Bilig_32.sayi

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

1/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

2/259

bilig, K / 2005, say 32

2

Giri

Tekstil malzemeleri iinde ok asil bir grnts olan ipein, bugnekadar yerlemi bir kanya gre, M.. 3000 yllarnda ve inlilertarafndan bulunduu sylenir. Ancak insanlar iin harikulade bir buluolan bu malzemenin tekstilde ilk kullanmnn hangi koza cinsindenolduu ve bunu ilk bulanlarn gerekten inliler mi olduu kesinbilinmez.

Bu sorunun yan

t

n

bulmak iin M.. Orta Asyada ipek arat

r

lmal

vegerekirse M.. 4000-5000 ler de sorgulanmalyd. Bu yzden yaplan buaratrma iin, daha ok tarihi ok eskilere dayanan almalarincelendii gibi, son yllarda yaplan ve yazlan aratrmalar da dikkatealnarak konuya daha geni bir bak as sunulmaya allmtr. Dahaziyade yabanc kaynaklarda ele alnan bu konu, lkemizde de birokalmada yer almtr. Ancak son yllarda yazlm olan ipekle ilgilieserlerde, Seluklu ve Osmanl dnemi ipeklileri konu edildiinden vebu eserler aratrma konusunun dnda kaldndan,

deerlendirilememitir.Elde edilen bilgiler daha ok motomot alnt yerine, yorularak,kaynaklarda bulunan ortak noktalar ve elikiler deerlendirilerek elealnmtr. pek, ayn zamanda biyolojik bir canl olmas sebebiyle, tarihibalants gz nne alnarak ipek bcei eitlerine ve ipein eldeedilmesine yer verilmitir. Miladi dnem ncesi ipek konusunuaratrmamdaki amacm; ulaabildiim kaynaklar vastasyla, OrtaAsyada ne zamandan itibaren ipein varlnn sz konusu olduunu,

dolaysyla ipein gerekten M.. 3000lerde mi retildiini ve ayetyle ise, bunun o blgede yaayan kimler tarafndan retilmiolabileceini ortaya koymaktr (Atasoy 2001, Erber 1993/1994, Tezcan1993).

zellikle, 20.yyn balarna kadar ipek konusuyla ilgili yazlmkaynaklardaki bilgiler bize, in efsanelerine dayal verildiinden, M..3000lerde inlilerin ipei bulduklar fikri, yaygn bir dnce halinegelmitir. Fakat bugn o yrelerde yaplm kazlardan karlanbuluntular, inlilerin tarih kitaplarnda yer alan efsanelerinin doruolamayacan, Orta Asyada in devleti kurulmazdan nce inlilerinbugn sahip olduu geni topraklarda birok kltr medeniyetlerininyaam olduunu ve o yrelerde de ipein kullanldn gstermitir. Bu

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

3/259

mer, Miladi Dnem ncesi Orta Asyadapek

3

yzden M.. 3000 yllarnda bir in devleti varlnn sz konusu

olamayacan iddia eden aratrmaclar, ayn zamanda inlilerin birokbuluu bu medeniyetlerden devr aldn da bulunan rneklerlegstermeye almlardr. nk, 20. yyn ikinci yarsnda yaplanaratrma ve bulgular inin M.. 1000 ylna kadarki dnemlerine aitbilgilerde hem tarihlerinde kronolojik hatalar yapldn ve olaylarnhatal yanstldn, hem de ortaya kan kalntlarda etnolojinin deyardmyla bunlarn inlilere ait olmad sonularn ortaya koymutur(Eberhard 1933: 188).

A.von Rosthorn, W. Koppers, W. Schmidt gibi aratrmaclar, eski inkltrnn meydana gelii ve geliiminde Orta Asya gebekavimlerinin, zellikle Altay kavimlerinin etkili olduunu sylerler. Heleson zamanlarda sinoloji ve kltr tarihi konusunda yaplan aratrmalar,bu kavimlerin Trklk karakterlerini kesin olarak ortaya kardngsterir. Bu da konuya daha bilimsel aklk getirmi, doruluksalamtr (Koppers 1941 Cilt 5: 447). Orta Asya tarihimizinaydnlanmasna, dolaysyla Trk kabile ve devletlerinin in devleti ileilikilerinin gn yzne karlmasna, tarihi balarmzn ve ilgimizin

daha da artmasna neden olan bu aratrmalar ayrca, Trklerin veTrklerle akraba kavimlerin M.. 3000lerde ve hatta ok daha ncekidevirlerde, Orta Asyann dou ksmlarnda da yaadklar gereiniortaya karmtr (Eberhard 1942: 19-20).

Baz aratrmaclar eski in topraklarnda yaayan yksek bir in kltryerine, kendi kendine gelien birok yerli kavimler ve onlarn kltrleriolduunu yle snrlandrmlardr:

inin kuzey dousunda, merkezi bugnk Hopei (bugnk Pekin

eyaleti) olan, Shantung ve Gney Manurya eyaletlerinde, kuzey doukltrn tayan Tunguzlar bulunmaktayd. Tunguz kltrnnbatsnda, bugnk Shansi eyaleti ile Jehol eyaleti civarnda kuzeykltrne sahip Mool kabileleri bulunmaktayd, Moollar Sar rmaakadar yaylmlard. Moollarn batsnda aslnda bir avc kltr saylankuzey bat kltrne sahip bugnk Trklerin atalar Hun Trkleryaamakta idi. Bunlar da, Ordosun batsnda yer alan Kansuya vegneyinde Wei nehrine kadar yaylmlard. Ayrca inin batsndabulunan Tibetlilerle, Trkler birlikte yaarlar, dalarda Tibetliler

yaarken, ovalarda Trkler yaard (Eberhard1942: 21) (Eberhard 1995:15-18).

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

4/259

bilig, K / 2005, say 32

4

Dikkat edilirse, Orta Asyann fevkalade geni arazisi iinde yaplan

kazlar da genelde, in devleti kurulmazdan nce ikamet etmi, yksekkltre ve medeniyete sahip toplumlarn yaad bu alanlarda yapldgrlr. pekle ilgili buluntularn da bu yrelerden karlm olmasolduka dndrcdr. nk, in efsanesinden ve tarihikaynaklardan biliniyor ki says bir hayli ok olan kk kk kavimler,Kansudan douya doru geni bir alana yaylmlardr. Yksek birkltre sahip olduu sylenen bu kavimlerin, M.. 3000-4000 yllarndabatdan geldii, metali ilemesini bildii ve kendi yazlar olan farkl birsoydan insanlard. Altaylara g etmi bu kavimlerin ine etkisi

olduu iddia edilir. sveli Anderson ve onun sveli danmanna gre,bunlarn kulland desenlerin aynlarnn n Asyada da rastland birgerektir (Franke 1930: 42).

Kansu, inin en kuzey batsnda bulunan, inden Trkistana kadaruzanan, kuzeyi Gobi l, gneyi Tibet dalar ile evrelenmi, lledalar arasnda kalm dar bir blge olup ziraate elverili bir alandr.Ayn zamanda Kansu, in ile Bat Asya arasndaki byk kervanyolunun (ipek yolu) balad yerdir. Bu yzden in iin daima iktisadi

ve stratejik neme sahip olmutur. Shensi, Dou Kansu eyaletine balbir ehirdir. Bunun dou snr kuzeyden gneye akan Sar rmaktr.Kansu eyaletinin kuzeyi istep Ordos blgesi dir. Ordos blgesi iininliler ve Trkler srekli savamlardr. Kansu eyaletinin gneyi Sarrman kolu Wei nehri blgesidir ve buras inin en eski kltrmerkezlerinden biri olup, ok verimli bir ovaya sahiptir (Eberhard 1995:4). Bu blgeler, ileride ipein tarihinde de grlecei gibi, Orta Asyaipek bcei ve retiminde ok nemli roller slenmilerdir.

Tunguz boyu olduu san

lan Sien piler, Manurya ve Korede oturanhalklarn atalar, yani bizim Tungu olarak bildiimiz gney rknatalardr. Buna kar Hiung nular; tm Orta Asyay kaplayan alanlardanHazer denizine kadar olan alanlara yaylm Trklerdir. ince Ta-ta veyaTa-tszein anlam Tartar demektir ki gebe topluluklarna verilen genelbir isimlendirme olup bugn dahi in kolonisi olan Manurya ve DouMoolistanda oturanlara (at-Tartar) ad verilmektedir (Franke 1904:10)(Bartold 1901: 256).

Hiung nularn en eski yerleim yeri, ilk kez inlilerle temas ettikleri

gney yresine, Shensi-Shansiye kadar uzanmakta idi. Fakat, Shensi-Shansi yresine giren inlilerin Hiung nularla srekli mcadelesisonucu, Hiung nular Shansi yresinden karlmlardr. Hatta,

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

5/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

6/259

bilig, K / 2005, say 32

6

Oysa bugn; ipek gibi ilk yaratc buluun k noktasnn sadece Orta

Asya topraklar olmad, M.. 2000li yllarda, Anadolunun batyakasnda, Suriyede ve Mezopotamyada da ipein kullanlm olduuyaplan aratrmalarla bilinmektedir.

pek ve eitleripek bcei denince akla ilk, belki dut aacnn yapraklarndanbeslenen ipek tr gelecektir. Oysa ipeinbirok eidi vardr; bunlarnrk, cinsi ve zellikleri farkl olduu gibi zerinde beslendii aacinsleri defarkldr. Salgsndan ipek elde edilen Bombyciade ailesi ileSaturnidae ailesine mensup ipek bcei cinsleri iinde en kalitelisi,inde kltr edilmi dut aacnda yetien beyaz rk, hakiki ipek bceidenilen Bombyx Mori L cinsidir.

Bombyciade ailesinden gelen birok cins ipek bcei bulunur. Rondotiamenciana Moore ipek bcei Orta in, Kuzeydou in, Ussuri yresindeyaygndr. Bombyx Mandarina Moore ipek bcei Sinistanda (Sinaide),Kuzey in, Orta in, Shanghaida, Japonyada yaygndr. Beyaz dut aacipek bcei (Bombyx Mori L) cinsi ise inde, Japonyada, talyada,

Fransada yaygn olup, beyaz dut aac cinsinde yaar (Rebel 1927: 57-60).Saturniidae ailesinden gelen ipek bcei cinsleri de Atlas (Attacus Atlas) ipei,Aillanthus ipei (Philosamia cynthia Dru), (Resim 1), Tussah ipei (Antheracaperngi Guer Men), Saturnia (Triogyna) pyretorum ve Lasiocampa otus(Resim 2) isimleriyle bilinen yaban ipek bcei cinsleri olup, Gney Asyada,Kuzeydou - Gneydou inde, Japonyada, Hindistanda, Malezyada Ussuriyresinde, Amur havzasnda yaygndr, Gtterbaum denilen kokar aazerinde, karabiber aacnda, mee, st, hibiscus gibi aa cinslerinde

yaayan (Strassen 1926: 272-279) ve daha ok Hindistanda ve Bat Asyadayetitirilmekte olan bu yaban ipek bcei cinsleri, ilk kez M.. VIII.yyda,inde ortaya kt sylenen beyaz rk ipek bcei cinsinden, binlerce ylnceden beri bu yrelerde tannmaktayd (Silbermann 1897: 4).

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

7/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

8/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

9/259


9

eitli evrelerden geen ipek kurdu, nce bulunduu aa yapraklaryla

beslenmesinden belli bir sre sonra, salglad bir madde ile kendivcudu etrafnda sarp rd koza haline dnr. Koza iinde belli birsre kalan ipek bcei, kozann kabuunu delerek yrtar ve kar. Buhareketiyle kesii olmayan sarlm kozann ipei bozulur, kesik veyakesilmi hale gelir. D tabakasndaki mevcut serisin maddesindenuzaklatrlarak kolayca ile haline getirilen ipek; pamuk ve ketendeolduu gibi ayni ileme tabi tutularak iplik haline dntrlr. inipeinin elde edilmesinde en nemli ey, kozann hasarsz olmasdr.pein kalitesini bozan koza hasarn engellemek ve ipek bceinin

kozaya zarar vermesini nlemek iin, nce kelebek haline dntrlecekolan kozalar ayrlr, dierleri scak suya atlr. Bylece suda serisinmaddesinden uzaklatrlan kozalardan tek tek ekilen iplik ularylaistenilen incelikte teller bir araya getirilir, birletirilerek iplik halinegetirilir, dokumann cinsine gre erilir, boyanr ve dokumaya hazrlanr(Drel 1982: 23-26).

inlilerin yzyllarca ipee sahip kmalarnn esas nedeni olarak, bakayerlerden ok daha nce beyaz rk, hakiki ipek bceinin ilk kez kendi

lkelerinde retilmesinden kaynakland sylenebilir. Oysa yabanipeinin kozadan elde edilen lifin tekstilde kullanm, inliler dnda veinlilerden ok nceleri gereklemitir.

Nitekim, Hindistanda, Suriyede, Egedeki Kos adasnda M..2000insonlarndan beri yaban ipeinin kozadan ekilen ipein retildii, hattaketen ve yn iplikle kombine edilerek kullanld ve bu tarz dokumalaraPalmyrada da rastland sylenir (Drege-Bhrer 1989: 23, 26). Bu dapek tabii batda da Orta Asyada olduu gibi ayn dneme paralel ipekten

dokumalar yap

ld

n

gsterir.Beyaz rk ipek bcei olan in ipei ile dokunan kumalareffaf ve okince dokumalar olmasna kar, yaban ipeinden retilen Kos adasdokumalarnn effaf, ama daha mat olduu sylenir. Bombix adylabilinen Kos adas dokumalarnn erken ve orta ada ok sevilerekkullanld, hele Bizans dneminde inden gelen hakiki ipekdokumalarn ok pahal olduu, buna ramen in has ipeinin zamanlaDou Akdeniz yresine yava yava hakim olmaya ve Bombix ipeininyerini almaya balad ifade edilir (Feddersen 1957: 217).

Hindistanda retilen ipeinse Suriye ve Kos adasndaki ipek gibi kesikveya hatal kozalardan retilmi olabilecei ve burada bol miktarda

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

10/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

11/259


11

suyundan veyahut da aldklar gdalardan ileri gelmekteydi (Drege- Bhrer

1989: 19).Heyde gre, Seres diye gsterilen airetlerin Sogdiyana halk olduusylenir. nk, eskiada ticari yetenek ve becerilerini kullanarak ipekticareti yapan en tannm airet Buhara bozkrlarnda yaayan Sogdiyanahalk idi. pek onlara inden gelir, kendileri de ya rann kuzeyindekipazar yerlerine veya Hazar denizi gneyindeki pazarlara gtrrlerdi.Bizansl Theophane ise farkl grteydi, ipek tccarlarnn yerleriylelimanlarnn ksa zamanda 3 defa efendi deitirdiini, bu yerlerin nceleriranllarn elinde iken, Eftalit denen Hunlarn eline getiini ve nihayetburalarn Trkler tarafndan igal edildiini syler (Heyd 2000: 5-8).

inlilerin kitab Schu-kingde bahsedildiine gre ise, Ta-hia veya Ta-ha hatta Ti-ha olarak bilinen eski ticaret ve kltr halk, belki batnnSerer olarak ifade ettii Toharlard ve burada nemli rol oynadklarsylenebilirdi. Bu halk ok kark ifadelerle, hatta birok yanlanlamalara sebebiyet verecek bilgilerle tantlm olmasna ramen, inkaynaklarnda geen en eski halk olduu dnlmekteydi(Franke 1930:47). Bir baka aratrmaya gre de Toharistan be bat Trk boyunun

oturduu blge olarak bilinirdi (gel 1991 Cilt 1: 103).Bizansllar iin ipek ok nemliydi ve kalitesiyle onlar yle etkilemitiki, Bizansllar iin in ipeine sahip olmak nemliydi, kimin naslrettii pek nemli deildi. nk, ipek; hafiflii, yumuakl, elegantgrn, okayc tutumu ve zengin grnml deseni ile aristokrasitarafndan beenilerek kullanlan bir kumat. Lx zelliinden dolay dayn ve keten elbiseliklerin yerine daha ok tercih edilmekteydi. okuzaklardan gelmesi fiyatn etkiledii gibi, transport esnasnda oluan

tehlikeler, vergisinin yksek olmas ve arac tccarlarn bulunmas, ipeidier elyaflardan daha pahal hale getirmiti (Drege-Bhrer 1989: 22).Buyzden, Romada halk arasnda bu ipein geni ve yaygn kullanmyoktu. Ancak daha ucuz olarak bilinen Bactriya hkmranlk alanlarnda(Hindistan, Pancap, bir ksm Afganistan, gney zbekistan veTacikistann katld) Kuan devleti dokumaclarnn elde ettikleriipekten alrlard, bu da hakiki in ipei deildi ama, ucuz, kesik elyaftarz retilmi yaban ipei idi. in ipei kadar olmasa bile bu ipekten degzel elbiseler retiyorlard (Lyovushkina 1995/96: 144).

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

12/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

13/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

14/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

15/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

16/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

17/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

18/259

bilig, K / 2005, say 32

18

ipee ipek derlerken, eski Msrdaki Memluk devleti ile Kpak Trkleri

yipek demiler, Orta Asya Trklerinde bu sz Cipek adn alm,(ince Chi-pei), Avrupa kltrleri ise Sericum diye adlandrmlardr (gel1991 cilt V.: 389). Bir baka anlamda bu vergi listeleri, ipei dokuyan veona Cipek adn veren Trkler tarafndan hazrlanm da olabilir.

pek ve Bcei Hakknda Aratrma ve BulgularTarihte, in ipek bcei yetitiricilii hakknda neredeyse 20. yynortalarna kadar hep benzeri efsanevi bilgiler yer almtr. Bugn;kazlardan elde edilen bulgular bize, Orta Asyadaki ipek kltr vegemite retilmi ipek kuma eitleri ile kimlerin hangi yrelerde ipekyetitirmi olaca hakknda daha gereki bilgiler vermektedir. Bukonuda yaplan birok aratrma, inliler tarafndan yaplanlar da dahilolmak zere, kazlardan karlan rneklerle daha kesindeerlendirilebilmektedir.

Bu konuda yaplan en eski ve kapsaml aratrma, Anyang kazlarndankarlan, Shang veya Yin dnemine ( M.: 1766-1122) ait olduutahmin edilen ipekli bir kuma zerinde olmutur. Tuntan bir balta ve bir

kavanoz zerine sarlm ekilde bulunmu bu kuma, en eski ipekkuma rnei olarak, sveli aratrmac Vivi Sylwan tarafndan analizedilmi, deerlendirilmitir.

Bronzdan dklm ayakl kavanoz ile bronzdan baltann ya ve zerinesarl ipek kuma parasnn gmld tarih (M.. 18.-12.yy) gz nnealnrsa, geen ada ve hatta Han zamannda bile daha henzgelitirilemediini dndmz dimi dokumann, her iki bronz parasnnzerine sarl bu kumalarda kullanld ve dimi doku tekniinin Yin

(Shang) hanedanl zamannda bile var olduudur. Yani Chou ncesizamandan beri kumalarda dimi doku kullanlmtr. Bu gerek, bayanSylwanarttndan, bu balta belki 1000 yldan fazla, Yin dnemi sonu-Han dnemi bana kadar (M.. 2.yy) yer yznde kalm, daha sonrakumala birlikte gmlm olabilir demitir (Sylwan 1937: 119).

Baltann yapld malzeme olarak bronz dkm sanatnn ine OrtaAsyay boydan boya geen kuzey ipek yolundan veya hatta dahakuzeydeki Sibirya ve Mool steplerindeki yollar vastasyla, Trkler

arac

l

ile geldii dnlrse (Sickman-Soper 1981: 27-28), (Grousset1980: 23) bronzdan balta ve ayakl kavanozun Anyangda bulunmas, buparalarn inliler tarafndan yaplm olduunu kantlamaz.

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

19/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

20/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

21/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

22/259

bilig, K / 2005, say 32

22

kumalar hakknda kesin olmayan deerlendirmeler ortaya kmtr. Wei

shuya gre bu brokarlar Karaarda dokunmu, Xi yu ji, bunlarn Hotandadokunan ipekliler olduundan bahseder (Yokohari 1992: 171-173).Buradankan neticeye gre brokarlarn bazlarnn Sogdiya yresinde dokunduutahmin edilir. Bu da bu brokarlarn Semerkant ipei olduunu tahmin edenSui shunun ifadesini dorulamaktadr ( Yokohari 2001: 156).

Pencikentte alan bir kaz alannn XIII. blokunda bulunanlar da bizeipein nasl retildii ile ilgili ok nemli ipular vermektedir. Yaplankazdan iki ayr oda ortaya karlm ve daha nceleri byk bir iletmeolarak kullanld tahmin edilen bu odalarda ipein kozalardan ekilmesive iplik haline getirilmesi iin kullanlan aralar bulunmutur. Ancak yinedier bulgularda olduu gibi deliller olmadndan konu hakknda kesin birbilgi verilememektedir (Belenitski, Bentovich, Bolshakov 1973: 97-100).

Amu Derya civarnda yaplan kazlardan yle paralar karlm ki,bunlarn miladi dnem ncesi ve sonras zamana ait ine ithal edilenkumalardan olduu sanlmaktadr. En nemlisi bunlarn daha okmonokromik, yani yn ipliinin retildii gibi kesik elyaf tarz retilmiiplikle dokunduu tespit edilmitir (Hsia Nia 1974: s 2).

1966 ve 1969 yllarnda yaplan, mehur Astana (bugn Kazakistannbakenti) ile Sincanda, Turfanda ve Karakuadaki kazlardan karlanipek damas ve desenli Polycrom ipek kuma rnekleri, M.S. 5 ile 8. yyatarihlendirilmilerdir (Hsia Nia 1974: 2 ). Bize baz nemli ipular verenve aratrmaclarn iki gruba ayrdklar bu brokar kuma rneklerininbirinde yuvarlak konturlar iindeki alanda kanatl at, yaban domuzu, kufigrlerinin yer ald grlmtr. ok mkemmel bir teknoloji iledokunmu olan bu para, Sasani tekstili ile zdeletirilmitir. ok daha

kaba ipliklerle dokunmu olan dier para ise, dili ve kaba konturlar ile,iinde zellikle geyik motifi, yaban domuzu ve ku motifinin yer aldyuvarlak alanlar ile dikkati ekmektedir. Bat Trk hanlarndanTungyabgunun geyii ok sevdii hayvan olmas sebebiyle, geyikmotifi Sogdiyada en ok tercih edilen motif olduundan tekstiluzmanlar ikinci grup, yani daha kaba dokunmu brokarlar iin Orta Asyaveya Sogdiya orijinli olmas gerektiini sylerler (Kageyama 2003).

Sir Derya-Sapallitepe, Kampirtepe ve Surhanderya mevkisinin kuzey

bat

s

nda yap

lan kaz

lardan

kar

lanlar da, yine Trk topluluklar

n

nyaad alanlarda ipein ok nemli bir ura olduunu kantlamaktadr.Hele 1970'lerde, zbekistan'n gneyi, Sir Derya- Sapallitepe mevkiinde

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

23/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

24/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

25/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

26/259

bilig, K / 2005, say 32

26

2500-0 dnemlerinde de, tpk Tayvandaki buz a sonras oluan

scaklk ve buna bal bozulmann sreci gibi, ok farkl yaprak tr olanKore amlar daha youn grlmeye balamtr. Tarmn balangcndansonraki dneme ait polen kntlerin analizleri ciddiye alnmayabalam. nk, iklimdeki deiimler ile kltrdeki lokal deiimlerbirbirini etkileyen unsurlar olduundan, bu deiimler lokal bitki rtstarihinde insanlar ve kltrleri asndan nemli saylmtr.

rnein M.. 7700-2500 aras geni yaprakl bitkilerin oalmas ipekbceinin zerinde yaad mee, selvi, dut ve kokar aa gibi aalarn

yetimesini de salam mdr sorusu geliyor insann aklna, nk yleise, ipek bcei yetitiriciliinin yayld alanlar da tesbit etmek oderece kolay olurdu (Chang 1978: 34).

Tarih ncesi zamanlarda kuzey inin dou topraklar sulak ve bataklkhaldeyken, bu gllerin oluumundan m, yoksa orada eskiden bir deniz mivard bilinmiyor, mesela Shantung yresi, bugnk gibi deniz kenardeilse bile, gllerle ve bataklkla evrili bir blge imi. Yksek dalarlakapl bat ise, vadiler ve ovalarla ayrlmakta, dalardan gelen, vadi ve

ovalara inen sular oradaki vegetasyonu beslemekteymi. ayet bukarlatrma doruysa, elimizdeki bu yetersiz kant bizi u dnceyegetirir; oluan koullar, erken buzul a sonras, kltrn ortaya kn,gelimesini, dalmasn nemli hale getirmitir (Chang 1978: 35).

Neolitik dnemin yaand Sar rmak, Manurya, Kansu yrelerinincorafyas ile kltr yaamlar arasndaki ilikide de ipek bceininnemi grlmektedir.

Eskiden Sinkiangda Sir Aurel Steinn Tun-huang ve Lou-landa yaptkazlardan da anlald gibi, ok geni bir alan kaplayan bu yrelerdeuzun yllar, byk halk kitleleri halinde ziraatle uram olan Trkleroturmaktayd. Fakat buralar Trklerin terk etmesinden sonra ok az, hattahi kimsenin yaamad alanlar haline gelmitir. Bu yeil vadilerintmnde eskiden obanlar gezerlerken, bugn buras yln 5 aynnsadece don tutmadan getii ok souk bir iklime dnmtr.Manurya dalarndaki ormanlardan, bir zamanlar dnyaya kereste ihraedilirken, ayn zamanda dou Sibiryada oturan ve gebe Manurlariin buras avlanma yreleri olarak bilinirdi. Buralarda zellikle dut aacdeil de, mee ve palamut zerinde yetien zengin yabani ipek tryetiirdi ve aa kesmek yasakt (Needham 1954: 68).

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

27/259


27

Bugn artk gemiten gnmze meydana gelen corafi deiimler,

iklimdeki deiimler ile kltrdeki lokal deiimler Carbon analizlerivastasyla ortaya karlmak suretiyle bin yllarca nce yaam insanlarve hayat tarzlar hakknda bulgular elde edilebilmektedir. pek de bubulgulardan biridir.

SonuNeolitik dnem, orta ve aa Sarrmak havzasndan, kuzeyde Manuryaya,batda Kansunun yksek ksmlarna kadar ok geni topraklarda yaylarak

srm uzun, verimli bir dnemdir. Bu byk alanda yaayan kavimlerhakknda yaplan aratrmalar gstermitir ki bunlar, ileri medeniyetseviyelerini yaamlar, ayn zamanda birbirleriyle de mcadele iindeolmulardr. Bugn elimizde savalar hakknda detayl bilgiler yoksa da,gnmze kadar tanp gelen ortak motiflerinde, dier toplumlarla iletiimiinde olduklarna dair belgeler ve bulgular bulunmaktadr.

Buluntulardan yola karak elde edilen delillerle bir karlatrma yapldnda;kazlardan karlan ipek kumalarn inceleme sonular bize, o zamana gredokuma tekniinin ok ileri seviyelerde olduunu gsterir. Renkli ipliklerleretilen dokumalarn bile ilk kez M.. 403-222 yllar aras dokunduu tahminedilmektedir. Bu tarz kuma rneklerine de, daha ok Moolistan, Sibirya,Noin ula, Limova, Pazrk ve Olaktda rastlanm, Tun-huang, Lou-lan,inde Niya, Afganistanda Bergram, Krmda Kerch, ve Suriyede Palmyrayrelerinde yaplan kazlardan da benzer kuma rnekleri bulunmutur. Ennemlisi Han dnemi kumalarndan farkl retildii sanlan (Drege-Bhrer1989: 26) bu kumalarn buluntu yerleri de dikkate alnrsa inliler tarafndanretilmedii dnlr.

Son yllarda in arkeologlar bile yaptklar aratrmalarla, in efsanelerindeska ad geen Sar rmak imparatorluunun kars Leizunun ilk ipekbceini bulan ve makaraya ilk saran inlilerdir tezini dorulamadklar,dolaysyla bu efsanelerin bugn pek emin ve gvenilir kaynaklar olmadgrndedirler. nk in arkeologlarn kazlardan kard birok rnek,ipein ok erken zamanlardan beri retildiinin kantlarn oluturmaktadr.

rnein; Shanxi yresi Xiaxian ehrinin Xiyin havzasnda, neolitik sitedeyaplan kazlarda, arkeologlar bir takm ipek bcei kozalarn ortaya

karmlardr. Bu buluntular bize, Sar rmak vadisinde oturanlarn ok eskizamanlardan beri dut aac yetitiricilii yaptn ve ipei retip makarayasarmay bildiklerini gsterir. Tpk Shang (Yin) imparatorluu dnemi

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

28/259

bilig, K / 2005, say 32

28

kazlardan karlm olan ipek bcei kurdu kalntlar ile Orakel kemikleri ve

dier hayvan kemikleri zerindeki yazlardan da anlalaca gibi, Shangdnemi (M.. 17. yy 11. yy) dut aac, ipek bcei ve ipek hakknda bilgisahibi idiler. Bunun dnda, Shang dnemine ait bronzdan yaplm baltazerine sarl ipek kumalarn incelenmesi sonucu gstermitir ki, budnemde dz ve kark teknikle ipek kumalar dokunmutur (Mugi 1989: 3).

Neticede, ipein inlilerden ok nce Trk kavimleri tarafndan kefedilmive kullanlm olabilecei, aynekilde hem dut aac ipeinin hem de yabanipeinin inlilerden ok nce bilinmi ve ilenmi olabileceidir. Hatta ylegrnyor ki, binlerce yl nce dz ve kark teknikle ipek kumalarn yine bukavimler tarafndan dokunmu olabilecei, inlilerinse dut aacn dahakultive edip ipee ilem aamasnda iyiletirme saladklar ve bugnk retimseviyesine getirdikleri sylenebilir

KaynakaAnonim, Grosse Brockhaus,Handbuch des Wissens in Zwanzig Baenden, XVII.

BandAnonim (1987), in Kltr Tarihi Szl.

Arne, T.J. (1924),Die neuen Steinzeitfunde in China, Nach einemVortraege im Wiener historischem Museum, Ostasiatische Zeitschrift,Atasoy, Nurhan (2001), pek, imperial Otoman silks and velvets,stanbul, TEB

letiim ve YaynclkBartold, Wilhelm (1901), Russische Arbeiten ber Ostasien, Mitteilungen des

Seminars fr Orient Sprachen, Jahrgang IV Belenitski, A.M., I.B.Bentovich, O.G. Bol'shakov (1973) Srednevekovyj gorod

SrednejAzii, Leningrad. Bekin, Ahmet Riza (1981), pek Yolu, A. Dil-Tarih-Corafya FakltesiYaynlar, Ankara

Chang, Kwang-chih(1977), The Archarlogy of Ancient China, London, YaleUniversity Pres

Conrady Ullstein, Weltgeschichte, Geschichte des OrientsChin-ting, Jang, (1987), in Kltr Tarihi Szl, Basm, Che ChiangDavis, John Francis (1936), The Chinese, LondonDouglas, Robert K. (1882), China, LondonDrel-Adebahr, Lisa (1982) Von Der Faser Zum Stoff , HamburgDrege, Jean-Pierre Bhrer, Emil M. (1989), The Silkroad Saga, NewYorkDuden (1997), Fremdwrterbuch Eberhard, Wolfram (1933) Der Begin der

Chou-Zeit Sinica 8

Eberhard, Wolfram (1942), Eski in Kltr ve Trkler, A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Say I

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

29/259


29

Eberhard, Wolfram (1937), Tagungsberichte der Gesellschaft fr Vlkerkunde,

(Leipzig, 1936, toplant

raporu) LeipzigEberhard, Wolfram (1932), Bericht ber die Ausgrabungen bei An-Yang(Honan), Herausgegeben von Otto Kmmel-William Cohen, OstAsiatische Zeitschrift, Neue Folge 8.Jahrgang, Berlin und Leipzig

Eberhard, Wolfram (2000) in Simgeleri Szl,stanbulEberhard, Wolfram (1995) in Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,Erber, Christian (1993/1994 ?)Reich an Samt und Seide, BremenFalke, von Otto (1913),Kunstgeschichte der Seiden Weberei, TbingenFranke, Otto (1904) Beitraege aus chinesischen Quellen zur Kenntnisder

Trkvlker und Skythen ZentralasiensFranke, Otto (1930), Geschichte des Chinesischen Reiches, I Band, LeipzigFeddersen, von Martin (1957) Chinesisches Kunstgewerbe, BraunschweigGrousset, Rene (1980),Bozkrmparatorluu, eviren, Reat Uzmen, stanbulGrosse Brockhaus (1934), Handbuch des Wissens in Zwanzig Baenden, XVII.

Band, (Schra-Spu) LeipzigHaussig, Hans Wilhelm(1954-2001) Die Geschichte der Zentralasiens und der

Seidenstrasse in Vorislamischer Zeit, DarmstadtHermann, Albert (1936), Wo lag Serinda , Ostasiatische Zeitschrift 1920/22,

Neunter Jahrgang, Berlin

Heyd, W. (2000) Yakn_Dou Ticaret Tarihi, eviren: Ord.Prof. Enver Ziya Karal, T.T.K. Basmevi, AnkaraKageyama, Etsuko (2003) www.transoxiana.com.ar/Eran/index.htmlKarlgren, B. (1944) (1945), Some weapons and tools of the Yin dynasty(Museum of Far Eastern Antiquities, No. 17, 101-144, Stockholm(1945), A..

Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt II, Say 3, Mart-NisanKeller, Otto (1913), Die Antike Tierwelt, II. Band, LeipzigKlein, Dorothee (1936) Die frhen Seidengewebe auf der ChinaAusstellung in

London, Ost- Asiatische Zeitschrift , Neuer Folge 12. Jahrgang Berlin

und Leipzig.Klein, Ludwig (1926), Nutzpflanzen der Landwirtschaft und des Gartenbaues,Heidelberg.

Koppers, Wilhelm (1941),Etnolojiye Dayanan Cihan Tarihinin I Altnda lkTrklk velkndo-Germenlik, Belleten, c. 5

Lyovushkina, Svetlana V (1995/1996), Silk Road Art and Archaeology (4) Onthe History of Sericulture in Central Asia, TheInstitute of Silk RoadStudies, Kamakura, Japan

Mackenzie, Finlay (1961), Chinese Art, Spring Books, LondonMugi, Che (1989), The Silkroad Past and Present, Beijing

Mhlmann, W. (1938),Methodik der Vlkerkunde, Stuttgard Nai, Hsia )1974),New Archaeological Findsin China, Foreign Language Pres Peking

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

30/259

bilig, K / 2005, say 32

30

Needham F.R.S, Joseph (1954), Science and Civilisation in China, Cambridge

at the University Pressgel, Bahattin (1991),slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, AnkaraRebel, Hans (1927), China als Ursprungsland der Edelseide, Wiener Beitraege

zur Kunst und Kulturgeschichte Asiens, Bd. IIRichthofen, F. V. China, Band I,Ritter, Carl (1838),Erdkunde, VIII, BerlinRosthorn, A. von (1937) Die Archaeologische Forschung in China, Anthropos,

XXXIISickmann, Laurance/ Soper, Alexander (1981) The Art and Architecture of

China,Penguin Books, King-sport Press, TennesseeSilbermann, Henri (1897), Die Geschichte der Seidenkultur, des Seidenhandels

und der Seiden- webekunst von hren Anfaengen bis auf die Gegenwart,Leipzig

Simonenko, Alexander (2001), Chinese and East Asian Elements in SarmationCulture of the North Pontic Region Silkroad Art and Archaeology,Kamakura, Japan

Strassen, Dr. Otto (1926) Die vierfssler, Insekten undSpinnenkerfe, BrehmsTierleben, Allgemeine Kunde des Tierreiches, Institut Leipzig

Sylwan, Vivi (1937), Silk from the Yin Dynasty, The Museum of Far Eastern

Antiqities (Ostasiatiska Samlingarna), Bulletin No 9, StockholmTezcan, Hlya (1993)Atlaslar Atlas, Yap-Kredi Koleksiyonlar 3, stanbulYatsenko, A. Sergei (2001) The Costume of the Yuech-Chihs/ Kushans and

its Archaeology Kamakura, JapanYokohari, K. (1992) On the Kucha silk and Kashgar silk encountered in the

Turfan documents,BAOM 13, (with English summary) Yokohari, K (2001) Realization of Samit

and its development, inK. Nagasawa and K. Yokohari, Dyeing and weaving history of Silk Road,

TokyoWalk, L. (1937) Aufdeckung ber die Religion Altchinas, Reichspost DieQuelle, Say VIII.

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

31/259

biligWinter / 2005 Number 32: 1-32 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

Silk in Central Asia B.C

Do. Dr. Zahide mer*

Abstract: The noble looking silk is believed to be found by theChinese in 3000 B.C. However it is not exactly verified that thiswonderful looking textile material is actually found by the Chineseand which cocoon type was the first one to be used.In this study, our aim is to research the existence of a Chinese state

in the Central Asia during 3000 B.C and whether these tribes werethe ones actually to have found and produced the silk.Today, although not very much detailed information on their bat-tles are in hand, findings and documents on their communicatingwith other communities were obtained from their common motifs.In this study, findings concerning the samples obtained from therecent excavations by the Chinese archaeologists have been takeninto consideration and have been evaluated.In the study, after the introductory part which covers information

about the Chinese and the Turkish tribes who lived in middle Asia,information is given about silk and its types, while topics such asits production and trade where it was grown are treated underseparate headings.Then under the section concerning the history of silk, legendaryinformation about silk has been given and in the section, researchand findings about silk, archaeological studies from the past tillnow have been examined and we have tried to reach our aimwhile taking the chronological order into account.

Key words: Central Asia, Silk, Chinese, Chinese Silk Turkishtribes, China.

*Gazi University, Faculty of Education / ANKARAe-mail : [email protected]

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

32/259

zma 2005 vpusk: 32: 1-32 Polnomony Sovet Universitetam. Axmeta Wsavi

Rezme: Kak zvestno, elk bl izobreten kitay]ami v 3000 g.do n.+. Odnako kakoy vid +togo neobnogo materiala bl

vperve upotreblen v tekstile i, deystvitel#no li kitay]

wvlwtsw ego pervmi izobretatelwmi, poka ne izvestno. V

svwzi s +tim, ]el# +toy rabot wvlwetsw opredelenie, spomo# istonikov, vremw osnovaniw kitayskogo gosudarstva v

Sredney Azii i, esli elk bl izgotovlen v 3000 g. do n.+.,

to wvlwls# l kitay] ego pervmi izgotovitelwmi ili je+to bl drugie plemena, jivie v tom regione. Xotw do nasne doli tone svedeniw o voynax mejdu sredneaziatskimi

plemenami, sudw po obim motivam, doedim do

segodnwnego dnw, pis#menne stonk i naxodki govorwt ovzaimootnoeniwx mejdu nimi. V toy rabote analizirutsw

+ti danne i nove svedeniw, poluenne za poslednee vremwkitayskimi arxeologami v rezultate raskopok. Stat#w sostoitiz vvedeniw, gde predostavlts svedeniw o trkskix plemenaxi kitay]ax, jivix v Sredney Azii; zatem rasskazvaetsw o

vidax elka, pod otdel#nmi zagolovkami datsw svedeniw ob

izgotovlenii elka v mestax, gde on vrabatvalsw i o ego

prodaje. Dalee, v asti pod nazvaniem *storiw elka,

udeleno mesto svedeniwm iz legend o elke. V asti je

*ssledovaniw i naxodki o elke, soblda xronologesku

posledovatel#nost#, rassmatrivatsw arxeologieskieissledovaniw s drevneyix vremen do nastoego vremen.

Kleve slova: Srednww Aziw, elk, Kitay, kitayskiy

elk, elkoprwd, elkoviny kokon

Universitet Gazi, Pedagogieskiy fakul#tet, Kafedra Prikladnx skusstv-ANKARAe-mail : [email protected]

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

33/259

bilig K / 2005 say 32: 33-63 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

Trk Sosyolojisinde Yap Aratrmalar

Yard. Do. Dr. Suna BAAK*

zet: Trk sosyolojisinde yap olgusuyla ilgili aratrmalarda be-nimsenen kuramsal yaklamlarn neler olduu, ayet bir kuramsalyaklam benimsenmiyor ise bu aratrmalarn nereye oturtulabile-cei, nicel ve nitel aratrma yntemlerinden hangisinin/hangilerininkullanld, sosyologlarmzn yap olgusuyla ilgili kuramsal yakla-

mlarda yer alan ikilemlere (tartma konularna) verdikleri cevapla-rn neler olduu ve olgunun inceleniinde toplumsal yap, sosyalyap, sosyo-kltrel yap ve sosyal bnye kavramlarndan hangisi-nin veya hangilerinin hangi sebeplerle tercih edildii bu makaledecevab aranan sorulardr. Trk sosyoloji literatrnde yap aratr-malarnn geliimini ele almas sebebiyle sosyoloji tarihi alanna,

bu aratrmalarda kullanlan yntemleri tesbiti sebebiyle de meto-dolojik inceleme alanna girebilecek olan bu aratrma literatr ta-ramasna dayanmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Sosyal Yap, Toplumsal Yap, Sosyo-KltrelYap, Kltrel Yap, Sosyal Bnye, Temel Aratrmalar, Uygula-mal Aratrmalar, Marxizm, Yapsal Fonksiyonalizm

GiriBu makalede Trk sosyolojisinde yap olgusuyla ilgili aratrmalar anahatlaryla ele alnacaktr. Konunun ana hatlaryla ele alnmasnn sebebiincelediimiz yap olgusunun (tabakalama, kurumlar, snf, organizas-

yon, roller v.b gibi) bir ok alt konuyu bnyesinde tayor olmasdr.Ayrca sosyoloji literatrnde yapyla ilgili aratrmalarn tmnn elealnmas bir makalenin hacmini aaca iin yapyla ilgili aratrmalaraiki odak noktasndan hareketle baklmtr. Bu konudaki ilk ve en nemliodak noktamz ve cevabn aradmz soru Trk sosyoloji literatrndetemel aratrmalar ve uygulamal aratrmalar ayrmnda, yap almala-rnda (nicel ve nitel aratrma balamnda) younlamann nerede olduuve bu iki tip aratrmada sosyologlarmzn bak alarn belirleyen ku-

*Gazi niversitesiktisadidari Bilimler Fakltesi / ANKARA

e-posta: [email protected]

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

34/259

bilig, K / 2005, say 32

34

ramsal yaklamlarn ne olduudur. Yap aratrmalarnda baat kuramsal

yaklamlar Marxist ve yapsal fonksiyonalist yaklamlardr. Ancak her-hangi bir kuramsal yaklamdan hareket etmeksizin1, sosyo-kltrel yap-nn sadece davransal ve maddi boyutunun bilgisine nicel aratrma tek-nikleriyle ulamaya alan aratrmalar da dier bir grubu oluturur.

Cevabn aradmz dier bir soru ilk odak noktas ile balantl olupyap aratrmalarnda sosyologlarn kuramsal yaklamlarda yer alan iki-lemlere (tartma konularna) verdikleri cevaplardr. Ayrca yap olgusu-nun incelenmesinde sosyo-kltrel yap, toplumsal yap, sosyal yap,sosyal bnye kavramlarndan hangisinin veya hangilerinin hangi sebep-lerle tercih edildii ve bu tercihlerde ideolojik kayglarn olup olmadcevab aranacak dier bir sorudur. Dier bir deyile olgunun kavramsal-latrlmasnda farkl veya benzer olgular veya boyutlar ifade eden kav-ramlar retilmi midir? sorusunun da cevab aranacaktr. Baz sosyolog-larmzn yaptklar aratrmalar ayr balklar altnda ele alnmtr. Bu-nun sebebi sz konusu aratrmalarn yapyla ilgili ilk almalar niteliitayor olmasdr. Ayrca zaman olarak konuyu ilk ele aln yan sradaha sonraki bir zamana rastlyor olsa bile yap olgusunun farkl bir bo-

yutuna veya yap olgusuna farkl bir bak as ile yaklama da, bir sos-yolog ve aratrmasna ayr bir balk amay gerektirmitir.

Yer yer metodolojik bir inceleme nitelii tayan bu aratrma, ayn za-manda bir sosyoloji tarihi almas olarak da nitelendirilebilir. Bu ara-trma sosyoloji tarihi alanna, yapya ilikin aratrmalarn ilk balatcla-rn ele alarak girmekte ve sosyolojimizde yap aratrmalarnn, hemdnsel temellerini hem de temel aratrmalar bakmndan bir geliiminisunmay amalamaktadr. Aratrma, yneldii konuyla ilgili olarak orta-

ya konmu olan kaynaklar zerine yap

lan bir literatr taramas

na da-yanmaktadr.

2. Trkiyede Yap Aratrmalarna Genel Bir BakTrk sosyolojisinde zel olarak yap aratrmalarna bakmadan nce Tr-kiyedeki sosyoloji aratrmalarna genel bir bak, bize yap aratrmala-rna ilikin genel bir ereve sunacaktr.

B. Akit Trkiyede sosyoloji aratrmalarn ele alrken temel kavram

kullan

r (Akit 1986:195-196): Blmelenmilik, farkl

lama ve eitlen-me. Trk sosyolojisinde blmelenmiliin (compartmentalization), yakla-mlar, kuaklar, blmler ve bazen ayn blmdeki kiiler arasnda oldu-unu belirterek; blmelenmilii almas gereken bir oluum olarak be-

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

35/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

36/259

bilig, K / 2005, say 32

36

Toplumsal yap/yaam ile sosyoloji kuramlar arasnda karlkl ve birbi-

rine bal bir iliki var olduundan toplumsal yapda meydana gelen olu-umlar yeni kuramlarn domasna ve gelimesine imkan hazrlarken, bukuramlar da toplumsal yapnn aklanmasna ve yeniden yaplanmasnakatkda bulunurlar (Kzlelik 2000, 1). Toplumsal yap/yaam ve kuramilikisi iin yaplan aklamalar toplumsal yap/yaam ve sosyolojidekiyap aratrmalar iin de yaplabilir. Sosyolojik aratrmalarn (temel yada uygulamal) ilgi oda ve geliimi zde toplumsal yap/yaam eksenli-dir. Trkiyedeki yap aratrmalarn Trkiyenin artlarndan soyutlaya-bilmek mmkn deildir. Bu erevede kinci Dnya Savandan sonra

ok partili siyasal hayata gei, ekonomik ve sanayideki gelimeler sosyalaratrmalarn konusu zerinde de etkili olmutur. Sosyal bilimcileriniinde yaadklar dnemin zelliklerinin, onlarn aratrmalarn ve ennemlisi aratrma konularn etkilememesi dnlemez. Yap aratrma-larnda da Trkiyenin iinden getii sreler yap aratrmalarnn ko-nusunu belirlemitir. Ayrca bu srelerle birlikte yap konusundaki a-lmalarda farkllamalar yani uzmanlk alanlar ortaya kmtr.

Bu erevede Trk sosyolojisinin baz nde gelen isimlerinin (H.Z.lken,

M.Turhan, C. Tanyol), Z. Gkalpin etkisiyle 1930lardan 1950lerinsonuna kadar kltr, felsefe ve din aratrmalar zerinde younlatnsyleyebiliriz. Ancak 1950ler ve 1960larda Trkiyenin iine girdiihzl deiim ve yapsal dnmler, sosyo-kltrel yapyla ilgili al-malarn balamasna ve eitlenmesine sebep olmutur (Akit 1986:195).Kltr-medeniyet ikilemi esas olmak zere, kuramsal yaklamlarda yeralan ikilemler erevesinden hareket eden Trk sosyologlar yapsal i-levselci ve Marxist yaklamlardan hareketle modernleme kuramlarnveya az gelimilik ve gelime kuramlarn kullanarak ya da bu ikisininsentezi erevesinde deiimi aklamaya alrken, sosyo-kltrel yap-ya ilikin de nemli bilgiler sunmulardr. Bu konuda alma yapan sos-yologlarmz arasnda M. B. Kray, B. Boran, N. Berkes, . Yasa, . Mar-din, B. Akit, . Ozankaya, E. Kongar, K. Boratav ilk akla gelenlerdir.

Sosyo-kltrel yapya ilikin bilgi veren alanlardan birisi de tabakalamakonusunda yaplan almalardr. Tabakalama, yapnn anlalmasndabyk nem tar. Ayrca nfusa ilikin demografik bilgilerle somutlat-rlabilecek olan bir tabakalama profili drt hiyerarik (politik, siyasi,

iktisadi, saygnlk) dizili balamndaki sosyal etkileimlerin netlemesinide salayabilir ve sosyo-kltrel yapnn aklanabilmesi iin gerekli olanbaz temel bilgiler tabakalama almalarndan kazanlr (Baak Avclar

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

37/259

Baak, Trk Sosyolojisinde Yap Aratrmalar

37

1994: 2-3). Bu konudaki almalardan bir ksm Osmanl tabakalama

sisteminden Cumhuriyet dnemi tabakalama sistemine geile ilgilidir.Tabakalamaya ilikin bir baka grup aratrma eski ve yeni orta snfzerinedir. Tabakalama sistemi iinde yer alan snflarn siyasal yap veideolojilerle etkileimi zerine yaplan aratrmalar da Trk sosyolojisin-de nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca gelir, tketim, konut ve dier taba-kalama gstergeleri meslekler ve tabakalama, gelir ve tabakalama veiiler zerine yaplan almalar nemli yer tutar. Trk toplumununsosyo-kltrel yapsna ilikin almalarda Dou ve Gney Dou Ana-

dolu ile etnik gruplar zerine yaplan yap almalarnn zel bir nemarzettiini ve Trkiyenin toplumsal yapsna ilikin almalarda bublgelerin ayrca ele alndn grmekteyiz. Kasaba ve kent aratrmala-r, nfus, eitli toplumsal kurumlarn incelenmesi yap aratrmalarnarnektir. Trkiyenin toplumsal yapsna ilikin kurumsal analiz dzle-minden hareketle alma yapan sosyologlar E. Kongar, O. Trdoan, B.Gke ve N. Serterdir. Sosyolojiye giri kitaplarnn tamamnda yapolgusu makro ve kurumsal dzlemde inceleme konusu yaplmtr. Trksosyoloji literatrnde yapyla ilgili almalara dayanak noktas olutu-

ran, en ok atf yaplan ve bu konuda ilk alma yapm olmalar sebe-biyle de nemli iki isim B. Boran ve M. B. Kraydr.

B.Boran ve M.B. Krayn yap almalar yaklamlarn oluturan ideo-lojik arka plan, tartlsa da, (bu ayn zamanda yaklamlarn oluturanbak as olmutur) metodolojik deeri olan aratrmalardr. Her ikisosyoloun almasnda makro boyutta yer alan kurumsal fonksiyonlarnem tamaktadr. Bu sebeple Boran ve Kray terimleri bu makaledesosyal, toplumsal ve sosyo-kltrel yap kavramlar arasnda izeceimiz

ayrmlar esasnda kullanmamlardr. ounlukla sosyal yap zaman za-man da toplumsal yap terimini birbirinin yerine kullanmlar ancak a-lmalarnda bizim kabul ettiimiz anlamyla toplumsal yap analizi yap-mlardr. Yapsal zmlemeleri zellikle fonksiyonalist ve Marxistkuramsal yaklamlar iinde ve makro boyutlu bir dzlemdedir.

B. Boran, N. Berkes ve arkadalarnn DTCFden tasfiyesiyle 1960lyllarda sosyolojide iki ana eilim olumaya balamtr. Bu oluum ya-pya ilikin almalar da etkilemitir.

...Dnemin egemen ideolojisi sosyalizmi benimseyen ve buanlaya gre Trk toplum tarihinin verilerinden yararlanarak,fakat bunlar farkl biimlerde yorumlayarak temel hazrlamak

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

38/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

39/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

40/259

bilig, K / 2005, say 32

40

tnn SPT tarafndan yrtlen blgesel ve il lekli yap almalar

sosyolojimizde nemli bir boluu dolduracak niteliktedir. zellikle1990l yllarda uygulamal alan aratrmalarnn devlet tarafndan destek-lendiini grmekteyiz. Kurumlar kendi hizmetlerini daha iyi sunabilmekamacyla aratrma birimleri oluturmulardr. Baz bakanlklarn APK(Aratrma Planlama Koordinasyon) birimleriyle DPT, TRT, AAK veGAPn yaptrm olduu aratrmalar uygulamal aratrmalar kapsamn-da olup bu aratrmalardan Trkiyenin toplumsal yapsna ilikin bilgile-re ulamak mmkndr.

Sosyo-kltrel yapya ilikin temel aratrmalarn nemli bir blmndenicel aratrma yntemleri kullanlmtr. Bu aratrmalar sosyologlarnkendileri tarafndan yaplm olup, herhangi bir sosyal birime ilikin birproblemi zmeye ynelik deildir. Biz olgusal dnyadan hareketlekavramsal dnyamz olutururuz ve bir aratrmada eylemsel sre ilezihinsel sre i iedir (Yldrm 1997:31). Trk sosyolojisinde yapyailikin aratrmalarda sosyologlar, nicel ve nitel aratrma yntemlerinibirlikte kullanmakla beraber, nicel aratrma yntemlerinin kullanmndayounlama vardr. Nitel aratrma ynteminden hareketle kuram kurma-

ya ya da eletirmeye ynelik almalarn says snrldr.Yap olgusunun analizine ilikin nitel aratrmalara rnek olarak ele ald-mz N. Nirun, . Bozkurt ve B. Dikeliilin almas tarihsel karla-trma ynteminden hareketle yaplan literatr taramasdr. N. Nirun yap-sal-fonksiyonalist, . Bozkurt ise atmac yaklamn yapya ilikingrlerini ele alrlar. B. Boran ve M. Belik Kray ise tarihsel karlatr-ma yntemlerinin yan sra nicel aratrma yntemlerini de kullanarakdaha kk inceleme birimlerine ynelmilerdir. Benimsedikleri kuram

realitede s

nayarak dorulama (pozitivistik bilim anlay

) amac

onlar

hem nitel hem de nicel aratrma yntemlerini birlikte kullanmaya sevketmitir. N. Nirun ve . Bozkurtun almalar ise yap olgusuna ynelikfikirlere ilikindir ve nitel aratrma zellii gstermektedir.

3. Yap Aratrmalarndan rneklerBu blmde yap aratrmalar ele alnrken yapsal fonksiyonalist veMarxist yaklamn ilk ve en nemli temsilcileri ayr balklar halinde elealnacaktr. Bu yaklamlar iine dahil etmediimiz ancak nemli grd-

mz aratrmalar da aratrmacnn ad ve kitap ad ile birlikte ayrbalklarda ele alnacaktr. Sz konusu yaklamlarn takipileri olup bu

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

41/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

42/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

43/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

44/259

bilig, K / 2005, say 32

44

leri (c) toplumda darya alma, dars ile balant kur-

ma, btnleme ekli ve miktar, (d) insan ilintilerinde her-kesin birbirini tandahsi yz yze temaslardan, anonimve gayri ahsi rollere dayanan ilintilere gei derecesi (c)mahalli ve dini olma zelliklerinin kaybolma derecesi(1982a : 16-17; 1964: 7-8).

M.B.Krayn toplumsal yapy incelerken ele ald yukardaki drt de-iken somut toplumun derinlemesine katlarndan en nemlileridir.Krayda toplumsal yap kavram dzen, dizge, btn, olu biimi kav-ramlarn artrr.

almada toprak mlkiyeti konusuna nem verilmi ve zellikle aileyapsnn deiiminde toprak mlkiyetindeki deiimin temel rol oynad- vurgulanmtr. Bu zmlemelere giderken, tarmsal art rn kavra-mndan hareket edilmitir. Kray, seklarizmi dinselliin alannn daral-mas ve sonrasnda dinselliin kaybolmas eklinde deerlendirir (Kray1982b: 76). Dinselliin deiimi ile ilgili monografi almalarna yerverilmitir. Nihayetinde, sosyo-kltrel yapdaki tm deimeler ekono-mik deimelerle aklanmaya allmtr.

Kray, sosyo-kltrel yap ile ilgili almalarnda kurumlar odak noktasolarak kabul etmitir. almalarda, pozitivist gelenek iinde tek ynl se-bep-sonu ilikilerinin tespit edilmeye alld grnmektedir. Ayrca, dinile ilgili aklamalarda, dinin aama aama kaybolacaeklindeki pozitivistdnce ak ekilde grnmektedir. Krayn kurumlar temelli sosyo-kltrel yap anlay, daha sonraki pek ok sosyal bilimcimizde kendisinigstermitir. M. B. Kray yapt tm aratrmalarda fonksiyonalist yakla-ma sadk kalmtr. Bu, Trk sosyolojisi bakmndan zellikle kullanlan

yaklamlarn geleneksellemesi asndan nemli bir aamay gsterir. Nite-kim M. B. Krayn fonksiyonalist yaklam E. Kongar, S. Timur gibi ara-trmaclar tarafndan benimsenmitir. M. B. Krayda denge salayan tamponkurumlar kavram toplumsal yapmzda bir ok olgunun akla kavuma-snda nemli bir katk salamtr.

3.3. Nihat Nirun: Sistematik Sosyoloji Ynnden Sosyal DinamikBnye Analizi

Trk sosyoloji literatrnde fonksiyonalist yakla

m

n en nemli temsilcisiN.Nirundur. N. Nirunun yapyla ilgili eserinin en nemli zellii Trksosyoloji literatrnde sosyo-kltrel yapyla birinci dereceden ilgili birtemel aratrma olmasdr. Teoriden rkme dnemini yrtan ilk ve pr teorik

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

45/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

46/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

47/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

48/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

49/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

50/259

bilig, K / 2005, say 32

50

nc zellik; Yap ve paralar ayn zellie, nitelie sahiptir.

Yap

bir etkileim rnts olduuna gre paralar da birer etki-leim rntsdr..

Drdnc zellik; Yapda para btnden byk olamaz..

Beinci zellik;Yap, para-btn arasndaki (nispeten) istikrarlilikilerden oluur (Dikeligil 1997 652-655).

Yapnn cinse ait zellikleri aklandktan sonra, yap analiz modeli kura-bilmek amacyla badatrc yaklamn temel kabulleri, yani sayltlar

alt

bal

kta belirlenir.Birinci Temel Kabul: Fert ve toplum arasnda birinin dierini be-lirledii tek tarafl bir iliki deil; karlkl etkileim vardr..kinci Temel Kabul: Sosyo-kltrel olgular birbiriyle balantl, iie gemi boyutlu bir yapya sahiptir..nc Temel Kabul: sosyal ve kltrel olann ayrlmazl ilkesi..Drdnc Temel Kabul: Sosyolojik bir analizde olan ve olmas

gerekenin ayrtrlmas gerekir..Beinci Temel Kabul: Sosyo-kltrel etkileim fertlerin ben mer-kezli olan veya olmayan, soyut veya somut nitelikte ve belirli an-lamlar atfettii ihtiyalarn karlamak zere birbirleri ile al-verilerde/ etki-tepkilerde bulunmalar ile balar..

Altnc Temel Kabul: Bilimsel bilginin edinilmesi iin sosyo-kltrel olgular dnyasn anlamak ve aklamak gerekir

(Dikeligil 1997:656-659).Yapnn gerek cinse ait zelliklerinin sosyolojik yorumu yaplrken, ge-rekse badatrc yaklamn temel kabulleri ele alnrken, Marxist veyapsal fonksiyonalist yaklamn yapya ilikin grleri ve bu grler-de yer alan uyum-atma, olan-olmas gereken, birey-toplum, sosyalyap-kltrel yap gibi ikilemler de tartlr. Bu tartmada bu ikilemlerinalmasna gayret gsterilir. Yapya sadece makro-sosyolojik bakmanngerek anlamda yap analizine imkan vermedii, zira makro sosyolojik

yap analizlerinin yapy en fazla kurumsal dzlemde ele aldklar, budurumun da olmas gerekeni gsterdii, nk kurumsal fonksiyonlarnbirer soyutlama olduu tespit edilir. Halbuki kurumlarn ne ie yaradkla-

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

51/259


51

rn, hangi ihtiyalar karlamak iin var olduklarn gsteren fonksiyon-

larnn niin ve nasl gereklemesi gerektiine ilikin, bilisel boyuttakiolmas gereken ile bu fonksiyonlarn gerekletii sosyo-kltrel etkile-im dzlemleri olan arasndaki mesafe ancak btnc yaklamdan ha-reketle kurulan yap analiz modeli ile aklanabilir.

3.8. Dier AratrmalarYukarda aklanan almalarn dnda yapya ilikin almalarn -nemli bir blm nicel verilerle desteklenmi betimleyici almalar ola-

rak karmza kar. Bu almalar da ksaca ele almak istiyoruz. Elealacamz bu aratrmalardan E. Kongar, O. Trkdoan, B. Gke ve N.Serterin almalar Trkiyenin toplumsal yapsna ilikin olup, bu ara-trmalarda yap olgusuna ilikin kuramsal bir tartma yaplmakszn,Trkiyenin toplumsal yaps kurumsal dzlemde ele alnmtr.

E. Kongarn (1999) aratrmasnda yapsal geler deimenin aralarolarak kurumsal dzlemden (zellikle siyaset, ekonomi ve aile) hareketle,Osmanly da ihtiva edecek biimde ele alnmtr. Aratrmada yapsalfonksiyonalist yaklam kullanlmakla birlikte yer yer Marxist kuramnkavramlarnn da (alt yap-st yap) kullanld grlmektedir. Trk sos-yolojisinde Marxist yaklamn aksiyomlarn kabul eden bir ksm sosyo-loglar yap olgusunun aklanmasnda yapsal fonksiyonalist kuram kul-lanmlardr. Ancak deime olgusu aklanrken Marxist kuram kulla-nlmaktadr.

E. Kongar gibi Trkiyenin toplumsal yapsn Osmanldan hareketlegnmze dek inceleyen nemli bir aratrma O. Trkdoana aittir. Os-manl ve Cumhuriyet dnemi toplumsal yaps; merkez-evre gerginlikle-

ri, Kemalist sistemin milletleme ve ulus devlet yaplamas, zenginlik-yoksulluk kltr gibi kavramlardan hareketle incelenmektedir. Aratr-mann balnda toplumsal yap kavramnn tercih edilmesine ramenyer yer sosyal yap4 kavramnn da kullanld grlmektedir. Trkdoanhem Trk Toplum Yaps (2002) hem de Malakanlarn Toplumsal Ya-ps (1971) adl eserlerinde fonksiyonalist modele gre gelitirilen ara-trmalar yaptn belirtir. Trkdoann her iki aratrmas da nitel ara-trma olup Trk Toplum Yaps adl aratrmas sahaya klmadan yap-

lan, literatr taramas

na dayal

bir arat

rma iken Malakanlar

n Toplum-sal Yaps adl aratrmasnda saha almas yaplarak grubakatlnmtr.

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

52/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

53/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

54/259

bilig, K / 2005, say 32

54

toplum modelini kullananlar, Marxn beli toplum aamalarndan etki-

lenmiler ve Marxist yap kuramn benimsediklerini aka belirtmiler-dir. kinci grupta yer alanlar Marxist teoriden kaynaklanan ama batylafarkl bir evrim izgisi neren ATT modeline itibar etmilerdir.Protofeodal, Dou Despotizmi eklindeki aklamalar da Marxist teorininizlerini tamaktadr. Son olarak merkez-evre ilikisi ile oluturulan yarfeodal nitelemesinde M.Heperde olduu gibi Weberci kavramlarn yansra Marxn terminolojisinin de kullanld ve uzlatrc bir tutuma ge-lindii grlmektedir. Bata .Mardin olmak zere S.lgener, S.Akin,A.Kurtkan, O. Trkdoan, N.Vergin gibi sosyal bilimcilerimizde

Weberin etkisini grebilmek mmkndr (Baak Avclar 1999 : 60).Osmanlya ilikin yap analizlerinde ister sosyal yap, ister toplumsal yapterimi kullanlm olsun, makro yap kurumsal boyutta ele alnmtr.

4. Sonu: almalarn Genel Deerlendirilmesincelediimiz almalarda pek ok ortak nokta vardr. Hatta, farkllklar-dan ok benzerlikler vardr diyebiliriz. Dikkat eken ilk nokta kuramsalyaklamlarn ve tartmalarn yapld aratrmalar N. Nirun ve .

Bozkurtun almalar ile balamtr. Snrl saydaki saha aratrmas,kylerle, gecekondularla ilgilidir. Dou ve Gneydou Anadolu ile etnikgruplar zerine yaplan yap almalarnda ise bir younlama grlmek-tedir. Bu saha aratrmalarnda da kurumlar aras ilikiler, temel hareketnoktasn oluturmutur. Sosyal bilimcilerimiz, yap aratrmalarnda enkk birim olarak aileyi ele almlardr. Yap aratrmalarnda ounluk-la benimsenen yapsal fonksiyonalist yaklamdr. Sosyo-kltrel yapyoluturan iliki alarnn balatcs olan bireye odakl ve sembolik etkile-imci yaklamdan hareket eden almalara rastlanmamtr. Bata Boran

ve Kray, yapy kurumlar aras ilikiler a olarak kabul etmi, bu kabulsonraki sosyal bilimcilerimizce de benimsenmitir. ncelemelerimizdedikkatimizi eken bir baka nokta da, Trk sosyal bilimcilerinin saysalveri kullanmaya verdikleri nemdir. Pek ok almada saysal verilernemli bir yer tutmutur. Bu durum, pozitivist bilim anlayndaki nicel-letirme eiliminin bir yansmas olarak deerlendirilebilir. Demografikveriler sosyal bilimcilerin almalarnda nemli bir yer tutmaktadr.

Btn almalarda, maddi ve manevi kltr ayrm yaplmtr. R. K.

Metron (1968: 186-187)dan hareketle oluturulan toplumsal yap-kltrel yap ayrm . Ozankaya (1964: 132-133), . Yasa (1970:2-9) veB. Gkede (1996: 4) bulunmaktadr. Pek ok sosyal bilimcimiz yapnn

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

55/259


55

dnmnn temelinde maddi kltr grmektedir. Ayrca, toplum m-

hendislii ieren grlere ounda rastlanr. En net ekilde Serter eitimyoluyla topluma zellikler alamaktan bahsetmitir. Toplumsal yap,sosyal yap ve sosyal bnye gibi kavramlar ierik farkndan ok, bakas farkna dayal olarak yaplm farkl kavram tercihleridir. AncakKray sosyal yap toplumsal yap kavramlarn farkl iliki alar iinkullanmtr. Serter sosyal yap kavramn kullanmakla beraber, makroboyutta deerlendirmeler yapmtr, almalar aklama boyutundanok, tanmlama boyutunda kalmtr.

Trk sosyoloji literatrnde sosyal yap ve toplumsal yap terimlerindenhangisinin kullanlacan belirleyen genellikle sosyologlarn yabanckelimelere kar olan tutumlar6 olmutur. z Trke kullanm konusun-da hassasiyet gsterenlerin ou toplumsal yapy kullanmay tercih e-derken, Trkede kk karl olmayan kelimelerin ktklar lisandanaynen alnmasn tercih eden sosyologlar sosyal yapy kullanmay tercihetmilerdir. Bir grup sosyolog ise tercihleri olmakszn bu kelimeleri bir-birlerinin yerine kullanmaktadrlar. Biz yap analizlerinde hem sosyalyap hem de toplumsal yap terimlerinin farkl anlamlar yklenerek kulla-

nlmasn neriyoruz. Trke szlklerde ise sosyal ve toplumsal terimle-ri e anlaml kelimelerle aklanr: toplumla ilgili, topluma ait; itimai.Ancak sosyolojik terminolojide sosyal ve toplumsal kavramlar arasn-daki ayrm belirtmek zorundayz. Zira bu sosyal yap ve toplumsal yapkavramlarn da birbirinden ayrtrmada bize yardmc olacaktr. Trksosyolojisinde bu konuya ilk dikkati eken sosyologlar K. Cangzbay, N.elebi ve B. Dikeligildir.

Sosyoloji teriminin, etimolojisine ilikin sunulan bilgilerden hareketle

toplumsal ve sosyal yap ayrmna ulaabilmek mmkndr. Cangzbay(1996: 2123) a gre sosyoloji teriminin kknde bulunan latincesocio kelimesi; kendisiyle bireyler paylalan, ibirlii yaplan kiile-rin biraraya geliini ifade eder ve arkada, emekta, ekmekda anlamnagelir. Bu biraraya gelite hayatn yeniden retilmesi, yani hayatn ida-me ettirilmesi yolundaki bilinli ve ortak insan abas ok nemlidir.Sociolar aras iliki rntlerinde akn bir ilke veya gcn varlszkonusu edilmez. Akrabalk, hsmlk, rkdalk, yurtdalk gibi kiiasndan verili durumda bulunan biraradalk; veya imandalk, dindalk,mezhepdalk, dndalk, sevgi, dostluk gibi kiinin somut varoluukarsnda akn konuma sahip unsurlar sebebiyle biraradalk ya da me-kan iindeki basit yan yanalklarn, oluturduu biraradalk ayr

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

56/259

bilig, K / 2005, say 32

56

biraradalk olarak karmza kar. Socioluk bu biraradal da iere-

bilir ve genellikle de bunlardan en azndan bir blmn ierir ancak bu zelliin herhangi birine veya toplamna indirgenemez. Franszcadanaldmz Sosyoloji teriminin kknde yer alan socio bamsz birkelime deildir. Topluma ilikin ve toplumsal nitelikli olmaya iaret edenbir kk ilevi vardr. Socio, toplum kelimesinin kkenindeki top-, topl-(-anmak-amak) gibi belirli ve ortak mekan erevesinde younlama,belirli bir noktada birikmeyi kesinlikle artrmaz.

N. elebi (2001: 2)ye gre sorun, societal ve social in Trkede tekbir kavram olan toplumsal szc ile karlanmasndan kmaktadr.Social ve societal arasnda Trkede ayrm yaplmamasnn sebebisadece Trkeden kaynaklanmamaktadr. Sebep kltrmzde toplu-mun bireye ncel olmasdr. Bireyin toplumu ina ettiini gsteren herszck, grmemezlikten gelindii gibi, stelik sanki tam tersini iaretediyormu gibi alglanmaktadr.

Sosyal ve toplumsal kelimelerinin etimolojilerine ilikin bu aklamalar-dan farkl olarak yap incelemelerinde; Sosyal (social) yap kullanldn-da mikro biraraya gelilerde davransal boyuta yaplan vurgu, toplumsal

(societal) yap kullanldnda ise, kognitif (bilisel) boyutta yer alankurumsal fonksiyonlara vurgu (Dikeligil 1997: 651) n plandadr.

Yap analizine ilikin almalarda, sosyal yap-toplumsal yap ve sosyo-kltrel yap terimlerinin birbirinden farkllatrlarak kullanlmas yapolgusuna ilikin farkl boyutlar ayrntl ifade imkan salar. Trk sosyo-loji literatrnde sosyal yap ve toplumsal yap terimlerinin kullanm,yukarda akladmz ayrmlar esasnda deil de, daha ziyade dil ileilgili tutumlarn sonucundaki bir tercih olmutur. Bu yargya varmamzn

sebebi almalarnda, sosyal ya da toplumsal yap terimlerinden birinisrarla tercih edenlerin hepsinin almalarnn ieriinde makro boyutluaklamalar getirmeleridir.Sosyo-kltrel yap almalarnda Trkiyeninkendine zg gereklerini ve yapsal zelliklerini incelemeye yeterli kav-ramlarn retilip retilmedii ayrca cevaplanmas gereken bir sorudur.

Trk sosyolojisinde yap aratrmalarnda iki temel kuram tespit etmitik.Bu konuda temel aratrmalara rnek tekil eden ve yap olgusunu kabulettii kuramsal yaklamn iinde tartan aratrmalar N. Nirun ve .

Bozkurta aittir. Ancak Trk sosyolojisinde yakla

mlar, kuaklar, blm-ler ve bazen ayn blmdeki kiiler arasnda var olan ve bir iletiim ko-pukluunu ifade eden blmelenmilikten dolay bu yaklamlarn birbi-

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

57/259


57

riyle etkilemesi, tartlmas, alternatif ve kart hipotezlerin retilebil-

mesi mmkn olmamtr. Bu blmelenmilii ama gayreti iinde olanaratrma B. Dikeligilin Bir Analiz Modeli Denemesi: Sosyal Yap veToplumsal Yap adl makalesi olmutur.

Trk sosyoloji geleneinde Marxist ve yapsal fonksiyonalist yaklamlaryapy aklamada temel alnmtr. Her iki yaklamda olanlar yapya ili-kin makro veya mikro herhangi bir birimi inceleme nesnesi olarak setiklerin-de bazen sonuna kadar bir yaklam iinde kalmakta, bazen de bu iki yakla-mn sentezine gitmektedirler. ki yaklamn sentezine gitme daha ok alan

aratrmalar iin geerlidir. Kullanlan yaklamn yapy aklamada yeterliolmad durumlarda onun kart olan kuramla bu problemler zlmeye al-lmaktadr. Mesela Trkiyede rgtlenmi Dinin Sosyo-Ekonomik Tabanadl aratrmasnda A. Ycekk kuramlar fonksiyonalist ve atmac olarakikiye ayrr. O (1971: 16-17)na gre bir ok ynden ayrlk gsteren iki ku-ramdan seilmesi gereken atmac kuramdr. Sebebi ise fonksiyonalist kura-mn yapy ve zellikle deimeyi yeterince aklayamaddr. AncakYcekk aratrmasnn bir yerinde sorulan baz sorularn cevaplarnnfonksiyonalist yaklamn iine oturtularak verilebileceini belirtir. Bylece

din kurumu incelenirken hem atmac hem de fonksiyonalist kuram birliktekullanlr. Ayrca E. Kongar gibi baz sosyal bilimcilerimiz ise Marxist yakla-mlarn aksiyomlarn kabul etmekle birlikte yapsal fonksiyonalist kuramkullanmlardr.

Trkiyede yap aratrmalarnda Marxist ve yapsal fonksiyonalist yakla-mn yaygn olduunu ifade etmitik. Yap aratrmalarnda semboliketkileimci yaklamn kullanlmaynn eitli sebepleri vardr. lk se-bep, yapsal fonksiyonalist kuramn uzun yllar ABDde baat sosyolojik

kuram oluu ve sembolik etkileimci kuramn ortaya knn ge birdneme rastlamasdr. ABDdeki kuramsal yaklamlardan etkilenen Trksosyolojisinde bu etkiyi yap almalarnda da grdk. Btn bu akla-malarn yan sra sembolik etkileimci yaklamn Trk sosyolojisindeyaygnlamamasnn en nemli sebebi N. elebinin belirttii gibi klt-rmzde toplumun bireye ncel olmasdr (2001: 3). Dier bir deyilesosyologlarmzn yabanc literatr karsnda seici alg mekanizmasiinde tavr almalar dolaysyla bireyi, aktr vurgulayan kavram vekuramlar (sembolik etkileimcilik) dikkate almadklarn syleyebiliriz.Trkiyede yap aratrmalarnda Marxist ve yapsal fonksiyonalist ku-ramlarn yaygn olmasnn sebebi pozitivist paradigmann egemenliinisrdryor olmasdr. Hmanistik paradigmann iinde yer alan sembolik

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

58/259

bilig, K / 2005, say 32

58

etkileimci kuramla, yukardaki sebeplerden dolay Trk sosyolojisi he-

nz tanma aamasndadr. Bu yaklamn yap kavramn sorguluyor7

olmas da bir baka sebeptir.

Aratrmalarda yapya ilikin ikilemler konusunda iki kutuplu cevaplarverilmitir. Son dnem sosyoloji kuramlar toplumsal yap zerine statik-dinamik, eylem-yapeklindeki yapay ayrm ortadan kaldrmaya ynelikaklamalar getirmektedirler. Bu anlay ierisinde yap bitmeyen sretirve eylem halindeki toplumun yaplam bir grnmdr. Sosyal bilim-cilerimizin yapya ilikin almalarnda kuramsal yaklamlardan hangi-sini benimsedikleri, bu yaklamlarda yer alan tartma konularna naslcevap verdikleri, sosyal yap, toplumsal yap, sosyo kltrel yap ve bn-ye kavramlar konusunda bir tercihlerinin olup olmad, ayet bir tercih-leri var ise bu tercihleri belirleyen faktrlerin neler olduu bu makaledetartlmtr.

Bat sosyolojisinde mikro sosyolojik almalarn son dnemde artmasnave makro sosyolojinin geri plana atlmasna ramen, olan mikro ve makrososyolojik almalarn birliktelii bize btnn bilgisini verecektir. -zellikle makro sosyolojik almalarn bilimselliini salayacak temeller

ve aralarn geliimi salanacak olursa, bunun sonular mikro sosyolojikalmalara ve dolaysyle yap aratrmalarna da yansyacaktr.

KaynaklarAKT, Bahattin (1986), Trkiyede Sosyoloji Aratrmalar: BlmelenmiliktenFarkllama ve eitlenmeye, Trkiyede Sosyal Bilim AratrmalarnnGeliimi (Der. Sevil Yavuz), Ankara: Olga Matbaas, ss. 195-233.AKT, Bahattin (1998), Trkiyede Ky-Kent, Snf, Din, Etnisite Farklla-

malar ve Toplumsal Kltrel Bunalmdan Demokratik k Yollar,Trkiyede Bunalm ve Demokratik k Yollar (Haz. Aye Keskolan,Gken zmit), Ankara: Tbitak Matbaas, ss. 193-227.

ARSLANTRK, Zeki (2001),Aratrma Metot ve Teknikleri,stanbul: amlcaYaynlar.

BAAK AVCILAR, Suna (1999), Osmanl Tabakalama Sistemine likinGrler zerine Bir Deerlendirme, Yeni Trkiye Osmanl zel Says(Glen Eren (ed.) 4. Cilt, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, ss. 5569.

BAAK, Suna (2003), Kuramsal Yaklamlarda Yapya likin kilemler, Gaziniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt 6, Say 3,

K, ss. 40-90 .BORAN, Behice (1945), Toplumsal Yap Aratrmalar, Ankara: T.T.K. Yaynlar.--------------------- (1968), Trkiye ve Sosyalizm Sorunlar,stanbul : Gn Yaynlar.

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

59/259


59

BORAN, Behice (1970), Trkiye ve Sosyalizm Sorunlar,stanbul: Gn Yaynlar.

BOZKURT, mer, (1972), Ayrmsal Sosyoloji ve Toplumsal Yap, Ankara:Sevin Matbaas.

CANGIZBAY, Kadir (1999), Sosyoloji mi? Toplumbilim mi?, SosyolojilerDeil Sosyoloji, 2. Bask, Ankara: topya Yaynlar, ss.17-37.

COLE, Stephan (1999), Sosyolojik Dnme Yntemi, Ankara: Vadi Yaynlar.ELEB, Nilgn (2001), Sosyoloji ve Metodoloji Yazlar, Ankara: An Yaynclk.DKELGL, Beyl (1994), Batda Deien Bilim Anlay ve Trkiyede

Sosyal Aratrmalar, Sosyolojideki Son Gelimeler ve Trkiyedeki Etki-leri, Ankara:

UNESCO Milli Komisyonu, ss. 39-58.DKELGL, Beyl (1997 ), Bir Analiz Modeli Denemesi Sosyal Yap veToplumsal Yap, Yeni Trkiye, 3. Yl, 15. Say, ss.447-666.

-----------------------(2002), Sosyolojide Metodolojik Farkllama veMetodlararas birlii, Dnyada ve Trkiyede Farkllama, atma,

Btnleme-II, III.Ulusal Sosyoloji Kongresi, Ankara: Sosyoloji DerneiYaynlar, ss. 97-126.

ERGUN, Doan (Tarihsiz), Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Sosyoloji veGelimesi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi 8. Cilt, stanbul: letiim

Yaynlar.

GKE, Birsen, (1996), Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Toplumsal Kurumlar,Ankara: Sava Yaynevi..

GURVITCH, Georges (1999), Toplumsal Yaplar, Gurvtch : Sosyoloji veFelsefe (ev: Barlas Tolon, Hazrlayan: Kadir Cangzbay), Ankara: -topya Yaynevi.

LYASOLU, Aynur (Tarihsiz), Sosyoloji almalar, Cumhuriyet DnemiTrkiye Ansiklopedisi 8. Cilt, stanbul: letiim Yaynlar.

INKELES, A. ve M.A. Coulsan ve Dierleri (1991), Sosyolojinin lgilendiiKonular, Sosyoloji Yazlar, hsan Sezal (ed. ve ev), Bursa: Uluda -

niversitesi Yaynlar, ss. 3-16.KAMAZOLU, Hac Bayram (1996), 1960 Sonrasnda Trkiyede Yaplan

Sosyoloji almalarna Genel Bak, 1. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bil-dirileri, ss. 48-55.

KAMAZOLU, Hac Bayram (1991), Trkiyede Sosyolojinin BugnkDurumu zerine, 75. Ylnda Trkiyede Sosyoloji (Haz. smail Cokun),Ankara: Balam Yaynclk, ss. 145-151.

KIRAY, Mbeccel Belik (1964), Ereli :Ar Sanayiden nce Bir Sahil Kasa-basAnkara: D.P.T. Yaynlar.

------------------------------- (1982a), Toplumsal Yap

Analizleri in Bir ereveToplumbilim Yazlar, Ankara: Gazi niversitesi ..B.F. Yayn ss. 11-19.------------------------------ (1992b), Toplum Yaps ve Laiklik. Toplumbilim

Yazlar, Ankara: Gazi niversitesi ..B.F. Yayn ss. 67-87..

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

60/259

bilig, K / 2005, say 32

60

-----------------------(1986), Toplum, Bilgi ve Trkiye, Trkiyede Sosyal Bilim

Arat

rmalar

n

n Geliimi (Der. Sevil Yavuz), Ankara: Olga Matbaas

,ss. 187-495.KIZILELK, Sezgin (2000), Sosyoloji Yazlar, Ankara: An Yaynclk..KONGAR, Emre (1999), 21. Yzylda Trkiye. 2000li Yllarda Trkiyenin

Toplumsal Yaps, Ankara: Remzi Kitabevi.--------------------- (2003), Toplumsal Yap-rgtsel Yaplikileri zerine Bir

Deneme, Trkiyede Kamu Ynetimi (Der. B. Ayka, . Durgun, H.Yayman), Ankara: Yarg Yaynevi.

MERTON, Robert K. (1968), Social Theory and Social Structure, New York:The Free Pres.

NRUN, Nihat (1991), Sosyal Dinamik Bnye Analizi, Ankara: Atatrk KltrMerkezi Yayn..

OZANKAYA, zer (1971), Kyde Toplumsal Yap ve Siyasal Kltr, Ankara:Sevin Matbaas.

---------------------- (1999), Toplumbilim,stanbul. Cem YaynlarSERTER, Nur (1994), Trkiyenin Sosyal Yaps,stanbul: Filiz Kitabevi.TRKDOAN, Orhan (1971),Malakanlarn Toplumsal Yaps (basm bilgileri

yoktur)---------------------- (1995), ada Trk Sosyolojisi,stanbul: Turan Yaynclk.

---------------------- (2002), Osmanldan Gnmze Trk Toplum Yaps, stan-bul: amlca Yaynlar.

TTENGL, Cavit Orhan (1983),Krsal Trkiyenin Yaps ve Sorunlar,stan-bul: Gerek Yaynevi.

YALINTA, Nevzad (1969), Trkiyenin Sosyal Bnyesi, stanbul: stanbulniversitesi ktisat Fakltesi Yayn.

YASA, brahim (1970), Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Temel Sorunlar, An-kara: TODAE Yaynlar.

YILDIRIM, Cemal (1997),Bilimsel Dnme Yntemi, Ankara: Bilgi Yaynevi.

YCEKK, Ahmet N. (1971), Trkiyede rgtlenmi Dinin Sosyo-EkonomikTaban, Ankara: Sevin Matbaas.

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

61/259


61

Aklamalar1 Sembolik etkileimci yaklam benimseyenlerin herhangi bir kuramdan hare-ket etmemeleri onlarn epistemolojik aksiyomlar gereidir. Ancak Trk sosyolo-

jisinde yap aratrmalar iin bu durum sz konusu deildir.2 Sosyolojide nce uzman sonra sosyolog olmak ile ilgili farkl ve kar bir bakas iin bkz. (Cangzbay 1999).3 Bu konuda eletiriler iin bkz (lyasolu Tarihsiz: 2164-2174), (Ergun Tarih-siz: 2160-2163), (Dikeliil 1994: 39-57), (Kray 1986: 187-195), (Akit 1986:

195-233), (Kamazolu 1991: 145-151), (Akit 1998 : 193-227).4 Bkz. (Trkdoan 2002: 747-751)5 Osmanl sosyo-kltrel yapsna ilikin sosyal bilimcilerimizin kullandklartemel terimlerin neler olduu, bu terimlerin kullanm yaygnl ve uygunluukonusunda ayrnt iin bkz (Baak Avclar 1999: 55 69).6 Bu tutumlar sosyoloji-toplumbilim, toplum-cemiyet, sosyal-toplumsal gibikavram ikizlerinin oluumunu hazrlamtr. Bu kavram ikizlerinin ilki konusun-da en ayrntl sorgulama K. Cangzbayda ve bu makalede bulunmaktadr. kincikavram ikizi olan toplum-cemiyet sorgulamasn . Sezalda buluyoruz. z

Trke taraftarlarnn Trkeye cemiyet karl kazandrdklarn iddia ettikle-ri toplum kelimesi cemiyet kelimesinin yerini tutamad gibi ilmi dil btn-ln de bozmaktadr. Tartmalarda ve tercmelerde bu gerek ortaya kmak-tadr. ngilizce (Society) kelimesi, (Cemiyet) olarak tercme edildiinde batsosyoloji literatrndeki eitli kullanm ekillerini karlayabilmektedir. Ancak(toplum) olarak evrildiinde bu fonksiyonunu yerine getirmemektedir. .Sezalcemiyet yerine toplum kelimesinin kullanlmasnn messeselemi bir yanlolarak yerlemesinden dolay kendisi de (toplum) kelimesini kullanlacan

belirtir. ngilizce (Society), Franszca (Socit) hem toplum, hem de ortaklk, irket,dernek, birlik kavramlarn belirtir. (Society) (Socit) kelimesi cemiyet olarak ev-rildiinde eitli kullanmlar karlar renci cemiyeti = a student society ve n-giliz Cemiyeti = English Socety). Oysa renci toplumu demek mmkn deildir.Cemiyet = Society, Cemaat = Comminity (Sezal 1983:23). Toplum kelimesininkkndeki topl- (anmak-amak), Franszca da latince col-liqore (birarada balamak,ayn demette birlemek) kkenli collectiuustan tremi collectif, colletivit gibikelimelere iaret eder. (Cangzbay 1996 : 23).7 Sembolik etkileimci yaklamn sistem ve yap kavramlarn sorgulamalar ve bukavramlar yerine tercih ettikleri dier kavramlarn ayrnts iin bkz. (Baak: 2003)

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

62/259

biligWinter / 2005 Number 32: 33-63 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

Structure Researces in Turkish Sociology

Assist. Prof. Dr. Suna BAAK*

Abstract: In this article we have tried to find answers to thequestions concerning the theoretical approaches used in researcheson fact of structure n Turkish sociology, if a theoretical approachis accepted on which these researches can be based, the quantitiveand qualitive tesearch method used, the answer of the sociologists

in response to the dilemma (discussion topics) present in teoreticalapproaches cocerning the structure fact, which of the conceptssocietal structure, social structure, socio-cultural structure andsocial framework are preferred and why, in examining societalstructure. This research may be included in the field of sociologyas it deals with the development of structural researches in theliterature of sociology and it may also be included in the field ofmethodological analysis as it determines the methods used in thesekinds of researches.

Key words: Social Structure, Societal Structure, Socio-CulturalStructure, Cultural Structure, Basic Researches, PracticalResearches, Marxism, Structural Functionalism.

*Gazi University Faculty of Economics Administrative Sciences

e-mail: [email protected]

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

63/259

zma 2005 vpusk: 32: 33-63 Polnomony Sovet Universiteta m. Axmeta Wsavi

V +toy stat#e rassmatrivatsw sleduie

vopros: teoretieskie podxod k issledovani ture]koyso]iologii, kaestvenne i koliestvenne metod,

prmeneme pri +tom, otvet so]iologov na polemieskievopros v teoretieskix podxodax, svzanne so strukturoy,

priina (ili priin) predpoteniw takix ponwtiy kakobestvennaw struktura, so]ial#naw struktura, so]ial#no-

kul#turnaw struktura ili so]ial#ny organizm. Ito

issledovanie mojno otnesti k oblast istorii so]iologii,tak kak ono zatragivaet problem strukturnogo

issledovaniw; a takje k metodologieskim issledovaniwmpotomu, to ono opredelwet metod, primenweme v +tix

issledovaniwx.

so]ial#naw struktura, strukturaobestva, so]ial#no-kul#turnaw struktura, kul#turnaw

struktura, osnovne issledovaniw, praktieskie

issledovaniw, marksizm, strukturny funk]ializm

Universitet Gazi, Fakul#tet +konomieskix i upravleneskix nauk-ANKARAe-mail: [email protected]

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

64/259

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

65/259

bilig K / 2005 say 32: 65-82 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

Glokal Reklam Kampanyalarnda Yaratcln nemi

Do. Dr. Mge ELDEN*

zet:Kresellemeyle beraber nem kazanan global reklam kav-ram gnmzde uluslar aras alanda faaliyet gsteren iletmeleriin tek ve geerli reklam eidi olma zelliini yitirmektedir.nk ne kadar global dnlse ve genel mesajlar verilmeye a-llsa da aktarlmak istenen mesaj lkeden lkeye deiiklik gs-

terebilmekte ve anlalmasnda baz farkllklar olmaktadr. Bununsonucunda reklam eitleri iine glokal reklam kavram girmitir.Glokal reklamla, global anlamda genel bir konsept ve hedeften ay-rlmadan reklamn yapld lkeye zg lokal zellikleri de iinde

barndran reklamdan bahsedilmektedir. Glokal Reklam Kampan-yalarnda Yaratcln nemi isimli bu almada da glokal rek-lam kavram, glokal reklam almalarnda dikkat edilecek nokta-lar aklanm ve bunlarn en nemlisi olan yaratclk ve glokalreklam anlay ilikisi zerinde durulmutur.

Anahtar Kelimeler: Reklam, Global Reklam, Yaratclk, GlokalReklamclk, Kltrel eler.

GRGnmzde kreselleme ve gelien teknolojiden en ok etkilenen alan-lardan birisi de pazar yaps ve buna bal olarak yaplan pazarlama a-lmalardr. Byk firmalarn rettii rnleri dnya zerinde bakapazarlara ynelerek satmak istemesi, gelien teknolojiyle beraber bu -

rn, hizmet ya da marka hakknda dnya zerinde bir ok kiinin bilgisahibi olmas ve yine her iki nedenle de bu pazarlara ynelik almalarnyaplabilmesi global pazarlama kavramn dourmutur.

Bu noktada pazarlamann tutundurma elemanlarndan biri olan reklamdada global reklamclk kavram ortaya kmtr. Reklam, gerek sat ama-cyla gerekse iletiim amacyla global kampanya hazrlamak isteyen fir-malar iin vazgeilmez bir olgu olarak kendisini gstermektedir.

*

Ege niversitesiletiim Fakltesi / Bornova - ZMRe-posta: [email protected]

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

66/259

bilig, K / 2005, say 32

66

Yeni pazarlara girerken sz konusu pazar yapsn bilmenin yannda, o

lkenin kltrel deerlerini, dil ve aile yapsn da ok iyi zmlemekgerekmektedir. Ancak sadece bunlar analiz etmek yeterli olmayacakhazrlanan almalarda bunlara uygun, anlalr bir yaratclk kullanmakgerekmektedir. te bu noktada global reklam kampanyalar iinde yeralan glokal almalara da nem verilmeli ve bu almalar hazrlanrkenreklam yaplan markann temel stratejilerinden ayrlmayacak ve o lkeyeuygun bir yaratclkla hazrlanacak reklamlar yaplmas gerekmektedir.

Global reklamlarn yerellemesiyle ortaya kan glokal reklam almala-rnda en nemli unsur etkili bir analiz ve bu analiz zerinden hazrlananreklamda gerekten baarl bir yaratclk kullanm olmaktadr.

A) Glokal ReklamGlokal reklam, gnmzde global markalarn belli lkeler iin hazrladk-lar ve sadece o lkeye zg motiflerin, zelliklerin kullanld ve busayede reklam yaplan rnn sz konusu pazarlarda konumlandrlmayaalld reklamlardr.

Global reklam kampanyalarnda, tm dnya benzer zelliklere sahip tekbir pazarm gibi ele alnr ve rn, hizmet ya da markaya ait zelliklertm pazarlarda aynekilde ortaya konur. Ancak lkeden lkeye farkllk-larn olmas, hedef kitlelerin beklenti ve anlaylarnn farkllamas ne-deniyle global kampanyalarda younlukla marka imajna ynelik al-malarn yapld grlmektedir.

Ancak zaman zaman tm dnya pazarlar iin hazrlanan tek konsept, tekmesaj yeterli ve tatmin edici olmayabilir. Zira rnle ilgili sylediinizbir zellik o lkede geerli olmayabilir ya da A.B.Dde ok iyi sat ya-

pan ve belirli bir imaj olan bir rn farkl bir lkede ayn imaj ile pazar-lanmaya kalkldnda o lkedeki hedef kitle tarafndan hazrlanan imajbeenilmeyip kabul edilmeyebilir.

Buna benzer olarak reklam yaplan rnn ismiyle ya da rnn yaps,imajyla ilgili olarak sorunlar doabilir. Bu da yine global reklam al-malarnda karlalabilecek en nemli sorunlardandr.

Bu sorunlar aabilmek iin glokal almalara ihtiya duyulacaktr.Glokal reklam almalarnda bu problemleri aabilmek iin 2 temel yak-

lamdan bahsetmek mmkndr.Bunlardan ilki; sz konusu rnn sadece o lkeye zg yeni bir trnnhazrlanmas ve bunun reklamlarnn yaplmasdr. Buna rnek olarak

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

67/259

Elden, Glokal Reklam Kampanyalarnda Yaratcln nemi

67

McDonaldsn KfteBurger ya da Doritosun Alaturka Cips reklamlarn

verebiliriz. Bu reklamlarda sadece Trkiyeye zg hazrlanan 2 rndeglobal bir markann lokal bir almas yaplmaktadr.

Dier yntem ise o lkeye ynelik farkl bir rn hazrlanmas deil,rnn o lkede yaynlanacak reklamlarna ait bir tema, imaj oluturul-masdr. rn ayn rndr ama sunumu dier lkelerdeki sunumundanfarkl olarak sadece o lkeye zg motiflerle lokal zelliklerle tantlr.Bu tarz reklamlar iinse Lays Cips reklam rnek verilebilir. Lays cips-leri iin sadece Trkiyeye zg motif ve temalarn kullanld bu rek-

lamlarda glokal reklam iin iyi bir rnek olmaktadr. Keza Coca Colareklam almalarnda son zamanlarda yine aynekilde yerel motifler veTrk insann etkileyecek temalar ile Trkiye pazarna seslenmektedir.

Glokal reklam kampanyalar ister istemez global kampanyalardan ayrolarak dnlemez. Hazrlanlarnda birbirleriyle bal bir yap ta-maktadrlar. Yine benzer olarak rn, hizmet ya da markann temel felse-fesinden farkl ve uyumsuz zelliklerin kullanlmas da sz konusu ola-maz. nk ne kadar lokal anlamda baz temalarn kullanm gerekliyse

de; o rnn, hizmetin ya da markann temel felsefesinin dnyann heryerinde birbirini tamamlayan bir yapda sunulmas gerekmektedir.

Glokal reklam kampanyalar hazrlanrken u konseptin uygulandnsyleyebiliriz:

Global Local

GlobalizasyonKonsept

LokalizasyonUygulama

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

68/259

bilig, K / 2005, say 32

68

ncelikle analiz yaplm olarak:

1. Globalizasyon

2. Lokalizasyon

3. Birka firma arasnda Pazar paynn toplanmas

4. in zellemesi corafya ile kategori ile datm kanallaryla

5. Global kampanya ile uyumlu hale getirilmesi rn izgisiyle simleFormlyle Fiyatyla

6. Uyumlatrlm markann adapte edilmesi Lokal tatlarla Lokal mte-riyle Lokal boy ve kaplarla

7. Merkeziletirme Ynetimle retimle

8. Uygulama iin tanmlanm otoritenin yetkisi

9. Planlarn, btenin ve stratejilerin koordinasyonu

10. Yenilikler Lokal ihtiyalar, gelenekler, ya da pazardaki niler.

ekil 1: Global ve Glokal Kampanya Basamaklar

Steps of Global and Glocal Campaigns

Kaynak: William Wells, John Burnett, Sandra Moriarty, Advertising,Principles and Practice, 3rd Edition, Prentice Hall, Englewoods Cliffs,New Jersey, 1995, s.761.

ekilde de grld gibi lokal almalarn global almalardan ayrl-mas daha dorusu global hedeflerden ayrlmas sz konusu olamaz.Glokal almalarn temelinde de bu anlay yer almaktadr. Hazrlanan

kampanyalarda global anlamda hedefler belirlenmekte ancak lokal an-lamda uygulamaya gelindiinde lokal baz deerlerin, zelliklerin, tatla-rn ya da rn yapsndaki baz deiikliklerin uygulanmas etkili olmak-tadr.

Global hedeflerin belirlenmesinde her zaman rne ait tek bir ses, tek birgrnt ve ar olmaldr. Lokal almalar bunun zerine kurulmaldr.rnein Nike, grnte tek logo, tek slogan ve rnle ilgili tek bir te-may n plana karmaktadr. Yine benzerekilde Volkswagen reklamla-

rnda da hala eskiden gelen ana temaya sadk kalnmakta ve reklamlardailevsellik, dier otomobillerden farkllk vurgulanarak hazrlanan rek-lamlar aynekilde logo grntsyle kapatlmaktadr.

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

69/259


69

Yine bu noktada Pantenede rnek olarak verilebilir. Procter&Gamble,

Pantene ampuan iin Tayvan ve Latin Amerikada hazrlanan kampan-yalarda ncelikle vitaminli olmas zelliini n plana karm ardnda dablgesel sa ekilleri, sat zellikleriyle zaten datm yaplan rn opazarla badatrmtr (Wells vd. 1995: 761).

Glokalizasyon konseptinde, blgenin sosyal yapsnda baz makro vemikro cepheler yer almaktadr. Glokalizasyonla temel olarak kastedilen,verilmek istenen mesajn sadece global olmamas, her lkenin dolaysylaher pazarn kendisine zg kural ve yaplaryla ekillenmesidir.

Glokalizasyon, ayn anda hem genel hem de lokal almalar kapsamak-tadr. Ksaca globalizasyon merkeziletirmeyken, glokalizasyon merkezi-letirmemedir (Maynard 2003: 57)

Glokal reklam almalarnda ayn global kampanyalarn hazrlndaolduu gibi benzer zelliklere dikkat edilmesi gerekmektedir. Bunlar dil,kltr, aile yaps gibi temel zelliklerdir. Yan sra global reklamlardanfarkl olarak yaratclk kavramnn nemi daha artmaktadr. nk iyi biranaliz ile dier alanlardaki hata pay azaltlabilir. Fakat etkili bir yaratc-

ln olmad ortamda hazrlanan reklam ve verilmek istenen mesaj baa-rl olamayacaktr.

B) Glokal Reklam almalarnda Dikkat Edilecek eler

Glokal reklam almalarnda dikkat edilecek noktalar dil, kltrel elerve yaratclk olarak ana balk altnda toplayabiliriz.

1) Dil

Dil, reklamlarda etkili bir iletiim salanmasnn nndeki en nemlisetlerden birisidir. Bu problem, farkl lkelerdeki farkl dillerden, birlkedeki farkl dil yaplar ve diyalektiklerden ve en az fark edileni dedilbilimsel nanslardan olumaktadr (Cateora 1996: 507).

Dil yapsyla ilgili hatalar en sk rastlanan ve aslnda dikkatli bir aratrmaile ortadan kaldrlabilecek hatalardan olumaktadr. Global reklam a-lmalarnda dil yapsndan kaynaklanan hatalarla ilgili birok rnek bu-

lunmaktadr. rnein Rolls Roycen Silver Mistde (Mist Almanca dagbre anlamna gelmektedir), yine Ford Focusda burada iyi bir rnek ola-

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

70/259

bilig, K / 2005, say 32

70

caktr (Franszca da bu szck faux cul diye telafuz edilmekte ve kat

anlamna gelmektedir) benzer dil hatalar vardr (Anholt 2003: 33).Kelimelerle ilgili bu sorunun altnda bir de kelimelerin ya da kavramlarnlkeden lkeye deiiklik gstermesi ele alnabilir. Bunu yine Anholtunaktard bir rnekle aklayabiliriz. Bir fincan kahve. Tabii ki bunun birdilden dierine kolayca evrilebileceini dnrsnz. Sonuta ustaca biryaratclk gerektirmeyen bir sz. Szlkte bir fincan kahvenin bu dnya-daki herhangi bir dilde tam bir edeerinin olduu yazacaktr. rnein tal-yancada una tazza di caffedir. Daha basit ne olabilir? Bu aslnda hi de

ayneyi ifade etmiyor. Bir fincan kahve ngiliz iseniz, size byk bir bar-dak dolusu hazr kahve tanecikleri, eker ve lk suyu anmsatacaktr. Unatazza di caffe ise tamamen baka bir eydir: Kk bir fincan dolusu ikikak espresso. Deiik zamanlarda, farkl nedenlerle alnr; tad, kokusudeiiktir ve pazarlanma yntemi farkldr (Anholt 2003: 17).

Buna benzer olarak lkemizden de rnekler verebiliriz. Trkiyede kahvedenilince ilk akla gelen Trk Kahvesi olmaktadr. Oysa hazr kahve an-lamda dilimize yerlemi Nescafe kelimesi bulunmaktadr. Trk hazr

kahve pazarna ilk giren marka olmasnn avantajn fazlasyla kullananNescafe, Trkiyede bir marka adndan ok bir rn grubunu tamamentemsil eden ve dier markalar da kapsayan bir isim durumundadr.

Dil iinde ele alnacak bir dier sorun ise birebir eviri yaplmasdr. Yuka-rda bahsedilen nedenlerden tr birebir eviri yaplmas bazen yanlanlamlara ya da anlatlmak istenenin eksik anlatlmasna neden olmaktadr.

Baz firmalar, eviri problemini o lkede yaayan yabanc kiileri kulla-narak amaya almaktadrlar fakat bu tatmin edici olmayacaktr. Zirazaman iinde hem dil hem de evirmen deiecektir. Ayrca farkl kltr-lerde kelimelerin farkl anlamalar vardr ve farklekillerde telaffuz edi-lebilir. rnein, Wrigleyin Spearmint sakz Almanyada satlrken so-run yayordu ancak hecelemeyi Speermint yaptklarnda bu sorunu at-latm oldular (Cateora 1996: 509).

Bu balamda ele alnabilecek bir dier nokta da dilin baka lkelerde dekullanlyor olmasdr. Ayn dili kullanan birden ok lke, dolaysyla dapazarda reklam almas yaparken bir pazara seslenildii halde sz ko-nusu dier pazarlara da hitap etme olaslnz bulunmaktadr. Bu dareklamverene ek bir avantaj olarak gndeme gelebilir. rnein Almanca,Avusturya ve svirenin byk ksmnda kullanlmaktadr. Yine Belika,

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

71/259


71

svire, Lksemburg ve Monakonun belli blgelerinde Franszca kulla-

nlmaktadr. Bu hazrlanan reklamlarn sz konusu lkelere transferindebaarl olunabileceini gsterir. zellikle benzer medyalarn kullanlma-snda baarans artacaktr. Ama yine de dikkatli olunmas gerekir. r-nein Unileverin rettii Radion deterjanlar Almanyada gl bir rek-lam kampanyas ile yer almaktadr. Avusturyal tketiciler bu reklamlargrdkten ve reklamdaki mesaj anladktan sonra rn aratrmlarancak bulamamlardr. nk Radion deterjanlar Avusturyada dahatantlmamtr. Bunun sonucunda Unilever reklamn bedava baka birlkeye transferi frsatn karmtr (Terpstra vd. 1993: 467).

Dille ilgili son nokta ise baz firmalarn sloganlarnda ngilizceyi kul-lanmalardr. ngilizce gerek dnya zerinde en ok kullanlan dillerdenbiri olmas gerekse retici firmalarn ounun Amerikan kkenli olmasnedeniyle kullanlmaktadr. Glokal almalarda da bazen bu slogandeitirilmez ve rn ile o lke de zdeletirilmeye allr.

Bu konuda Anholt yle bir rnek veriyor; Nokiann dnyadaki tmpazarlarnda son zamanlarda kulland slogana bir bakn: Connecting

People. Bu szn kulaa ho gelmesi ve ngilizcede tutmas iki ekildeokunmasndan trdr:

Nokia insanlar balant salama iinde alyorlar (connectingsfat ola-rak kullanld iinpeople cmlenin znesi olmu oluyor).

Nokia dier insanlar birletiriyor (connecting fiil olarak kullanlyor,byleliklepeople cmlenin nesnesi olmu oluyor).

Bu ift anlam ifadeye belli bir derinlik ve tn katyor. Eminim ngilizcekonuulan pazarlarn dndaki Nokia tketicilerinin %1den az bu slo-gan her iki ekilde de okuyabilecek seviyededir. Sonu olarak sradanokuluslu irketlerden, zekilii, genlik enerjisi ve yaratcl ile farklolan Nokia markas, tketicilerin byk ksmna kendisini ifade etmefrsatn kard (Anholt 2003: 49-50).

Glokal almalarda ne kadar global konseptten ayrlmamak gerekse dedil konusunda yresel uygulamalar dikkatle kullanlmaldr. McDonaldsn KfteBurger rneindeki gibi McDonalds markasnn temeldeerlerinden ve iletiim stratejisinden dn vermeden o lkeye uygunbir rn ad, reklam metni ya da slogan yazm dikkatli biimde hazrla-nrsa baarl olacaktr.

7/30/2019 Bilig_32.sayi.

72/259

bilig, K / 2005, say 32

72

2) Kltrel Farkllklar

Bir lkede reklam kampanyas yrtrken karlalan en nemli sorun-lardan birisi hedef kitlenin birbirinden ok farkl ve deiik zellikleresahip alt gruplardan olumasdr. Bu farkl gruplara tek bir mesajla ses-lenmek ve onlarda istenen davran gerekletirebilmek ok zordur. Buzorluk glokal reklam kampanyalarnda daha da artmaktadr. Zira bu seferreklamveren farkl bir lkede rnn pazarlamaya almaktadr. Bunuyapmaya alrken de global kampanya hedeflerinden uzaklamamaldr.

Dil byk bir sorun olarak glokal almalarn karsna ksa da kltrel

farkllklar ve yap daha byk bir problem ve almas daha zor bir en-geldir.

Genellikle ajanslar yabanclar hedef kitle olarak setiklerinde, reklammetni iine yerli referanslar sokuturarak, kiminle konutuklarn bil-diklerine dair iyi piirilmemi bir giriimle problemi zeceklerine inanr-lar. Amerikan ajanslarndan, Avrupa iin bir kampanya yaratmalar isten-diinde, onlar Avrupa ehir, dil ve yaam tarzlarna grsel ya da szelgndermeler ekliyorlar. Ancak bu ok anlamszdr. Sonuta o lkedeki

insanlar kim olduklarn, nerede yaadklarn biliyorlar. Bunun bilincindeolduunu vurgulayarak rekl

Documents

Bilig_32.sayi