion of the variant (Polish wl), a consideration which favors variants with a more logical word or construction choice;

5. priority of the New Testament thought over the Old (Polish wp), a consideration that applies the rule of explaining the Old Testament with the New, wherever pertinent;

6. spiritual heritage consideration (Pol-ish wd), which gives space to the variants usually not included in the main text of the translations that apply the typical criteria of the source texts critical editions. Such variants end up being permanently relegat-ed to the footnotes, which means that they disappear completely from those Scripture editions which choose not to include the footnotes; as a result, the readers get cut off from an important part of the Churchs spiritual heritage.

The application of the criteria and con-siderations discussed above is marked in the footnotes where important.

XXV INTRODUCTORY REMARKS

The decisions presented in this section warrant an additional commentary. The Biblical text given in the sources named in the present Introduction was prepared on the basis of the assumptions and criteria adopted by the circle of Biblical scholars who had worked on them. These assump-tions and criteria can be used to determine the entire course of translation, but they can also be modified, or an alternative can be established. Depending on the adopted criteria, we could either arrive at a trans-lation that is fairly homogeneous, that is, based on one given source, or we could attempt an eclectic translation, based on a creative use of a variety of sources. In the first scenario, we would need a few thou-sand Bible translations to reach a fuller insight into the richness of textual attes-tations. Their readers could compare and contrast them at their own time. In the sec-ond scenario, the same insight could be ac-complished by one publication, with the main text reflecting specific assumptions and criteria, and a carefully built critical apparatus. Our translation is the expres-sion of the second possibility.

Therefore, our translation of the twen-ty-four books of the Hebrew Tanakh, or the thirty-nine books of the Old Testament, is eclectic and as such, it does not consistent-ly follow the Masoretic Text (MT) given in the BHS. Rather, it takes into account the textual variants of the BHQ, SP, DSS, and G.

This approach to variant readings is jus-tified by three factors: (1) The discovery of the DSS has shed a new light on the MT and, indirectly, on G, whose importance has grown as a result. (2) The Septuagint, treat-ed here as the Greek translation of the He-brew Bible, does not consistently follow the MT as it is given in the BHS; neither does our translation. In some cases the Septua-gints text more closely resembles the DSS, and in at least two, it approximates the text of documents which today are no longer known. This is even more significant in the light of the fact that the New Testament au-thors also used Septuagint as their source text. (3) Finally, a consistent translation of the MT sometimes results in unnecessary

discrepancies between the Old and the New Testament. This is especially import-ant in passages where New Testament au-thors quote from the Old.

Our translation of the twenty-seven books of the New Testament is also eclec-tic, just like the texts put together in NA27, NA28, the Received or Majority Texts. How-ever, we must stress that our text reflects a different set of criteria than that used in those publications. This set of criteria is presented and discussed above.

Generally speaking, the criteria of the variant selection for the main text may range from simple, for example, The main text is a translation of this or that manu-script, to more complex, like the twelve criteria adopted by the Bible scholars re-sponsible for the Greek text of NA27 and NA28. The twelve criteria are discussed at length in the pulication The Text of the New Testament1 and in the introductory remarks to NA28.

At the risk of oversimplifying, we can say that the criteria reflected in the Bible trans-lations of the recent years could be pared down to five which have come to be regard-ed as conducive to objectivity: (1) age of the variant: the older, the better (lectio ante po-tior); (2) language of the variant: Hebrew and Aramaic in the case of the Old Testa-ment Scriptures, Greek in the case of the New Testament Scriptures; (3) length of the variant: the shorter, the better (lectio bre-vior potior); (4) clarity of the variant: the more difficult, the better (lectio difficilior potior); (5) interpretability of the variant: the better one is the one which can be more convincingly interpreted in the light of oth-er variants, of course in conformity with the context and external evidence.

Of these five only the first three could arguably be called objective, but even these cannot be applied indiscriminately, which questions their absolute character. The ap-plication of these criteria makes for a text

1 Aland K. & B. 1995. The Text of the New Testa-ment. An Introduction to the Critical Editions and to the Theory and Practice of Moder Textual Criticism. Grand Rapids: Eerdmans, 280-281.

XXVI

that is harder to understand. This is not a problem for Biblical scholars. But readers less familiar with the subject may strug-gle as a result. Knowing that those who are more interested will consult footnotes and study aids in search of a better understand-ing, why not make it easier for them and everyone else by keeping the main text as clear as possible and leaving the complicat-ed issues for the footnotes? Those keen on all things advanced make a point of check-ing footnotes and commentaries anyway. This solution sounds reasonable, and our translation, with its criteria and consider-ations, is a reflection of this logic.

Some remarks are also in order regard-ing the linguistic criterion (Polish kj), or the precedence given in the Old Testament translation to the Hebrew sources (with the few Aramaic fragments) belonging to the Tanakh. On the one hand, it might be ob-vious that the original should be used and not its rendition in a different language. On the other hand, the legitimacy of this rule is put to test by the fact that the New Testa-ment authors in the majority of cases quote from the Septuagint. This implies that their original was the Greek text and not the Hebrew. In our translation, the Septuagint was used extensively, but future research may validate its use to an even greater measure.

Another issue worth touching upon is the make-up, or the canon, of the Old Tes-tament. Nowhere in the Holy Scriptures is it defined explicitly although passages like Matthew 23:35 (Luke 11:51) seem to hint at the Tanakh as we know it. However, the af-finity the New Testament auhors have for the Septuagint and their familiarity with the content of non-canonical books suggest that the question of the Old Testament can-on seemed open to such an extent that the contemporary reader should also strive to be conversant in both the Septuagint and the non-canonical books. The history of canon formation may be an additional ar-gument in this context.

In the New Testament, there are clear indications that the revelation of God in Christ Jesus should be treated as the ulti-

mate key to understanding the Old Testa-ment. Suffice to mention such convincing fragments as John 1:18; 14:5-17; 1Cor 15:1-15, and Hebrews 1:2. That is why we made it a point to follow the rule of explaining the Old Testament with the New wherev-er relevant. For example, Habakkuk 2:4 was translated along the lines of apostle Pauls thought in Romans (1:16-17), that is, the righteous shall live by faith, and not along the lines of, for example, the Pesher to the Book of Habakkuk, which would be the righteous shall live by faithfulness, even though such a rendering would also be lin-guistically sound.

Part 3: The translations special features

A literal translation: what is it exactly?In the context of the present publication, a literal translation should be understood as a work which strives for formal equiva-lence, meaning that wherever possible, it tries to render one word in the source text by one word in the Polish language, main-taing the equivalence of parts of speech and respecting the rules of syntax.

A few words should be said about the res-ervation wherever possible, because it is not possible everywhere. For example, it is not possible to translate Hebrew determiners or Greek articles, since the Polish language does not have a clear equivalent for either. Sometimes the presence of such a part of speech in the source text can be marked in the translation in a different way, but it is not always possible to do it without influ-encing the meaning in some way.

Also, there are instances in which keep-ing the rule of equivalence described above could inadvertently come across as jarring or confusing. This is especially true for words or structures which ring obsolete in Polish. Some of them might even be consid-ered useful, like past perfect tense or past participles, but in many cases, they would sound dated and could be misinterpreted.

Finally, in the context of the reserva-tion discussed here, let us talk about add-

INTRODUCTORY REMARKS

XXVII

ing words in the target language text (in this case, Polish) when they are not in the source text. This practice is sometimes nec-essary. In these necessary cases the added word is usually taken into square brackets. However, we decided not to mark all such additions, partly to avoid a clunky text but also because of some common instances of incommensurability between Biblical lan-guages and Polish. For example, we were not marking additions in cases of meton-ymy. In this figure of speech, common in Hebrew, one word or phrase is substitut-ed for any and all concepts associated with it. Sin, for instance, could also be used in the source text to mean sin offering. If we were to apply the rule of brackets here, of-fering should be marked as an addition in the target language. Another common fea-ture of the Hebrew language is the nominal sentence, meaning a sentence where the verb is implied and therefore, missing. In Polish, this type of sentence is grammati-cally suspect and extremely uncommon, but if we wanted to mark every addition in the target language, we would have to use brackets for every verb that is conditioned by the context and added to satisfy the de-mands of Polish syntax. These are only some of the circumstances that could make for an inordinately high condensation of brackets in the text.

Another pertinent problem to discuss here is the existence of lexical gaps across languages. A word in the source text some-times lacks a perfect equivalent in the tar-get language, and to convey the idea prop-erly and fully, the translator needs to use two (or more) words. The decision which of the added words should be put in brackets would be purely arbitrary. We could think of hyphenating the words together, but this would come across as strange in Polish,1 and what is worse, it would make the trans-lation much less readable.

1 English is much more tolerant in this regard, see The Amplified Bible, 1965, Michigan: Zon-dervan, for example long-promised (Eph 1:13), native-born (Eph 5:8).

The final context where applying brack-ets would be questionable is the occur-rence of idioms. Idiom translation is dis-cussed in greater detail in part 4 of the In-troductory Remarks.

Moving on, one last thing that needs to be stressed here is that a literal translation is not an interlinear translation, in which words in the source text are placed in one line and underwritten by words in the tar-get language in the next line. Such transla-tions are simply not able to satisfy the com-plex demands of syntax and should rath-er be thought of as simplified, albeit use-ful, dictionaries, not translations in their own right. Proper translations go beyond the lexical and account for the context and syntax.

The Institutes literal translation vs. the literary translationHow is the literal translation described above different from the literary version prepared by the Institute? In the case of the literary version, the language of the origi-nal Greek, Hebrew, and Aramaic was made to conform in a greater measure to the de-mands of the Polish language. Consequent-ly, the square brackets were used to a less-er measure and appear only in special cas-es of addition, like in Romans 1:18 or 1John 5:16. Greater care was taken to eliminate antiquated words and structures. The rule of equivalence, or translating one word for one word, was not observed as strict-ly, of course without any change to the text meaning. We could say, then, that the dif-ference between the two translations lies in the quantity, not the quality.

Formal equivalence, literary equivalence and the question of faithfulnessWhile talking about the literal and liter-ary character of various translations, there may appear the question of fidelity. Which translation would be more faithful to the original, the literal or the literary? The an-swer to this question depends on how we define the subject of faithfulness. If by faithfulness we mean keeping the equiv-alence of parts of speech, then the literal

INTRODUCTORY REMARKS

XXVIII

version must be judged more faithful. But if by faithfulness we mean the equivalence in thought formulation, evoking the same reaction to such a formulation, or the rel-evant rendering of idiomatic language, then the more faithful translation would be the literary, dynamic or idiomatic. That is exactly why a person who wants to gain a deeper understanding of the Holy Scrip-tures but is unable to learn the Biblical lan-guages should make use of various avail-able translations, taking into account the specificity of every one of them.

When it comes to the Institutes transla-tions described above, they are both equal-ly faithful within the realm of their sepa-rate characteristics. The idiomatic quali-ties of the Institutes literary translation are mostly visible in: (1) the translation of everyday life reality; (2) historical and geographical descriptions, for example in Acts; (3) the substitution of a repetitive name with a personal pronoun or the ad-dition of the speakers name where its lack could obscure the texts meaning; (4) the rendition of idioms (although their cultural readings are given in the footnotes); (5) the splitting of lengthy and complex sentences into shorter ones, again with the meaning intact.

Formal equivalence and the consistent translation of the same wordsWe could think that in a literal translation, the words of the source text should always be translated into Polish in the exact same way. This practice, however, would be com-pletely misguided. It is common knowledge that the translation of a given word is at all times governed by the context. The same word in different contexts will have very differrent meanings. Examples are myriad. Perhaps the most telling is the Greek word pistis, which depending on the context may mean faith, trust and faithfulness.

The indicative character of ethicsIt might be observed that the ethical exhor-tations given in the New Testament have an indicative character as opposed to the im-perative. We are told what should lie with-

in our reachwhat we can do as people in Christ. This feature is most readily seen in apostle Pauls writings, but not exclusive-ly. The Gospel writers have a similar mind-set, stressing that the Lord Jesus is calling his disciples to a conduct that is exception-al and out of the ordinary, a result of a free agent making a free decision. This indic-ative, encouraging, even aesthetic aspect of ethic exhortations was showcased in our translation with appropriate wording, for example, the adjective dobry, good, linked in Polish to legal correctness, was rendered as pikny, szlachetny, or wspan-iay (beautiful, noble or wonderful).

The indicative aspect of ethics is closely connected to apostle Pauls vocabulary ex-pressive of a new dimension of reality in Christ, w Chrystusie. This wording was translated in a straightforward way, with-out any attempts at clarification, on the as-sumption that the apostles message would be understood within the larger corpus of all his writings.

In this context, it must be added that the expression wiara w Chrystusa, faith in Christ, Gr. pistis eis Christon, was dis-tinguished from wiara Chrystusa, faith of Christ, Gr. pistis Christou. The latter was translated as zawierzenie or zaufanie Chrystusowi, trusting Christ or believ-ing Christ, respectively.

Advanced terminologyTaking into account the relationship be-tween the literary and the literal transla-tion, we assumed that our readers would use them both. That is why we made it a point not to unify the vocabulary be-tween the translations, and we purposely introduced different names of the same of-fices, roles, attitudes, and places, wherev-er we thought such diversity would broad-en the perspective of a given topic. We re-served the harder, advanced terminology for the literal translation, for example: bisk-up, prezbiter, diakon, boja, hades, szeol, gehenna (bishop, presbyter, deacon, fear [of God], Hades, Sheol, Gehen-na). These terms require consulting foot-notes, dictionaries, and handbooks.

INTRODUCTORY REMARKS

XXIX

When it comes to the term Sowo, Word, Hbr. (dawar), Gr. (logos), it was written with a capital letter wherever it des-ignated the will of God expressed in the Law, a promise or prophecy. The Gr. (rhema), which can sometimes mean word, as well, was written with a lowercase letter.

Part 4: The layout and other formal details

FootnotesThe footnotes are an important part of the present publication. They reach about twenty thousand in number, which means that the value of this publication is close-ly linked to the footnotes. The footnotes include:

1. Textual variants with their Polish translations, unless the character of the variant did not demand such a translation, for example, when the subject of the vari-ant was a determiner or a synonym that did not have a separate equivalent in Polish.

2. Other possible translations of the same words or expressions.

3. Historical, cultural and linguistic in-formation, with relevant discussion.

4. Remarks that aid in developing life in Christ and deepening a relationship with Him, especially in the New Testament.

In the footnotes, the only sources that were explicitly indicated were the various editions of the original text, ex. BHS, SP, G. Other sources were not mentioned, but their presence was marked with a reference in superscript, L, ex. John 3:16L. This re-fers to a separate publication titled Litera-tura i uwagi do wersetw Pisma witego (Sources and comments to the Holy Scrip-tures). The publication is further discussed below, in the part Literatura pomocnicza przekadu (Auxiliary sources).

When it comes to the scope of referencing the textual variants listed above, in point 1, it is not identical in every Scripture book. The task is not finished and will be contin-ued in future editions. However, virtual-ly all SP variants were taken into account, and in the case of Psalms, Isaiah, Jeremi-ah, and Minor Prophets, nearly all variants

of the DSS. The Septuagint was consulted extensively and its use described in detail. If it was not described in its entirety, it was simply because in the case of some Scrip-ture books that would require a separate publication.

As for the notes that help develop life in Christ and deepen a relationship with Him, mentioned above in point 4, care was tak-en that they be based on a straightforward meaning of the Biblical text. Also, we were aware of how fluid the border was between what is Biblical and what is theological or denominational, what could count as devel-oping life in Christ and what could not.

Auxiliary sourcesAdditional material for the curious read-er can be found in two separate publica-tions: Literatura i uwagi do wersetw Pisma witego w przekadzie EIB (Sources and comments to the Holy Scriptures in the EIB translation) and Literatura przekadu Biblii, to jest Pisma witego Starego i Nowego Pr-zymierza (Sources to the translation of the Bible, or the Holy Scriptures of the Old and New Testament).

The first publication has two functions: (a) it allows us to have all the references and comments in one place while keep-ing the footnotes to the Biblical text con-cise and trim; (b) it allows us to update the source list and comments more frequent-ly, with no need to change the layout of the Biblical text every time we do that.

The second publication contains full bib-liographic data for all the works and arti-cles used in the Holy Scripture translation.

The information about the next edi-tions or updates of both publications will be available through the Institute and its partners.

AbbreviationsThe abbrieviations used in footnotes are explained in the part Wykaz skrtw i oznacze (List of abbreviations and de-scription marks). We made sure that they are not different from forms commonly used in other sources from the field of Bib-lical studies. Those keen on the subject will

INTRODUCTORY REMARKS

XXX

benefit from the publications listed in parts The New Covenant and its source text and The Old Covenant and its source text, be it in the traditional or electronic form.

ItalicsItalics were used:

1. To mark citations from the Old Testa-ment given in the New Testament, follow-ing NA27 and NA28.

2. To mark untranslated words of foreign origin in the main text of the Old Testa-ment, ex. Sela and pur.

3. In the footnotes, italics were used for words cited from the main text and for the translations of foreign words or phrases.

TranscriptionWe provided a simplified Polish transcrip-tion for all Hebrew phrases in the footnotes except for cases where the transcription would sound identical to the Polish equiv-alent. Sometimes, for the convenience of an advanced reader, we included longer cita-tions from the original Hebrew, and there we also decided not to include additional transcription. The accentuation marks were not given. To present all Hebrew conso-nants accurately, we rendered alef and ain as () and (), respectively. Both signs should be read as glottal stops. The Hebrew he is si-lent in final positions (h).

We chose not to transcribe Greek phras-es since the Greek alphabet is commonly known, at least partially. The only Greek words transcribed were those that function as borrowings in Polish. Again, no accen-tuation marks were given in transc