BIBLIAto jest

Pismo wite Starego i Nowego

Przymierza

BIBLIAto jest

Pismo wite Starego i Nowego

Przymierza

Przekad z jzyka hebrajskiego, aramejskiego i greckiego

Ewangeliczny Instytut Biblijny Pozna 2016

Biblia, to jest Pismo wite Starego i Nowego PrzymierzaWydanie pierwsze

2016 Ewangeliczny Instytut Biblijny, www.feib.pl

Tumaczenie: Piotr Zaremba (z Ann Haning: Mt-J, Rz, Hbr)

Uaktualnienia zwizane z tekstem greckim NA28: Piotr Zaremba

Uaktualnienia jzykowe i stylistyczne: Karolina J. Zaremba, Piotr Zaremba

Odsyacze: Adam Ciorga, Karolina J. Zaremba, Krystyna W. Wierszyowska-Zaremba, Piotr Zaremba

Czci wstpne: Waniejsze uwagi o przekadzie, tabele informacyjne, Miary i wagi, uwagi na temat not wstpnych i podziau Ksigi Psalmw: Piotr Zaremba

Przekad czci wstpnych na jzyk angielski: Karolina J. Zaremba

Redakcja naukowa: Dariusz Banicki, Adam Ciorga, Robert Merecz, Piotr Muchowski, Andrzej Zaborski (), Karolina J. Zaremba

Konsultacja polonistyczna: Ewa Sawicka (), Ewa i Andrzej Seweryn, Marta Tylenda-Wodniczak, Karolina J. Zaremba

Obrbka elektroniczna: ukasz Czarniecki, Remigiusz Neumann

Skad i projekt okadki: ukasz Wodniczak

Mapy: Pawe Kozowski, Piotr Zaremba

Ilustracje: Emilia Maciejewska

Sponsor przekadu: In Touch Mission International

Wydawca: Ewangeliczny Instytut Biblijny

All Rights ReservedWszelkie prawa zastrzeone. Przedruk, odtwarzanie lub przetwarzanie caoci lub fragmentw ksiki w mediach kadego rodzaju wymaga pisemnego zezwolenia Ligi Biblijnej w Polsce oraz Ewangelicznego Instytutu Biblijnego.

ISBN: 978-83-62242-32-0 wydanie elektroniczne (PDF)

OD WYDAWCW

Sowo zaproszenia

Trzymasz w rce nie tyle Ksig, co bibliotek szedziesiciu szeciu Ksig Starego i Nowego Przymierza. Uwiecznione w nich sowa wkraczay w ludzk rzeczywisto stopniowo, na przestrzeni bodaj tysica czterystu lat, aby w kocu znale potwierdzenie i peny wyraz w Sowie, ktre stao si ciaem, w Jezusie Chrystusie.

Ksigi tego zbioru nie przestaj suy wielu za podrcznik definiowania racji. Tymczasem maj one suy pogbianiu relacji. Obserwujc wzmoone wysiki wspczesnych sobie uczonych, Pan Jezus Chrystus podsumowa: Zagbiacie si w Pisma, poniewa sdzicie, e macie w nich ycie wieczne, podczas gdy one skadaj wiadectwo o Mnie. A jednak nie chcecie przyj do Mnie, aby zyska ycie.

Trudno o lepsze ujcie sprawy. Jeli na kartach tych Pism zamierzasz szuka przede wszystkim racji, to zapewne j znajdziesz, jak wielu innych na wasn miar, jednym na pociech, drugim na przekr. Moe tej racji zechcesz broni, a nawet za ni umrze. Jeli jednak dziki tej Ksidze nie nawiesz relacji z Osob, z Panem wszechrzeczy, Jezusem Chrystusem, jeli On sam nie stanie si rdzeniem Twojego ycia, to uzbrojony w prawdziwe racje, moesz rozmin si z prawdziwym yciem.

Ksiga ta nie naley do atwych. I dobrze. Szczerzej przyjd Ci sowa: Panie, otwrz mi oczy na to, co na tych kartach czytam, a to, co zrozumiem, zastosuj w yciu. Przy takiej postawie doznasz czego szczeglnego: zauwaysz, e Pismo wite jest Ksig, ktr czyta si w obecnoci jej Autora. Na tym polega wyjtkowo tej Ksigi i przygoda, do ktrej Ci zapraszamy.

Ewangeliczny Instytut Biblijny

FROM THE PUBLISHERS

You are invited!

What you have in your hands is not just one book, but rather a whole library of sixty-six books that together make up the Holy Scriptures of the Old and the New Testament. The words in these books took their time entering the human reality. About a thousand four hundred years, in fact. And then, at last, they found their full confirmation and expression in the Word who became flesh in Jesus Christ.

Some people use this library as a handbook for formulating the right answers. But its goal was to point to the right Person. Looking at the desperate efforts of his contemporaries, the Lord Jesus Christ said once, You search the Scriptures because you think that in them you have eternal life; and it is they that bear witness about me, yet you refuse to come to me that you may have life.

We couldnt say it better. If you study the Scripture to find the right answers, youll probably succeed. Many people did, each in their own way, to comfort some and spite the others. You may feel like defending these answers, maybe even die for them. But if you dont allow this Book to lead you into a relationship with the right Person, the Lord of all, Jesus Christ, if He doesnt become the core of your life, it may very well happen that armed with the right answers, you will miss out on the right place for your eternal existence.

This Book is not an easy one. But thats good. Youll be honestly motivated to pray, God, open my eyes to what I read here, and what I understand, Ill put into practice. With such an attitude, youll feel something special youll realize the Bible is a book you read in the presence of its Author. Thats the beauty of this Book and the adventure we invite you to embark on.

Evangelical Bible Institute

SPIS TRECI

Waniejsze uwagi o przekadzie VIII

Introductory remarks XIII

Wykaz skrtw i oznacze XVIII

STARE PRZYMIERZE

Ksiga Rodzaju (Pierwsza Ksiga Mojeszowa, Genesis) 1

Ksiga Wyjcia (Druga Ksiga Mojeszowa, Exodus) 61

Ksiga Kapaska (Trzecia Ksiga Mojeszowa, Leviticus) 115

Ksiga Liczb (Czwarta Ksiga Mojeszowa, Numeri) 157

Ksiga Powtrzonego Prawa (Pita Ksiga Mojeszowa, Deuteronomium) 211

Ksiga Jozuego 259

Ksiga Sdziw 289

Ksiga Rut 321

Pierwsza Ksiga Samuela 327

Druga Ksiga Samuela 369

Pierwsza Ksiga Krlewska 405

Druga Ksiga Krlewska 445

Pierwsza Ksiga Kronik 483

Druga Ksiga Kronik 521

Ksiga Ezdrasza 565

Ksiga Nehemiasza 579

Ksiga Estery 599

Ksiga Joba 609

Ksiga Psalmw 649

Przypowieci Salomona (Ksiga Przysw) 801

Ksiga Kaznodziei (Ksiga Koheleta) 839

Pie nad pieniami 853

Ksiga Izajasza 861

Ksiga Jeremiasza 937

Treny 1011

VISPIS TRECI

Ksiga Ezechiela 1025

Ksiga Daniela 1087

Ksiga Ozeasza 1109

Ksiga Joela 1123

Ksiga Amosa 1129

Ksiga Abdiasza 1139

Ksiga Jonasza 1141

Ksiga Micheasza 1145

Ksiga Nahuma 1153

Ksiga Habakuka 1157

Ksiga Sofoniasza 1161

Ksiga Aggeusza 1165

Ksiga Zachariasza 1169

Ksiga Malachiasza 1181

NOWE PRZYMIERZE

Ewangelia wedug w. Mateusza 1189

Ewangelia wedug w. Marka 1229

Ewangelia wedug w. ukasza 1255

Ewangelia wedug w. Jana 1297

Dzieje Apostolskie 1327

List w. Pawa do Rzymian 1367

Pierwszy List w. Pawa do Koryntian 1385

Drugi List w. Pawa do Koryntian 1401

List w. Pawa do Galacjan 1413

List w. Pawa do Efezjan 1419

List w. Pawa do Filipian 1425

List w. Pawa do Kolosan 1431

Pierwszy List w. Pawa do Tesaloniczan 1435

Drugi List w. Pawa do Tesaloniczan 1439

Pierwszy List w. Pawa do Tymoteusza 1443

Drugi List w. Pawa do Tymoteusza 1449

VII SPIS TRECI

List w. Pawa do Tytusa 1453

List w. Pawa do Filemona 1457

List do Hebrajczykw 1459

List w. Jakuba 1473

Pierwszy List w. Piotra 1479

Drugi List w. Piotra 1485

Pierwszy List w. Jana 1489

Drugi List w. Jana 1494

Trzeci List w. Jana 1495

List w. Judy 1497

Objawienie w. Jana 1499

DODATKI

Miary i wagi 1520

Informacje do Ksigi Psalmw 1524

MAPY I ILUSTRACJE

Mapy 1530

Ilustracje 1535

WANIEJSZE UWAGI O PRZEKADZIE

Niniejszy przekad i wczeniejsze wydaniaNiniejsze, pierwsze wydanie Biblii, to jest Pisma witego Starego i Nowego Przymie-rza czy w sobie tekst pitego wydania ksig Nowego Przymierza oraz tekst drugie-go wydania Ksigi Psalmw, odpowiednio, w stosunku do czwartego wydania Nowego Przymierza1 oraz pierwszego wydania Ksi-gi Psalmw opublikowanego w ramach No-wego Przymierza i Psalmw.2

Tekst rdowy Nowego PrzymierzaPodstaw prac przekadowych ksig Nowe-go Przymierza by tekst i aparat krytyczny zawarty zarwno w dwudziestym sidmym, jak i w dwudziestym smym wydaniu No-vum Testamentum Graece Nestlego-Alan-da (NA27 i NA28, odpowiednio: 1993 i 2012, Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft).

W tekcie gwnym przekadu pozosta-wiono jednak kilkanacie wariantw wy-stpujcych w Tekcie wikszociowym. S to: Mt 6:13b; Mt 17:21; Mt 18:11; Mt 18:15a; Mt 23:14; Mk 7:16; Mk 9:44; Mk 9:46; Mk 11:26; Mk 15:28; k 1:28; k 9:55-56; k 17:36; k 23:17; J 5:3b-4; 1Kor 11:29. Wczono te dwa warianty wystpujce w Tekcie przyjtym: Dz 8:37 i Dz 15:34.

Tekst Listw Powszechnych zweryfiko-wano w oparciu o NA28, jako e tylko w ob-rbie tych Listw wydawcy tekstu greckie-go dokonali zmian w oparciu o nowo opra-cowan wytyczn, tzw. metod genealo-gii spjnych wariantw (ang. Coherence--Based Genealogical Method, w skrcie CBGM). Zgodnie z t nazw opiera si ona na statystycznej spjnoci pomidzy wa-riantami potencjalnego poprzednika da-nego wiadectwa tekstowego a warian-tami jego niekoniecznie bezporedniego nastpnika. Metoda ta przywraca miej-

1 Nowe Przymierze, Pismo wite Nowego Testamentu. 2015. Pozna: Ewangeliczny Instytut Biblijny, Liga Biblijna w Polsce.

2 Nowe Przymierze i Pslamy, Pismo wite Nowego Testamentu i Psalmy. 2012. Pozna: Ewangeliczny Instytut Biblijny, Liga Biblijna w Polsce.

sce w tekcie gwnym NA28 tym warian-tom tekstowym, ktre jako pniejsze w NA27 znajdoway si w aparacie krytycz-nym. W ten sposb tekst grecki najnowsze-go wydania Novum Testamentum Graece w obrbie Listw Powszechnych jest bar-dziej zbliony do Tekstu wikszociowego. Czas pokae, jakie rezultaty da zastosowa-nie CBGM do pozostaej czci pism Nowe-go Testamentu i czy decyzja pozostawienia w niniejszym przekadzie wariantw Tek-stu wikszociowego wskazanych w po-przednim akapicie nie okae si tym bar-dziej uzasadniona.

Zgodnie z sygnalizowanym tumaczom zainteresowaniem Czytelnikw waniejsze warianty tekstowe zostay w przekadzie szczegowo opisane. Sposb opisu jest w wikszoci przypadkw taki, jak w apa-racie krytycznym NA27 lub, szczeglnie w obrbie Listw Powszechnych, taki jak w NA28. Std zainteresowanych zachca-my i odsyamy do korzystania z obu wyda.

Waniejsze zmiany w pitym wydaniu Nowego PrzymierzaWprowadzone zmiany i korekty wynika-j, jak w przypadku wczeniejszych wy-da, z poczytnoci przekadu, z uwag szerokiego grona Czytelnikw, ale take z rozszerzenia zakresu przeoonych ksig o wszystkie trzydzieci dziewi ksig Sta-rego Testamentu, okrelanego w przypad-ku niniejszego przekadu Starym Przymie-rzem. Zmiany obejmuj: (1) cytaty ze Sta-rego Przymierza w ksigach Nowego Przy-mierza; zaznaczono przy tym przypadki, w ktrych cytat nie koresponduje z dostp-nym nam tekstem hebrajskim; (2) ujedno-licenie pisowni imion i nazw wasnych; (3) sposb zaznaczania wspczesnych rwnowanikw biblijnych miar i wag, w zwizku z czym na kocu publikacji za-mieszczono Miary i wagi; (4) uaktualnienie przekadu Listw Powszechnych w obrbie zmian wprowadzonych w NA28; (5) form literack; tekst poprawiano majc na uwa-dze precyzj wyrazu myli oraz rozwj j-zyka polskiego; (6) korekt omyek i niedo-

IX WANIEJSZE UWAGI O PRZEKADZIE

cigni redakcyjnych zauwaonych we wczeniejszych wydaniach.

Tekst rdowy Starego PrzymierzaTekstem rdowym dla przekadu ksig Starego Przymierza byy: Biblia Hebra-ica Stuttgartensia (BHS),1 Biblia Hebraica Quinta (BHQ)2 (w zakresie ksig opubliko-wanych, to jest Ksigi Powtrzonego Pra-wa, Ksigi Sdziw, Ksig Piciu Megilot, Ksig Ezdrasza i Nehemiasza oraz Proro-kw Mniejszych), Picioksig Samaryta-ski (PS),3 tekst zwojw znad Morza Martwe-go (ZMM)4 w zakresie ksig biblijnych oraz tekst Septuaginty (G).5

Ksiga Psalmw, bdca czci niniej-szego wydania Pisma witego, jest jak wspomniano drugim wydaniem w sto-sunku do wczeniejszego wydania w ra-mach Nowego Przymierza i Psalmw.

Tekst gwny niniejszego przekadu trzy-dziestu dziewiciu ksig Starego Przymie-rza nie jest konsekwentnym tumacze-niem tekstu masoreckiego (MT) podanego w BHS. Znalazy w nim odzwierciedlenie rwnie warianty tekstowe BHQ, PS, ZMM i G. Dobr wariantw tekstu wyjciowego podporzdkowany by koncepcji spjno-ci logicznej tekstu Starego Przymierza, ale take spjnoci logicznej jego tekstu z pismami Nowego Przymierza. Tam, gdzie tekst gwny odbiega od MT, zostao to wy-ranie zaznaczone i opatrzone uwagami krytycznymi. Zaznaczy przy tym naley, e w niniejszym wydaniu uwzgldniono tylko waniejsze warianty tekstowe BHQ, PS, ZMM i G.

Takie podejcie uzasadnione jest trzema wzgldami: (1) Odkrycie zwojw znad Mo-rza Martwego rzucio nowe wiato na tekst

1 Biblia Hebraica Stuttgartensia. 1997. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.

2 Biblia Hebraica Quinta. 2004-2011. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.

3 Samaritan Pentateuch Edited to MS 6 of the Shekhem Synagogue. 1994; 2015, Accordance 11.

4 Discoveries from the Judean Desert. 1955-2002. Oxford: Claredon Press.

5 Septuaginta: (1) Rahlfs, A. 1979. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft; (2) Ziegler J. 1931-2006. Gttingen: Vanderhoeck & Ruprecht.

masorecki, a przez to na Septuagint, ktra dziki temu zyskaa na znaczeniu. (2) Sama Septuaginta, pojmowana w tych rozwaa-niach jako grecki przekad ksig Biblii he-brajskiej, podobnie jak niniejszy przekad, nie jest konsekwentnym tumaczeniem tekstu masoreckiego w takiej formie, w ja-kiej podaje go BHS. Tekst Septuaginty jest w niektrych przypadkach bardziej zgod-ny z tekstem manuskryptw znad Morza Martwego, a w co najmniej dwch przy-padkach, z tekstem dokumentw dzi ju nieznanych. Jest to o tyle wane, e z Sep-tuaginty korzystali autorzy Nowego Testa-mentu. (3) Konsekwentne przekadanie tekstu masoreckiego czasem niepotrzeb-nie wprowadza do Pisma witego Starego i Nowego Przymierza rozbienoci znacze-niowe, co jest szczeglnie wane w przy-padku starotestamentowych cytatw w No-wym Przymierzu.

Tetragram JHWH Wystpujce powszechnie w Starym Przy-mierzu imi wasne Boga, oddawano w for-mie PAN rwnowanej JHWH. Tam jednak, gdzie domaga si tego kontekst, uyto te-tragramu JHWH, tj. hbr. , ktry zwoka-lizowany brzmi: Jahwe. W czasie lektury Czytelnik powinien odczytywa Tetragram jako Pan, chyba e wyjtkowe wzgldy narzucaj odczyt Jahwe.

W cytowaniu niniejszej publikacji zaleca si te zamienianie Tetragramu, jeli wy-stpuje w cytacie, na PAN, szczeglnie jeli cytaty maj by wystawiane na widok publiczny lub odczytywane w miejscach publicznych.

Tetragram stosowano w zdaniach typu: A Jego imi brzmi, w opisach kluczo-wych momentw objawienia, jak Wj 3 i 6, oraz w wyraeniach o duym nagromadze-niu okrele Boga.

OnomastykonCo do imion i nazw wasnych, w prze-kadzie literackim kierowano si zasada-mi podanymi w Onomastykonie Biblii He-brajskiej i Nowego Testamentu autorstwa Krzysztofa Sielickiego (2010. Warszawa: Vocatio), jednak nie bez odstpstw uzna-

XWANIEJSZE UWAGI O PRZEKADZIE

nych za konieczne. Odstpstwa te dotycz gwnie: (1) imion teoforycznych; (2) imion i nazw wasnych z ustalon w jzyku pol-skim pisowni; (3) imion i nazw wasnych trudniejszych do odnalezienia, w podanej w Onomastykonie formie, w literaturze an-glojzycznej oraz na stronach interneto-wych; (4) imion i nazw wasnych, ktrych podana w Onomastykonie forma rodzi w j-zyku polskim na przykad humorystyczne skojarzenia.

Przekad literacki i jego adresaciPrezentowany przekad jest przekadem li-terackim. Znaczy to, e w procesie tuma-czenia starano si jzyk greckiego, hebraj-skiego i aramejskiego oryginau podpo-rzdkowa wymogom jzyka polskiego.

Przekad adresowany jest do caego spo-eczestwa, szczeglnie jednak do osb: (1) nieobeznanych, lub sabo obeznanych, z kultur czasw biblijnych; (2) zajmuj-cych si ewangelizacj, wychowaniem chrzecijaskim, kaznodziejstwem i dusz-pasterstwem. Jako taki nie powinien on by traktowany jako przekad jedyny. Po-winien wrcz zachca do korzystania z innych przekadw, w tym szczeglnie do przekadu dosownego przygotowane-go przez Ewangeliczny Instytut Biblijny, a ostatecznie do jak najszerszego odwoy-wania si do tekstu greckiego, hebrajskie-go i aramejskiego.

Literacko a wierno przekaduLiteracko przekadu nie oznacza, e jest on przekadem mniej wiarygodnym ni inne przekady (na przykad tzw. przeka-dy dosowne). Tam, gdzie chodzio o prze-kazanie myli teologicznej, niniejszy prze-kad czyni to w sposb dosowny, to znaczy podporzdkowuje jzyk polski sposobowi wyraania myli w jzyku oryginalnym. Li-teracko odnosi si gwnie: (1) do realiw ycia codziennego; (2) do narracji histo-rycznych i geograficznych (jak na przykad w Dziejach Apostolskich); (3) do stosowa-nia zaimkw zamiast powtarzania tych sa-mych sw lub do wtrcania imion autorw wypowiedzi tam, gdzie brak tego mgby zamazywa znaczenie tekstu; (4) do prze-

kadu idiomw (cho kulturowe ich brzmie-nia zostay podane w przypisach); (5) do zwizkw frazeologicznych. Sowa doda-ne, nie wystpujce w tekcie greckim, he-brajskim lub aramejskim, ujto w nawia-sy kwadratowe, ale tylko w tych przypad-kach, gdzie nie wynikaj one z tekstu. Nie zaznaczono sw dodanych ze wzgldu na brak polskich odpowiednikw (np. gr. ha-des przetumaczono wyraeniem wiat zmarych) lub ze wzgldu na konieczno podziau bardzo dugich zda na krtsze.

Zagadnienia terminologiczneZe wzgldu na adresatw przekadu zapro-ponowano nowe okrelenia dla niektrych terminw, na przykad: Opiekun (dla wcze-niejszego Pocieszyciel), przeoony lub starszy (dla wczeniejszego biskup), opie-kun lub przedstawiciel (dla wczeniejszego diakon), miejsce kary lub gste mroki miej-sca kary (dla poprzedniego pieko).

Oznajmujcy, zachcajcy i estetyczny wymiar zalece etycznych waciwych dla Nowego Przymierza starano si odda so-wami, ktre na taki wymiar wskazuj (np. przymiotnikami: pikny, szlachetny, wspa-niay zamiast dobry).

Sownictwo apostoa Pawa wyraajce wymiar rzeczywistoci w Chrystusie tu-maczono bez wyjaniajcych uproszcze, zaoono bowiem, e po przeczytaniu wszystkich pism apostoa jego myl stanie si dla Czytelnika jasna. Rozrniono jed-nak wyraenie wiara w Chrystusa (gr. pistis eis Christon) od wyraenia wiara Chrystusa (gr. pistis Christou). To drugie tumaczono jako zawierzenie lub zaufanie Chrystusowi.

Greckie aion zdecydowano si tumaczy konsekwentnie jako wiek, a to ze wzgldu na nowotestamentow perspektyw dziejw.

Nie upraszczano sownictwa brzemien-nego w znaczenie teologiczne, np. duch, dusza, grzech, odkupienie, potpienie, prze-baganie, ucisk, zbawienie itp.

Niektre terminy wiadomie tumaczono niekonsekwentnie, aby Czytelnik mg so-bie poszerzy ich zakres znaczeniowy. Na przykad gr. sodzo tumaczono jako zbawi, ocali lub uzdrowi, a gr. parabole jako po-dobiestwo, przykad i porwnanie.

XI WANIEJSZE UWAGI O PRZEKADZIE

We fragmentych poetyckich Starego Przy-mierza pozostawiono znane z wczeniej-szych przekadw wyraenie boja PANA, hbr. (irat JHWH), gr. (fobos theou). Wyraenie to oznacza cze lub szacunek dla Niego, liczenie si z Nim przy formuowaniu pogldw, podejmo-waniu decyzji i przyjmowaniu okrelone-go punktu widzenia. W Nowym Przymierzu oddawano t boja wyraeniem poczu-cie odpowiedzialnoci wobec Pana (np. Flp 2:12; 1P 1:17).

Jeli chodzi o termin Sowo, hbr. (da-war), gr. (logos), tam, gdzie termin ten okrela wol Bo wyraon w Prawie, obietnicy lub proroctwie, pisano go wielk liter; gr. (rhema) pisano ma liter.

W kwestii terminw duch, dusza, serce, nerki i wtroba, tam, gdzie sowa te opisuj niematerialn sfer ycia czowieka, pierw-sze trzy umieszczano w tekcie gwnym, natomiast wystpowanie dwch pozosta-ych zaznaczano w przypisach, w kategorii idiomw.

WokalizacjaPojawiajce si w przypisach wyraenia he-brajskie zostay zwokalizowane w sposb uproszczony z wyjtkiem miejsc, w ktrych wokalizacja pokrywa si z brzmieniem pol-skiego odpowiednika. Wokalizacja ta nie uwzgldnia znakw akcentowych. Wyrae-nia greckie nie zostay zwokalizowane.

IdiomyDo idiomw zaliczono sowa, zwroty i wy-raenia charakterystyczne tylko dla hebraj-skiego i greckiego sposobu opisywania rze-czywistoci, a take antropomorfizmy, per-sonifikacje przedmiotw nieoywionych oraz zwroty moliwe do zaklasyfikowania w kategorii wyrae symbolicznych lub metafor. Umieszczano je w przypisach, tu-maczc w tekcie gwnym ich znaczenie, ale te umieszczano w tekcie gwnym, podajc w przypisach ich znaczenie. O wy-borze miejsca umieszczenia idiomu decy-dowa w kadym przypadku kontekst lub wzgldy poznawcze i estetyczne.

Tabele informacyjne na pocztku ksigNa pocztku kadej ksigi zamieszczono ta-bele informacyjne. Kada skada si z pi-ciu wierszy: autor, czas, miejsce, cel i temat. Zwizo zawartych w nich informacji ua-twia szybkie umiejscowienie kadej z ksig w perspektywie dziejowej, jednak stopie oglnoci tych informacji wymaga kilku wanych komentarzy:

1. W przypadku ksig Nowego Przymie-rza stosunkowo nietrudno poda auto-ra ksigi oraz czas i miejsce jej napisania. W przypadku ksig Starego Przymierza rzecz ma si inaczej. W wikszoci przypad-kw autor jest nieznany. czone z ksiga-mi imiona nie musz oznacza autorstwa. Trudny do zidentyfikowania wkad redak-cyjny na przestrzeni dziejw, czyni te ksigi czym w rodzaju dzie zbiorowych. W wier-szu Czas w wielu przypadkach rozrniono czas opisywanych wydarze od nieatwego do uchwycenia okresu lub okresw redakcji ksigi. W wierszu Miejsce chodzi o miejsce akcji, chyba e wskazano inaczej.

2. W przypadku ksig Starego Przymierza tam, gdzie istniaa taka moliwo, trzyma-no si opcji datowania wczeniejszego.

3. Poczucie niepewnoci zwizane z in-formacjami zawartymi w tabelach nie po-winno podwaa autorytetu samych ksig. Byoby to niedorzecznoci. Ksigi te nie powstay, by zaspokaja wspczesne nor-my. Niemniej, ksigi te, z wasnymi norma-mi, nie przestaj by dla nas poyteczne i w twrczy sposb wyzywajce.

Przekad dla wszystkichNiniejszy przekad jest pierwszym powsta-jcym w ramach polskiego chrzecijastwa ewangelicznego. Nie jest jednak przeka-dem wyznaniowym. Adresowany jest jak wspomniano do caego spoeczestwa.

Przekad przyjazny przemianomCelem tumaczy i wydawcw nie byo do-starczenie Czytelnikowi przekadu na du-gie wieki. Chodzio raczej o przekad, ktry odpowiadaby aktualnym potrzebom zmieniajcej si rzeczywistoci. Wiele ele-mentw niniejszego dziea ma charakter eksperymentu, na przykad szczegowo

XIIWANIEJSZE UWAGI O PRZEKADZIE

opisw wariantw tekstowych lub wielo odsyaczy i sownik nazw wasnych. Jeli niniejsze wydanie Biblii, to jest Pisma wi-tego Starego i Nowego Przymierza okae si jak poprzednie wydarzeniem godnym zauwaenia, to nastpne wydania na pew-no bd bogatsze o sugestie wyraone za-rwno w aplauzie, jak i w krytyce.

PodzikowaniaNaturaln rzecz s wyrazy uznania i wdzicznoci, cho jest oczywiste, e te

najwaniejsze pozostaj w sferze rzeczywi-stoci nadchodzcej.

Jestemy wdziczni wszystkim maym i wielkim za wszelkie fachowe, duchowe i materialne wsparcie mae i wielkie. Nie sposb wymienia na tych stronicach setek osb w rnym stopniu zaangaowanych, lecz tak samo wanych. Ich imiona i nazwi-ska zamiecimy w osobnej publikacji.

Piotr ZarembaEwangeliczny Instytut Biblijny

INTRODUCTORY REMARKS

The present translation and previous editionsThe present translation is the first full edition of the Bible, that is, the Holy Scrip-tures of the Old and the New Testament. It combines the fifth edition of the New Testa-ment and the second edition of the Psalms, updated from the fourth edition of Nowe Przymierze1 (New Testament) and the first edition of the Psalms published in Nowe Przymierze i Psalmy2 (New Testament and Psalms).

The New Testament and its source textThe New Testament translation is based on the text and critical apparatus of the 27th and 28th edition of Nestle-Alands Novum Testamentum Graece (1993 Stuttgart: Deut-sche Bibelgesellschaft, henceforth NA27; and 2012 Stuttgart: Deutsche Bibelge-sellschaft, henceforth NA28).

However, some variant readings which appear in the Majority Text are also includ-ed. These are: Matt 6:13b; Matt 17:21; Matt 18:11; Matt 18:15a; Matt 23:14; Mark 7:16; Mark 9:44; Mark 9:46; Mark 11:26; Luke 1:28; Luke 9:55-56; Luke 17:36; Luke 23:17; John 5:3b-4; 1Cor 11:29. Moreover, two vari-ant readings from the Textus Receptus are incorporated into the main text in Acts 8:37 and Acts 15:34.

The text of the Catholic Letters was par-ticularly influenced by the changes in NA28. It was only in those Letters that the NA28 editors revised the text according to a new concept called the Coherence-Based Genealogical Method (henceforth CBGM). As the name suggests, the method follows a statistical consistency between the vari-ants of a potential ancestor of a given tex-tual witness and the variants of its not nec-essarily direct follower. In effect, some of

1 Nowe Przymierze, Pismo wite Nowego Testamentu. 2015. Pozna: Ewangeliczny Instytut Biblijny, Liga Biblijna w Polsce.

2 Nowe Przymierze i Pslamy, Pismo wite Nowego Testamentu i Psalmy. 2012. Pozna: Ewangeliczny Instytut Biblijny, Liga Biblijna w Polsce.

the textual variants were again included in the main text of NA28, even though in NA27 they may have been treated as later and counted into the critical apparatus. Because of that, the Greek text of the Cath-olic Letters in the newest edition of Novum Testamentum Graece approximates the Majority Text. Time will tell what results CBGM may have when applied to the rest of the New Testament Scriptures. It just might further corroborate our decision to include the Majority Text variants in the main text, as described in the previous paragraph.

In order to satisfy the interest signaled to the translators, important variant read-ings were meticulously described. In most cases, the descriptions followed the critical apparatus of NA27 and, within the Catholic Letters, NA28. An inquisitive reader is ad-vised to consult both editions.

Changes in the New Testament translationThe present translation was revised and updated from the previous versions as the fifth edition of the New Testament. As was the case with the previous editions, the na-ture of changes and corrections was large-ly dependent on the feedback from an ever wider circle of readers. But another major factor was the final, joint publication of all the thirty-nine books of the Old Testa-ment, or, as it is called in this version, the Old Covenant. The changes concern: (1) the quotations from the Old Testament in the New Testament books, with clearly marked cases of paraphrase and non-correspon-dence with the available Hebrew text; (2) some unification of proper names and ter-minology; (3) the presentation of modern equivalents of biblical measurements, with the table Miary i Wagi (Measurements and Weights) added at the end of this publica-tion; (4) a revision of the Catholic Letters in light of the changes adopted in NA28; (5) some updates to the literary style to achieve better precision and to account for develop-ments in the Polish language; (6) correc-tions of previous editorial lapses.

XIVINTRODUCTORY REMARKS

The Old Testament and its source textThe source text for the present translation was Biblia Hebraica Stuttgartensia (BHS),1 Biblia Hebraica Quinta (BHQ)2 (within the scope of the published books, i.e. Deutero-nomy, Judges, the Five Megillot, Ezra, Ne-hemiah and Minor Prophets), the Samari-tan Pentateuch (SP),3 the Dead Sea Scrolls (DSS),4 and the Septuagint (G).5

As stated before, the Book of Psalms inc-luded in this publication is the second, re-vised edition of the version previously pu-blished in Nowe Przymierze i Psalmy (New Testament and Psalms).

In this translation, the main text does not always follow the Masoretic text (MT) as represented in BHS. Rather, the variant readings of BHQ, SP, DSS and G were also taken into consideration. The choice of a gi-ven variant was typically guided by two principles: first, the logical consistency of the text itself, and second, the logical con-sistency between the Old and the New Te-stament. Wherever the main text did not directly follow the MT, it was properly de-scribed in the footnotes. It is important to stress that this edition considered only these variants of the DSS and G which the translators judged as most significant to a literary translation.

This approach to variant readings was ju-stified by three factors: (1) The discovery of the DSS has shed a new light on the MT and indirectly on G. (2) The Septuagint, treated here as the Greek translation of the Hebrew Bible, does not consistently render the Masoretic text as represented in BHS, and neither does our translation. In some cases, the Septuagints text closely resemb-les the DSS, and in at least two, it approxi-

1 Biblia Hebraica Stuttgartensia. 1997. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.

2 Biblia Hebraica Quinta. 2004-2011. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.

3 Samaritan Pentateuch Edited to MS 6 of the Shekhem Synagogue. 1994; 2015 Accordance 11.

4 Discoveries from the Judean Desert. 1955-2002. Oxford: Claredon Press.

5 Septuaginta: (1) Rahlfs, A. 1979. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft; (2) Ziegler J. 1931-2006. Gttingen: Vanderhoeck & Ruprecht.

mates the text of the documents which to-day are no longer known. This is even more significant in the light of the fact that the New Testament authors also used the Sep-tuagint as their source text. (3) Finally, con-sistent translation of the MT could result in unnecessary discrepancies between the Old and New Testament. This is especial-ly important in passages where New Testa-ment authors quote the Old Testament.

Nomen proprium of GodGods proper name, a recurring theme in the Old Covenant, was rendered in Polish as PAN, LORD. In some places, however, the context called for the tetragrammaton JHWH, Hbr. , vocalized in Polish as Jahwe, Yahweh. Readers are advised to read the Name as Pan unless circumstan-ces require Jahwe. While quoting from this publication, we also advise to use PAN in-stead of the tetragrammaton, especially if the quotations are to be displayed in a pu-blic place or read in public. The tetragram-maton was used in sentences where Gods name was specifically spelled out, in de-scriptions of key self-revelation, like Exo-dus 3 and 6, and in passages that are alrea-dy dense with other names of God.

OnomasticonIn rendering proper names, the transla-tors were generally following the criteria laid out in Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu (Onomasticon of the Hebrew Bible and the New Testament) by Krzysztof Sielicki (2009 Warsaw: Vocatio). However, some exceptions were deemed necessary in the process. The exceptions include: (1) theophoric names; (2) names with common, well-attested Polish ver-sions and spelling; (3) names which, when left in the Onomasticon form, could be dif-ficult to find in the English subject literatu-re and Internet resources; (4) names who-se Onomasticon form had some unwanted (e.g. humorous) connotations.

Literary translation and its recipientsThe present translation is a literary ren-dition of the New Testament, which means

XV INTRODUCTORY REMARKS

that the requirements of the Polish langu-age take precedence over the language of the original.

The translation is addressed to the whole society, but in particular: (1) to the people who are largely unfamiliar with the culture of the New Testament times; and (2) to tho-se who are active in the fields of evange-lism, Christian education, counseling and preaching. As such, the translation should not be treated as the one and only. On the contrary, it should encourage its readers to draw from other available versions, nota-bly from the literal translation prepared by the Evangelical Bible Institute. The original remains, of course, the ultimate resource.

Literary qualities and the textual accuracyThe afore-mentioned literary qualities do not mean that the translation is less textual-ly accurate than other versions, for example, the literal renditions. When it comes to theo-logical ideas, the translation conveys the message of the original literally, i.e. the Pol-ish language submits to the Greek or Hebrew way of expression. The literariness pertains mostly: (1) to the description of everyday life reality; (2) to historical and geograph-ical narration, as in Acts; (3) to the substi-tution of a repetitive name with a person-al pronoun or to the addition of the speak-ers name where its lack would obscure the texts meaning; (4) to the rendition of idioms (although their cultural readings are given in the footnotes).

Added words which do not appear in the original were placed in square brackets, but only where they could not be inferred from the text. Words added for lack of Pol-ish equivalents were not specially marked either (for instance, Greek hades was trans-lated as the world of the dead). Likewise, no notification was thought necessary when splitting lengthy sentences into shorter ones.

Terminological issuesWith the recipients in mind, some terms were replaced by new ones, for instance Opiekun, Caretaker (instead of the previous Pocieszy-ciel, Comforter); przeoony, overseer,

or starszy, elder (for the previous biskup, bishop); opiekun, caretaker, or przedsta-wiciel, representative (for the previous dia-kon, deacon); miejsce kary, place of pun-ishment, or gste mroki miejsca kary, the darkness of the place of punishment, for the previous pieko, hell.

The indicative, encouraging and aes-thetic aspect of ethic exhortations was conveyed by appropriate wording, for in-stance, the adjective dobry, good, was rendered as pikny, szlachetny, wspaniay, beautiful, noble or wonderful.

Apostle Pauls vocabulary, which ex-presses a new dimension of reality in Christ, w Chrystusie, was translated with-out clarification. This was done on the as-sumption that after having read all of the apostles writings, his message will become clear to the reader. However, the expression wiara w Chrystusa, faith in Christ (Gr. pi-stis eis Christon), was distinguished from wiara Chrystusa, faith of Christ (Gr. pistis Christou). The latter was translated as za-wierzenie Chrystusowi or wiara Chrystuso-wi, trusting Christ or believing Christ, respectively.

The Greek word aion was consistently rendered wiek, age, in keeping with the New Testament view of history.

Vocabulary that carried theological im-plications was not simplified, for example duch, dusza, grzech, odkupienie, potpie-nie, przebaganie, ucisk, zbawienie, spir-it, soul, sin, redemption, condem-nation, atonement, oppression, sal-vation, etc.

With a few terms, the translators con-sciously used more than one rendition, wanting to broaden the readers under-standing of the word. This was done for in-stance with Greek parabole, translated as podobiestwo, przykad and porwnanie, parable, example and comparison; and with Greek sodzo, rendered as zbawi, ocali or uzdrowi, save, rescue and heal, respectively.

In the poetic books of the Old Testament, the translators chose to retain the famil-iar expression boja PANA, Hbr. (irat JHWH), Gr. (phobos theou),

XVIINTRODUCTORY REMARKS

fear of the LORD. The phrase refers to the awe and respect felt in relation to God, considering Him and His will while form-ing opinions, making decisions or adopt-ing a point of view. In the New Testament, this fear was rendered as poczucie odpowie- dzialnoci wobec Pana, responsibility be-fore the Lord (e.g. Phil 2:12; 1Pet 1:17).

The term Sowo, Word, Hbr. (da-war), Gr. (logos), was spelled with a capital letter wherever the context de-scribed Gods will expressed in the law, a promise or a prophecy; Gr. (rhema) was spelled with a small letter.

Concerning the terms duch, dusza, serce, nerki and wtroba, spirit, soul, heart, kidneys, and liver, respectively, wher-ever they described the spiritual sphere of human life, the first three were used in the main text, and the other two were men-tioned in footnotes as idioms.

VocalizationHebrew words used in the footnotes were vocalized in a simplified way to ensure read-ability. Vocalization was not given when it was similar to the words Polish pronounci-ation. Vocalization did not include accent marks. Greek words were not vocalized.

IdiomsIdioms are words, phrases, and expres-sions particular to the Hebrew and Greek way of describing reality, as well as antro-pomorphisms, personifications of inan-imate objects, and phrases that could be classified as symbolic or metaphoric.

The translators varied their approach here. Sometimes, the literal translations appeared in footnotes while a more liter-ary version made it to the main text; at oth-er times, the literal version was put in the main text while the footnotes suggested more literary alternatives. The choice de-pended on the context, but also on cogni-tive and aesthetic factors.

Introductory tables to the BooksEvery book features an introductory ta-ble consisting of five rows and listing the author, time frame, purpose, and subject.

The tables were kept at their most concise to help immediately place each book in the accurate historical context. However, the brevity makes them, by default, somewhat general, which is why a few words of expla-nation are in order:

1. With the New Testament, it is relative-ly easy to determine the books author, as well as when and where it was written. The situation changes dramatically in the Old Testament. In the majority of cases, the author is unknown. The names tradition-ally associated with the books do not nec-essarily imply authorship. Logic says the books should be treated as a kind of col-lective work, especially since it is hard to assess the extent of the editing that took place over the centuries. That is why, in the Time row, the team differentiated between the time of the events described in the book and the time (or times) of the book edition, which is notoriously difficult to pinpoint. The Place information pertains to the place of action, unless it was stated otherwise.

2. In the case of the Old Testament books, wherever applicable, the early dating op-tion was preferred.

3. The uncertainty connected with the information given in the tables should not undermine the authority of the books. Such a leap would be absurd. The books were not created with modern standards in mind. Rather, they meet their own norms, they continue to be a useful resource and the ul-timate creative challenge.

A translation for allThe present translation is the first one ever to be done within the Polish Evangelical circles. However, it is not, by any means, a one-denomination translation. On the contrary, it addresses as mentioned the entire society.

An ever-changing translationThe translators and publishers did not want to create a translation for all genera-tions to come. It was supposed to answer to the needs of the contemporary, ever-chang-ing reality. Many study-aid elements of the present work are experimental in nature.

XVII INTRODUCTORY REMARKS

Suffice to mention the detailed descrip-tions of variant readings, the multitude of cross-references or the translations ono-masticon. If the first edition of Biblia, to jest Pismo wite Starego i Nowego Przymierza (Bible, or the Holy Scriptures of the Old and the New Testament) proves successful, the next one will use the suggestions ex-pressed both in praise and critique.

Acknowledgements It is only fitting that we should express our deepest gratitude to the people engaged in

the project, although the most significant approval belongs to the reality yet to come.

We are grateful to all little and great alike for their professional, spiritual, and financial support. It would be difficult to name the hundreds of our supporters, so variously involved but equally important. With their consent, we would like to an-nounce their names in a different capacity or a separate publication.

Piotr Zaremba Evangelical Bible Institute

WYKAZ SKRTW I OZNACZE

Skrty ksig biblijnych: Stare Przymierze: Rdz, Wj, Kp, Lb, Pwt, Joz, Sdz, Rt, 1-2Sm, 1-2Krl, 1-2Krn, Ezd, Ne, Est, Jb, Ps, Prz, Kzn, Pnp, Iz, Jr, Tr, Ez, Dn, Oz, Jl, Am, Ab, Jo, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml Nowe Przymierze: Mt, Mk, k, J, Dz, Rz, 1-2Kor, Ga, Ef, Flp, Kol, 1-2Ts, 1-2Tm, Tt, Flm, Hbr, Jk, 1-2P, 1-3J, Jd, Obj

Nazwy znakw alfabetu hebrajskiego ,waw ,he ,dalet ,gimel ,bet ,alef ,lamed ,kaw ,jod ,tet ,chet ,zain mem, nun, samek, ain, pe, tsade, kof, resz, szin, taw

Inne skrty i oznaczeniaA Kodeks Aleksandryjskiabc kursyw zaznaczono cytaty ze Stare-

go Przymierza za NA27 NA28. W samym Starym Przymierzu zaznaczono w ten sposb nie tumaczone wyrazy obcego pochodzenia, jak: Sela i pur

ak. akkadyjskiaor. aorystarab. arabskiaram. aramejskias. asyryjskiB Kodeks Watykaskibab. babiloskiBHQ Biblia Hebraica Quinta. 2010. Schen-

ker. Stuttgart: Deutsche Bibelgesell-schaft

BHS Biblia Hebraica Stuttgartensia. 1997. K. Elliger, W. Rudolf, red., wyd. 5. Stutt-gart: Deutsche Bibelgesellschaft

chald. chaldejskicz czasownikdat. dativusdat. instr. dativus instrumentalisdat. loc. dativus locativusdefek. defektywna (forma)det. determinatywdit. dittografiadu dualisegip. egipskiemf. emfatyczneeuf. eufemizmfen. fenickifut. futuryczny

G, Gmss Septuaginta, niektre manuskrypty Septuaginty

gen. genetivusGK fragmenty z Genizy Kairskiejgr. greckiH przekad Hieronimah h wygosowe w transkrypcji wyrae

hbr., ktre przy wymowie pozostaje nieme

h. homonim, homonim(icznie)(iczny)hbr. hebrajskihebr. hebraizmhend. hendiadysHex rda heksaplarycznehi hifilhier. egip. hieroglificzny egipskihitp hitpaelhitpo hitpolelhl hapax legomenon, sowo uyte tylko

raz w tekcie Biblii.hl2,3 sowo uyte w tekcie Biblii, odpo-

wiednio, dwa lub trzy razyimp. imperativusimpf. imperfectumJHWH Imi wasne Boga, JahweJub Ksiga Jubileuszyketiw wyraenie zawiadczone w tekcie

gwnym MT, dla ktrego sugeruje si waciwy odczyt, czyli qere

L recenzja Lucjanal. lublp, lm liczba pojedyncza, liczba mnogaac. aciskimat. materia(y)Mdr Ksiga Mdrocimet. metonimiametaf. metafora, metaforycz(ny)(nie) min minuta; w indeksie grnym: minu-

sku(a)(owy)m.in. midzy innymimonet. monetarnyms, mss manuskrypt(y)MT, MTmss tekst masorecki, manuskrypty

tekstu masoreckiegoMTMs, MTMss manuskrypt, manuskrypty

hebrajskie redniowieczneNA27, NA28 Novum Testamentum Gra-

ece. Nestle-Aland. 1993, 2012. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft

XIX WYKAZ SKRTW I OZNACZE

NB Niewola Babiloska NP Nowe Przymierze (Nowy Testament)ni nifalO recenzja OrygenesaOL wersje staroaciskieoryg. tekst oryginalnyozn. oznaczapd poudniepd wsch poudniowy wschdpd zach poudniowy zachdpers. perskipf. perfectumpi pielpilp pilpelpl pluralis, lmpn pnocpn wsch pnocny wchdpn zach pnocny zachdpoch. pochodzeniepod. podobniepoj. pojciepojem. pojemnopolp polpal por. porwnajpow. powierzchniaPS Picioksig SamarytaskiPs-J Targum Pseudo-Jonatanaqere wyraenie sugerowane jako waci-

wy odczyt wyraenia zawiadczonego w tekcie gwnym MT, czyli ketiw

rm rodzaj mskir. p. Chr. rok przed Chrystusemr. po Chr. rok po Chrystusierz rzeczownik rzym. rzymskir rodzaj eskiS tekst syryjskisc status constructusscp scriptio plena, pisownia penascd scriptio defectiva, pisownia uomnaSG Salkinson-Ginsburg. 1886. Hebrew

New Testament, wyd. popr. 1999 w kie-runku zgodnoci z Tekstem przyjtym greckiego NT

sg singularis, lpSP Stare Przymierze (Stary Testament)

Syr Mdro SyrachaT Talmudtiq tiqqune soferimTB Talmud BabiloskiTb Ksiga TobiaszaTg targumTgJo Targum JonatanaTgMs/Mss kodeks, kodeksy TargumwTh grecki tekst TeodocjonaVg Wulgataw., ww. werset, wersetywsch wschd wsp. wspczesnezach zachdzap. zapoyczeniezob. zobacz transkrypcja odpowiednio (alef) i

(ain) przekad Akwili Quinta, warianty pitej kolumny

Heksapli pniejsze przekady tekstu na jzyk

grecki hebrajskiego, lecz bliej nieokre-lonego pochodzenia

m P75 892txt 070 1241 f 1.13 powszechnie stosowane okrelenia wiadectw tek-stowych Nowego Przymierza. W niniej-szym przekadzie przytaczane za No-vum Testamentum Graece (jak wyej)

przekad Teodocjona przekad Symmacha1En Pierwsza Ksiga Enocha1Mch, 2Mch Pierwsza, Druga Ksiga

Machabejska-znak lub znaki w nawiasie kwadra []

towym oznaczaj, e nie zachoway si one w manuskryptach

-brak znaku nad liter oznacza lite r pewn, kropka prawdopodobn, k-ko moliw, kreska za niepewno co do identyfikacji liter podobnych

[...] nawias kwadratowy zamyka wyrazy lub wyraenia, ktrych w oryginale wy-ranie brak, a ktre w odczuciu tuma-czy wyjaniaj lub stanowi opcj wyja-nienia znaczenia tekstu

Stare Przymierze

Autor: Mojesz, Jozue i inni autorzy lub redaktorzy pomniejszych jednostek literackich na przestrzeni wiekw.

Czas: (1) Opisywanych wydarze: sprzed 1876 r. p. Chr. tj. daty mierci Jzefa w Egipcie; (2) redakcji Ksigi: pomniejsze jednostki literackie mogy powsta w czasach Mojesza, tj. 2. po. XV w. p. Chr. (Lb 33:2; Pwt 31:24).

Miejsce: Obszary wdrwek i pobytu bohaterw ksig. Cel: Ukazanie pocztkw wiata, ludzkoci, upadku, rozwoju relacji czowieka

z Bogiem oraz formowania si narodu wybranego od pocztkw do jego osiedlenia si w Egipcie.

Temat: Bg Panem dziejw wiata, czowieka, zbawienia i przymierza.

Stworzenie wiata

1Na pocztku stworzy Bg niebo i ziemi.a 2 Ziemia za bya1 bez-adna i pusta. Ciemno rozcigaa si nad otchani, a Duch Boya unosi si nad powierzchni wd.b 3 Wtedy Bg powiedzia:a Niech si stanie wiato!b I stao si wiato. 4 Bg uzna, e wiato jest dobre. Od-dzielia je zatem od ciemnoci 5 i na-zwaa wiato dniem,b a ciemno na-zwa noc. Dokonao si to, gdy na-sta wieczr, a potem poranek dzie pierwszy. 6 Nastpnie Bg powiedzia: Niech pomidzy wodami powstanie sklepie-niea i niech je od siebie oddzieli! 7 I tak utworzy Bg sklepienie. Oddzieli w ten sposb wod pod sklepieniem od wody nad sklepieniem i tak si sta-o. 8 Samo sklepienie Bg nazwa nie-bem. Dokonao si to, gdy nasta wie-czr, a potem poranek dzie drugi. 9 Wwczas Bg powiedzia: Niech woda spod nieba zbierze si na jed-no miejsce i niech ukae si suchy ld!a I tak si stao. 10 Suchy ld Bg nazwa ziemi, a zbiorniki wd mo-rzem i uzna to za dobre. 11 Nastp-nie powiedzia: Niech ziemi pokryje

1 Lub: staa si.

rolinno. Niech wyrosn zioa wy-dajce nasienie oraz drzewa owocowe, ktrych owoce zawieraj nasiona sto-sownie do ich rodzaju!a I tak si stao. 12 Na ziemi pojawia si rolinno: zioa wydajce nasienie, stosownie do ich rodzaju, i drzewa rodzce owoce z nasionami, stosownie do ich rodza-ju. Bg uzna to za dobre. 13 Dokonao si to, gdy nasta wieczr, a potem po-ranek dzie trzeci.14 Wtedy Bg powiedzia: Niech na sklepieniu nieba pojawi si wia-ta. Niech oddzielaj dzie od nocy i su do oznaczania pr, dni oraz lat! 15 Niech te, jako wiata na nie-bie, owietlaj ziemi! I tak si stao. 16 Bg utworzy dwa wielkie wiata: wiksze, aby rzdzio dniem, i mniej-sze, aby rzdzio noc. Utworzy On rwnie gwiazdy.a 17 Umieci je na sklepieniu nieba, by owietlay zie-mi, 18 rzdziy dniem i noc oraz oddzielay wiato od ciemnoci. Bg uzna to za dobre. 19 Dokonao si to, gdy nasta wieczr, a potem poranek dzie czwarty. 20 Nastpnie Bg powiedzia: Niech si zaroj wody mrowiem ywych istot! Niech te nad ziemi wzniesie si wszystko, co ma skrzyda, i lata pod niebem! 21 Tak wic stworzy Bg

Ksiga Rodzaju Pierwsza Ksiga Mojeszowa

Genesis

1aPs 8:3; 93:4; 104:2-32; 148:5-6; J 1:1-3; 1Kor 8:6; Kol 1:15-17; Hbr 1:2; 11:32aRdz 41:38; Wj 31:3; 35:31; Lb 24:2; 1Sm 10:10; 11:6; 19:20, 23; 2Krn 15:1; 24:20; Ez 11:24; b2P 3:53aPrz 8:22-31; Iz 48:13; 66:2; b2Kor 4:64aWj 26:33; Kp 10:10; 11:47; 20:245a2Krl 23:34; bRdz 2:4; Ps 90:4; Iz 61:2; 2P3:8

6aJb 37:18; Ez 1:22; Dn 12:3

9aPs 104:8

11aKp 19:19; Pwt 22:9-1116aPwt 4:19; Ps 136:9

2RODZAJU 1:22

wielkie potwory i przerne pezaj-ce istoty. Nimi stosownie do ich ro-dzajw zapeniy si wody. Stworzy te istoty skrzydlate stosownie do ich rodzajw i uzna to Bg za dobre. 22 Nastpnie pobogosawi im, m-wic: Rozradzajcie si i rozmnaajcie! Napeniajcie morza! To za, co skrzy-dlate, niech si rozmnaa na ziemi! 23 Dokonao si to, gdy nasta wieczr, a potem poranek dzie pity. 24 Wtedy Bg powiedzia: Niech zie-mia wyda istoty ywe stosownie do ich rodzajw: bydo, pazy i dzikie zwie-rzta wszystko w swoim rodzaju. I tak si stao. 25 Bg stworzy dzikie zwierzta wedug ich rodzajw, bydo wedug jego rodzajw i wszelkie pazy ziemi wedug ich rodzajw i uzna to Bg za dobre. 26 Nastpnie Bg powiedzia: Uczy-my czowieka na nasz obraz, na nasze podobiestwo. Niech panuje nad ry-bami mrz, nad tym, co lata pod nie-bem, nad bydem, nad ca ziemi i nad wszelkim pazem, ktry po niej peza. 27 Stworzy wic Bg czowie-ka na swj obraz. Stworzy go na obraz Boga stworzy ich jako mczyzn i kobiet. 28 Potem bogosawi im Bg i tak do nich powiedzia: Rozradzajcie si i rozmnaajcie! Napeniajcie ziemi i podporzdkowujcie j sobie. Panuj-cie nad rybami w morzach, nad tym, co lata pod niebem, oraz nad wszel-kim zwierzciem, ktre peza po ziemi! 29 Nastpnie Bg powiedzia: Oto daj wam wszelkie roliny wydajce nasie-nie, na caej ziemi, oraz wszelkie drze-wa, ktrych owoc ma w sobie nasie-nie niech wam to suy za pokarm! 30 Wszystkim za dzikim zwierztom, wszystkiemu, co lata pod niebem, i wszelkim pazom na ziemi, w ktrych jest tchnienie ycia, daj za pokarm wszystkie roliny. I tak si stao. 31 W kocu Bg spojrza na wszyst-kie swoje dziea i rzeczywicie, byy bardzo dobre. Dokonay si, gdy na-sta wieczr, a potem poranek dzie szsty.

2Tak zostao ukoczone niebo wraz z caym swym niebieskim zast-pem oraz ziemia. 2 Stao si to, zanim nasta sidmy dzie. Bg ukoczy swoje dzieo i w sidmym dniu zaprze-sta wszelkiej pracy.a 3 Pobogosa-wi On sidmy dzie i powici go,a1 w nim bowiem sam odpocz po tym, czego dokona w swoim twrczym dziaaniu.

Szczegowy opis stworzenia czowieka4 A oto dzieje nieba i ziemi podczas ich tworzenia, w dniu, w ktrym Pan, Bg, stworzy ju ziemi i niebo, 5 ale na polach nie pojawi si jeszcze aden krzew ani nie wyroso adne zioo, po-niewa Pan, Bg, wci nie zrasza zie-mi deszczem ani nie byo czowieka, ktry uprawiaby rol. 6 Tylko mga podnosia si wwczas z ziemi i nawil-aa ca jej powierzchni. 7 Wtedy to Pan, Bg, uksztatowa z prochu ziemi czowieka, tchn w jego nozdrza dech ycia i czowiek sta si yw istot.28 A Pan, Bg, zasadzi ogrd na wscho-dzie, w Edenie, i tam umieci czowie-ka, ktrego uksztatowa. 9 Pan, Bg, sprawi te, e wyrosy na ziemi naj-rniejsze drzewa, pikne z wygldu, rodzce wspaniae owoce, w tym drze-wo ycia w rodku ogrodu oraz drzewo poznania dobra i za. 10 Z Edenu wypywaa take rze-ka. Nawadniaa ona sam ogrd i da-lej rozdzielaa si na cztery odnogi. 11 Pierwsza odnoga nosia nazw Pi-szon. Opywaa ona cay kraj Chawila. Syn on ze zota, 12 bardzo czystego, jak rwnie z [ywicy] bdellium oraz kamieni onyksu. 13 Druga rzeka nosi-a nazw Gichon i opywaa ca zie-mi Kusz. 14 Trzecia rzeka nazywaa si Tygrys. Pyna ona na wschd od Asyrii. A czwarta rzeka to Eufrat. 15 Pan, Bg, wzi czowieka i osadzi go w ogrodzie Eden, tak aby czowiek

1 Lub: wyrni go.2 Lub: yw dusz.

Rozdzia 22aHbr 4:4, 10

3aWj 20:11

3 RODZAJU 3:13

uprawia go i doglda. 16 Pan, Bg, przykaza te czowiekowi:1 Z kade-go drzewa tego ogrodu moesz je do woli, 17 ale z drzewa poznania dobra i za spoywa ci nie wolno, bo gdy tyl-ko z niego zjesz, na pewno umrzesz. 18 Pan, Bg, stwierdzi te: Niedobrze jest by czowiekowi samemu. Uczy-ni2 mu pomoc pasujc do niego.3 19 Pan, Bg, uksztatowa za z ziemi przerne zwierzta polne oraz ptac-two niebios i przyprowadzi je do czo-wieka, chcc zobaczy, jak czowiek je nazwie, tak aby kada ywa istota nosia nazw nadan jej przez niego. 20 I czowiek nada nazwy wszelkie-mu bydu i ptactwu, i wszystkim zwie-rztom pl, ale nie znalaz pomocy, ktra odpowiadaaby jemu. 21 Wwczas Pan, Bg, zesa na czo-wieka gboki sen i ten zasn. Wte-dy wzi cz z jego boku,4 a miejsce po niej wypeni ciaem. 22 Z tej cz-ci, wzitej z czowieka, uksztatowa Pan, Bg, kobiet i przyprowadzi j do czowieka. 23 Widzc j, czowiek zawoa: Ta dopiero jest koci z mych koci i ciaem z mego ciaa! Bdzie nazwana matk, poniewa z ma zostaa wzita. 24 Wanie dlatego m opuci5 ojca i matk, zczy si6 ze sw on i stanie si z ni jednym ciaem.a 25 A czowiek i jego ona byli oboje nadzy, a jednak nie odczuwali przed sob nawzajem wstydu.

Upadek: dramat wiary

3Wa natomiast by przebieglejszy ni wszystkie inne zwierzta stwo-rzone przez Pana Boga. Zapyta on ko-

1 W G pojawia si tu po raz pierwszy imi Adam.

2 Uczymy G.3 Lub: jako kogo naprzeciw niego.4 Lub: jedno z jego eber.5 Lub: opuszcza [] czy si [] staj si.6 Lub: przylgnie.

biet: Czy rzeczywicie Bg powie-dzia, e nie wolno wam je owocw z adnego drzewa ogrodu? 2 Kobie-ta odpowiedziaa: Moemy je owo-ce z drzew w ogrodzie. 3 Bg zabroni nam jedynie je owoce z drzewa, kt-re ronie w rodku ogrodu. Poleci: Nie jedzcie z niego ani go nie dotykajcie, abycie nie pomarli. 4 Wwczas w zapewni kobiet: Na pewno nie po-mrzecie.7 5 Bg wie, e gdy tylko zjecie z tego drzewa, otworz si wam oczy i staniecie si jak Bg poznacie do-bro i zo.8 6 Kobieta przyjrzaa si owocom. Wy-day jej si warte sprbowania, wy-glday piknie, a ponadto dziki nim mogo si zici jej pragnienie pozna-nia.a Signa wic po owoc, zerwa-a i zjada.b Podaa te mowi, kt-ry z ni przebywa. On rwnie zjad. 7 Wwczas otworzyy si oczy im oboj-gu i zobaczyli e s nadzy. Spletli wic figowe licie i sporzdzili sobie z nich przepaski. 8 Wkrtce jednak usyszeli Pana Boga. Przechadza si On po ogrodzie w powiewie dnia.9 Syszc to, czo-wiek10 ukry si wraz z on przed Pa-nem Bogiem midzy drzewami ogro-du. 9 Jednak Pan, Bg, zacz woa czowieka: Gdzie jeste? 10 A on na to: Usyszaem, e jeste w ogrodzie, i przestraszyem si, bo jestem nagi dlatego ukryem si! 11 Kto ci powie-dzia, e jeste nagi? zapyta Bg. Czy zjade owoc z drzewa,11 z ktrego zakazaem ci je? 12 Czowiek odpar: To kobieta, ktr mi dae, aby bya ze mn! Ona daa mi owoc z tego drzewa i zjadem. 13 Pan Bg zwrci si do kobiety: C ty takiego zrobia? W mnie zwida wyjania i zjadam.

7 Lub: zasia wtpliwo kobiecie: Nie jest pewne, czy umrzecie.

8 Lub: jak bogowie (tj. anioowie) znajcy dobro i zo.

9 Lub: przemierza ogrd w gwatownym wichrze.

10 Adam PS G.11 Lub: Ach! Wic zjade!

24aMt 19:5; Mk 10:7-8; 1Kor 6:16; Ef 5:31

Rozdzia 31aIz 14:12-15; 27:1; Ez 28:11-19; Hbr 2:14-15; Obj 12:9; 20:7-106aPrz 1:7; 9:10; 1J 2:16; b2Kor 11:3; 1Tm 2:1413aPs 119:98; Mt 4:1-11; 2Ts 2:9-12; Obj 12:9