Bili m Teknik Hazira n 2013

7/28/2019 Bili m Teknik Hazira n 2013

1/100

Byk Boy Piri Reis 1513 ve 1528 Dnya Haritalar Derginizle Birlikte...

BilimTeknik

ve

Haritaclkta 500 Yl nceDevrim Yapan Denizci

Piri ReisSalarmzaNeler Oluyor?

Karanlk MaddeAz Bilinen

Bir Psikiyatrik SorunCilt YolmaAna Tahl Kinoa

Aylk Popler Blm Dergs

Hazran 2013 Yl 46 Say 5475 TL

9 7 7 1 3 0 0 3 3 8 0 01

4 7


2/100

TBTAK popler bilim dergilerine abone olun, siz yorulmadan dergileriniz adresinize gelsin.

Bilim ve Teknik, Bilim ocukve Merakl Minikdergilerineabone kaytlar sryor

nternet sayfamzdaki abone formunu doldurup kredi kar t ya da havale yoluyla demenizi yapabilirsiniz.

Hemen Abone Olmak in: www.biltek.tubitak.gov.tr

imdi Abone Olabilirsinizwww.bltek.tubtak.gov.tr

Ekim 1967-2012... Bilim ve Teknik Dergisi 46 yanda...

BilimTeknik

ve

Kuantum MekaniindenKuantum Bilgisayarlarna

Anne StyleHayataSalkl Merhaba

Doal Fotonik Yaplar

Ritim, l, Ahenk...

Mzik ve

Matematik

AylkPopler Blm Dergs

Ekm 2012 Yl 46 Say 5395 TL

ili

ni

im

l

i

i


3/100

BilimTeknik

ve

Bilim ve Teknikdergisi uzunca bir sredir yurtdndaki bilim ve teknolojinin gndemini takip ettii gibi yurtiinde de ayn sorumluluu stleniyor.lkemizin teknolojide ve inovasyonda atlm yapmaya alt bugnlerde bilim ve zellikle teknoloji tarihiliinin ayr bir nemi olduunudnyor ve bu konuda sorumluluk alyoruz. Amerika ktasnn ilk kez izildii mehur Piri Reis haritasnn 500. yl olmas sebebiyle 2013nUNESCO tarandan Piri Reis Yl olarak isimlendirildiini duymu olmalsnz. Amerika ktasnn keinden 20 yl, arkl bir kta olduununanlalmasndan sadece 10 yl sonra haritaclk tarihinde aheser saylan bir haritann izilmesi ve bu haritann izilmesinde tamamen bilimselbir tutum sergilenmi olmas, o ada bilginin yaylma hz, bilgiye verilen deer ve en nemlisi bilimsel dncenin balangc gibikonulardaki yarglarmz sorgulamamz gerektiriyor. Acaba atalarmz ve adalarn ok mu haie aldk?

Konunun bilim tarihi ile ilgili yanna gelince, dnya tarihinde nemli yere sahip bu haritann zerindeki yazlarn gnmz Trkesiyleyazlm bir rneine ulaamadk. 1513 tarihli mehur harita, 1528 tarihli daha az bilinen ikinci harita ve Piri Reisin kendisi ile ilgili zgn vebtncl almalara, tpk anakkale dosyamz hazrlarken olduu gibi, ulamakta ok zorluk ektik. Umuyoruz ki kusur sadece bizdedir.

Piri Reis ve haritaclk dosyasnda bizlere yardmc olan Pro. Dr. Hseyin Gazi Topdemire ve ems Aktua teekkr ederiz.Yazarmz Emine Sonnur zcan ise Piri Reis dnemi ile ilgili yazsnn yan sra bu ay poster olarak verdiimiz Piri reis haritalar iin de bykemek harcad. zlem Ekici bu ay, olunca bakmn ve grnn, olmaynca da yokluunu dert ettiimiz salarmz konu olarak seti.Salarmzn matematiksel olarak modellenmesinin kozmetikten animasyonlara kadar birok uygulamas olduunu bu sayede reniyoruz.Blent Gzceliolu da bizi bu ay Berlin Doa Tarihi Mzesine gtryor. Byk olaslkla, siz de yazy okurken benzer byklkte bir doa tarihimzemiz olmadna hayfanacaksnz. Psikolojimizin ve alkanlklarmzn salmz bozduunu biliyoruz, ama lay elik psikolojimizin vealkanlklarmzn cildimiz zerindeki ilikisini sorguluyor. zlem Ak kinci artk dzenli olarak madalya toplamaya altmz ve dnya apndarekabetten ekinmediimiz Matematik Olimpiyatlarn tayor sayalarmza. Yllar getike baarmzn artt bu olimpiyatlara katlangenlere bu deneyimlerin neler kattn, genlerimizi bu yara hazrlayan Pro. Dr. Azer Kerimov ve eski katlmclardan reniyoruz.

Bu ay kelerimizde deiiklikler yapyoruz. Salk kemiz artk bizlerle olmayacak ama Ferda enel yazlaryla dergimizin bir paras olacak.Merak Ettikleriniz Tuba Sargl arkadamzn hazrlayaca bir ke ve ad stnde merak ettiiniz sorulara vereceimiz cevaplardan oluacak.Ayrntlar kesinde zlem Ak kinci, sizi artacan umduumuz baz bilimsel gerekleri ksaca sizlerle paylaacak.

Sayglarmzla,Murat Yldrm

Aylk Popler Blm Dergs

Yl 46 Say 547Hazran 2013

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

SahibiTBTAK Adna BakanPro. Dr. Ycel Altunbaak

Genel Yayn YnetmeniSorumlu Yaz leri MdrDuran Akca

([email protected])

Yayn YnetmeniDr. Murat Yldrm([email protected])

Yayn KuruluDo. Dr. Burak AksoyluDo. Dr. M. Necati DemirDo. Dr. Kadir DemircanDr. kr KayaDo. Dr. Ahmet OnatPro. Dr. Gkhan zyiitPro. Dr. Bayram Tekin

Yaz ve Aratrmalay elik([email protected])Dr. zlem Kl Ekici([email protected])Dr. Blent Gzceliolu([email protected])

Dr. zlem Ak kinci([email protected])Dr. Emine Sonnur zcan([email protected])Dr. Tuba Sargl([email protected])

RedaksiyonSevil Kvan([email protected])

Grafik Tasarm - Uygulamadl Evren Tngr([email protected])

Sayfa Dzeni / WebSadi Atlgan([email protected])

Mali YnetmenMehmet Ali Aydnhan([email protected])

dari HizmetlerYeter Karasu([email protected])

Yazma AdresBlm ve Teknk DergsAkay Caddes No:6 06420Bakanlklar - Ankara

Tel(312) 298 95 61(312) 468 53 00Faks(312) 427 66 77

Abone lkler(312) 468 53 00Faks: (312) 427 13 [email protected]

nternetwww.bltek.tubtak.gov.tr

[email protected]

ISSN 977-1300-3380

Fyat 5 TLYurtd Fyat 5 Euro

Datm: DPPhttp://www.dpp.com.tr

Bask: PROMATBasm Yayn San. ve Tc. A..http://www.promat.com.tr/Tel (212) 622 63 63

Bask Tarh: 30.05.2013

Blm ve Teknk Dergs, Mll Etm Bakanl [Tebller Dergs, 30.11.1970, saya 407B, karar no: 10247]tarandan lse ve deng okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79Et. Krs. . say Nr.83] tarandan Slahl Kuvvetler personelne tavsye edlmtr.


4/100

22

28

Sanzla banz dertte mi? Ne kadar urasanz da, her trl kozmetik rn deneseniz de bir trl istediiniz hacmi vegrnty elde edemiyor musunuz? Kusursuz ve haval bir sa modeli istiyorsanz belki de kuarnz yerine bir fzikiye veya bilgisayarmhendisine danmanz gerekiyor. Animasyon ve kozmetik dnyasnn nde gelen frmalar yle yapyor..

nsanolunun gkyzne bakp grdklerini yorumlamaya almas tarih ncesi dnemlere kadar gidiyor. O zamandan gnmze kalanMsr ve Smer gibi uygarlklara ait antlarda bu gzlemlerin ve almalarn izleri var. Bu toplumlar, gkyzndeki cisimleri gnmzdeolduundan ok arkl yorumlam, yeryznde yaanan doa olaylarn bu cisimlere ve onlarn hareketlerine balam. Bu gelenekdaha sonra modern anlamda bilimin douuna nclk edecek olsa da, bugnk astrolojinin de temelini oluturmutur. te yandan bualmalar sayesinde Gnein ve Ayn hareketleri takip edilebilmi ve bu hareketler temel alnarak eitli takvimler gelitirilmitir.

42 Kaptan- Derya olan amcas Kemal Reis ile daha ocuk denecek yata, birok denizi dolama rsat buldu. spanyann basksndan kaanMslmanlarn Endlsten Kuzey Arika sahillerine tanmas bata olmak zere ok sayda seere katld. Bu seerler Piri Reis iinileride yazaca kitaplar ve izecei haritalar iin de eine az rastlanr bilgi kaynaklar niteliindeydi. Denizcilik ve denizler hakknda esizbilgiler kazand bu dnemden sonra hayat bulan yaptlaryla hem denizcileri hem de Dnyann henz keedilmemi blgelerihakknda Osmanl yneticilerini bilgilendirmi ve denizlerdeki Osmanl varln kalc hale getirmitir.

indekiler


5/100

Haberler............................................................................................................................................. 4

Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran.................................................................................................. 12

Tekno - Yaam / Osman Topa.................................................................................................... 16

Merak Ettikleriniz / Tuba Sargl............................................................................................... 20

Salarmza Neler Oluyor? / zlem Kl Ekc ......................................................................... 22

Karanlk Madde / Can Kozaz - Gkhan nel......................................................................... 28

Gnee En Yakn nc Yldz Sistemi Keedildi / mt Fuat zyar.............................. 32

Ana Tahl: Kinoa / Il ztrk ..................................................................................................... 34

Uluslararas Matematik Olimpiyatlar -Bu Olimpiyatlarda ok Madalyamz Var /

zlem Ak kinci ..............................................................................................................................36

Bilim Tarihisi Gzyle Piri Reis/ Hseyn Gaz Topdemr ................................................. 42

Karavel / ems Aktu.................................................................................................................... 46

Piri Reis Dneminde (15. ve 16. yzyllar) Kullanlan Seyir Aletleri ve Yntemleri /

ems Aktu...................................................................................................................................... 48

Piri Reisin Torunlar OpenStreetMaple Dnyay Haritalyor / Hseyin Can nen -

Orkut Murat Ylmaz ................................................................................................................. 54

lk ve Orta alardan Piri Reise Haritaclk / Emne Sonnur zcan.................................... 56

Cilt Yolmann Dayanlmaz Haifii / lay elk ...................................................................... 64

Gnlk Hayat ve Anlar Alzheimere Teslim / Ferda enel.................................................... 68

Cep Teleonu 40 Yanda! / Brten Ege ................................................................................... 72

Ayrntlar / zlem Ak knc ........................................................................................................ 77

Doa Tarihi Mzeleri ve Berlin rnei / Blent Gzcelolu ............................................. 78

62Nasl alr?Murat Yldrm

84GkyzAlp Akolu

86Trkiye DoasBlent Gzceliolu

92Matematik

HavuzuAli Doanaksoy

94Zek OyunlarEmrehan Halc

96Yayn Dnyaslay elik

+


6/100

Haberler

Dnyada ve Ayda BulunanSuyun Kayna Ayn

Tuba Sargl

Su belki de Gne Sistemi iin en nemli molekl. Bu nedenlekaynann ve dalmnn belirlenmesi gk cisimlerinin geliiminianlayabilmek iin nemli bir gsterge. Brown niversitesiden JeolojiBilimi proesr Alberto Saalin liderliini yapt bir aratrma grubu,Dnyada ve Ayda bulunan kayalarn hidrojen-dteryum orannoklu iyon mikroprobu ile inceledi ve Aydaki suyun kaynann birkuyrukluyldz olmadn, 4,5 milyar yl nce Dnyada var olansuyun byk bir arpma sonucunda Ayn oluumunda yer alanbir parayla birlikte Aya ulat sonucuna vard. Bu sonular Aynoluum sreci hakknda yeni sorulara neden oluyor.

Ayn 4,5 milyar yl nce Dnyaya

dev bir cismin arpmasylaDnyadan ayrlan bir paradanolutuu dnlyordu. Biliminsanlar arpmann etkisiyle oluansnn hidrojen ve dier uucuelementlerin uzayda buharlamasnaneden olduunu ve bylece Ayntamamen kurumaya baladn kabulediyordu. Ama NASAnn Apollogrevleri ile elde edilen rneklersayesinde Ayn yzeyinde ve yzeyinin

altnda su bulunduu anlald.Aratrmaclar Aydaki suyun

kaynan bulmak iin Apollogrevlerinden elde edilen rneklerdekieriyikleri inceledi. 2011den beridevam eden aratrmalarda eriyiklerinokyanus tabannda oluan lavlardakikadar bol miktarda su ierdii anlaldve eriyiklerde hapsolan hidrojenizotoplarnn dalm incelendi.Hidrojen izotoplarnn dalmhidrojenin kaynan belirleyebilmekiin nemli bir veri.

Aratrmaclar rneklerdekidteryum miktarn oklu iyonmikroprobu ile belirleyerek sonularhidrojen miktaryla karlatrd. GneSisteminin deiik noktalarndakisu molekllerinin dteryum miktarbirbirinden arkldr. rnein genellikleGnee daha yakn noktalarda bulunansu moleklleri uzak olanlardan daha azdteryum ierir.

Saal ve arkadalar, eriyiklerdeki

dteryum/hidrojen orannn, GneSisteminin en eski gk cisimleriarasndaki, Jpiter yakn asteroitkuanda bulunan meteorlardakidteryum/hidrojen oranylakarlatrlabilir dzeyde olduunubuldu. Bu bilgi Ayda bulunan suyunkaynann baz bilim insanlarnndnd gibi kuyrukluyldz deilevrenin ilk zamanlarna ait meteorlarolduunu gsteriyor. Kuyrukluyldzlar

da meteorlar gibi su ierir, akatGneten ok uzakta olutuklar iinkuyrukluyldzlardaki suyun dteryum/hidrojen oran bu aratrmada incelenenrneklerdekinden ok daha yksektir.

Bununla birlikte byle bykbir patlama sonucunda suyun nasltamamen yok olmad sorusu aklagelebilir. Pro. Saad bu srecin naslilediinin bilinmemesine ramenarpmann suyun tamamn ortadankaldrmadn sylyor. Bu etkininanlalabilmesi iin byk arpmalarnsonular zerine daha azla almayaplmas gerekiyor

KuzeyDoa Derneine2013 ylLiderlik dl

Blent Gzceliolu

lkemizde zellikle Kuzeyve Dou Anadolu blgelerindearatrmalar yapan ve buaratrmalar hem Trkiye hem dednya gndemine sokmaybaararak doa koruma bilincinin

artmasna nemli katklar yapanKuzey Doa Derneiuluslararas alanda gen doakorumaclara verilen en nemlidllerden biri olan CLP 2013Liderlik dln ald.dl Kuzey Doa DerneineKuyucuk Gl Ramsar AlannnToplum Tabanl Korunmasprojesi dolaysyla verildi.

Bu proje, dnyann en nemlidoa koruma kurulular arasndayer alan Conservation International,Fauna & Flora International,

BirdLife Internationalve WildlifeConservation Societyden hakemlerinoluturduu bir heyet tarafndan22 lkeden 305 kuruluun projeleriarasndan seildi. Bir kuruluun

Liderlik dlne aday olmas iindaha nce iki alt kademedl kazanmas ve her iki projeyi debaaryla tamamlamas gerekiyor.Bu gibi dller lkemizdedoa korumaya nem verildiive bu konuda nemli almalaryapldnn en nemligstergesi.

4


7/100

Bilim ve TeknikHaziran 2013

ODT Elektrik-Elektronik Proje FuarTuba Sargl

ODT Elektrik-Elektronik MhendisliiBlm son snrencilerininbitirme projelerininsergilenecei Elektrik-Elektronik Proje Fuar10 Haziran 2013Pazartesi gn, ODTKltr ve KongreMerkezi Byk Fuayedeyaplacak.

E

lektrik-ElektronikMhendislii Blm

son sn rencilerininMhendislik Tasarmdersi kapsamnda, be ayrproje konusunda, grupdanmanlar nderliindehazrlad 32 proje uarboyunca akademisyenlerve ziyaretiler tarandandeerlendirilecek ve gnboyunca oylanacak. Oylama

sonucunda en ok oyu alanproje, IEEE ODT zeldlnn sahibi olacak.Mhendislik Tasarmdersinin birinci dnemdekiilk blmnde yaplankavramsal tasarmalmasnn ardndan,renciler ikinci dnemdeprojeleri gerekletirdi.Bu almada rencilerirket ad verilen be kiilik

renci gruplar oluturduve grup danmanlar ilegerekletirdikleri haalkgrmeler sonucundaalmalarn tamamlad.

Derinlerdeki GizemBlent Gzceliolu

2008 ylndan beri

National Geographicile Titanic kiiDr. Robert Ballardnibirliinde NAUTILUSgemisiyle yaplan derinsualt aratrmalar,geminin 2013 ylndaAtlantik Okyanusuprogram dolaysylasona erdi.

Bu almalar srasnda

birok tarihi gemikalnts bulundu venemli oinograik keiergerekletirildi, tm dnyadayaymlanmakta olan NationalGeographic belgesellerininyan sra almalar srasndabirok eitici programla 1300okula canl yayn yapld.Ayrca ayn ekip ve gemiyleSuriye karasularnda denTrk F4 ua 1280 metrede

bulundu, uan kalntlar veiki pilotun naa karld.almalar 2013 ylndanitibaren BOSAVa(Bodrum Karya KltrSanat ve Tantma Vak)ait STS BODRUM OkulGemisi ve MTA (MadenTetkik Arama Enstits)aratrma gemileriyle veyine Dr. Ballard, National

Geographic i birlii ilegerekleecek. almalarnyine canl olarak, ngilizce

ve Trke web siteleriaraclyla yaymlanmas

ve okullara video ve eitimyaynlar olarak datlmasplanlanyor. AratrmalardaNAUTILUS gemisindekiteknolojiden daha da ileriolan AUV (AutonomousUnderwater Vehicle)sistemleri kullanlarakdaha yksek teknoloji veeitim kalitesi salanmasplanlanyor. Getiimiz

yllardan arkl olarakbu yl Trk genlerininde aratrma ve eitim

programlarndan dahaok aydalanabilmesi iin

yaynlar hem ngilizce hemTrke olacak. almalardaRhode Island niversitesi,Delaware niversitesi, OceanExploration Trust(OET),Institute for Exploration(IFE), stanbul niversitesi,Dokuz Eyll niversitesi,Sinop niversitesi,ASELSAN, MTA, BOSAVVak aratrmaclar grev

alacak. Ayrca bir okniversiteden ve okullardanrenciler projeye katlacak.

5


8/100

Haberler

Birka DakikadaDNA Analizi

alayan Tayba

DNA analizi artk ok kolay.Tek yapmamz gereken birubuk yardmyla azmzdanbiraz tkrk alp bir cihazayerletirmek. Washingtonniversitesi ve NanoFacture isimlibir nanomhendislik irmas biraraya gelerek insan DNAsndaha etkili ve hzl bir ekildeanaliz etmenin bir yolunu buldu.

Bilim insanlarnn genom analizindeilerlemeler kaydederken karlaten nemli sorunlardan biri, tkrktekipek ok bileen iinden DNAy seipayrmak. Bu sre ok zahmetli olmasnnyan sra maliyetiyle de aratrmaclarabyk bir yk getiriyor. Tm dnyadakiDNA analizlerinin toplam maliyeti hersene 3 milyar dolar buluyor.

Washington niversitesindenDo. Dr. Jae Hyun Chungun liderliindemhendislerden oluan bir ekibin

yeni gelitirdii cihazn almailkesi geleneksel yntemlerden arkl.Geleneksel yntemlerde nce hcrelerparalanp ilerindeki DNA darkarlyor ve santrij ilemiyle diermaddelerden ayrlyor. Ancak yaklak30 dakika sren bu ilemlerdeok sayda kimyasal maddeninkullanlmas gerekiyor.

Dr. Jae Hyun Chung ve ekibisv rneini inceleyen ve svnn iindeelektrik alan yaratabilen mikroskobikalglayclar tasarlad. Oluturulanelektrik alan, moleklleri kendi etranatopluyor. Byk paracklar alglaycnnucuna arpyor ve aniden yndeitirip uzaklayor, ancak DNAbyklndeki molekller alglaycyayapp ayrlmyor. Bu teknolojiyikullanarak alglaycnn zerine yapanDNAy alglaycdan ayrptemizlemek sadece birka dakikasryor.

Cihaz bir deada drt ayr insanDNAsn temizleyebilme kapasitesinesahip olsa da ileride geni apl lmler

iin bu saynn bir deada 96 rneekadar karlabilecei belirtiliyor.

Dr. Chungun ekibindeki mhendisleryine bu alglayclarn kullanld kalembyklnde bir cihaz daha tasarlad.Bu cihaz hastalarn evlerinde kendi banaDNA analizi yapmasna olanak tanyor.Yaplmas gereken sadece az iinden birdamla tkrk almak ve cihaza koymak.Ondan sonra da kan sonucu hastaneyeveya dorudan laboratuvara gndermek.Dr. Chung konuyla ilgili unlar sylyorGelitirdiimiz cihaz sayesindehastalklarn nlenmesi ve tedavisindehastann genomunu kullanmak okyararl olacak. Cihaz iin henz bir pazaroluturulmu deil, ama Chungun ekibisat ilemleri iin hazrlklara baladbile. Cihazn reticileri tm dnyadadatclarla grmeye balad. Yaknzaman iinde birka dakikada DNAanalizi yapabilen cihazlar hastanelerehatta evlerimize girmi olacak.

6


9/100


Hidrojen ilekar-hidrojenayn ktleye misahip?

Tuba Sargl

ALPHA deneyi ile kar-maddeninktlesi zerine ktleekimininetkisini incelemek iin dorudanbir yntem gelitirildi.

ALPHAdeneyi ilekar-maddeninktlesi zerine ktleekiminin etkisini

incelemek iin dorudan bir yntemgelitirildi.

ALPHA Deneyi CERNdegerekletirilen, uluslararas ibirliinedayal bir deney. Bu deneyin amac,en basit atom olan hidrojen ile onunkar maddesi olan kar-hidrojeninatomlarn hassas bir ekildekarlatrarak madde ile kar-maddearasndaki temel simetriler zerineincelemeler yapmak. ALPHA cihaz,kar-proton ve kar-elektrondan(pozitron) oluan ok sayda kar-hidrojen atomu elde etmek amacylatasarland.

ALPHA manyetik yakalayckapatldnda oluan kar-hidrojenbulutu genilemeye balar. Birkar-atom cihazn kat i yzeyineulatnda bir k parlamas reterekyok olur. Parlamann konumunu vezamann kaydederek her bir atomuntakip ettii yrnge belirlenebilir.

Aratrmaclar uzun zamandrktleekiminin kar-maddezerindeki etkisinin madde zerindekietkisinden arkl olup olmadnmerak ediyordu. Maddenin ve kar-maddenin arlklarnn ayn olduunu

gsteren pek ok dolayl iaret olsa daserbest olarak den kar-maddeninktleekiminden nasl etkilendiinigsteren dorudan bir lm yok.Madde ve kar-maddenin davranlararasnda belirlenen en kk arklarbile, kar-maddenin evrende nedenbu kadar az bulunduu ve karanlkmaddenin ne olduu gibi gizemlerek tutabilir.

Nature Communicationsdayaymlanan bir makalede CERNin

ALPHA deneyinde alan izikiler,ALPHA manyetik yakalaycsndaserbest braklan kar-hidrojenatomlarnn serbest dmesini inceledi.Cihaz kapatldnda kar-hidrojenatomlar serbest dmeye balar.ki aratrmac, kar-hidrojenatomlarnn nasldtn

analiz ederek ktleekimininkar-hidrojen zerindeki etkisininhidrojen zerindekinden arkl olupolmadnn belirlenebileceiniark etti.

Evrensel ktleekim yasasna

gre hesaplanan ktle deeri ileeylemsizlik yasasndan kan ktledeerinin ayn olduunu iade edenedeerlik ilkesine gre, maddeninktleekim ktlesinin eylemsizlikktlesine oran 1dir. ALPHA deneyi,kar-hidrojenin ktleekim ktlesinineylemsizlik ktlesine oran iinbir snr olduunu ortaya koydu.Bahsi geen orann 1den byk deeriktleekimin kar-hidrojen zerinedaha gl etki ettii anlamna geliyor.

Bu orann negati bir deer tamasise ktleekimin ters ynde(kar-ktleekimi) etki ettiini gsterir.Deneyin szcs Jefrey Hangst,2014te CERNde deneysel almalartekrar baladnda deney ekibinin -1ile 1 arasndaki ktle oran deerlerine

odaklanabileceinisylyor.

TrkiyeMemelileriGen Bankas

Blent Gzceliolu

TBTAK Marmara Aratrma Mer-kezi, T. C. Orman ve Su leri Bakanl

ve Seluk niversitesinin ortaklaa y-rtt Ulusal Biyoeitliliin ve GenKaynaklarnn Korunmas HedeeriDorultusunda Byk Memeli Trleri-nin Aratrlmas, Korunmas ve Yne-timi Projesinin verileri yava yava or-

taya kmaya balad. Projenin amacTrkiyede yaayan btn byk

memeli trlerinin DNA ve hcrerneklerini alarak bir gen ban-

kas kurmak. lk olarak 15byk memeli trnden

364 rnek topland,bunlardan

338 DNArnei elde edildi.

Gen bankasna giren ilktrler karaca, ceylan, kzlgeyik, alageyik, yaban koyu-nu, yaban keisi, engel boynuzluda keisi, izgili srtlan, karakulak,vaak, kurt, bozay, tilki, akal ve sazkedisi oldu. Projenin tamamlanmasylabiyolojik eitliliin tanmlanmas sala-nacak, tr ve alt tr isimlerinin revizyonuyaplacak, hayvan gen kaynaklarnn ko-runmas kapsamnda tr tescili iin kriter-ler belirlenecek. Ayrca proje kapsamndakurt, ay, vaak ve srtlan gibi yaban hay-vanlarna uydu vericili tasmalar takla-rak izleme almalar da yaplacak.

7


10/100

Haberler

Bitkinin Fotosentez MekanizmalarndanYeni Nesil Gne Paneli

lay elik

Gne en byk enerjikaynamz ancakyeryzne ulaangne enerjisinin okkk bir ksmndanyararlanabiliyoruz.Tm dnyada pekok aratrmac gneenerjisini insanlarnaydalanabileceienerjileredntrebilecekyntemler gelitirmeyealyor. Georgianiversitesinde bukonuda alma yapanbir ekipse doadanilham alp bitkilerikullanarak elektrikretmeyi salayacak birteknoloji gelitirmeyeodaklanm.

Gne enerjisindenyararlanmada bitkilerin

stne yok. Bu konuda

o kadar stnler ki neredeyse%100 kuantum etkinliiylealyorlar, yani bir bitkineredeyse yakalad otonsaysna eit sayda elektronretiyor. Bunun kkbir ksmn bile elektriedntrmek, mevcut gnepanellerinin %12 ila %17likverimlerinin ok stndeverimlere eriilmesinisalayabilir.

Fotosentez srasndabitkiler gnn kullanaraksu molekllerini hidrojeneve oksijene ayrtryor. Butepkime sonucundaysaelektronlar ortaya kyor. Buelektronlar bitkinin yaamsalilevleri iin besin kaynaolarak kulland ekerleriretmesine yardmc oluyor.

Georgia niversitesinde

yrtlen bir projedearatrmaclar bitkileringnn yakalayp

enerjisini depolamaktansorumlu ksmlar olantilakoidleri bitkiden ayryor.Daha sonra tilakoidlerdekiproteinler zerindedeiiklikler yaparaknormalde elektronlarnmoleklden molekleaktarld yola kesintiyeuratyor. Daha sonrada bu tilakoidleri zelolarak tasarlanm karbon

nanotp bir destein zerineyerletiriyor. nsan satelinden yaklak 50.000kat ince olan ve elektriiiletebilen bu yaplar, bitkiselyaplardan gelen elektronlaryakalayarak bir kabloyailetiyor.

Ekibin yapt kklekli deneylerde, benzersistemlerde imdiye

kadar elde edilenin ikikat kadar yksek akmdzeyleri elde edildi.

Projenin yrtclerindenRamajara Ramasamy buteknolojinin ileride tanabilircihazlarda, rneinuzaktan alglayclardakullanlabileceini, zelliklede genetik mhendisliiyoluyla bitkinin otosentetikmekanizmalar dahadayankl hale getirilebilirsegelecekte bu teknolojiningeleneksel gne panelleriyle

rekabet edebileceinidnyor.

Trkiye kiyaamllar in Yeni Tehdit!Blent Gzceliolu

kiyaamllar olarak bilinen amibiler evresel deiikliklerden en ok etkilenen hayvan grubu.evresel etkiler, tarm ilalar, ar kentleme gibi etkenlerin yan sra ikiyaaml trlerini

tehdit eden doal bir dman daha var: Bilimsel ad Batrachochytrium dendrobatidis olan birmantar tr. Dnyadaki kurbaa nusunun %30 kadar azalmasna neden olan bu mantaralkemiz kurbaalarnda da rastland. Ege niversitesinden Pro. Dr. Bayram Gmen ve

Alman bilim insanlarnn birlikte yrttaratrmada, Gynk kanyonundaki (Antalya) ovakurbaalarnda (Pelophylax bedriagae) bu mantar trbelirlenmi. Kurbaalarn derisine yerleip yaylanve ldrc yaralanmalar ve davran deiiklikleri gibi

nemli semptomlara neden olan bu mantar Chytridiomycosis olarak adlandrlan hastalayol ayor. imdilik sadece kurbaalarda saptanan bu mantar, endemik kara semenderleriiin de tehdit oluturduu iin bu konuda nlem alnmas gerekiyor.

8


11/100


Arkamda daGzlerim Var!

zlem Kl Ekici

Hepimiz ocukluumuzda zaman zamanannemizin Anneler her eyi bilir, grr

ve duyar. Benim arkamda da gzm,kulam var! dediine ahit olmuuzdur.Ancak bilimkurgu ilmlerdegrebileceimiz bu ilgin yetenek geleceknesiller iin gerek olacaa benziyor.Sadece bamzn arkasnda deil, belkide kollarmzda, omuzlarmzda ya dasrtmzda gzlerimizin olabileceindenbahsediliyor.

Rejenerati (yenileyici) tp almalarndayalanma, hastalk veya travmaya bal olarakzarar grm doku ve organlara ilevsellikleriningeri kazandrlmas ya da iyiletirilmesi

amalanyor. Tus niversitesinde rejenerati tpalannda alan uzmanlar ilk dea omurgalbir hayvann kaasndan baka bir yerenaklettikleri gz ile grebildiini gsterdi.

XI. Teknoloji dllerine DoruTuba Sargl

T

rkiye Bilimsel veTeknolojik Aratrma

Kurumu (TBTAK),Trkiye Teknoloji GelitirmeVak (TTGV), TrkSanayicileri ve adamlarDernei (TSAD)ibirliiyle dzenlenen XI.Teknoloji dllerinin 1Mart 2013 tarihinde balayanbirinci aama bavurular 31Temmuz 2013 tarihine kadar

devam edecek. dllere,pazara sunulmu ya dasunulmam, bir veya birdenazla rn/sre gelitirmeveya iyiletirme almasolan irmalar bavurabiliyor.

Yarmann detaylarnve hedeerini aklamakamacyla 22 Mays 2013teTBTAK Bakan Pro. Dr.Ycel Altunbaak, TTGVYnetim Kurulu Bakan

Cengiz Ultav ve TSADYnetim Kurulu BakanMuharrem Ylmaznkatlmyla bir basntoplants dzenlendi.

1998 ylndan bu yanadzenlenen Teknolojidlleri ile yaratc, yeniliki,teknik mkemmeliyete verekabet zelliklerine sahiprnlerin ve belirleyicizellikleri, zgn arkllklar

olan, ulusal teknolojikbirikime katk salayan sregelitirme almalarnndllendirilmesi vekamuoyuna tantlmasamalanyor.

2014 yl Mays ay iindesahiplerini bulacak dllerehttp://www.teknoloji.org.tr/basvuru.html adresinden nbavuru yaplabilir.

Aratrmaclar ncelikle

donr iribalarn yani kurbaa

yavrularnn gzlerini

operasyonla yerinden karp

daha nce gzleri alnm alc

iribalarn vcutlarnn kuyruk

ksmna, omurilie bal olacak

ekilde nakletti. Ekip daha

sonra kmz ve mavi LED kla

aydnlatlm su kullanarak

bilgisayar programna bal bir

grme eitim sistemi gelitirdi ve

bu eitimi iribalara uygulad.

Krmz k ile aydnlatlm

suda yzen iribalara hai

dzeyde elektrik oku verilmi

ve hayvanlarn sudaki hareketleri,

hareket yakalama sistemiyle

alan kamera yardmyla,

kaydedilmi. Gzleri olmas

gereken yerde deil de

omurilikteki sinirlere bal olarak

kuyruklarnda olan iribalarn

%19unun, akvaryumun suyun

krmz kla aydnlatlm

tarandan yzerek uzaklamay

rendii gzlemlenmi. Mavi

taraaki iribalar normal

bir ekilde yzmeye devam etmi.

Kurbaa yavrular ilgin ektopik

(yani normalde olmamas

gereken bir yerde olan)

gzleri ile grme ve duyusal

alglama ilevlerine devam

edebilmi.

Gz kadar karmak bir

duyu organ omurilie

balandnda bile grme

grevini yerine getirebiliyor.

stelik nakledilen bu gzn

beyinle dorudan sinirsel

bir balants da yok.

Omurilikle balantl sinirler

grme ve alglama sinyallerini

bir ekilde beyne iletebiliyor.

Bu almann sonularnn

rejenerati tp, biyomhendislik,

robot teknolojisi, duyusal

ve algsal art alannda yaplan

aratrmalara birok olumlu

etkisinin olabileceinden

bahsediliyor.

9


12/100

Haberler

DikenBalSolucanlarBilimnsanlarnalhamVerdi

zlem Ak kinci

Bilim insanlar dikenbal solucanlardanesinlenerek deri naklindekullanlan cerrahiipliklerden daha azlayapma zelliine sahip,onlardan kat dahagl mikro inelergelitirdi. BrighamKadn Hastanesindekiaratrmaclarn yapt veNature Communicationsdergisinde yaymlananyeni almada parazitikbir solucan, yara zerine

nakledilen derinin skbir ekilde nasl yapacasorusuna yant oldu.

almann yrtcsBiyomedikal MhendisliiBlmnden Jefrey Karpbalklarn barsanda yaayandiken bal Pomphorhynchuslaevis solucannn, konaksnnbarsak duvarna tutunupkakts benzeri bayla barsakdokusuna girmesinden

esinlenerek bir mikro inekeetti. Solucann imemekanizmasndan esinlenenKarp ve ekibi iebilen mikroinelerin ular araclyladokuya mekanik olarak

balanabilen bir yapkan bantgelitirdi. Aratrma ekibindenSeung Yun Yang mikro inenin

ularnn yapma gcnn,deri nakli srasnda sabitleyiciolarak kullanlan gelenekselcerrahi ipliklerden kat dahagl olduunu sylyor.

Her biri koni eklinde olanineler sert plastik yapdaimeyen bir merkezden vekuru ortamda sert haldeykensu ile temas ettiindeiebilen bir utan oluuyor.Mikro inelerin gml olduzemin az bir kuvvet ile dokuyanuz edebiliyor ve dokuylatemas dikisiz ve srekli oluyoAyrca ineler itiindeyksek yapma gcne sahipoluyor.

Karp bu esiz tasarmsayesinde inelerin yumuakdokuya en az zarar verecekekilde yaptn sylyor.Belki bir gn bu bulu yank,eneksiyon, kanser ya dabaka nedenlerle ciddi yaralarolan hastalara deri nakliyaplrken cerrahi ipliklerealternati olabilir.

imeyen merkez

ien u

deri naklindekullanlan para

yara yata

dokuya giri

mekanik kilitlenme

dokuya y

Gen Aratrmaclardllendirildi

Tuba Sargl

rencileri aratrmaya tevik etmek ve bilimselgelimelerine katk salamak amacyla

TBTAK Bilim nsan Destekleme Daire Bakanl(BDEB) tarandan dzenlenen 44. Ortaretimrencileri Aratrma Projeleri Yarmasnda ylngen aratrmacs dlne bu yl Uygulamal Fizikdalnda Tasarm yaplan dk maliyetli titreimlirnek manyetometresi ile manyetik malzemenincurie scaklnn ve manyetik duyarllnnincelenmesi konulu projeleriyle zmir zel TAKEVAnadolu Lisesi rencileri Mehmet Ege Karaesmenve Ahmet Berk Selvi layk grld.

Ortaretim rencileri Aratrma Projeleri

Yarmas kapsamnda 12 merkezde dzenlenenblge yarmalarnda birinci olan toplam 202proje 20-22 Mays tarihleri arasnda CongresiumAnkarada sergilendi. Sergi boyunca jri tarandanyaplan deerlendirmede bilgisayar, biyoloji,coraya, temel izik, uygulamal izik, kimya,matematik, sosyoloji, tarih ve bu yl eklenen psikolojiolmak zere toplam 10 dalda dle layk grlenprojeler, 24 Mays Cuma gn MEB ura Salonundadzenlenen trenle dllendirildi.

Bu yl derece alan projeler arasnda kzltesilazer ile hede iaretleme ve takip sistemindenoresans karbon nanotpler ile kanser hcrelerininaydnlatlmasna kadar birok baaral projebulunuyor.

Yarmada dl alan renci ve retmenlerdenbirinciler 3000 TL, ikinciler 2500 TL, nc olanlarise 2000 TL ve Baar Belgesi ile dllendiriliyor. Ayrcabirincilik, ikincilik ve nclk dl alan renciler YGSye girdikleri

yl, bir kereye mahsus olmak zere derece aldklar alanla ilgili bir

blm semeleri durumunda, yarmada aldklar derece ile orantl

ek katsay uygulamasndan yararlanyor.

10


13/100


Proje bu yl, Payla-ren-

ret sloganyla BykehirHseyin Yldz Anadolu Lisesi,Etiler Turizm Otelcilik Lisesi, HacSabanc Anadolu Lisesi ve stinyeLisesinden 66 karde misairrenci ve Terakkili23 renci ile 27 Nisan-11 Maystarihleri arasnda gerekleti.

Projede zel ili Terakki Lisesi

Kimya Blm retmenlerideneyimlerini, rencilerininbilgilerini ve laboratuvardonanmn stanbuldakilaboratuvar dersliklerde deneyyapma imknna ve koullarnasahip olamayan kardeokullarla paylat.

Piri Reis ve Trk Denizcilik Tarihi SempozyumuTrk Tarih Kurumu, Piri Reisin 1513 tarihli dnya haritasnn500. yl dnm nedeniyle Uluslararas Piri Reis ve Trk

Denizcilik Tarihi Sempozyumu dzenliyor. 26-29 Eyll

2013 tarihleri arasnda stanbulda gerekleecek olansempozyumda Piri Reisin kiilii, hayat, eserleri, Trk

denizcilik ve haritaclk tarihi hakknda bildiriler sunulacak.

Bildiri gndermek isteyen akademisyenler ve aratrmaclar,

sempozyuma ilikin ayrntl bilgiye Trk Tarih Kurumununinternet sitesinden (www.ttk.gov.tr) eriebilir.

NASA Ames Aratrma MerkezindenJing Li, Meyya Meyyappan veCaliornia niversitesinden YijangLu tarandan ok dk miktardakikimyasal maddelerin tayini iin yksekhassasiyette ve enerji ihtiyac dknanosensrler gelitirildi.

Cihaz, karbon nanotpler aracl ile bir

ya da birden azla bilinmeyen gaztanmlamaya alan bir sistem ieriyor.Elektronik sensr ucuz, hai ve ok az enerjitketen karbon nanotpler kullanlarakgelitirildi. Cihaz elektriksel olarak yaltkanbir yzey zerinde otolitograi ile retilen,dikey olarak hizalanm bir mikro elektrotkmesi ieren tipik bir sensr cihazolarak tasarlanm. Sensrler NASAtarandan Uluslararas Uzay stasyonununmrettebat kabinindeki eser miktardakigazlarn belirlenmesi amacyla gelitirildi.Ancak arkl kurumlar bu teknoloji zerinedayandrlan sensrleri eitli ortamlardakidk miktardaki maddelerin tayini iin dekullanyor. Bu yeni sensrler gezegen keieri,hava grntleme, gaz kaaklarnn tespitive tehlikeli maddelerin belirlenmesi gibispesiik uygulamalar iin cep teleonlarnaentegre edilerek test edildi ve kullanld.Gelecekte evresel grntleme, endstriyelsre grntleme ve kontrol, biyomedikaltan gibi potansiyel uygulamalar olabilir.

Laboratuvar KardeliiBlent Gzceliolu

Terakki Laboratuvar Kardelii lll Projesi, laboratuvar donanmyeterli olan okullarn kendi laboratuvar koul ve imknlarn,donanmlar yeterli olmayan okullarn rencilerine at ve akranrenme temelli bir uygulama.

NASAda YlnBuluu: HavadakiKimyasal Maddeleri

Alglayan MiniSensrTuba Sargl

11


14/100

Levent Dakran

Kontrol Ele Alma Vakti Geliyor

Neredeyse icat edildikleri zamanlardan

beri bilgisayarla etkileimin yegne arala-

r olan klavye ve are, son birka yldr yer-

lerini dokunmatik arayzlere brakr gibi.

Ama zaman iinde yaplan onca deneme-

ye ramen hl bilgisayarlar kontrol et-

me konusunda kkl bir deiimin piyasa-

da baskn hale geldiini grmedik. imdi

de Thalmic Labs adl bir irket, bu ie yeni

bir yorum getirmeye hazrlanyor. Thalmic

Labsn nerdii zm, zerinde alglay-

clar bulunan bir kol bandndan oluuyor.MYO adn verdikleri bu bandn yetenekle-

rinin robotik etkileim de dhil olmak ze-

re birok arkl kullanm senaryosunu gn-

deme getireceini dnyorlar.

Aygt ilgin klan, bir yandan kolunuzun

hareketlerini alglarken dier yandan kas-

larnzdaki elektrik akmn kontrol ederek

hangi parmanz hareket ettirdiinizi an-

layabilmesi. Bylece parmak ularna takla-

cak eldiven benzeri bir yapya gerek olmak-

szn tek bir kol bandyla ii halledebiliyorlar.

imdiki hedeeri 149 dolara satlacak olan

bantlar n sipari veren ilk 25 bin kiiye

2013 yl sonuna kadar ulatrmak.

Detaylar thalmic.com adresinde bula-

bilirsiniz.

Getiimiz ay ABDnin Kolorado eyaletin-

de yaayan Gienna Chien adl 14 yandaki bir

renci, tp doktoru olan babasnn yardmyla

gerekletirdii bir almann sonularyla tp

dnyasn ayaa kaldrd. Chienin ortaya koy-duu verilere gre cerrahi mdahaleyle kalbe

yerletirilen kardiyoverter deribrilatr (ICD)

cihazlar, iPad 2 ve zerinde kuvvetli mknats

bulunduran dier tabletlere azlaca yaklald-

nda devre d kalabiliyormu.

ICD aygtlar, normal kalp pillerinden ark-

l olarak kalpte her zaman deil, zaman zaman

oluan ritim bozukluklarn alglayarak uygula-

d kk elektrik oklaryla kalbi normal rit-

mine dndrme iini stleniyor. Cihaz vcuda

cerrahi mdahaleyle yerletirildii iin, kalp

pillerinde olduu gibi bakm moduna alnma-

lar veya gerektiinde devre d braklmala-r vcut dndan yanlarna yaklatrlan mk-

natslar yardmyla gerekletiriliyor. te Chi-

en, 26 kii zerinde yaptklar denemelerde

iPad 2 tabletlerin kalp blgesine yaklatrlma-

syla hastalarn yzde 30unda, yani 8 kiide

ICD cihazlarnn bakm moduna girdiini tes-

pit etmi. Bunlardan bazlar tablet uzaklat-

nda bakm modundan kp normale dner-

ken, bazlar ise bakm modunda kalarak bek-

leme yoluna gitmi. Sorun u ki, ICD cihazlar

kalp pilinden arkl olarak sadece sorun oldu-

unda devreye giriyor. Dolaysyla siz kalp kri-

zine neden olacak bir ritim bozukluu yaaya-na kadar aygtn devre d kaldn ark etmi-

yorsunuz bile.

Yeni nesil tabletlerin bazlarnn zerinde

kuvvetli mknatslarn bulunma sebebi, tablet-

lerin camn korumak zere retilmi zel ta-

sarm klarn tablete tutunmasn salamak.

ICD cihazlar reticisi Medtronics Tabletler

reticinin tavsiye ettii ekilde kullanld s-

rece sorun oluturmaz dese de, Chienin bul-gular tableti gsne koyup uyuyan has-

talarn risk altnda olduunu gsteriyor. Ars

Technicann konuya dair detayl haberini bit.

ly/icdtablet adresinde bulabilirsiniz.

Tabletler Kalbi Heyecandan Deil, Gerekten Durdurabiliyormu

Thalmic Labs, MYO adn verdii yeni kol bandyla kas hareketlerini alglayarak her trden aygt kontrol edebilme vaadi sunuyor.

Kendine zg bir ekonomisi ve kurallar olanBitcoin adl saysal para birimi,birok yerde gerek para yerine kullanlmaya baland bile.

Ctrl+Alt+Del

12


15/100

Bazen bilgisayarnzn altnzdan arkl davrand-

n hissedersiniz. Durup dururken yavalar, bir takm pen-

cereler karnza kmaya balar, sabit disk bir yand m

snmek bilmez. te byle durumlarda kapsaml gvenlik

zmlerine bavurmadan nce ne olup bittiini anlaya-bilmeniz iin Malware Scene Investigator adl bir program

hazrlamlar. Herhangi bir kuruluma ihtiya duymayan

program ynetici olarak altrdnzda, bilgisayarnz

kapsaml bir taramadan geirerek bulduu olas sorunlar

rapor halinde sralyor. Bunlara geici klasrlerde saklanan

altrlabilir dosyalar, onaylanmam akti srcler, p-

heli grnen balang programlar ve en son retilen dos-

yalarn listesi de dhil.

Giri seviyesi kullanclara pek uygun bir program de-

il, ama biraz bilgisayarlardan anlyorsanz ierde neler

olduunu grmek asndan hayli aydal. Malware Sce-

ne Investigatoru www.malwarescene.eu.pn adresin-

den indirebilirsiniz. Bu arada sitenin altnda yer alan ve di-er cretsiz gvenlik yazlmlarnn listelendii techsup-

portalert.com/content/probably-best-ree-security-list-

world.htm adresi de incelemeye deer.

Bilgisayarnz Garip Davranyorsa Vardr Elbet Bir Sebebi

Bilgisayarnz son dnemde altnzdan arkl davranyorsa kk programlaryardmyla neler olduuna bir bakabilirsiniz.

Arada bilgisayarnz atnzda vzldadn du-

yarsnz, oresan lamba yanarken zerinizde prpr

eder, zamanla snan aygtlar bazen kendine zg ses-

ler karr. Ama hibir ses karmasa bile aslnda her ay-

gt elektromanyetik etkileim yoluyla size bir eyler -

sldyor. TheDanielHolt takma isimli bir Reddit kulla-

ncs, bu sesleri duyabilmek iin ilgin bir sistem kur-

mu. Hassas bir mikroonu mikroonun yakalad et-

kileimleri glendirecek bir miksere balam ve mik-

roonu sabit diskten anakarta, gece lambasndan cep

teleonuna kadar bulduu her eit elektronik ciha-

zn etranda gezdirmeye balam. kan sesler hay-li ilgin. Dinlemek isterseniz youtube.com/watch?v=-

nWEWpDtnFo adresine bakabilirsiniz.

Elektronik Aygtlarn arksna Kulak Verin

Bilgisayarnzda yer alan her para, kendine zg duyulmayan seslerkaryormu meer.


[email protected]

13


16/100

Levent Dakran

Bir sredir kurumsal dnyay etkisi altna

alan bulut biliim, yani kaba tabirle rn ve

hizmetlerin internet zerinden sunulmas kav-

ramnn ucu son kullanclara da dokunmaya

balad. Bata Photoshop olmak zere nere-deyse 25 yldr zellikle graik tasarm anlamn-

da gayet gzel rnler ortaya koymasna ra-

men srekli korsan kullanm oranlarnn yksek

olmasndan ikyet eden Adobe, getiimiz ay

ald bir kararla bundan byle yeni yazlmla-

rn yalnzca bulut zerinden ve aylk abonelik

modeliyle sunmaya balayacan aklad. Ya-

ni bu ne demek? Artk Adobe rnlerine yz-

lerce dolar para verip satn alarak bilgisayarn-za kurup kullanmak yerine, Adobenin kendi si-

tesinden aylk olarak abone olacak ve setii-

niz rnlerden aboneliiniz boyunca aydala-

nacaksnz. Tabii bu yazlmlar internet taray-

cs zerinden kullanacanz veya yazlmlar

kullanmak iin mutlaka srekli internete ba-

l olacanz anlamna gelmiyor. Aboneliinizi

balattnz andan itibaren yazlmlar yine bil-

gisayarnza ykleyerek internet olmasa dahikullanabileceksiniz. Ancak yazlmlar aylk abo-

neliklerde en az 30 gnde bir, yllk abonelik-

lerde 99 gnde bir internete balanarak lisans

kontrol yapmanz isteyecek. Bu srenin so-

nuna kadar internete balanmazsanz veya ya-

zlm aboneliinizin bittiini grrse almay

sonlandracak.

Tabii yazlmlar bu ekilde kullanmann bir

takm avantajlar da var. rnein bulut ve inter-

net yapsyla uyumlu olarak alan yazlmlar,

ark ortam ve cihazlardan almalarnza kal-

dnz yerden devam etme imkn salad

gibi evrimii topluluklara ve yaratc paylam-lara ok daha ak bir platorm sunuyor. Dier

yandan bu yaklamn bilgisayar korsanlarnn

iini hayli zorlatraca da bir gerek. Geri kim

bilir, bakarsnz hkim pozisyonda olan yazlm-

larn bu davran piyasada iini iyi yapan dier

alternatierin daha azla ilgi ekmesine sebep

olur. Detaylar adobe.com/tr/products/creati-

vecloud.htmladresinde bulabilirsiniz.

Oyun reticiler, bu yln sonlarna doru pi-

yasaya srlmesi beklenen yeni nesil konsol-

lara oyun yetitirmek iin hummal bir al-

ma iine girdi. Bunlar arasnda zellikle Ubi-

sot Montreal stdyolar tarandan gelitirilen

Watch Dogs isimli oyun, konusu itibariyle ha-

berlerde ska yer almaya balad. Watch Dogs,

traik klarndan enerji iletim sistemlerine ka-

dar btn altyaps tamamen bilgisayarl oto-

masyon sistemleri tarandan kontrol edilen ve

insanlarn akll teleonlarn yanndan ayrma-

d yakn gelecekte geiyor. Siz de becerikli bir

bilgisayar korsan olarak, evrenizde dolaan

kiilerin akll teleonlarndan bina giri kont-

rollerine kadar arkl sistemlere szp size veri-

len grevleri yerine getirmeye alyorsunuz.

i ilgin hale getiren ise, Ubisotun oyunun

gerekiliini artrmak zere gvenlik irketi

Kaspersky ile ibirliine gitme karar almas. Bu

ibirlii kapsamnda Ubisot programclar r-

nein oyun iinde akll teleonlara szmakla il-

gili bir senaryo kurguluyor ve Kasperskya gn-

deriyorlar. Kaspersky da onlara Bu terimi y-

le kullansanz daha doru olur veya O i y-

le deil de aslnda byle oluyor eklinde yn-

lendirmeler yapyor. Bylece oyundaki szmagiriimlerinin baka herhangi bir oyunla veya

ilmle kyaslanamayacak kadar gereki olaca-

n iddia ediyorlar. Merakllar daha azla de-

tay iinbit.ly/wdkaspersky adresine bakabilir.

Ubisot gelitirdii bir oyunu mmkn ol-

duunca geree yakn hale getirmeye al-

rken, Segaya ve Gearbox Sotwaree kar,

Aliens: Colonial Marines isimli oyunda oyun

iindeki graiklerin oyunun tantm ve reklam

ilmlerinde gsterilen graikler kadar gerek-

i olmamas nedeniyle dava almas da ma-

nidar olmu (bit.ly/segasued).

Hacker Nedir Merak Ediyorsanz Yaknda reneceksiniz

Yazlmclar Kutuyu Bitirdi, Korsan da Peinden Srklyor

Aratrmaclar, standart bir DVD srcy 200 dolarlk masrafa HIV testi yapabilen bir laboratuvara dntrmeyi baard.

Ubisot, Watch Dogs isimli oyunda sistemlere szma iinimmkn olduunca gereki ileyebilmek iin iin uzmanlarndandestek alyormu. lgin bir oyun olaca kesin.

Ctrl+Alt+Del

14


17/100

Dergide Sadece Haber Deil, nternet de Yaynlyorlar

Son dnemde dergilerin sayalar iine yksek tekno-

loji rn cihazlar yerletirerek, kt zerindeki ilann

sosyal medya ve internetle zenginletii ilgin uygula-

malar ortaya kmaya balad. 2008 ylnda Esquire dergi-

si, e-mrekkep zerinde grntlenen bir ilan alma-

s iin gereken elektronik devreler ve pille birlikte saya-

larna uyarlam, hatta datm srasnda pillerin abuk

tkenmemesi iin datm souk hava zincirine uygun

TIRlarla yapmt. 2012 ylnn sonlarna doru Entertain-

ment Weeklydergisinin zel saysn alanlar ise ilan saya-

larndan birinde ilandaki rne dair canl tweet mesajla-

rnn grntlendii alan bir ekranla karlat. Saya-

y skenlerin grd ey daha ilginti. Sayadaki ekran,zerinde SIM kart ve internet balants olan alr du-

rumdaki bir akll teleon tarandan besleniyordu (mas-

hable.com/2012/10/02/ew-has-smartphone-inside) .

Bu ilgin uygulamalarn son rnei getiimiz ay Forbes

dergisinden geldi. Forbesin snrl sayda datlan zel sa-

ysn eline alanlar, Microsot Ofice yazlm setinin internet

zerinden indirilen Ofice 365 srmnn yer ald ilan

sayalarnda alan bir Wi-Fi ynlendiricisi olduunu grd.

Tek arjda 2-3 saat alabilen ynlendirici, dergiyi 2 hata

sreyle cretsiz olarak kullanabileceiniz bir internet ba-

lant noktasna dntryor (mashable.com/2013/04/25/

microsot-ofice-ad-orbes-wii-hotspot).

Bakalm bu iin sonraki admnda baka neler greceiz

Gzn gremeyecei kadar hzl bir ekilde tit-

retiren aydnlatma aralaryla optik tabanl kablosuz a

kurma giriimlerine dair ilk habere, bundan ka yl n-

ce bu kede yer verdiimi hatrlamyorum. Ama ara-dan geen onca yln ardndan bu teknoloji nihayet tica-

ri olarak sata sunulmaya hazr hale gelmi grnyor.

Beamcaster adl yeni rn, tavana yerletirilen spot ay-

dnlatma benzeri bir ana niteden ve 8 alcdan oluu-

yor. Tavandaki cihaz, gzle grlemeyecek bir rekans-

ta k yayarak alt nitelerle arasnda veri ak salyor.

Alt nite zerinde yer alan ethernet a balants saye-

sinde interneti cihazlarnza paylatrabiliyor veya alc-

y bir Wi-Fi datcsna balayarak kablosuz yayn yapa-

biliyorsunuz.

rnn saniyede 1 gigabit bant genilii salayan

modelinin iyat 7 bin dolardan balayacak ve bant ge-

nilii arttka modellerin iyat 12 bin dolara doru tr-manacak. Dolaysyla Beamcasterin alp evinize kurabi-

leceiniz bir ey olmad ortada. Ancak uar veya kon-

erans gibi geni alana yaylm etkinliklerde internet

balantsn bu yolla datmann, byle ortamlarda ya-

plmas gereken kablolama ve a cihazlar yatrmndan

ok daha ekonomik olaca iddia ediliyor. Detaylar rit-

wireless.comadresinde grebilirsiniz.

Spot Aydnlatma Deil, A Paylam Cihaz

Birka ay iinde tavana yerletirilen spot aydnlatma benzeri cihazlarla genibir alanda kla internet yayn yapabilmek mmkn olacak.

Yeni nesil reklam uygulamalar,kad ve saysal dnyayolduka yaratc ekillerde bir arayagetiriyor.


[email protected]

15


18/100

RaspberryPi RCDnyada son 10 ylda hobicilerarasnda hayli yaygn olarak

kullanlan fakat lkemizde

hak ettii konumu elde edememi

olan Rasperry Pi, kredi kart

byklnde ve bir bilgisayarn

btn ilevlerine sahip

ekonomik bir mini bilgisayar.

Bu bilgisayar kullanarak

robotlar, otomatik makineler

ve bu haberimizin asl konusu

olan uzaktan kumandal

aralar yapabiliyorsunuz.

Peki, bu Raspberry Pi ile yaplan

uzaktan kumandal otomobilin

en nemli zellii nedir?

Uzaktan, ok ama ok uzaktan

kontrol edilebiliyor olmas.

nternete kablosuz olarak balananbu arac internet zerinden

dnyann her yerinden

kontrol etmeniz mmkn.

in daha da ilgin taraf ise

btn bunlar amatr paralar

kullanarak yapabiliyor

olmanz.

http://goo.gl/j4iXL

Ses KamerasBildiimiz video kameralar ve

s kameralarndan sonra imdi

de ses kameras kullanma

sunuldu. Begen eklinde, 1,8 kg

arlnda, 30 mikrofon ve

saniyede 25 kare ekim yapan bir

HD kameradan oluan SeeSV-S205,

SM Instrument Company ve Kore

Bilim ve Sanayi leri Enstits

tarafndan gelitirilmi. zellikle

mekanik aksamda probleminkaynann tespiti ounlukla

dinleyerek bulunabiliyor.

Aracnz servise gtrdnzde,

zellikle motor aksamnda

bir problem varsa, usta tamirciler

motorun sesinden arzann

kaynan bulabiliyor. Problemli

sesin kaynann net bir ekilde

tespit edilemedii durumlarda

SeeSV-S205 imdada yetiecek.

Ses kamerasnn nasl altn

merak ediyorsanz, rnek videoyu

mutlaka seyretmelisiniz.http://goo.gl/ZcVcl

Osman TopaTekno - Yaam

16


19/100

Nota YazanUygulamaShazam ve Soundhound

gibi uygulamalar kullanarak

duyduunuz bir arknn

kimlik bilgilerine baarl bir ekilde

ulaabiliyorsunuz. sve merkezli

KTH Teknoloji Enstits tarafndangelitirilen ScoreCleaner Notes

uygulamas ise ses tanma

kavramn bir basamak daha yukar

karyor ve herhangi bir

melodinin notalarn karp size

MIDI olarak tekrar alabiliyor.

Fakat ne yazk ki bu uygulama

ile sadece teksesli (monophonic)

melodilerin notasn

karabiliyorsunuz. Eer

mzik kulanz yoksa aklnza

gelen bir arky notalara

dkp hem nota hem de MIDIdosyas olarak paylamanz

ancak byle bir uygulama

ile mmkn olabilir.

Uygulamann videosunu

mutlaka izlemelisiniz!

http://goo.gl/ectDU

KutununDndaDnmek

Herhangi bir konuda karar verirkenmevcut durumu ve bu duruma

ait kstlar kabullenmeden, alternatif

bak alarn dnmeye

Bat kltrnde thinking outside

the box, yani kutunun dnda

dnmek deniyor. Zaten

hayatmzdaki pek ok kolaylk da

bu dnce tarz sayesinde hayata

geen hayallerden domu.

Bat kltrnde yaygn olarak

kullanlan ekmek kzartma makineleri,

lkemizde tost ekmeine kyasla

daha yaygn olarak kullanlansomun ekmeini ya da ev yapm

rekleri kzartmaya uygun

tasarlanmad iin ok fazla

kullanlmaz. En azndan Arzum Frrn

tasarlanana kadar bu durum

byleydi. Kutunun dnda dnen

Arzum Frrn tasarmclar stten

yklemeli ekmek kzartma

makineleri yerine yandan srgl

olann tasarlayarak hem lkemiz

kltrne uygun ekmek kzartma

makinesini tasarlam oldu hem

de Batllarn stten yklemeliekmek kzartma makinelerinden

tost ekmeklerini alrken ellerini

yakmasn (veya atal bakla

ekmek almaya alrken elektrie

arplmalarn) engellemi oldu.

http://goo.gl/ZST5K

Sper El FeneriLED teknolojisi, sokak

lambalarndan televizyonlara kadarhayatmzdeki yerini her geen

gn geniletiyor. Nitecore Tiny

Monster TM 26, dnyann en kk

3500 lumen LED el feneri.

Bu fener bildiimiz fenerlerden

biraz daha karmak ve ileri

teknolojiye sahip. Fener zerinde

bulunan ok amal OLED ekran

batarya mrn, fenerin

parlaklk modunu, arj durumunu

ve lambalarn ssn gsteriyor.

Tam arj durumunda 1000 saat

alabilen TM26, 415 metreuzakl aydnlatabiliyor.

2 metre derinlie kadar su

geirmeyen sert, aluminyum

kasas olan TM26nn 8 parlaklk

modu var.

http://www.nitecore.com/


[email protected]

17


20/100

Eri TVBir zamanlar dz kare ekranlar

modayd. nsanlarn tercihleri de

teknolojiye paralel olarak hzla

deiiyor. imdilerde ekrann

erisi moda olabilir. nsanlara

IMAX sinemalarda grdmz,

etraf ksmen saran bir sinema

keyfi yaatmak amacyla tasarlanan

140 cm ekran byklndeki

dnyann ilk eri televizyonunun

Gney Korede sata karlaca

LG tarafndan duyuruldu.

zellikle byk ekranlarda kenoktalarda grnt kaybna

ve bozukluuna kar,

ekrann her noktasnda ayn

grnt kalitesini koruyan Eri

TVde OLED teknolojisi kullanlm.

Kalnl sadece 4,3 mm, arl

da 17 kg olan LG Eri TV

be yllk aratrma sonucunda

retilmi.

http://goo.gl/bFpfY

BataryaPaketleriCebimiz, antamz, ofisimiz,

evimiz akll telefon ve tablet tr

cihazlarla kuatlm durumda.

Bu cihazlarda pek ok teknolojik

gelime olmasna ramen,

pil mrleri sorun olmaya

devam ediyor.

Hatta cihazlarn zellikleri arttka

kullanm skl da artt iin

pil mr daha da byk

bir sorun oldu desek abartm

olmayz. zellikle bir prize

uzak olduumuz ak alanlarda

veya uzun seyahatlerde bu durum

kendini fazlasyla hissettiriyor.

Bu ihtiyac gidermek zere

piyasada pek ok zm

bulunuyor. New Trent Power

Pak+ bunlardan biri.

Saatte 13.500 mA depolama

kapasitesi olan Power Pak+

kullanarak cep telefonunuzu

6 kere arj edebiliyorsunuz.

Yaklak 12 saatte tam

kapasite doldurabileceiniz

bu batarya paketinin 500 kere

dolup boalma mr var.

www.newtrent.com

Osman TopaTekno - Yaam

18


21/100

Ara i KameraYoutube ve Vimeo gibi video

paylam sitelerinde binlerce

rneini grdmz otomobil

kazalarnn byk ksm ara ii

video kayt cihazlar ile kaydediliyor.

Tabii ara ii video kayt cihazlarnn

amac insanlarn bana gelen

kazalar internette paylamak deil.

Bu tr video kayt cihazlarnn

amac bir kaza durumunda sulu

tarafn tespit edilmesini salamak.

Gnmzde bu tr kameralarn

pek ok rneini piyasada bulmak

mmkn. Bu tr kameralar

alrken dikkat edilmesi gereken

en nemli ey, ara kamerasnda

hareket alglayc olmasdr.

Sceptre CCR2000 1920x1080

h.264, full HD video kaydedebilen

ve hareket alglama zellii olan

bir ara ii kamera. Normalde ara

ii kameralar arac altrdnz

anda kaydetmeye balyor ve

hafzas dolana kadar kayt yapyor.Hafza dolduktan sonra cihaz ilk

kayttan balamak zere hafzadaki

grnt zerine kaydetmeye

devam ediyor. Hareket alglaycs

olan kameralar ise kaza ann

tespit edip kaza annda ekilen

grntnn silinmesini engelliyor.

CCR2000 1080p kayt yaparken

1200, 720p kayt yaparken

1400 grnt as yakalayabiliyor.

http://goo.gl/OkOTn

Ulalabilir USBSabit DiskUSB sabit disklerle ilgili haberlerimiz

genellikle disklerin kapasitesi ile

ilgili oluyor. Bugn tantacamz

USB sabit diskin ilgi eken yan

kapasitesi deil ulalabilir olmas.

HP Canvio Connect USB sabit

diskiniz varsa, bu diski internete

bal olan herhangi bir bilgisayara

baladnzda, bu sabit disk

zerinde bulunan btn dosyalara

internet zerinden eriebiliyorsunuz.

zellikle veri depolama kapasitesini

artrma ansnzn olmad iPhoneve iPad gibi cihazlarda bulunan

verilerin online olarak bu sabit diske

depolanabiliyor olmas ok

kullanl bir zellik. Ayrca e-posta

ile paylaamayacanz kadar

byk dosyalar da HP Canvio

Connect kullanarak kolayca

paylaabileceksiniz. zetle 500

GB-2 TB aras depolama

kapasitesi sunan bu sabit disk ile

kendi bulutunuzu oluturabilirsiniz.

http://goo.gl/7YWgZ


[email protected]

19


22/100

thinkstock

uba SarglMerak Ettikleriniz

Zaman nedir?

Encyclopdia Britannicaya grezaman, uzay boyutu olmayan,llebilen bir sre. Gemi, imdive gelecek bir btn olarak elealndnda olaylarn ya da varoludurumlarnn devam eden, belirsizsreci olarak da tanmlanabilir.

Zaman, matematiin ve bilimselaratrmalarn yan sra felsefenin dekonusu olmu. Zaman iin akmak,gemek ya da ilerlemek tabirlerikullanlsa da bunlar anlalmaz kavramlar

olarak grlebilir. Zaman kavram sadeceinsanlar iin geerli olmadna gresaatlerin dnda da bir varl olmal.

Fizikte ise uzaydaki bir noktadan ilerigeri, aa yukar ve saa sola doru olanmeknsal boyutun yan sra zamandrdnc boyut olarak tanmlanr. SirIsaac Newton, en nemli eseri Principiadamutlak, gerek, matematiksel zaman;doas gerei kendi dnda hibir eyebal olmakszn hep eit ekilde akaney, bir dier adyla sre eklinde

bir tanm yapmtr. Newton mutlakzaman ile gnlk dildeki zamanbirbirinden titizlikle ayryordu. Mutlakve matematiksel zaman, dardan hietkilenmeden olaylardan ve lmlerdenbamsz bir ekilde akmaya devameder. Albert Einstein ise zel grelilik

kuramnda iki nermede bulundu.Birincisi vmelenmeyen referanssistemlerine gre fizik kanunlar ayndr.kincisi ise Bo uzayda n hz btnivmelenmeyen referans sistemlerine

gre ayndr. Einsteina gre zamanve uzay birbirinden bamsz deildir.Yani iki olayn ayn anda olup olmadbak asna, yani referans sisteminebal olarak deiir. Bu da Newtonunmutlak zaman kavramyla eliir.

Einsteinn kuramna gre, khzna yaklatka o cisim iin zamannak yavalar ve k hznda giden bircisim iin zaman durur. Hzl cisimleriin sadece zaman yavalamaz, ayrcabu cisimlerin boylar da ksalr.

Grelilik kuramnn zaman ve uzayzerindeki bu etkileri deneysel olarakkantlanmtr. rnein atom saatleriDnyann evresinde uurulmuve dndklerinde geri kalm olduklargsterilmitir. zel grelilik kuramnagre zamanda ileri gitmek mmkndr.

Atmosferin renkleriAtmosfer ufuk izgisinden yukar doruktka neden farkl renklerde grnr?

Gneten gelen nlar atmosferdekimolekllere ve kat paracklaraarparak saldktan sonrayeryzne ular.

Yansma n bir yzeye arptktansonra ayn younluk ve aylageri dnmesidir. Salma ise farklynlerde pek ok n oluturur.Bu olay gkyznn renkli grnmesine

neden olur. Atmosfere giren gne

nlarnn %25i geri yansrken yaklak2/3 yeryzne ular. Gne nlarmolekllere arptklarnda farkloranlarda dalr. Rayleigh Salmasdenilen bu olaya gre daha kkdalga boyundaki, daha yksek enerjilinlar (mavi) dk enerjili nlaragre daha fazla salr. Gkyzbu nedenle mavi grnr.

Gneli bir gnde ufuk izgisi akmaviyken daha yksek ksmlarkoyu mavidir. Bunun nedeniatmosferdeki hava younluunun vebasncnn ykseklikle azalmasdr.Yksek ksmlardan gelen k, ufukizgisinden gelen n karlat havaktlesinin 1/38i kadar hava ile karlar.Bylece atmosferin st ksmlarndangelen k daha az sayda molekltarafndan salr ve bu ksmlar koyumavi gzlenir. Gne doarken vebatarken ufuk izgisine yaklar ve gnenlarnn atmosferde ald yol uzar.

Bu durumda ksa dalga boyundaki

nlarn neredeyse tamam geri salrve bu dalga boyuna sahip nlar gnendan ayrlr. Geri kalan daha bykdalga boyuna sahip nlar (krmz veturuncu) atmosferin alt katmanlarndakidaha byk paracklar ile etkileir.Bu nedenle Gne doarken ve batarkenufuk izgisi krmz grnr. Gn batmrenkleri Gne doarken gzlenenrenklerden daha parlaktr. nk havaakam vakti sabaha gre daha fazlaparack ierir.

Yansma Salma

Ekzosfer

Termosfer

Mezosfer

Stratosfer

Troposfer

10.000 km

690 km

85 km

50 km

20 km

123rf

20


23/100

Klorlama insan salnazararl deil mi?

me sularnn artlmasnda kullanlanklorr zararl organizmalar nasl yok ediyor?

Klorlama insan salna zararl deil mi?

me suyu olarak tkettiimiz, gnlktemizlikte kullandmz, yzme havuzlarndakullanlan ehir ebeke suyunun dezenfekteedilmesinde klorr gaz kullanlr. Klorlamasuda ho olmayan bir tat brakmasna ramenime suyundaki tifo, dizanteri, kolera gibihastalklara yol aan, zararl mikroorganizmalaryok etmek iin etkili bir yoldur.

Klorr genellikle tuzlu suyun elektrolizi

ile elde edilir. Elektroliz sonucu katotta hidrojengaz (H

2) oluurken anotta klorr gaz (Cl

2)

aa kar. Hidrojen gaz klorr ile iddetli birekilde tepkimeye girdii iin katot ve anottaoluan rnlerin ayrlmas gerekir.

Klorr bakteri, virs gibi hastalk yapanmikroorganizmalara yaplarndaki kimyasalbalar bozarak etki eder. Mikroorganizmalarnhcre yaplarnda bulunan enzimler klorrile etkiletiinde bileikteki hidrojen atomlarklorr ile yer deitirir. Bu btn molekln

ekil deitirmesine ya da paralanmasna nedenolur. Enzimler doru ekilde almadndahcre ya da mikroorganizma lr.

Klor gaz suda znd zaman hipoklorikasit (HOCl) ve hidroklorik asitin (HCl)bir karm meydana gelir. Hipoklorik asit

mikroorganizmann hcre duvarna vekoruyucu tabakasna etki ederek hastalkyapc etmeni yok eder. 1 litre svda0,2-0,4 mg klorr mikroorganizmalarldrmek iin yeterlidir. me sularnn

artlmasnda kirlilik seviyesine veuygulama sresine gre 0,2-3,0 mg/l klorr kullanlabilir.

Klorr ile artma baz durumlarda sakncalolabilir. Klorrn sudaki baka bazbileiklerle tepkimeye girmesiyle bromoformve dibromoklorometan gibi sala zararlyan rnler oluabilir. Bu nedenle dezenfeksiyonyan rnlerinin su artma sistemlerindekimiktarlarnn bilinmesi hayli nemlidir.

Eer ime suyundaki klorrdenrahatszlk duyulursa, su 1-2 gn bekletilerek

klorrn uzaklamas salanabilir.

Kaynaklar Hart-Davis, A., Zaman Kitab (Te Book of ime),

NTV Yaynlar, 2013. Time (Physics), Encyclopdia Britannica Online,

Encyclopdia Britannica Inc.

Lutgens, F. K., Tarbuck, E. J., Te Atmosphere:An Introduction to Meteorology, Pearson Prentice

Hall, 2007. Lynch, D. K., Livingston, W.C., Color and Lihgt in

Nature, Cambridge University Press., 2001.


[email protected]

alamy

21


24/100

Kestirdiimiz, boyattmz, arkl e-killer ve modeller uyguladmz sa-larmzn telleri arasnda ok deiikiziksel etkileimler ve kuvvetler var. Bu etki-leimler samzn ekil alma zelliini belirli-yor. Mkemmel duran bir atkuyruu, hacim-li ve haval bir model, bukle bukle salar ya dakarmak, dikilmi veya dmlenmi salarve hacimsiz, kt bir grnt. Bu karmak et-kileimlerin ve sa telleri arasndaki ilikilerinmatematiksel modellerini kuran bilim insan-lar sa tellerinin her birinin davranna gresa hakknda bir btn olarak istatistiksel -karmlarda bulunabiliyor ve istenilen sa mo-delini yaratabiliyor. Hatta bu baarlar saye-sinde Nobel dl bile alabiliyorlar!

Sanzla banz dertte mi?Ne kadar urasanz da,her trl kozmetik rn deneseniz debir trl istediiniz hacmi vegrnty elde edemiyor musunuz?Kusursuz ve haval bir sa modeli

istiyorsanz belki de kuafrnz yerinebir fizikiye veya bilgisayar mhendisinedanmanz gerekiyor.Animasyon ve kozmetik dnyasnnnde gelen firmalar yle yapyor.

SalarmzaNeler

Oluyor?

thinkstock

zlem Kl Ekc

Dr., Blmsel Programlar BauzmanTBTAK Blm ve Teknk Dergs

2222


25/100

Karmak Sistem Olan Salarmz

Karmak sistem, birbirine bal paralardan olu-an ve bir btn olarak bir veya birden azla zel-lik gsteren, dier tarafan tekil paralarn zellikle-ri ile anlalamayan bir sistem olarak biliniyor. Can-

llardaki gz, anten, ayak, az, mide gibi karmakorganlar, ayn zamanda birer karmak sistem. Can-llarn ayrlmaz bir paras olan bu sistemler, temelbirtakm zellikler sergiler. Salarmz da bu karma-k sistemlerden biri. Karmak sistem, birbiriyle ili-ki halinde olan ok sayda kk paradan meydanagelir. Ayn zamanda bu sistem, evresindeki yaplar-la da srekli bir etkileim iinde olur. Karmak siste-min ilev grebilmesi iin tek bir parann almasyeterli olmaz. Tm paralar uyumun ve karlkl ili-kinin gerektirdii ekilde, ayn anda ve kusursuz ola-rak grevini yapmak zorunda.

Bilim insanlarnn karmak bir sistemi anlamakiin yapmas gereken ilk ey, sistemin olabildiincesoyut matematiksel bir modelini kurmak. Bundansonra ya bu basit modeli matematiksel olarak zpevrensel istatistiklere ve sonulara ya da model tmbasitletirmelere ramen zlemez halde ise, sim-lasyonlar yaparak geree en yakn kstl istatistikle-re ve sonulara varr. Bu ekilde sisteme dair istatis-tiksel kestirimlerde bulunabilir. Gncel matematik-sel, saysal yntemler ve bilgisayar ilem yetileri kar-mak sistemlerin gereki modellenebilmesine ola-

nak salar.

Sa Klnn Fiziksel zellikleri

Esneklik: Sa telinin dayanmas gereken ve en skmaruz kald mekanik zorlanma, tarama travmas-na bal gerilmedir. Byle bir zorlanmaya dayanabil-mesi iin san elastik zelliklere sahip olmas gere-

kir. Bu zellii sayesinde san ekli deiebilir ve k-sa sre sonra hi zarar grmeden eski halini alabilir.San esnemesini, eklinin deimesini ve kvrlmas-n salayan ey, korteksin yapsndaki uzun, keratiniplikiklerdir. Sa kl slatldnda uzunluu yakla-k %50 kadar artabilir ve kl bu srada hi zarar gr-mez. Ancak daha azla gerilim uygulanrsa sa krla-bilir. Renk ama ve perma gibi kalc kimyasal uygu-lamalar, kldaki kimyasal maddelerle etkileen doalve yapay k kaynaklar kortekse zarar verir ve sa es-nekliini kaybeder. Esnekliini yitiren sa kvrlmaz.

Statik elektrik: zellikle kuru ve scak havada

ralanan sa kllarnn statik elektrik sonucu bir-birini ittii ve san kabard gzlemlenir. Bu duru-mun nne gemek iin nemlendiriciler ve ampu-anlara konan katk maddeleri ile statik elektrik olu-umunun azalmasna ve sa yzeyinin dzgn ol-masna allr.

Nem oran ve porozite: Salarn su ierii nemliortamlarda artar, korteks ier ve kl yzeyi geici ola-rak kayganln ve dzln yitirir, bu nedenle slaksalarn taranmas daha uzun srer. San nem tutmalsn tanmlayan porozite, ktikulann zelliinebal olarak az, normal ve yksek olarak derece-lendirilir. Sa gvdesinin, ykanma ileminin bir par-as olarak yinelenen slanma ve kurutma uygulama-larna da dayanmas gerekir. Sa gvdesindeki su, sa-a optimal elastikiyet kazandrr. Ancak su dardanda emilebilir. Sa %20 orannda porozdur, yani delikliyapdadr. Bu zellii suya sokulduunda arlnn%12-18 orannda artmasna neden olur. Su emen sagvdesi geniler, kozmetik uygulamalarda bu durumilk adm oluturur. San nce slatlp hemen son-rasnda nceden belirlenmi pozisyonda kurutulmasen temel sa ekillendirme tekniidir.

>>>

thinkstock

thinkstock

thinkstock

Bilim ve Teknik Haziran 2013

>>>

23


26/100

Sa Kllar ArasndakiEtkileimler

nsan vcudunda toplam olarak yak-lak 5 milyon kl var. Bu kllarn ortala-ma 100-150 bin kadar sa kl. Her bir

sa telinin dier tellerle yaklak 10.000etkileimde bulunduundan bahsedili-yor. Srekli birbirleriyle temas halindeolan sa telleri srtnme kuvveti ve sta-tik elektrik oluturuyor. Sa telleri ara-sndaki karmak etkileimlerin en b-yk nedenlerinden biri sa telinin yzeyzellikleri. Her bir sa telinin yzeyi zan-nedildii gibi przsz deil, aksine gi-rintili kntl ve st ste dizilmi mini-cik pulcuklarla kapl. Bu pullu yzey, satelinde yne bal olarak deien srtn-

me kuvvetinin olumasna neden oluyor.Oluan bu kuvvetin iddeti de pulcukla-rn ve hareketin ynne bal olarak de-

iiyor. Salarmz tribolektrik zellikyani dokunma ile elektriklenme zelli-i gsterir. Sa telleri birbirlerine doku-nup daha sonra ayrldklarnda elektrik-sel olarak yklenir. Tellerden biri pozi-ti ykle yklendiinde dieri de poziti

yke eit negati yk kazanr. Oluturu-lan yklerin gc ve srtnme hz, y-zeyin przszlne, scakla, geril-meye ve sa kllarnn dier zelliklerinebal olarak deiir. Kl yzeyindeki pul-cuklar nedeniyle bazen sa telleri dmolur, bazlarnn arasna hava skr, ba-zen de san doal ya tabakas ile bir-likte kllar yapkan bir yzey geriliminemaruz kalr.

Sa kllar arasndaki etkileimler sanslak veya kuru olmasna gre de deiik-

lik gsteriyor. Sa kuruduka ya da orta-mn nemi azaldka her bir sa teli, yap-sndaki protein zincirlerine bal olarak,

kvrlr ve belirli bir ekli alr. San ta-ranmas esnasnda slak ve dz sata, ku-ru ve dz saa oranla daha azla srtn-me oluur. Bu tespit, krlp kopmamalariin salarn slakken taranmamas gerek-tii sonucunu ortaya karm. Sa telle-

ri arasnda oluan statik elektrik ncelik-li olarak kuru sa etkiliyor, nk iyonla-rn kuru sa boyunca ilerlemesi daha zor.Bu zellik slak sata tam tersi etki gste-riyor, nk slak sataki su iyi bir iletkengrevi gryor. Statik elektrik, sa telleri-nin hem birbirlerini itmesine hem de ka-a derisinden uzaklamasna neden oldu-undan, san dzgn ekil almasn dazorlatryor. Salar arasndaki srtnme-yi azaltarak, salar souk ortamda tara-yarak veya san nemini artrarak sa li-

lerinin direncinin azaltlmas ile sa telle-ri arasndaki statik elektrik oluumu azal-tlabiliyor.

Kllarmzn ou ilk bakta gremeyeceimiz

kadar ince olsa da, insan vcudu batan

sona kll deriyle kapl. Sadece avu ilerimizi,

ayak tabanlarmz ve dudaklarmz

kaplayan derimizde kl kkleri yok vedolaysyla bu blgelerde kl kmyor.

nsan vcudundaki yaklak be milyon kl

foliklnn 100-150 bin kadar kafadaki

sal deri blgesinde yer alr.

Sal derinin her 6,5 cm2sinde yaklak

1000 tel sa bulunur.

Sa teli derinin en d tabakas

olan epidermisten kar. Sa kk ve sa

gvdesi san blmlerini oluturur.

San aktif olarak byyen ksm, derinin

altndaki sa kkdr. Yeni hcreler kkn

alt ksmn srekli doldurarak nceki

hcreleri yukar doru iter. Sa byle uzar.

Sa, ortasndaki ana tpten dtaki koruyucu

tabakaya doru beslenir ve nemlenir.

Salarmzn Bilinenleri veBilinmeyenleri

24

Salarmza Neler Oluyor?


27/100

Sa kl tabakadan oluur. En d ksm

sa d etmenlerden koruyan ktikuladr.

zellikle ykama, tarama, kurutma ve

fralama gibi mekanik hareketler sonucunda

ktikula tabakas hasar grr ve dklr.Bunun sonucunda da salar cansz

ve donuk grnebilir. Kln orta ksmnda

kla esneklik ve renk veren korteks,

en i ksmnda da medulla bulunur.

Tek bir sa teli -kiiden kiiye farkllk

gstermekle birlikte- 0,05 ile 0,09 mm

apnda olabilir ve keratin proteini

sayesinde yaklak 100 g arlk tayabilir.

Kadnlarn sa erkeklerinkinden

daha hzl uzar.

Kln esas yapsn 18 aminoasitten oluan

keratin proteini, hidrojen ve dislfr balar

oluturur. Trnak ve deride de bulunan keratin,

anmaya ve kopmaya kar diren salar.

Kln yapsndaki proteinler suda znmez

ve proteolitik (proteinleri paralayan)

enzimlere diren gsterir.

Bir sa kk canl kald sre boyunca

ortalama 20 yeni sa teli retir. Bu sa tellerinin

her biri birka yl bymeye devam eder ve

yaklak bir metrelik uzunlua ulaabilir.

Bir sa telinin ortalama mr 3-7 yldr.

Gnde yaklak 75-150 sa telinin

dklmesi normal saylr ve dklen

bu salarn yerine yenileri kar.

Animasyon veKozmetik Aratrmalar

Sa kllar arasndaki etkileimleri anlamak ve uygulamak,animasyon iiyle uraan, zellikle de sa animasyonu alma-lar yapan uzmanlar iin ok zorlayc bir sre. in-

de sa olan herhangi bir animasyonun baa-rl olmas iin, san doru ekilde hare-ket etmesi ve sa tellerinin birbirleriyleolan iziksel temaslarndan kaynakla-nan etkileimlerin hesaplanarak ben-zer kurgularn ve modellerin uygu-lanmas gerekiyor. Eer bu etkileim-ler animasyonda uygulanmazsa ha-reket srasnda gereki bir grn-t sergilenemiyor. Sa telleri-nin vcudun ve ban hareketynne, hzna ve ekline uy-

gun davranmas ve hareket et-mesi gerekten ok nemli.

Sa gvdesiMedulla-Korteks-Ktikla

Epidermis

Ya Bezi

SAIN BLMLER

Sa kkKan damarlar

Erektr kasSa dikletiren kas

SPL


>>>

25


28/100

Afrikal birinin salar yaklak 3 kat

dokudan meydana gelirken ve kvrlmaya

eilimliyken, bu oran Uzakdoulularda

11 kata kadar kar ve salar dz olma

eilimi gsterir.

Normal bir durumda kuru sa krlmadan

kendi boyunun %20si kadar, slak

sa ise kendi uzunluunun %40-50si

kadar esneyebilir.

Salkl bir sa teli 3 gnde yaklak

1 mm kadar byr.

Salarn en hzl uzad dnem

15-30 ya arasdr.

Deiik kllardan alnan kesitler

mikroskopta incelendiinde dz kllarn

kesitlerinin daha yuvarlak, kvrck

olanlarnsa daha yass olduu

grlm.

Kllarn ve salarn siyah, kahverengi, sar

ya da kzl olmas kln en d katmannn

hemen altndaki pigment denen renk

verici maddelere baldr.

Saa rengini veren pigmentler sar, krmzve mavi renklidir. Sar pigmentler en

kk, maviler en byk hacme sahiptir.

Mavi pigmentler en dta, krmz ortada

ve sar en ite yer alr. Kllarn kalnl, rengi,

younluu, ekli ve karakter zellikleri

rklara, yaa, cinse, bulunulan yere

ve hormonlarn durumuna gre deiir.

En fazla sal deri kl foliklne (yuvasna)

sahip grup sarnlardr. Onlar esmerler

ve kumrallar izler. Kzl sallar ise en

az sayda sal deri foliklne sahip gruptur.

Eer gereki bir benzetim yaplmaz isesa telleri birbirleriyle uyumsuz bir e-kilde arpabilir ya da hareket bittiin-de tellerin hepsi ayn blgede sabitlenir.Bu da karakterlerin salarnn hacimsizve kt grnmesine neden olur. Ani-

masyon alanndaki youn almalar so-nucunda zellikle 1990l yllarn sonu-na doru karakterlerin salar istenilenhacimde ve biimde oluturulmaya ba-land. Salarn hacimli grntsn ko-ruyan ve doal hareketlerini taklit edenbilgisayar programlar gelitirildi. Ayr-ca sa tellerinin etkileimlerini, birbirle-riyle arpmalarn ve oluan srtnmekuvvetinin gcn hesaba katan, dahahassas ve doru matematiksel modellergelitirilerek bu programlara uyguland.

Columbia niversitesinden bilgisa-yar mhendisi Eitan Grinspun ve Camb-ridge niversitesinden karmak sistem-

ler izikisi Raymond Goldstein, animas-yon ve kozmetik dnyasnn dev irmala-ryla alyorlar ve gnmzde sa telle-rinin etkileimleri konusunda adlar sk-a duyuluyor. Grinspun, nl bir animas-yon irmas ile ortak almalar yrtyor

ve karakterlerin salarnn daha gerek-i bir grn kazanmas iin bilgisayarprogramlar gelitiriyor. Goldstein ise in-sanlarn gnlk hijyen, beslenme ve kii-sel bakm ihtiyalarna hizmet veren ulus-lararas bir irmann kozmetik blm ileortak almalar yapyor. Multimilyon do-larlk bteyle yrtt almann ama-c ise san bukle bukle kvrlmasnn yada dmdz atkuyruu eklinde sallanma-snn nedenini anlamak.

Sa kllar birbirine kenetlenmi pro-

tein zincirlerinden oluuyor. Sa kllararasndaki eitli yapkan, srtnmeli veelektrostatik etkileimleri anlamak ve sa-

ysal olarak ormle etmek hayli problem-li bir i. Fakat yzbinlerce sa klyla ve herbirinin sergiledii on binlerce etkileimle,yani ok azla say ile uramak daha dazor olsa gerek. Goldstein ve ekibi bu soru-nu bir matematiksel modelleme olan Yo-

unluk Fonksiyonel Kuramn kullana-rak zm.

Sa kl yzeyinin mikroskobik grnm

VisualsUnlimited,I

nc./Dr.WolfFahrenbach/GettyImagesTrkiye

HansNeleman/Riser/GettyImagesTrkiye

26

Salarmza Neler Oluyor?


29/100


30/100

Karanlk Maddensanolunun gkyzne bakp grdklerini yorumlamaya almas tarih ncesidnemlere kadar gidiyor. O zamandan gnmze kalan Msr ve Smer gibi uygarlklaraait antlarda bu gzlemlerin ve almalarn izleri var. Bu toplumlar, gkyzndekicisimleri gnmzde olduundan ok farkl yorumlam, yeryznde yaanan doaolaylarn bu cisimlere ve onlarn hareketlerine balam. Bu gelenek daha sonra modernanlamda bilimin douuna nclk edecek olsa da, bugnk astrolojinin de temelinioluturmutur. te yandan bu almalar sayesinde Gnein ve Ayn hareketleri takipedilebilmi ve bu hareketler temel alnarak eitli takvimler gelitirilmitir.

EvrendeKaranlk Madde Dalm

Gkteki konumuna gre(yatay eksen sa aklkve dikey eksen dik aklk olmakzere) zaman iinde karanlkmaddenin evrimi grlmektedir.Sayfann derinliine gidennc eksende en uzak yerler(sa) en eski zamanlar,en yakn yerler (sol) ise en yenizamanlar gstermektedir.Resmin sol ve sa balarkarlatrldnda, evreninerken dnemlerindenbu yana karanlk maddeninbir araya gelerek beklendiigrlebilir. NA

SA,

ESAveR.

Massey(CaliforniaInstituteofTechnology),2007

Can Kozaz *

Gkhan nel **

* SISSA (talya)* * UCI (ABD)

28


31/100

16. ve 17. yzyllarda Avrupada gerek-leen bilim devriminin merkezinde gk-yzn masals yaklamlarn dnda yo-rumlama istei vard. Kopernikin 1543 y-lnda Gne merkezli, Dnyann ve diergezegenlerin Gnein etrafnda dnd-

n ne sren modeli, eski Yunan, Msrve Babilden beri sregelen ve o dnemdehem Bat hem de Dou biliminde dorukabul edilen Dnya merkezli modele ta-mamen tersti. Kopernik bu model ile ge-zegenlerin hareketlerini ok daha basit birmatematiksel denklemle aklayabilecei-ni fark etti. Yeni bak asn Brahenin veKeplerin yapt hassas gzlemlerle birle-tirince, gezegenlerin hareketini aklayanve gnmzde bile kabul gren yasalarortaya kt. Galileo, Kopernik tarafndan

ortaya atlan gkyz modelinin nemlidestekilerinden biriydi. Hareketin evren-sel, yani kaynandan bamsz olduunuve matematiksel olarak aklanabilecei-ni savunuyordu. Yapt deneylerin en n-llerinden birinde, Pisa Kulesinden fark-l arlkta cisimler atarak serbest den ci-simlerin hzlarnn ktlelerinden bamszolduunu gsterdi ve Aristodan beri sre-gelen, ar cisimlerin daha ok ivmelendi-i dncesini ykt. Gelitirdii teleskop-

lar sayesinde Vens gezegeninin evreleri-ni gsterdi ve Gne Sisteminin bilinen enbyk gezegeni olan Jpiterin uydularnkefetti. Bunlar ve daha birok gzlem vebulu, Galileonun gzleme dayal modernastronominin kurucusu, hatta modern fi-ziin kurucusu olarak anlmasn salad.

17. yzyln sonlar ve 18. yzyln ba-lar ise modern bilimdeki en nemli geli-melerden bazlarna sahne oldu. Newtonmekaniin yasasn ve ktleekiminintemellerini ortaya koydu. Ktleekimi ya-salarnn sadece gezegenlerin ve yldzla-rn deil ayn zamanda yeryzndeki ci-simlerin de hareketini aklayabildiinigsterdi. Yeryz yasalar ile gkyz ya-salarn birletirmi oldu.

Newtonun ortaya koyduu klasik me-kanik yasalar ne kadar baarl olmu ol-sa da, 19. yzyln sonlar bu yasalarn ge-litirilmesi gerektiini gsteren deney-sel ve kuramsal gelimelere sahne oldu.Newton mekaniinin aslnda ok kk

cisimlerin, rnein atomlarn ve k h-zna yakn hzlarda giden cisimlerin hare-ketini doru olarak aklayamayaca or-taya koyuldu. 20. yzyln banda ortayaatlan zel grelilik ve kuantum kuramla-r, Newton mekaniinin bu yeni kuram-

larn birer zel durumu olduunu anla-mamz salad. Einstein zel grelilik ku-ram ile uzay ve zamann bir btn oldu-unu gstermiti. Ktle ve enerjinin ay-n olduunu syleyen E=mc2 denklemi dezel greliliin bir sonucuydu. zel gre-lilik ktleekimini aklamyor, ktleeki-mini de iine alacak ekilde gelitirilme-si gerekiyordu. Einstein, on yl iinde ge-nel grelilik kuramn oluturmay baar-d. Ktleekimini, uzay-zaman dokusu-nun ktle ve enerji younluu yznden

bklmesi olarak aklyordu. Yeni yakla-ma gre, paracklar bir kuvvet tarafn-dan ekilmiyor, sadece uzay ve zamanda-ki bu bklmeleri takip ediyordu. Genelgrelilik kuramnn deneysel olarak ksasrede kantlanan ve o zamana kadar hibeklenmeyen bir tahmini, n da tp-k cisimler gibi uzay-zamann bklmyapsn takip ettiiydi. Bu yzden geze-gen ve yldz gibi byk cisimlerin etra-fnda dorusal olmayan ekilde yaylma-

s gerekiyordu. In byk ktleli cisim-ler etrafnda dorusal olmayan yrnge-lerde gitmesinin mercekleme etkisi yarat-t anlald ve bu etki baka aratrmalar-da da kullanlmaya baland. Genel gre-lilik ayn zamanda daha nce gzlemlen-memi, daha sonra kara delik denecek ye-ni ve ilgin gk cisimleri ngryordu.

Bunlarn dnda genel greliliin, evre-nin geliim srecini aklayabilmek iinde kullanlabilecei anlald.

Grlemeyen Madde

Alman gk bilimci Friedrich WilhelmBessel, 1844 ylnda Akyldzn (Sirius),Gne Sisteminin arlk merkezine greasal konumundaki devinimden yola -karak Akyldzn kendisine elik eden biryolda olmas gerektiini fark etti. Bu yol-da yldz, yaplan gzlemlerin dourdu-u, kuramsal bir tahmindi; deneysel olarakABDli Alvan Graham Clark tarafndan1862 ylnda varl doruland. Besselinbu gzlemi, bir gkcisminin varlnndorudan nn gzlenmesi yolu ile de-

il de baka bir cismin hareketini ktlee-kimsel olarak etkilemesi sayesinde yani do-layl yoldan anlalmasnn ilk rnei oldu.

Karanlk maddenin varl ilk olarak,gk cisimlerinin ktleleri iin ktleekim-sel etkiler kullanlarak bulunan deerlerile yldz, gaz ve toz gibi ldayan para-lardan yola klarak hesaplanan deerle-rin birbirinden farkl olmas zerine nesrld. 1932 ylnda Danimarkal astro-nom Jan Oort Samanyolunun merkezin-

den uzaklna gre yldzlarn saylar-n ve hzlarn analiz etti. Grnen yldz-larn toplam ktlelerinin, yldzlarn l-len hzlarn aklayamad sonucuna var-d. Dier bir deyile, grnen btn mad-denin ktlesi hesaba katldnda merke-ze yakn yldzlar hesaplarn gerektirdi-inden ok daha hzl hareket ediyordu.


>>>

29


32/100

Karanlk Madde

Bir yl sonra svireli Fritz Zwicky, eergkada gruplarnda gzlemlenen hz da-lmlar gerekse, bu gkadalarn baldurumda kalabilmek iin grnenden 10-100 kat daha fazla ktleye sahip olmas ge-rektiini fark etti. Bu yzden eksik ktle

kavramn nerdi.Karanlk maddenin varln destek-leyen dier bir gzlem, 1939 ylnda Ho-race Babcocktan geldi. Doktora tezi a-lmasnda Andromeda Gkadasndakiyldzlarn hzlarn gkada merkezindenuzaklklarna gre len Babcock, yldz-larn hzlarndan yola karak hesaplad- toplam ktlenin llen maya oran-nn, merkezden uzakla bal olarak art-tn kefetti. Bu gzlemi gkadann iin-de grnenden daha fazla madde olduu

eklinde yorumlamak yerine, n gka-dann iinde sorulduu ya da gkadannmerkezden uzak kelerinde farkl de-vinime sahip olabilecei varsaymlar ileaklamaya alt.

1959 ylnda M33 adl spiral bir gka-dann Kepler dinamii ile aklanamaya-cak ekilde kendi etrafnda dnd Lou-ise Volders tarafndan gsterildi. 1960la-rn sonlarnda ve 1970lerin balarndaVera Rubin ve meslektalar kullandkla-

r daha hassas lm yntemleri ile spi-ral gkadalardaki yldzlarn byk birounluunun ayn hzda hareket ettii-ni anlad. Rubin 1980 ylnda elde ettikleri

sonularn sadece iki aklamas olabilece-ini savundu: Ya Newton mekanii evren-sel deildi (Deimi Newton Devinimi)ya da gkadann ktlesinin yzde 50sin-den fazlasnn karanlk bir halka iinde ol-mas gerekiyordu.

Bugne kadar karanlk maddenin var-ln destekleyen belki de en nemli gz-lem Kurun Kmesinden gelmitir. Kur-un Kmesi arpan iki gkada kmesin-den oluur. ki kmenin de iinde yldz-lar, gezegenler ve bunlarn uydular dn-da toz ve gazlar vardr. Ancak bu arp-mann incelenmesi sonucunda, gkadala-rn iinde bu saylanlar dnda, daha n-ceden bilinmeyen yeni bir madde olduubulundu.

Kmeler birbirlerinin iinden ok b-

yk hzlarda geerken, ilerindeki fark-l cisimler farkl ekilde etkileir. rneinyldzlar ve gezegenler yollarna hemenhemen hi etkilemeden devam eder. An-cak ktleekimsel etkiletikleri iin hz-larnn azald gzlenir. Kmelerin iin-deki baryonik (yani 3 kuarktan oluan veproton gibi ar olan) maddenin oun-luunu oluturan scak gazlar ise elektro-manyetik kuvvet sayesinde etkileir yanidorudan arpr. Bu yzden gazlar, yl-

dzlara ve gezegenlere gre ok daha faz-la yavalar. Bu bilgiler ve yaplan gzlem-ler ile bir kme arpmas incelenip ak-lanabilir.

Ktleekimsel mercekleme kullanla-rak Kurun Kmesinde yaplan lm-lerde, arpmann ktle merkezinin bek-lenildii gibi gazlar ve yldzlar etrafndadeil, arpma blgesinin daha tesin-de olduu tespit edildi. Bu son gzlem da-

ha nceki kantlardan bamsz ve nce-ki varsaymlarla uyumlu olarak, gkada-larn ktlelerinin byk ksmnn, arp-mayan (yani elektromanyetik olarak etki-lemeyen, yani mayan) karanlk mad-deden geldiini gstermi oldu.

Karanlk Madde Ne Olabilir?

Karanlk maddenin ne olduunu an-lamann yolu bizim bildiimiz madde ilenasl etkiletiini anlamaktan geer. Bu-

gn evrende drt eit etkileme olduu-nu biliyoruz: Ktleekimsel, elektroman-yetik, iddetli ve zayf etkilemeler. Ka-ranlk maddenin sradan madde ile kt-leekimsel yolla etkiletiini ancak elekt-romanyetik ve iddetli ekirdek kuvve-ti ile etkilemediini grdk. Geriye ka-lan zayf ekirdek kuvveti ile etkileip et-kilemediini ise henz bilmiyoruz. Bukonuda deneyler yaplyor, ancak karanlkmaddenin doasn anlamak iin ortaya

atlan modellerin birou bu etkileme-nin olacan ne sryor. Yani karanlkmaddenin zayf etkileen ktleli parack-lardan (ZEKP) oluacan ngryor.

Deimi Newton Devinimi (Modified

Newton Dynamics, MOND) gkadalar-

da gzlemlenen dn hz sorununu

aklamak iin ne srlm bir var-

saymdr. 1983 ylnda Mordehai Milg-

rom tarafndan nerilen bu varsay-

ma gre ivme ve ktleekimi arasnda-

ki iliki dorusal deildir. Bu modelde,

ok uzak mesafelerde ve ok kk iv-

me deerleri iin, Newtonun bilindik

kuvvet, ktle ve ivmeyi birbirine ba-

layan F = madenkleminin deitirilme-

si ve F = ma2/a0

olarak yazlmas neri-

lir. Karanlk madde kuram ile ters d-

en bu modele gre, a0

1010 m/s2 ad

verilen yeni bir deimez nerilir.

Ktleekimsel Mercekleme

Gzlemci ile ok uzaktaki bir k kayna-

arasnda bulunan byk ktleli bir ci-

sim (karadelik veya karanlk madde kme-

si) uzay-zaman bkerek olaan artlarda

Dnyaya ulamamas beklenen n g-

rlmesini salar. Genel grelikten kaynak-

lanan bu olgunun doal bir sonucu ola-

rak, uzaktaki k kaynaklar dalm ve ne-

redeyse bir daire eklinde grnr. Bu etki

sayesinde k samayan byk ktleekimi

kaynaklar gzlemlenebilir.

30


33/100


Bu tr paracklar imdi-ye kadar deneysel olarak gz-lemlenmedi ve parack fizi-inin anayasas olan StandartModel iinde de yer almyor-lar. Ancak Standart Modelin

tesindeki sper bakm (si-metri) kuram gibi kuramlartarafndan ngrlyorlar. Di-er olask da karanlk madde-nin zayf etkilememesi, yanisradan madde ile sadece kt-leekimsel yolla etkilemesi.Bu varsaym snamak iin ka-ranlk maddenin kendisiyle et-kilemesi sonucu ortaya kanbozunma rnleri llmeyeallyor. rnein Uluslara-

ras Uzay stasyonunda al-makta olan AMS deneyi, ola-s karanlk madde adaylarn-dan ntralinolarn birbirleriy-le etkilemesinden ortaya k-mas beklenen pozitron fazla-ln lmeye alyor.

Evrenin Byk Patlamadan bugn grdmzekline gelme srecini aklamaya almak da karan-lk maddenin doas hakknda ipular veriyor. Kabulgren modellere gre, karanlk madde ilk bata ba-

dak olarak evrene yaylmt. Oluan rastgele dalga-lanmalar yznden baz blgelerde younluk artmolmalyd. Younluun artmas, bu blgelere dahafazla karanlk madde toplanmasn ve daha sonra daktleekimi ile olaan maddenin toplanmasn sala-malyd. Yaplan gzlemler bu modeli desteklemek-le birlikte karanlk maddenin souk (yani ortalamahznn k hzndan ok dk) olmas gerektii sy-lyor. Scak (yani ortalama hznn yksek) olmasdalgalanmalarn gruplamasn, bugn grdmzgkadalar gibi byk lekli yaplarn olumasn en-gellerdi. Gkadalar var olduuna gre, karanlk mad-denin souk olmas gzlemlerle daha uyumlu.

Bu kuramlarn nerilerini gzlemlemek iin kul-lanlan yntem, evrenin ilk anlarndan kalma fo-tonlarn aranmasdr. Evrenin Byk Patlamadansonra hzla genilemesi sonucunda madde youn-luu azald iin, belli bir eikten sonra ortaya -kan fotonlarn bulunduu ortam artk saydam ha-le gelmiti. Bu fotonlar hl gzlemleyebilmemizinnedeni, evrenin ilk anlarndaki genileme hz (enf-lasyon kuramna gre) k hzndan yksek olduuiin bu fotonlarn hl yollarna devam etmesidir.

Kozmik mikrodalga artalan nm ad verilen bumay yeterince hassas bir ekilde lmek, bize ev-renin o zamanki yaps hakknda ayrntl bilgi verir.

Bu lm en son ve en hassas ekilde yapan Av-

rupa Uzay Ajans (ESA), 2009 ylnda uzaya yolla-d Planck uydusunun elde ettii sonular Mart2013te aklad zaman karanlk madde ile ilgilinemli bir deiiklik oldu. Plancktan nceki lm-lere gre evrendeki karanlk madde oran %22,7 ola-rak verilirken, yeni lmlerle bu oran %

Documents

Bili m Teknik Hazira n 2013