Bir Fırsat Penceresi: Kadınlar İçin Geçiş Dönemi Adaleti Çalışmaları

8/4/2019 Bir Frsat Penceresi: Kadnlar in Gei Dnemi Adaleti almalar

1/27

BR FIRSAT PENCERES:KADINLAR N GEDNEM ADALETALIMALARI

Nahla Valji

Sierra Leonedaki halknn yanna geri dnebilmek iin

geleneksel arnma ayininden geen, eskiden askerlik yapm birkz. Lindsay Stark

Bu rapor Romi Sigsworth ve Anne Marie Goetzin katklaryla, Nahla Valjitarafndan kaleme alnmtr (A Window of Opportunity? Making TransitionalJustice Work for Women- Eyll, 2010). Metnin evirisi Hakikat, Adalet ve Hafzaalmalaradna zlem Kayatarafndan yaplmtr (Ekim 2011).

Raporun orijinalini yaynlayan UN Women eviriden kaynaklanabilecek hatalardansorumlu tutulamaz.


2/27

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar 2/27

giriGei dnemi adaleti, gemite yaanan insan haklar ihlallerini telafi etmek iinbenimsenen mekanizmalar dizisinden oluur. Bu mekanizmalar,Birlemi Milletlerin

(BM) atma sonras dnemde hukukun stnlnglendirmeabalarnn nemlibir bileeni haline gelmitir. Ayn zamanda, atma dnemlerini geride brakanlkelerin bar temin etmek iin oluturduklar politikalarn da ana unsurlarndandr.Gei dnemi adaleti srelerine teknik ve finansal destek salayan BMnin, toplumsalcinsiyete duyarl programlarn oluturulmas iin rehberlik etmesi, bu mekanizmalar yoluylakadnlarn adalete eriimi zerinde ciddi bir etki yaratabilir. Bu ayn zamanda, atmasonrasndaki toparlanma ve bar inas dnemlerinde kadnlarn tm srelere katlmnsalamaya ilikin 1325 sayl Gvenlik Konseyi Karar (2000) ve yine bu konuyla ilikili 1820(2008), 1888 (2009) ve 1889 (2009) sayl kararlarn uygulanmasn salama ve atmadankaynakl kadn haklar ihlallerini yarglama ve telafi etme abalaryla da uyumludur.Bu politika nerileri ieren ksa rapor, BM Genel

Sekreterinin hukukun stnl ve geidnemi adaleti zerine2004 ylnda yaynladrapor dorultusunda1, toplumsal cinsiyeteitliinin yarglamalar, hakikat aratrmalar,tazminatlar, ulusal danmanlklar ve kurumsalreformlara Genel Sekreterin 2010 ylndaBMnin gei dnemi adaletine yaklamzerine yaynland belgede bu elerbelirtilmitir2daha sistematik olarak nasl dahiledilebileceine dair pratik nerilerde bulunur.Genel Sekreterin raporunda da tanmlandgibi, gei dnemi adaleti hesap verebilirliigaranti altna almak, adaletin salanmasna

hizmet etmek ve uzla salamak iin, toplumungemite yaanan geni apl ihlallerinmirasyla hesaplama abalar ile ilikili tmsre ve mekanizmalar kapsar. Bunlar farkldzeylerdeki uluslararas katlm (ya dakatlmama durumu) ile birlikte adli ya da adliolmayan mekanizmalar ve bireyselyarglamalar, tazminatlar, hakikat araylar,kurumsal reformlar, sorgulamalar ve grevden

uzaklatrmalar ya da bunlarn bir kann bir

arada yrtld durumlar ierebilir.3

Kadnlarn atma dnemlerinde yaadklarihlaller iin adalet araynn, adalete eit eriimve hukukun stnl ilkesinin uygulanmasasndan nemli olduunun farknda olarakkadn haklarn korumak iin mcadele etme4ihtiyac, gei dnemi adaleti faaliyetlerindeBMnin sorumluluunu belirleyen yol gstericiilkelerden biridir.

Gei dnemleri, zellikle de toplumsalcinsiyete duyarl gei dnemi adaletigndemlerinin uygulanmasyla, toplumsalcinsiyet adaletini daha ileriye tamak asndanbir frsat sunar. Gei dnemi adaleti srelerisadece bireysel insan haklar ihlallerinde adaletisalamak iin deil ayn zamanda atmayartran eitsiz ve adaletsiz ortam iaret etmekve iddetin zeminini oluturan eitsiz yaplardntrmek iin de bir bask olutururlar.

Dnya [kalknma, salk ve eitim alannda] kadnlarn ve kz ocuklarnnglendirilmesinden daha etkili bir ilerleme politikas olmadnn farkna varmayabalad ayrca atmay nleme ya da atma sonrasnda uzlamay salamaasndan da daha etkili baka bir politika olmadn da sylemeliyim.BM Genel Sekreteri Kofi Annan (2006)5


3/27


gei dnemi adaleti alann

geniletmekGei dnemi adaletine toplumsal cinsiyet bakn dahil etme abalar, kadnlarnatma dneminde ve sonrasnda yaadklar deneyimlere ilgisiz kalnmasna bir tepkiolarak son 15 ylda ortaya kmtr. Bu ilgisizlik, gei dnemi adaleti mekanizmalarnnileyiine de etki eden yasalardaki ve insan haklar dzenlemelerinin kendi iindekinyarglar ve kadnlarn temsili olmadan anlamaya varlan bar grmeleri gibisrelerdeki temayllerde kendini gsterir.

atmann farkl ekildedeneyimlenmesi ve etkilerinin farkll

Gei dnemi adaleti nlemlerinin nasltasarlandn yeniden dnrken bu nlemlerinceleyen temel varsaymlardan balanmaldr.Bu temel varsaymlar, telafisi talep edilenihlallerin kendilerini de kapsar. Kadnlar veerkekler arasnda nceden de varolan eitsizg ilikileri, kadnlar atma ortamlarndasavunmasz brakr: bu, kadnlarn atmadeneyimlerinin erkeklerinkinden nemli ldefarkl olduu anlamna gelir; kadnlar iinatmann etkileri de olduka farkldr. Bugnyaanan pek ok atmada, kadnlar sistematiktecavz, cinsel klelik, zorla evlendirme, zorlahamile brakma ve zorla ksrlatrma ya dakrtaj gibi cinsel ve kadna ynelik iddettrlerine maruz kalrlar. atma dnemindecinsel iddet uygulamak, genellikle savaantaraflarn planl bir stratejisidir. Bu strateji, etnikarndrma, aile dokusuna ve topluma zararverme, zorunlu olarak g ettirme ve korkuyayma gibi nedenlerle, patriyarkal toplumlardamadurun erkeklerle ilikilerinden dolay kkdrme arac olarak ve atmann yanltarafnda olanlar iin bir tr ceza yntemi olarakuygulanabilir.

atma dnemlerinde kadnlarn deneyimlediiihlallerden bazlar da unlardr: Artan aile ii iddet; Varolmayan ya da tahrip edilen altyapnedeniyle yaam iin gerekli temel hizmet vearalara ulaamama; iddet ve gvencesizlik seviyesini artracakkoullar yaratan, insanlarn evsiz kalmalarsonucunu douran ya da onlar kamplardabarnak aramak zorunda brakan zorunluyerinden edilme; Halihazrda zayflam olan ceza adaletsisteminin bozulmas nedeniyle adalete eriimin

ortadan kalkmas.Geleneksel toplumlarda yaayan kadnlarntoplum iindeki konumlar ve grevleri gz

nnde tutulduunda, atma dneminde ensk yaadklar ihlaller sosyoekonomik kaynaklolanlardr.6 Ancak sosyoekonomik ihlaller,tarihsel olarak gei dnemi adaleti

mekanizmalarnn dnda kalmtr.

Bunlar, atmann cinsiyeti etkisiningrld alanlardan bazlardr. Bu nedenle,adaletin toplumsal cinsiyet asndanincelenmesi, tam da telafisi istenen ihlallerzerine yeniden dnmeyi gerektirir.

Toplumsal cinsiyete duyarl geidnemi adaleti mekanizmalarnolutururken sorulacak temel sorularunlardr:

atmadan etkilenen kadnlar iin adaletinanlam nedir? Kadnlarn atma deneyimleri ne ekildegereklemitir? Daha nceden varolan cinsiyeti g ilikilerinelerdir? Yaanan ihlallerin etkileri neler olmutur? Hangi ihlaller iin telafi istiyoruz?

Farkl gei dnemi adaleti biimleri veoturumlar

Kadnlar iin adaleti salamak adna yaplmasgereken, adli mekanizmalar ekillendireceksrelerle iliki kurmaktr. Anayasa yapm vebar sreleri bu adli mekanizmalarnkurulduu srelerdir. Bu iki srede, BM nsanHaklar Yksek Komiseri Navanetham Pillaynsyledii gibi atma sonras adaleti salamahedeflerini ilerletmek iin r aanfrsatlardr.7 atmann kadnlar zerindekifarkl ve birbirleriyle ilikili etkileri gz nnetutulursa, hayatta kalan kadnlarn adaletihtiyac resmi adalet ya da yarglamaihtiyacndan ok daha fazlasn kapsar.Toplumsal cinsiyet, kalknma ve gei dnemiadaleti arasndaki iliki politika gelitirirkenhl


4/27


yeterince incelenmeyen bir alan. Aslnda bualann aratrlmas, kapsaml adalet hedeflerinigelitirmesi ve toplumsal cinsiyet temelliihlallerin sebep ve sonularnn onarlmasihtimalini barndryor. Pek ok toplumdakadnlar, gnlk yaamlarnda toplumsal

cinsiyete dayal iddetin eitli trleriylekarlayorlar. Geleneksel erkek egemen politikve sosyoekonomik karar alma yaplarnda yeterikadar temsil edilmiyorlar, miras haklar ya okaz ya da hi yok, eitim ve alma frsatlarsnrl.

Bu faktrlerin her biri atmann kadnlarzerindeki etkisini ekillendiriyor. O nedenle de,zm sadece belli trden ihlallerlesnrlanamaz. zm iin, hem bu trdeniddetin ieriini hem de etkilerini ekillendirentemeldeki eitsizlii hedef alan nlemlerin dahil

edilmesi gerekir. Dier bir deyile, tazmin iinalnan nlemler dntrc adaleti(transformative justice) hedeflemeli.

8

Dntrc adaletsadece atma dnemindeilenen sularn etkilerini deil, hereyden ncebu ihlallere olanak salayan toplumsal ilikileride irdelemelidir ve bu da, toplum iindeki eitsizcinsiyeti g ilikilerinin dzeltilmesini ierir.

Dntrc Adalet sadece atmadneminde yaanan ihlallerin etkilerinideil, hereyden nce bu ihlallereolanak salayan toplumsal ilikileri deirdelemelidir ve bu da, toplumdaki

eitsiz cinsiyeti g ilikilerinindzeltilmesini ierir.

atma sonras dnemde toplumsalcinsiyet adaletinin salanmas iin temelprensipler: Kalknma ve barn toplumsal cinsiyet eitliiile salanabileceini fark ederek bu noktadanilerlemek; Kadnlara gei dneminin tm safhalarnakatlma hakk tanmak; Toplumsal cinsiyet eitliine uygun ve cinsler

aras eitlii gelitirecek yasalar oluturmak; ve atma dnemlerinde kadn ve kzocuklarna kar ilenmi sularn hesapverilebilir olmasn garanti altna alan vebunlarn cezasz kalmasna izin vermeyen biradalet sistemi uygulamak.


5/27


toplumsal cinsiyete duyarl geidnemi adaletinin ana unsurlarKurumsal deiim srelerinin yan sra, gei dnemi adaleti kurumlar, en az alanda toplumsal cinsiyet perspektifine sahip reformlardan gemek zorundadr.BirlemiMilletler Kadnlar Kalknma Fonu (UNIFEM) tarafndan hazrlanan 2008/2009 YlDnya Kadnlarnn Geliimi (Progress of the Worlds Women) Raporu toplumsal cinsiyetperspektifiyle yaplacak kurumsal reformlarn sahip olmas gereken ana unsurlar anlamakiin bir ereve sunar ve aada sralanan alanlarda e zamanl mdahaleler yaplmasnnerir:

a. Normatif:

Kurumun resmi grev alan tanm ya da yetki

szlemesinde belirtilen temel ilgi alanlararasnda kadna ynelik sular yer alyor mu?

b. Yntemsel:

Tevikler: Gei dnemi adaleti kurumlarndaalanlarn toplumsal cinsiyetle ilgili yeniuygulamalara cevap vermelerini salayacakuygun tevikler mevcut mu? alanlarauygulanacak tevikler bu trden abalarn resmiya da resmi olmayan yollarla onaylanmaseklinde olumlu ynde olabilecei gibi kadnhaklar ihlallerinin ele alnmad durumda ceza

uygulanmas eklinde olumsuz ynde deolabilir.

Performans lmleri ve denetim: Geidnemi adaleti mekanizmalarnn kadnlarakar ilenen sular da iaret etmesi gereineynelik yeni beklentiler, kiisel ya da kurumsalperformanslarn llme ve denetlenmeyntemlerinde yaplan deiikliklerledestekleniyor mu?

Engelleri ortadan kaldrmak ve eriimikolaylatrmak: Kadnlarn gei dnemi

adaletine eriimleri esnasndakarlaabilecekleri pratik engelleri ortadankaldrmak iin gereken admlar atlyor mu?Kadnlarn konutuu anadilin faaliyet dilindenfarkl olmas, toplantlarn kadnlarn katlmnzorlatracakkadar uzak yerlerde yaplmas yada hukuki srelerin maddi yknn kadnlarndeyebileceinin zerinde olmas muhtemelengeller arasnda saylabilir. Kadnlarnzamannn frsat maliyeti de engeller arasndasaylabilir kadnlar evde ocuk bakm ve evilerine zaman ayrmadklar durumda bu emeibir ekilde telafi etmek zorundadrlar. Ayn

zamanda, cinsel ve toplumsal cinsiyete dayaliddet grdklerini ifade eden kadnlar

damgalanma riskiyle de kar karya kalrlarvekendilerine kar su ileyenleri akladklarndada ciddi gvenlik sorunlaryla karlarlar.Gei dnemi adaleti kurumlar ve sreleri, bu

gibi eriim engellerini ortadan kaldrmak iinkadnlarn stlendikleri zarar karlamakzorundadr (dier bir deyile, yerel dillerikonumal, kadnlara seyahat edebilmeleri iindeme yapmal ve ocuk bakm hizmetisunmaldrlar) ve karlaabilecekleri tepkilereve damgalanma riskine kar kadnlar korumakzorundadrlar (rnein, gizli oturumlar yapmal,toplum dna itilmeyi nlemek iin davransaldeiiklikleri salayacak politikalarretmelidirler).

c. Kltr ve tutumlar:

Kurumlarn kendi ilerindeki cinsiyetinyarglar irdelemeye ynelik abalar mevcutmu? Bu, her seviyede kadn alan istihdamederek ve bu kadnlarn sadece gstermelik biraznlktan ibaret olmamasn salayarak birdereceye kadar baarlabilir. Ancak bu sadeceilk adm olabilir. Kadn haklar ile ilgili uzundnemli davransal deiiklikleri tevik etmekiin daha fazlasnn yaplmasna ihtiya vardr.Eitimler ve kadnlarn ayrmclk deneyimlerininortaya konmas bu srete kullanlanyntemlerdendir.9

Aada nemli gei dnemi adaletimekanizmalar gzden geirilerek, kurumlarngemite kadn haklarna gereken ilgiyivermelerini nleyen normatif, yntemsel vekltrel unsurlara iaret ediliyor. Ayn zamanda,bugn gei dnemi adaletimekanizmalarndaki mit verici gelimeler dedeerlendiriliyor ve nyarglara iaret eden vetoplumsal cinsiyete duyarl gei dnemiadaletinin salanmas ynnde gelecektekialmalarda uygulanabilecek alternatiflergelitiren giriimlere UNIFEM tarafndan verilen

destek de tartlyor.


6/27


toplumsal cinsiyet ve geidnemi adaleti mekanizmalarGemite yaanan insan haklar ihlalleriyle uraan gei dnemi adaletimekanizmalar geleneksel olarak yarglamalar, hakikat ve uzlama komisyonlarn,tazminatlar ve kurumsal reformlar ieriyor. Toplumsal cinsiyet yaklamn bumekanizmalarn hazrlanmasna ve uygulanmasna dahil etme mcadelesibugn de devamediyor.

Yarglamalar

Uluslararas yarglamalarSon on be yl iinde atma dneminde cinselve toplumsal cinsiyete dayal iddet olaylar iinadaleti salama ynnde, uluslararas hukuk veitihatta nemli gelimeler yaand. 1993

ylnda Eski Yugoslavya iin kurulanUluslararas Ceza Mahkemesinin kurulutznde yer alan madde ile ilk kez biruluslararas mahkeme tecavz insanlk suuolarak tanmlad. Bunu Ruanda UluslararasCeza Mahkemesinin (ICTR) 1994 tarihlitzndeki benzer hkm izledi. Temmuz2002de Laheyde kurulan Uluslararas ArCeza Mahkemesi (ICC) ile artk en aruluslararas sularn yarglanmas yetkisinielinde bulunduran daimi bir mahkeme

bulunuyor. Bu sular sava sularn, insanlksularn, soykrm ve saldr sularn kapsyor.ICCnin ana belgesi durumundaki RomaKanunu, toplumsal cinsiyete dayal iddeti demuhtemel sava suu ve insanlk suu olaraktanmlyor. Bu hkm iinde tecavz, cinselklelik, zorla fuhu, zorla hamile brakma, zorlaksrlatrma ve benzer nemdeki dier cinseliddet ekilleri sralanyor.10 ICC, bu sularnher birinin ieriini Su Unsurlar metninde dedzenlemi durumda.11 Mahkeme, uluslararashukukta cinsel ve toplumsal cinsiyete dayalsularn tanmlanmas iin nemli bir model

oluturuyor.

atma dneminde yaanan cinsel iddetleilgili uluslararas itihat da ciddi anlamda

gelime gsterdi. ICTRnin Akayesu davasnda(1998) verdii r ac kararla uluslararasalanda pek ok ilk yaanm oldu: uluslararasbir mahkemede ilk kez soykrm mahkm edildi,i atmada yaanan cinsel iddetcezalandrld ve tecavz soykrm suu olaraktanmland.12 Ayrca, Mahkeme kararhkmnde, tecavzn geni bir yasal tanmnyapt. Tecavz kiinin cinsel btnlne karcebri fiziksel saldrdr eklinde tanmland13vebu trden iddet eylemlerinin penetrasyon vehatta fiziksel temas iermesi gerekmediibelirtildi.

Dava mahkemeye geldiinde cinsel iddetsulamalarn iermiyordu. ddianame ancak,yerel ve uluslararas kadn rgtlerinin vezellikle de krsdeki tek kadn hakiminabasyla, ifadede kantlar yer aldktan sonra busular da kapsayacakekilde dzeltildi. Kadnhakimlerin ve dier kadrolarn kendiliindentoplumsal cinsiyet bak asna sahip olarakkadn haklarna katkda bulunacaklarvarsaylamasa da, pratikte genellikle byleoluyor. Ayn zamanda kadn hakim ve kadrolarkadn rgtlerine de ak oluyorlar, ki bu durumAkayesu davasnda da byle oldu. Mahkemenintm safhalarnda eit temsilin olmas, toplumsalcinsiyete dayal sularda adaleti salamakasndan nemli.14 1 numaral grafik,uluslararas mahkemelerdeki kadn hakimlerinoranlarn gsteriyor. Grafikten degrebileceimiz gibi, kadn hakimler hl aznlkdurumundalar.


7/27


Uluslararas Mahkemelerdeki Kadn Hakimler (Toplam Hakim Saysna Oranlar - %)15

Uluslararas / Karma Mahkemelerdeki cinsel ve toplumsal cinsiyetedayal sulardauygulanan dier nemli itihatlar

ICTR2004 ylnda, retmen ve ayn zamanda yerel hkmet yetkilisi olan Sylvestre Gacumbitsine karalan davada ICTRGacumbitsiyi sekiz tecavz eylemini azmettirmekten sulu buldu.Karar, insanlksuu kapsamnda deerlendirildi. Gacumbitsi talimat verme, azmettirme, izin veme ya da altndaalanlarn ya da dier kiilerin bu eylemi yapmalarna engel olamama ve onlar cezalandrmamanedenleriyle ayn zamanda soykrm sulusu sayld.16

ICTYICTRde 1998 ylnda verilen Akayesu kararndan iki ay sonra, ICTY elebii davas hakkndakikararn aklad. Davada drt alan, elebii Belediyesi esir kampndaki tutuklulara hunharca cinselistismarda bulunmaktan yarglanyorlard.17Sanklardan ikisi, kadn tutuklulara kar cinsel iddet suuileyerek eziyet ektirme, ikence ve insanlk d hareketlerde bulunma konusunda daha fazlasorumlu bulunarak mahkum edildi. Ksa bir sre sonra ICTY 1998 Furundija kararn yaynlad.18Furundijadaki mahkeme, Akayesuda yaplan tecavz tanmna istinad etmiyordu. Kararda dahakapsaml bir tanm nerildi. Oral ve anal penetrasyonu da kapsayacak ekilde genileti len tecavztanmyla cinsel iddete kar yasal tepkiyi ykseltti. Ayrca tecavz ICTY Tznde tanmlanmolsa da, ICTY daha az iddet ierencinsel istismarlarn da dier insanlk d hareketler kapsamnaalndn bildirdi.

2001 ylndakiFocadavasnda ilk kez sadece cinsel iddet sularndan dolay kiilere uluslararas bir

mahkeme tarafndan dava ald. Bu davada verilen kararla da ilk kez tecavz ICTY tarafndan insanlksuu olarak tanmland ve yine ilk kez klelikle balantl olarak tecavzden mahkumiyet kararverildi.

19

Sierra Leonezel Yetkili MahkemesiBirleik Devrimci Cephe (RUF) davasnda, zorla evlendirme Mahkemenin 2000 ylndaki tznebal olarak insanlk d bir davran ve insanlk suu olarak tanmland .20 Dava Dairesi zorlaevlendirme ve cinsel kleliin farkl eylemler olmas gibi, tecavz ve zorla evlendirmenin de farklolduunu belirtti ve bylecehepsinden ayr ayrhkm giyilmesi mmkn oldu.21Bu ekilde ilk defazorla evlendirme ululararas hukukta ceza ald. Her ikisi de karma mahkemeler olan Dou Timor ArSular Aratrma Birimi ve Irak Yksek Mahkemesinin verdii cinsel iddet mahkumiyetleri de olumlurneklerdi. Bu artan itihatlarbtn, uluslararas hukukta nemli bir gelime olduunu gsteriyor vebunlar gelecek davalar iin de emsal tekil ediyor.


8/27


Akayesu davas ve dier benzer nemli davalarne kadar kritik olsa da, atma dnemlerindekicinsel iddetle ilgili baarl yarglamalar oknadir grlr. Akayesu karar tecavzle ilgiliuluslararas ceza hukukunu genilettii iinvlse de, hukuk bilimcileri bu kararn ICTR

kararlar arasnda bir istisna olduunu sylyor.Mahkemeyi izleyenlerden biri, 1994 ylnda,soykrmn onuncu yl dnmnde unlarsyledi: ICTR 21 karara imza att: bunlardan18 tanesi mahkumiyet karar, 3 tanesi de beraatkarar. Bu kararlarn yzde 90 tecavzdenmahkumiyeti iermiyor. Daha da rahatsz ediciolan ise, tecavzden mahkum olanlarnsaysnn iki kat kadar kiitecavz davasndanberaat etti. Hkm verilmi davalarn yzde70inde tecavz kararlar Basavclka bilegtrlmedi.22 Yarglamalarn ok az saydayaplm olmas, Ruanda soykrm sresince

yaand tahmin edilen 250,000-500,000 arascinsel iddet olayyla tam bir tezat oluturuyor.

Madurlarn ve Tanklarn KorunmasKadnlarn uluslararas ve karma mahkemeleretank olarak katlmalar ok zordur. Bu zorluklar,cinsel sularn bazlar iin hi de uygunolmayan dava srelerinin daha az mcadelecidoas; cinsel iddet maduru olarak ifadeverenlerin damgalanmas; madurlara karduyarsz davranlmas; ifade veren tanklarnkorunmasna ynelik tedbirlerin dzensizlii;cinsel sulara kar muamelenin genel olarak

ihmal edilmesi olarak saylabilir.

Yarglamalar toplumsal cinsiyete duyarl birekilde gerekletirmek iin aratrmaclardan,ifade alan kiilere ve destek personeline kadarher kademe mahkeme grevlilerinin arasndakadnlar ve zel toplumsal cinsiyet uzmanlaryer almaldr.23 Sierra Leone zel YetkiliMahkemesi, cinsel sularn ok yaygnolduunun ve bu sularn etkili bir ekildeincelenmesi ve yarglanmasnn uzmanlkgerektirdiinin farkna vararak, aratrmackadrosunun yzde 20sini cinsel ve toplumsalcinsiyete dayal iddet davalarna ayrd. Budurum ICTRnin aratrmaclarndan sadeceyzde 1-2sini cinsel ve toplumsal cinsiyetedayal iddet davalarna ayrmasna kyaslanemli bir admd.24 Yarglama srelerindensorumlu olanlar ayn zamanda uygun ve duyarlbir kant toplama mekanizmas oluturmakzorundadrlar. Tanklar uygun bir ekildekorunmal ve madurlar iin uzun dnemli,balamsal olarak uygun ve srdrlebilir birtravma destek hizmeti salanmal, uluslararasyarglamalarda ise seyahat etmesi gerekentanklar iin n hazrlklar yaplmaldr (bu

hazrlklar tanklarn kltrel olarak geldiklerievreye almalarn da kapsamaldr).

Yerel yarglamalarUluslararas yarglamalar pahal ve uzunsrelerdir ve genellikle faillerin byk birkesimine hi dokunmadan yaananlardan enok sorumlu olanlar yarglanmas sreleridir.

Yerel mahkemeler cezasz kalma ihtimaliniortadan kaldrmak ve hukukun stnlnuzun dnemde kurmak adna ok nemlidir.nk yerel adalet sistemleri genellikle atmadnemlerinde sarslm ya da tahrip edilmidurumdadr. Hukukun stnln tesis etmek,uzun dnemli bar ve istikrar salamak iin,kritiktir. Bunun iin de bu kurumlarn tekraroluturulmasna ve toplumsal cinsiyete dayaliddet dahil tm sularn cezasz kalmamasngaranti altna almaya ncelik verilmelidir.

Yerel yarglamalar uluslararas hukuk ve iyi

uygulamalarla uyumlu olarak dzenlenmelidir.rnein ICCnin Roma Kanununun yereleuygulanmas, basite Mahkemenin yargsntanmak ve kanunun kendisini i hukukaentegre etmek demek deildir. Ayn zamandailetim yntemleri ve politikalar da yerele uygunhale getirilmelidir. Cinsel iddet sularyla ilgilitanklarn korunmas iin zel nlemleri ieren,kapal oturum seeneine izin veren, cinseliddet sularnda dorulama istemeyen ve sicilmemurunun cinsel iddet maduru kiilerindavann her aamasna katlmnsalamak iintoplumsal cinsiyete duyarl nlemler25 almas

zorunluluunu getiren Yntem ve TanklkKurallar bu uyumlulatrmaya bir rnektir.Kanun ayn zamanda davacnn cinsel vetoplumsal cinsiyete dayal sular konusundayasal uzmanl olan avukatlar tutmasgerektiini syler ve cinsel sularla ilikilitravmalar konusunda deneyimli kiilerdenoluan Madurlar ve Tanklar Birimi kurulmasgerekliliini belirtir.

Geleneksel ya da Gayrresmi adalet sreleriAratrmalar, atma sonras toplumlardayaayan kiilerin ou iin gayrresmi adalet

sistemlerinin birincil yasal merci olduunugsteriyor.26 atma sonras toplumlardayaayan ou kadn ve daha genel anlamdaou vatanda iin, bunlar tek ulalabilir adalet,arabuluculuk ve uyumazlk zm alanlardr.Bu alanlar adalet iin ne kadar nemli olursaolsun, geleneksel adalet sreleri genellikletabiat gerei toplumsal cinsiyet asndantarafldr ve bu srelere, eitsizlikleriglendirecek kltrel ya da geleneksel normlarhakimdir. rnein, baz lkelerde bir kadntecavze urad durumda, geleneksel olarakya ailenin zararn karlayarak ya da kadn

kendisinin (ve dolayl olarak da ailesinin)onurunu korumak iin tecavzcsyle


9/27


evlenmeye zorlayarak gayr resmi yollahalledilen bir sre iler.27 Bu trden pratiklergayrresmi adalet sistemleri tarafndan dolaylolarak tevik edilir ya da tolere edilir, ya da bukurumlar tarafndan aktif olarak uygulanabilir.atma sonrasnda, bu kurumlar gc elinde

bulunduranlar tarafndan kadnlarn haklarnkorumak iin deil, toplumu yenidengelenekselletirmek ve nceden varolan eitsiziliki ve normlar yeniden canlandrmak iinkullanlabilirler.

Gelenek ve grenek deimezdeildir, aksine yeni sorunlar veihtiyalar karlamak iin evrim geirir.

Gayrresmi adalet sistemlerini dntrmekatma sonras dnemin nceliklerindendir,zira pek ok durum bu yolla ele alnmaya

devam etmektedir. Gelenek ve grenekdeimez deildir, aksine yeni sorunlar veihtiyalar karlamak iin evrim geirir. Bukurumlarla aktif ve yapc bir iliki iinde olmak,onlar toplumsal cinsiyete duyarl ve haklarasaygl organlara dntrebilir, bu ekilde devatandalar adalete ulamak iin ulalabilir,uygun ve katlmc yollara sahip olurlar. rneinGney Afrika Cumhuriyetinde anayasageleneksel liderlerin ellerinde bulundurduklargce bir noktaya kadar izin verir ancak bu gtoplumsal cinsiyet eitliini de ieren anayasalilkelerle uyumlu olarak kullanlmak zorundadr.

Ayn zamanda Gney Afrika Hukuk Komisyonu,tm rfi hukukuanayasayla uyumunu salamakadna yeniden gzden geirmitir. UgandaCumhuriyetinde, Yerel Meclis Mahkemelerinde jri yelerinin en az te biri kadnlardanolumak zorundadr.28

UNIFEMin gayrresmi adaletsrelerine verdii destek

Burundi Cumhuriyetinde, UNIFEM,geleneksel uyumazlk zm kurumu olan

Bashingantahenin duyarllamasndestekledi. Sonuta Bashingantahe,kadnlarn etkin katlmna izin verecek,kadn haklarn ifade edecek ve kadnlaraynelik iddete kar tavrn dahanetletirecek ekilde szlemesini yeniledi.Kadnlarn ilk kez hukuki kararlarakatlmna izin verildi ve bugn heroturumda hakimlerin yzde 40kadnlardan oluuyor. Bu durumundorudan sonularndan biri, kadnlarncinsel iddet sularn bu kurumlarabildirmek ynnde artan gveniyle birliktebu sularn yargland davalardaki art.

Ancak, gayrresmi adalet mekanizmalarnuluslararas insan haklar normlarna uygunekilde dntrmek, resmi hukuk sisteminiyenileme gereine glge drmemeli.

Gayrresmi adalet sistemlerinin kadnlar iin zellikle de cinsel ve toplumsal cinsiyet dayaliddet davalarnda-ulalabilir olan tek adaletarac haline gelmemesi ynnde abaharcanmal Ayn ekilde, resmi yarg sistemi,ar sulara ceza verilmesi ve yaptrmuygulanmas yollarnn uygulanmas asndanda madurlar iin kullanlabilir olmal.29

Hakikataray

HakikatKomisyonlar

Hakikat komisyonlar belli bir lkede gemiteyaanan insan haklar ihlallerini incelemek iinkurulmu kurumlar olarak tanmlanabilir.30 Bukomisyonlar resmi olarak desteklenen, geicive adli olmayan aratrmac kurululardrifade alma, soruturma, aratrma ve akyarglama yapar ve almalarn yaynladklarbir sonu raporu ile sonlandrrlar.31 Bukurumlar ilk olarak 1980lerin banda LatinAmerikada otoriter rejimlerden demokratikdevletlere dnen lkelerde ortaya ktlar. Bulkelerdeki yarglama abalar, eski askerirejimlerin devam eden gc ve onlarn henz

olgunlamam demokrasiler zerindekitehditleri nedeniyle engelleniyordu.

lk ve birinci nesil hakikat komisyonlarndan buyana, bu kurumlar pek ok ve farkl durumda,alma sonras ya da otoriter rejim sonrasgei iin olduka nemli olmaya balad.Bugne kadar en ok bilinen ve zerine en okaratrma yaplp, hakknda en ok yazlanhakikat komisyonu olan Gney Afrika Hakikatve Uzlama Komisyonu (SATRC) apartheidrejimi dneminde yaanan byk insan haklar

ihlallerini ortaya koymak iin 1995 ylndakuruldu. Bugn, SATRCye benzer ekilde,hakikat komisyonlar genellikle madurlar iinak durumalar dzenliyor. atmann kilittoplumsal gruplar ve kurumlar zerindeki rolve etkisini aa karmak iin de kurumsal vetematik durumalar yaplyor. Hakikatkomisyonlar kapsaml bir tarih kayd tutmak vegemite yaanan iddet olaylarn ilan etmekiin kurulmu platformlar gibi hareket edebiliyor.Komisyonlar ayn zamanda, yerel artlarngerektirdii ihtiyalar karlamaya daha dauygun hale geliyorlar. Yerel adalet ve uzla

srelerini birletiriyor Sierra LeoneCumhuriyeti ve Timor-Leste DemokratikCumhuriyetindeki davalar gibi- ve bu sayede


10/27


yerel topluluklar arasndaki etkilerini veilikilerini glendiriyorlar.

Bugne kadar ortalama 40 hakikat komisyonukuruldu. Hesap sorulabilirlik, gemite ilenensularn ve bu sulardan madur olanlarndeneyimlerinin resmi olarak tannmas,kapsaml bir tarih ve vatandalk tanmoluturmak, tazminat iin madurlarn

belirlenmesi, gemile ahlaki/sembolik birkrlma yaratmak, hukukun stnlne veinsan haklarna saygl bir kltrn gelimesinekatkda bulunmak, kurumsal reformlar iinnerilerde bulunmak ve ulus ina sreci veuzla srecinde grev yapacak bir platform

oluturmak, bu komisyonlarn ortakhedeflerinden bazlar.


11/27


2000 ylndan sonra kurulan ulusal hakikat komisyonlar: Kadn Saylar ve Oranlar32

lkeBalangtarihi

Hakikat komisyonununad

Toplamkomisyoner saysiinde kadnkomisyonerlerinsays

Kadnkomisyonerlerinoran

Uruguay 2000 Bar Komisyonu 6da 0 % 0

Gney Kore 2000

Kore Cumhuriyetipheli Ykm zerineBakanlk HakikatKomisyonu

9da 1 % 11

Panama 2001Panama HakikatKomisyonu 7de 2 % 28

Peru 2001Hakikat ve UzlamaKomisyonu 12de 2 % 17

Srbistan-Karada 2002

Srbistan-KaradaHakikat ve UzlamaKomisyonu

(Yugoslav Hakikat veUzlatrma Komisyonuolarak da bilinir.)

15et 3 % 20

Gana 2002Ulusal UzlamaKomisyonu 9da 3 % 33

Timor-Leste 2002Kabul, Hakikat veUzlama Komisyonu 7de 2 % 29

Sierra Leone 2002Hakikat ve UzlamaKomisyonu 7de 3 % 43

ili 2003

Siyasi Tutukluluk vekence UlusalKomisyonu (Valech

Komisyonu)

8de 2 % 25

KongoDemokratikCumhuriyeti

2003Hakikat ve UzlamaKomiyonu 8de 2 % 25

Paraguay 2004Hakikat ve AdaletKomisyonu 9da 1 % 11

Fas 2004Eitlik ve UzlamaKomisyonu 16da 1 % 6

Liberya 2006Hakikat ve UzlamaKomisyonu 9da 4 % 44

Ekvator 2007 Hakikat Komisyonu 4te 1 % 25

Morityus 2009 Hakikat ve AdaletKomisyonu 5te 1 % 20

Solomon Adalar 2009Hakikat ve UzlamaKomisyonu 5te 2 % 40

Togo 2009Hakikat, Adalet veUzlama Komisyonu 11de 4 % 36

Kenya 2009Hakikat, Adalet veUzlama Komisyonu 9da 4 % 44

Kanada 2009Kanada Hakikat veUzlama 3te 1 % 33

Honduras 2010Hakikat ve UzlamaKomisyonu 6da 2 % 33


12/27


Hakikat komisyonlarnda toplumsal cinsiyetianaakmlatrmaYllar iinde, hakikat komisyonlarnnalmalarnda toplumsal cinsiyetianaakmlatrmada ilerleme kaydedildi. Latin

Amerikada kurulan ilk komisyonlar toplumsalcinsiyet eitlii konusunda herhangi biryaklama sahip deildi: Arjantindeki (1983-1984) ve ili Cumhuriyetindeki (1990-1991)hakikat komisyonlar kendi ulusal hakikataraylar iinde toplumsal cinsiyet eitliine yervermenin nemli olduunun farkna varmadlarve talepler iinde bu eitsizlie yer verilmedi.SATRC (19952000), kadnlarn kendihikayerlerini anlatmalar ve kendi adalet veuzla taleplerini ifade etmeleri iin tevikedildii oturumlar dzenleyen ilk komisyondu.Peru Cumhuriyetindeki ve Sierra Leonedaki

hakikat komisyonlar, Gney Afrika rneindenrendikleri temel zerine kuruldu. PeruKomisyonu nemli bir rnek oluturdu. Hemilemlerinde toplumsal cinsiyeti anaakmlatrdhem de komisyonun gnlk ileyii iinetoplumsal cinsiyet etkenini eklemek iin ayr birtoplumsal cinsiyet birimi kuruldu.

Sierra Leone Hakikat ve UzlamaKomisyonunda (20022003), kadn madurlarazel destek hizmeti verildi, bu sayede pek okkadn yaadklar ihlallerle ilgili sessizliklerinibozdu. Bu aratrmalar sonucunda hazrlanan

rapor, atma ncesi dnemde varolantoplumsal cinsiyet eitsizlii ile atma

dneminde yaanan ihlallerin cinsiyeti yapsarasndaki balanty kuran ilk rapordu.33Komisyonun hazrlad sonu raporundazellikle belirtilen uydu Sierra Leonedaekonomik ve siyasal ilikilerin ynetimindeki

dlama ve tekiletirme kltr sivil atmadneminin ncesinde de atma dnemiboyunca da mevcuttu Bugn de varolmaysrdryor devlet yaplarnda ve politikalarnbelirlenmesinde kilit nemde olan gelenekseloturumlarda kadnlar yer almyor. Kadnlar,gvenlik sektr reformu ve atma sonrasdnem ve bar inas iin devlet tarafndannlem alnmas gibi srelerden dlanmdurumdalar.34 Bu dlanma ve eitsizliknedeniyle atmann etkisinin iddetlendii vekadnlarn gemite yaanan iddet olaylarnatlatma yetilerinin arsa, kredi, eitim ve

teknoloji gibi retken varlklara yeterlieriimlerinin olmamas35nedeniyle engellenmidurumda olduu da raporda yer ald. Benzerekilde, TRC tazminat iin yapt nerilerdeyapsal eitsizlikleri hedef almann u gibinlemleri gerektirdiini sylyordu: kadnlarnbask altnda tutulmasna sebep olan tutum venormlar deitirmek iin hukuk reformuyapmak, adalete eriimi salamak, ayrmc rfihukuk ve pratikleri kaldrmak, kurumsalkapasiteyi gelitirmek ve eitim programlaroluturmak. Komisyon, eitim, salk, ekonomikglendirme ve siyasi katlmn Sierra

Leonedaki kadnlarn koullarnn iyiletirilmesiiin ncelik alanlar olduunu dnyor.36

Kadnlar tarafndan hakikat komisyonlarna verilen ifadelerin oranlar


13/27


Cinsel ve toplumsal cinsiyete dayal sularaya da kadnlarn atma deneyimine zelblm ayranhakikat komisyonu raporlar:

Gney Afrika

Peru Timor-Leste Sierra Leone Liberya Fas Guatemala Haiti

Kadnlar hakikat komisyonlarna ok saydaifade vermiken, bu ifadelerden pek ou,ailenin erkek yelerinin yaad ihlallerle ilgilioluyordu. Bu alanda artan deneyim sonradankurulan komisyonlarda baz olumlu pratiklerin

gelitirilmesine yol at. LiberyaCumhuriyetinde, komisyonun toplumsalcinsiyet komitesi ve uzmanlar tarafndanyaplan hazrlk ve grme ncesi desteksayesinde, kadnlarn tank olarak temsilierkeklerle eitlendi ve kadnlar da kendideneyimlerini anlattlar. Tank olarak gelenkadnlarn saysnn beklenenden ok az olduuTimor-Lestede, toplumsal cinsiyet birimikadnlarla 200 derinlemesine szl tarihalmas gerekletirdi ve bu sayedekadnlarn deneyimi hakkndaki fikirlerine katksalam oldular.

Ancak kadnlarn cinsel iddet sular ile ilgiliverdikleri bilgiler hl ok snrl. rnein Timor-Lestede komisyon tarafndan sadece 853cinsel iddet vakas kayd yapld. Bu, atmasresince byk lekte tecavzlerin yaandtahmini ve BMnin Dou Timordaki UluslararasSoruturma Komisyonunun bulgularyla tezatoluturuyor. BM Komisyonu raporununsonular Ocak 1999tan sonra Dou Timordacinsel istismar, tecavz, soyulma ve kadnlarncinsel klelii gibi ciddi iddet biimlerininyaandn ortaya koyuyor.37 Liberyada,

hakikat komisyonlarna ifade vermek iin gelenkadnlarn says erkeklerin saysna eitolmasna ramen, anlatlan iddetdeneyimlerinin yzde 4nden az cinsel iddetve onunla ilikili sularla ilgiliydi. 2005 ylndaDnya Salk rgt tarafndan gerekletirilenalmada aratrlan drt lkede, kadnlarnyzde 80inden fazlasnn cinsel ve toplumsalcinsiyete dayal iddet trlerinden birini yaamolduu sonucuna ulald.38 Bugne kadarkurulan tm hakikat komisyonlarnda, atmadneminde yaanan cinsel iddetin boyutu ilegei dnemi adalet mekanizmalarna

aklananlar arasnda buna benzer farkllklarhep oldu.

Toplumsal cinsiyeti hakikat komisyonlarnnkapsamna dahil etme uygulamasnn bugnekadarki en iyi rnei Timor Lestede yaanm

olabilir. Timor Lestede (2002-2003)komisyonun kadnlarla yapt grmelersadece cinsel iddete deil, kadnlarn sosyo-ekonomik haklarn ve atmann daha genikapsaml etkilerini de ierecek ekilde farklatma deneyimlerine de eildi. rnein,Dou Timor Kabul, Hakikat ve UzlamaKomisyonunun raporu zorla yerindenedilmenin kadnlara alktan saldrya daha akhale gelmeye ve cinsel istismara, zorlaaltrmadan temel zgrlklerin inkrna okeitli zarar olduunu; kadnlarn vatandalkve siyasi haklarndan mahrum kalmasnn,

toplumsal ve ekonomik haklarnn inkredilmesine girift bir biimde bal olduunuortaya koyar.39

Ancak, bu renme sreci dorusal deildir.Kenyada Hakikat, Adalet ve UzlamaKomisyonunun kurulmasn salayan yasa(2008) toplumsal cinsiyete deinmesine ramenkadn komisyonerlere yer vermez, toplumsalcinsiyeti anaakmlatrma stratejisini ya datoplumsal cinsiyet adaletini daha genel anlamdagelitirme planlarn iermez. Komisyon 2009ylnda kendi almalarn ynlendirmek iin bir

toplumsal cinsiyet politikas gelitirmek ynndebir srece girince, toplumsal cinsiyetduyarllnn balangtan itibaren yol gstericiilkeler arasnda olmasn garantilemek iintoplumsal cinsiyete duyarl nlemlerKomisyonun kurucu yasasnda ve Komisyonunkurulmasn salayan kanun ve yetki belgesindeyer alr.

UNIFEM Sierra Leoneda pek ok giriimyaparak, Hakikat ve UzlamaKomisyonunun (TRC) almalarnnglendirimesinde rol oynad. Bu

giriimler unlardr: Kadnlar etkileyen sularn incelenmesinigaranti altna almak iin Kadn alma Kolu,RCye kadn katlmn salamak iin hareketegeen yerel ve uluslararas sivil toplumkurulular ve zel Yetkili Mahkeme ile birliktealmak; Tanklklarn anlatmak iin komisyonagelmeleri ynnde (rnein ulamlar iin)kadnlara destek veren kadn gruplarna, kendiblgelerinde yaayan kadnlarn deneyimlerizerine belgeleri toplayacak ve tecavz sonrashayatta kalanlarn acil tbbi ihtiyalarnkarlayacak olan sivil kurululara fonsalamak;


14/27


Toplanan verinin toplumsal cinsiyet asndanayrtrlmasn salamak iin komisyonunkendisine biliim teknolojisi destei sunmak; ve Kadnlarn ihtiyalarna ve kayglarna cevapvermeleri ynnde destek olmak iinkomisyonerlere ve zt dzey TRC kadrosuna

eitim vermek. Bu eitimin akabindekomisyonerler, tanklar koruma program vetravma danmanlk hizmetleri gibi zel koullaryaratarak, cinsel iddetle ilgili ifadelerintoplanmasn tevik ettiler.

Hakikat komisyonlar araclyla kadnlarnatma deneyimleri asndan adaletisalamak iin en bandan itibaren hakikatkomisyonlarnn almalarna toplumsalcinsiyete duyarl bir perspektif yerletirilmeli vetavsiyeler uygulanmaldr.

Bir hakikat komisyonunun yetkisi oluturulurkentoplumsal cinsiyete duyarl bir kurum olacangaranti etmek iin temel birtakm unsurlara

dikkat edilmelidir. Bunlar: komisyoner seimheyetine kadn gruplarnn dahil edilmesi; kadnalan kotas; cinsel iddetin inceleneceksular arasnda zellikle belirtilmesi; toplumsalcinsiyet biriminin kurulmas; toplumsal cinsiyeteduyal ekilde tanklarn korunmas ve

psikolojik-toplumsal destein salanmaspolitikalar.

Artk daha fazla hakikat komisyonu komisyoneralmnda kadn kotas uyguluyor. rnein,Timor-Leste hakikat komisyonunun yetkiszlemesinde, ulusal ve blgeselkomisyonerlerden en az yzde 30unun kadnolmas gerektii ve ie alrken adaylaratoplumsal cinsiyet uzmanlnn sorulmasgerektii yer alyor. Liberyada kurucu yasadadokuz komisyonerden en az drt tanesininkadn olmas gerektiini belirtiliyor.

Toplumsal cinsiyete duyarl yetki belgesi dili rnekleri:Liberya Hakikat ve UzlamaYasasLiberya Hakikat ve UzlamaYasas: Liberya halknn kadn ve ocuklarn haklar ve korunmasna dair uluslararas anlama veprotokollere balln yeniden teyit eder(Balang, 12. paragraf); TRCnin kadnlarn, ocuklarn ve korunmasz gruplarn deneyimlerini ele almak ve toplumsalcinsiyete dayal ihlallere bilhassa dikkat etmek iin zel mekanizma ve prosedrler uygulamasnmecbur klar(IV. Madde, Blm 4e); Dokuz komisyonerden en az drt tanesinin kadn olmasn garanti eder(V. Madde, Blm 7);

TRCnin insan haklar ihlalleri, toplumsal cinsiyet ve toplumsal cinsiyete dayal ihlaller konularndikkate alacan ve bu konular hususunda hassas olacan kabul eder. Bu ihlallerden yarglanmkiilerin TRC tarafndan ie alnmamasn;komisyonun almalarnda, etkinliklerinde ve faaliyetlerindetoplumsal cinsiyeti anaakmlatrma stratejisinin iletilmesini salar. Bunun iin TRCnin herkademesinde kadnlarn tam olarak temsil edileceini ve kadn ve ocuk madurlarn ve faillerin,sadece haysiyetinin ve gvenliinin korunmas iin deil ayn zamanda tekrar travma yaamalarnnengellenmesi iin de zel mekanizmalarn kullanlacangaranti eder (VI. Madde, Blm 24); TRCnin ifade almak iin hazrlayaca alan cinsel ve toplumsal cinsiyete dayal sular hususuna vezellikle de Liberyada yaanan silahl atma dneminde kadn ve ocuklarn deneyimlerine dikkatgsterecek ekilde oluturmasn art koar(VII. Madde, Blm 26f); Komisyonun kadn ve ocuk haklar konusunda uzman kiileri altrmasn zorunlu klar vekadnlarn ve ocuklarn TRCye ifade vermelerini olanakl klacak ve ayn zamanda da onlarngvenliini koruyacak ve toplumla yeniden btnlemelerini ya da psikolojik iyileme srelerini

tehlikeye atmayacak ya da geciktirmeyecek zel nlemler ya da mekanizmalar uygulayacan garantieder. (VII. Madde, Blm 26o); ve fade verdikten sonra travma yaayabilecek, damgalanma ya da tehdit edilme riskleriylekarlaabilecek kadn ve ocuklar iin olay baznda zel tank koruma nlemleri almasn gerektirir(VII. Madde, Blm 26n).Yasa ayn zamanda oturumlarn gizli yaplmas koulunu koydu ve tanklarn kendi istedikleri dildeifade verebilmesi iin komisyonun zel nlemler almasn zorunlu kld.

Hakikat komisyonu srelerinde toplumsalcinsiyete duyarl zel nlemlerin alnmasnndeki en byk engelin finansman olduubelirtilir: Gney Afrikada aratrmaclar uygun

bir toplumsal cinsiyet aratrmasnn kaynakskntlar nedeniyle snrl olduuna iaret etti;Peruda toplumsal cinsiyet birimi iin fon

bulunamamas nedeniyle bu birim dierbirimlere baml kald ve bu da faaliyetlerini veetkisini nemli lde snrlandrd; Liberyadahem Toplumsal Cinsiyet Komitesinin kurulmas

hem de toplumsal cinsiyet politikasnnbelirlenerek uygulanmas kaynak sorunlarnedeniyle TRC srecinin sonlarna doru


15/27


gerekletirilebildi; Kenyada ise Hakikat, Adaletve Uzlama Komisyonunun yetkiszlemesinde ayr bir toplumsal cinsiyetbiriminin kurulmas ihtimali yer almasnaramen, kaynak sorunlar nedeniyle toplumsalcinsiyet konusunun daha geni bir zel

Hizmetler Birimi altnda dier madurlar veaznlklarla birlikte ele alnmasna karar verildi.Hakikat komisyonlarnn baars ve toplumsalcinsiyete zel etkinlikler iin uygun bir finanskayna ok nemli olsa da, bu durum sadecekstl finanskaynaklar sorunu deildir, ncelikve eldeki fonlarn kullanm sorunudur. Hakikatkomisyonlarnn tm almalarna toplumsalcinsiyet analizini dahil etmek ok nemlidir vebu btenin byklnden bamsz dayaplabilir.

Hakikat komisyonlarnn sonu raporlar da

kadnlarn atma deneyimlerininbelgelenmesini ve uygun tazminat nerilerininyaplmasn salamak asndan baka bir yolsunar. Bu raporlar hem kadnlarn atmadnemi deneyimleri zerine ayrlm blmlerehem de raporun her blmne hakim toplumsalcinsiyet analizine sahip olmaldr. Timor-LesteKabul, Hakikat ve Uzlama Komisyonu (CAVR)sonu raporunda cinsel iddete ayrlm birblm sundu. Bu blmde yle dendi:Tecavz, cinsel klelik ve cinsel iddet,zgrlk savunucular zerinde terr, gszlkve umutsuzluk yaratmak iin oluturulan

kampanyann bir paras olarak kullanlanyntemlerdir. Dou Timorlu kadnlarn yaadcinsel iddet sadece madurlarn deil aynzamanda bamszlk hareketini destekleyenherkesin kendilerine sayglarn ve gayretleriniykmak iin kastl olarak uyguland. Ama, bukiileri Endonezyayla birlemek ynndekipolitik hedefi kabul etmeye zorlamakt.40Komisyon ayrca Endonezya gvenlikglerinin ve destekilerinin, korunmasz DouTimorlu kadnlara ynelik yaygn ve sistematiktecavz, cinsel ikence ve (cinsel klelikdnda) cinsel iddet eylemleri iinde yer

aldn kurumsal pratiklerin ve Endonezyagvenlik glerinin resmi ya da gayrresmipolitikasnn, Endonezya silahl gleri veonlarn emrindeki ve kontrolndeki destekigruplar tarafndan Dou Timorlu kadnlarntecavz, cinsel ikence ve cinselaalanmalarn tolere ettiini vecesaretlendirdiini ortaya kard.41

Peru Hakikat ve Uzlama Komisyonu sonuraporunda, iddetten etkilenen toplumlarda oksayda kadn ve ocuun yerinden edilmesi vesadece kadnlarn alt hanelerin artmas

gibi insan haklar ihlallerinin ekonomik nedenleri

ve sonularnn da nemli toplumsal cinsiyetboyutlar olduuna iaret etti.42

Komisyon raporlarnda toplumsalcinsiyete ayrlan blmlerinde yeralmas gereken konular

nsan haklar ihlallerinin cinsiyeti yanlar; nsan haklar ihlallerinin ve daha geniatmalarn toplumsal cinsiyete grefarkllaan etkileri; Kadna ynelik sularla ilgili ulusal veuluslararas hukuk; Kadnlarn insan haklar ihlalleri karsndakorunmasz kalmasna sebep olan koullar; MilliyetiIik ve iddetle ilikisi zerinden,atmaya nfuz eden kadnlk ve erkeklikideolojileri; atmay belirleyen rkln ve sosyaldlanma/tekiletirme yaratan dier koullarn

toplumsal cinsiyet dinamii; Kadn aktivistlerin hem bireysel hem dergtlrol; atmadan etkilenen toplumlarda yaananpsikososyal travmann toplumsal cinsiyetboyutu; Bireysel ve tematik ak yarglamalardaortaya kan sorunlar; Kadnlara zel ihtiyalarn ve hedeflerin elealnd tazminat ve reformlar iin neriler; Komisyonun bulgularnn toplumsal cinsiyetegreayrtrlm ekilde istatistiksel analizleri; Kadna ynelik sular aratrrken

komisyonun karlat sorunlar; ve Komisyonun almalarnn ve bulgularnntoplumsal cinsiyet asndan snrllklar.

Bilgilerin derlendii kaynak: Vasuki Nesiah ve dig., HakikatKomisyonlar ve Toplumsal Cinsiyet: lkeler, Politikalar veYntemler Uluslararas Gei Dnemi Adaleti Merkezi(ICTJ), 2006

Hakikat komisyonlar tarafndan hazrlanansonu raporlar, hem bireysel zmleri hem detoplumsal cinsiyet eitsizliini hedef alan dahageni reformlar kapsayacak ekilde toplumsalcinsiyete duyarl tazminatlar nermeleri

asndan da nemlidirler. Fas Krallnda,Eitlik ve Uzlama Komisyonu topluma denentazminatlarn toplumsal cinsiyet yaklamdikkate alnarak belirlenmesi ve kadnlaragnderme yaparak, zel gruplar hedef almasgerektii nerisinde bulundu. Komisyonhukuksal reformlara ilikin olarak dauluslararas normlara uygun ekilde, kadnaynelik iddetin ak ve tam bir tanmnnyaplmas arsnda bulundu.43 Timor-Lestedeki CAVR dul kadnlar, yalnz yaayananneler ve cinsel iddete uram olanlar dahilen muhta durumda olanlara verilecektazminatlara ncelik verilmesi gerektiitavsiyesinde bulundu. Ayn zamanda


16/27


tazminatlarn beceri eitimi ve gelir salaycaktiviteleri de kapsamasn ve her tazminatfonunun yzde 50sinin kadn hak sahipleri iinayrlmas nerildi.44 Sierra Leone TRCtarafndan yaplan neriler de hukuksalreformlar ve siyasette kadn temsili iin yzde

30 kadn kotas talebini ieriyordu.

Soruturma komisyonuSoruturma komisyonlar gei dnemi adaletimekanizmalar iin nemli ncller olarakhizmet edebilirler. rnein KenyaCumhuriyetinde, genellikle bakannn adylaWaki Komisyonu olarak anlan Seim SonrasYaanan iddeti Soruturma Komisyonu 2008ylnda kuruldu ve 2007 ylnda yaplan genelseimler sonrasnda yaanan iddet olaylarnaratrmakla grevlendirildi. Komisyonhazrlad raporda Kenyada 2007 ylnda

yaplan Genel Seimlerle ilikili olarak ilenensulardan, zellikleinsanlksularndan, en oksorumlu olan kiilerin hesap vermesi iinoluturulacak zel bir mahkeme talebindebulundu. Waki Komisyonu, bugn Kenyadaalmakta olan Hakikat, Adalet ve UzlamaKomisyonu iin bir zemin hazrlad ve ulatsonular bugn ICC tarafndan yaplanaratrmalarn temelini oluturdu.

BMnin Darfur Uluslararas SoruturmaKomisyonu 2004 ylnda, uluslararas insanclve insan haklar hukuku ihlallerini aratrmak

iin Darfurda kuruldu. Komisyon, geni aplihlallerin gerekten yaand sonucuna ulat.Tecavz ve dier cinsel iddet sular zerinealan zel bir blm olan Komisyon, blgedeilenen sularn yaygn ve sistematik tecavzve cinsel iddet sularn kapsadn ve busularn insanlk sular leinetanabileceini ortaya koydu.45 Komisyon,bulgularnn nda Gvenlik Konseyineyapt neride, konunun aratrlmas ve olasyarglama iin Uluslararas Ar CezaMahkemesine gndermesini syledi. Akabindebu talep yerine getirildi.

Bu kurulularn gelecekteki yarglamalariinzemin hazrlamas ve komisyonunalmalar sresince cinsel ve toplumsalcinsiyete dayal iddet ieren sularla ilgilisoruturmalarn tam olarak aratrlmasnsalamas, bu sular iin gelecekte adaletinsalanmas ihtimalini nemli ldeartrmaktadr.

Ayn ekilde, 2009 ylnda GineCumhuriyetinde, ayn yln Eyll ayndayaanan iddetli bask dnemini aratrmak iin

uluslararas soruturma komisyonu kuruldu. Bukomisyon toplumsal cinsiyet perspektifi

asndan o zamana kadar kurulan dierkomisyonlar arasnda en salam olan idi.Komisyon, Gineli vatandalara kar ileneninsanlk sularnn muhtemel sorumlulararasnda devlet bakann ve pek okmttefikini de sayd. Ve en az 109 kadnn

tecavz ve farkl cinsel iddet trlerine maruzkaldn ve bu sularn kendilerinin insanlksuu olarak saylabileceini ortaya koydu.

Soruturma Komisyonlarna UNIFEMdesteiGinede ve Kenyada UNIFEM soruturmakomisyonlarnn almalarn desteklemekte vesivil toplumu cinsel iddetin kullanmnbelgelemeleri ve bu bilgiyi komisyonlarailetmeleri ynnde yardmc olmakta ok nemlibir rol oynad. Kenyada UNIFEM, SeimSonras Yaanan iddeti Soruturma

Komisyonuna toplumsal cinsiyet danmanolarak destek verdi. Bu ekilde toplumsalcinsiyete duyarl bir srecin ilemesinidestekledi, cinsel ve toplumsal cinsiyete dayaliddetin aratrma srelerine dahil edilmesinisalad ve Cumhurbakanna ve Afrikal AkilKiiler Paneline sunulan sonu nerilerinekadnlarla ilgili sorunlar da dahil etti. Aynzamanda UNIFEM ortaklarla birlikte alarak300 kadnn tankln toplad. Bu tanklklarKomisyona sunularak kadnlarn iddetdeneyimlerinin belgelenmesi saland. Busayede, bu deneyimlerin ele alnmas ihtimalini

artrd. Ginede ise, UNIFEM cinsel vetoplumsal cinsiyete dayal iddetin incelenmesive yarglanmas srelerinde uluslararasbilirkii olarak grev ald.

Soruturma Komisyonlarna UNIFEM desteiGinede ve Kenyada UNIFEM soruturmakomisyonlarnn almalarn desteklemekte vesivil toplumu cinsel iddetin kullanmnbelgelemeleri ve bu bilgiyi komisyonlarailetmeleri ynnde yardmc olmakta ok nemlibir rol oynad. Kenyada UNIFEM, SeimSonras Yaanan iddeti Soruturma

Komisyonuna toplumsal cinsiyet danmanolarak destek verdi. Bu ekilde, toplumsalcinsiyete duyarl bir srecin ilemesinidestekledi, cinsel ve toplumsal cinsiyete dayaliddetin aratrma srelerine dahil edilmesinisalad ve Cumhurbakanna ve Afrikal AkilKiiler Paneline sunulan sonu nerilerinekadnlarla ilgili sorunlar da dahil etti. Aynzamanda UNIFEM ortaklarla birlikte alarak300 kadnn tankln toplad. Bu tanklklarKomisyona sunularak kadnlarn iddetdeneyimlerinin belgelenmesi saland. Busayede, bu deneyimlerin ele alnmas ihtimalini

artrd. Ginede ise, UNIFEM cinsel vetoplumsal cinsiyete dayal iddetin incelenmesi


17/27


ve yarglanmas srelerinde uluslararasbilirkii olarak grev ald.

Gayrresmi hakikat aray nlemleriGayrresmi sivil toplum giriimleri hakikatarayn daha ileriye tamak ve kadnlarn

yaad ihlallerin hesap verilebilirliinisalamak asndan nemli bir rol oynad. 2000ylnda, kinci Dnya Sava srasnda binlerceAsyal seks klesinin yaadklarnn hesabnnsorulabilmesi iin uluslararas ve yerel siviltoplum kurulular Tokyoda Uluslararas KadnMahkemesi dzenlediler. On yl sonra Mart2010da Guatemala Cumhuriyetinde yerel siviltoplum rgtleri tarafndan, lkede yaananuzun silahl atma dneminde cinsel iddetemaruz kalan kadnlarn ifadelerini dinlemek iinbir Vicdan Mahkemesi kuruldu. Bunlargenellikle sembolik dzeyde nlemlerken, bu

mahkemeler yine de tanklarn kendihikayelerini anlatmalar ve yarglarn hkmvermesi ve gelecekteki yarglamalar iinbulgular sunup tavsiyede bulunmas iin birplatform ilevi grd. Ayn zamanda, bunlargelecekteki muhtemel yarglamalar iinbelgelenmi oldu. Guatemala Mahkemesindekidavada, atma dneminden en ok etkilenenancak hl tekiletirilmeye devam eden veadalet aray asndan nlerinde ancak snrlalanlar bulunan yerli kadnlara zellikle destekverildi.

46

Tazminatlar

Tazminat, su ve ihlallerin dorudansebep ve sonularnn tesinegemelidir;Tazminatlar kadnlarn ve gen kzlarnhayatlarn olumsuz ynde ekillendirensiyasi ve yapsal eitsizlikleri hedefalmaldr.Kadnlarn ve Gen Kzlarn Hukuk Yoluna Bavurmave Tazminat Haklar zerine yaynlanan NairobiDeklarasyonu (2007)47

En geni anlamyla tazminatlar gemizararlar, zellikle de yaygn olarakatma yada bask dnemleri ile ilikili sistematik insanhaklar ihlallerinin tazmin etmek iin- iyiletirmeamac olan nlemlerdir. Gemite yaananinsan haklar ihlallerini iyiletirme amacylatasarlanan tm nlemler arasnda, tazminatlaren dorudan ekilde madura odaklanr veaslnda sadece dar anlamda tanmlanmekilde tazminat demesi yapmak asndandeil, ayn zamanda atma sonrastoplumlardaki toplumsal cinsiyet eitsizliinindntrlmesine katkda bulunmak asndan

da daha byk bir potansiyel barndrrlar.

Tazminat terimi madurlarn zararnkarlamak ynndeki ahlaki ykmllk fikri-pek ok uluslararas anlamada yer alr ve pekok geleneksel adalet sisteminde bulunan birilkedir. Hibir nlem ciddi insan haklarihlallerinden kaynakl zararlar telafi

edemeyecek olsa da, tazminatlarn amaczarar onaylamak, sorumluluu kabul etmek vebu zararlar onarmaya katk salayacak maddi, sembolik ve ahlaki- nemleri almaktr.

BM Ar hlal Madurlarnn Hukuk YolunaBavurma ve Tazminat Hakk ile lgiliUluslararas nsan Haklar Hukuku GenelKurallar ve Esaslar ile Ar Uluslararasnsancl Hukuk hlalleri48 tazminat hakknnyerine getirimesine ynelik bir klavuzniteliindedir. Tazminat programnn elerinibelirler. Bu eler: zarar karlama, telafi,

rehabilitasyon, tatmin ve tekrar gereklememegarantisidir.

Bu unsurlarn her biri toplumsal cinsiyetperspektifinden incelenmelidir ki tazminatprogramlar basite toplumsal cinsiyeteitsizliklerini ve haksz uygulamalar yenidenretmesin. rnein, zarar karlamann tanmgeleneksel olarak madurun eski durumunadnmesini salamak olarak anlalr. Bu,tazminatlarn hukuki temelini oluturur. Kadnlariinbunun anlam genellikle, eitsiz ve adaletsizolan eski duruma dnmelerini salamaktr. Bu

durumda yasa uygulanm da olsa, zararkarlama niyeti yerine getirilmemi olur. Aynekilde tekrarlanmamasna ynelik garanti de,resmi atma durmu olsa da yksek dzeydeiddet grmeye devam eden kadnlar iin pekanlam ifade etmez. Bu nedenle, tazminatprogramlar atmann temel sebeplerini hedefalmal ve kadnlarn gveliini daha ileri birnoktaya tamaldrlar ki ana amalarn yerinegetirebilsinler.

Kadnlarn toplum iindeki konumlar ve atmancesinde ve atma srasnda stlendikleri

roller ve yaadklar deneyimler somut birekilde saptandktan sonra tazminat artlarbelirlenebilir. Kapsam dahilindeki ihlallerkadnlarn deneyimlerine uygun olmaldr. ouprogram, zorla gebelik, zorla ksrlatrma vezorla krtaj gibi reme ile ilgili ihlallerin tazmininikapsam d brakarak dolayl olarak kadnlarakar ayrmclk uygulamaktadr. Ayn zamandakadnlarn atma dnemlerinde orantsz birekilde deneyimledikleri sosyo-ekonomik ihlallerdizisi de grmezden gelinmitir.

dari tazminatlar

dari tazminat programlar49 pek ok farklbiimde olabilir: bireysel balar ya da tazminat


18/27


demeleri; gemite yaanan iddetolaylarndan en ok etkilenen blgelerihedefleyen toplumsal tazminatlar; madurlarnhizmetlere ncelikli eriimini salayacakkoullar;ya da anma giriimlerive resmi zrlergibi sembolik nlemler. Kapsaml ve etkili bir

tazminat program tm bunlarn hepsinikapsayacaktr.

Bireysel demeler ya da hibeler kadnlar iinolduka yararl olabilir. nk bunlar gemiteyaanan zararn etkilerini azaltmak iinkullanlabilecei gibi ayn zamanda daekonomik glenmeye yardmc olur. Bu amadorultusunda, maddi tazminatlar, kadnlar iinbu amalar gerekletirebilecek ekildednlmelidir. Ayrca ailedeki ve toplumdakig ilikileri ve daha geni balamsal faktrlerde dikkate alnarak datmgerekletirilmelidir.

rnein, cinsel iddet grm olanlarayaplacak tazminat demesinin, kadnlarn dahafazla damgalanmaya maruz kalmayacaklar birgizlilik iinde yapldndan emin olunmaldr.demelerin datm, kadnlarn gereklibelgelere ya da banka hesaplarna eriimi olupolmad dikkate alnarak yaplmaldr. GneyAfrikada, tazminat programlarndanfaydalanmalar ngrlen Afrikal kadnlardanpek ou, apartheid miras nedeniyle kendibanka hesaplarna sahip deildi. 1999 ylndayaplan acil ihtiyari demeler ve 2003 ylndakibireysel tazmin demelerinin her ikisi de bu

nedenle ou kez erkek aile bireylerininhesabna yatrld. Bu da, kadnlarn denenpara zerinde snrl kontrol olmasna hatta hiolmamasna sebep oldu. Baz durumlarda,denen parann nasl harcanacana dairgerginlikler aile ii iddeti yaanmasna katkdabulunmu oldu.50

Kadnlara yaplan tazminat demeleriTazminat demelerinin datmna dair cinsiyetegre ayrlm bilgiler ok snrldr.51 Elimizdekisnrl verilerden bazlar Timor-Leste hakikatkomisyonundan elde edilmitir. Bu komisyon

alt dnemde 516 erkek (yzde 73) ile 196kadna (yzde 23) acil ihtiyari tazminat demesigerekletirdi.52Sierra Leoneda BM Bar Temin Fonutarafndan finanse edilen 1. Yl Projesi 2918cinsel iddet madurunun ve 4745 savadulunun her birine 100 dolar dedi. Ayrca, 235kadn da fistl ameliyat oldu ya da cinseliddetten kaynakl salk sorunlar iin farkltrde tbbi tedavi grd. Ancak, organlaralnm kiiler gibi tazminat alan dier madurkategorilerine dair cinsiyete gre ayrtrlmverilere sahip deiliz.53 ICC Madurlar iin

Vakf Fonu, uluslararas mahkemeye bal ilktazminat fonu. Bugn bu fon, Kuzey Ugandadave Kongo Demokratik Cumhuriyetinde yaayan

ve zel ihlallerden madur olan 13000 kiiyeyardm ediyor.54 Bunlardan 3100 tanesi cinselve toplumsal cinsiyete dayal iddet madurukadnlardan oluuyor. Dier ava gazileri,savaan glerle ilikisi olan ocuk ve genler,ikence, sakatlama ve tbbi mdahale

gerektiren dier saldrlarn madurlarn dakapsayan tazminat hakk sahipleri ile ilgilicinsiyete gre ayrtrlm veriler mevcut deil.

Toplumsal cinsiyete duyarl tazminatlarkonusundaki gelimeler ciddi eksiklikler vesorunlarla birlikte devam ediyor: tazminatlarnadiren tam olarak ve kapsaml bir ekildedeniyor; eriim problemleri (kadnlarn farklyerlerde yayor olmas, ulamn sorunluolmas, dil problemleri, okuma yazma bilmemeve kendi haklaryla ilgili bilgilerinin olmamas ve

bundan kaynakl sebeplerden) kadnlarntazminat isteinde bulunmalarnsnrlandrabiliyor. ou durumda, tazminatsistemlerini toplumsal cinsiyete duyarl birekilde ekillendirmek, basite cinsel iddetsuunu tazminat gerektiren ihlaller listesineeklemekle snrl kalyor (bu da kadnlarnatma dnemlerindeki deneyimlerini vetazmin edilmesi gereken kategorileri basitecinsel iddet maduru olmaya indiriyor). Ya da,toplumdaki cinsiyeti g ilikilerini ve builikilerin iyiletirilmesi amacn nasletkileyeceini dikkate almadan, hali hazrdaki

tazminat programlarna kadnlar eklemekleyetiniliyor.Hizmetlere eriimin salanmasyla bireyselhibelerin eksiklikleri giderilebilir ve bu durumbelli bal zararlarn etkilerinden bazlarylabaa klmasnda yardmc olabilir. rneincinsel iddetin beden ve ruh sal zerindeciddi etkileri vardr ve yardm nlemleripsikososyal bakm ve tbbi hizmetlere eriimi dekapsamaldr. rnein, Sierra Leoneda cinseliddet madurlarna verilmesi gerekentazminatlar iinde fiskl ameliyatnn da olmasgerektii nerildi. Tecavz sonras doan

ocuklar iin destek, krtaj ya da evlat edinmeyollarna eriim, anti-retroviral haplarn ya daihtiya duyulan dier ilalarn salanmas,cinsel iddet madurlar iin salanabilecekdier hizmetler arasnda saylabilir. Hizmetlereeriim ise zellikle ihlallerin fiili zararlarnazaltmaya ynelik olmaldr.

Kolektif tazminatlarKapsaml tazminat programlarnndzenlenirken kolektif tazminatlara gn getikedaha ok nem verilmeye balanyor. zelliklede corafi olarak belli bir blge ya da kimlik

temelinde ihlallerin yaand durumlarda ya dadevlet yardmlar nedeniyle bir lkenin belli bir


19/27


blgesi kastl olarak az gelitirilmi ya datekiletirilmise ve bu durum atmannsebebi ya da sonucu olmusa, yardmlarkolektif olarak datmak daha fazla saydainsann bundan yararlanmasn salar. Ayrca,kolektif tazminatlar bireysel ihlallerin daha geni

etkilerine iaret etmeye balayabilir. rneinatma dneminde yaanan cinsel iddetgenellikle aileler ve topluluklar arasndakibalarn kopmasna ve terrn ortayakmasna sebep olur, ki bu da kiiyi aankastl bir zarardr. Fasta,yasad gzaltmerkezlerinin tek tek gzaltndakiler zerindekideil tm toplumdaki etkisini dikkate alarak bumerkezlerin bulunduu yerlerde yaayanlarakolektif tazminatlar verildi: bu topluluklarnyaad blgelerde bulunan gzaltmerkezlerinin gizliliinin srdrlebilmesi iinburada yaayanlarn tekiletirilmesi ve izole

edilmesi gerekiyordu ve bu amaca ulamakadna insanlar devletin ekonomik ve sosyalyardmlarndan toplu olarak dland.55

Kolektif tazminat programlarn dzenlerkenmzakereler de oldukanemlidir. Aratrmalar,iddete maruz kalmann kadnlar ve erkeklerzerinde farkl etkileri olduunu gsterir veyaananlarn etkisini ortadan kaldrmak iin negibi nlemler alnmas gerektiine dair nerilersunar. Ayn ekilde, belli topluluklar hedef alankolektif programlar da eskiden yaanantekiletirmenin ve g ilikilerinin farknda

olmal ve bu faktrleri de ele almaldr. ICCMadurlar iin Vakf Fonu zerine yaplanyakntarihli bir aratrmada, Kuzey Ugandadaaratrmaya katlan erkeklere kyasla kadnlarntoplu tazminatlardansa bireysel olanlar tercihettikleri sonucuda ulald: Vatandalarnbireysel olarak m topluluk olarak m yoksaher iki ekilde mi yardm almas gerektiisorulduunda, kadnlarn ok byk bir ksm(yzde 59) bireysel olarak derken, erkeklerinbyk bir ksm ise (yzde 55) ya toplulukolarak ya da her iki ekilde cevabn verdi.Aratrmada, bu topluluklar zerine yaplan

kapsaml bir incelemeye dayanlarak butercihlerin, kadnlarn iinde yaadklartopluluklara gvensizliini yanstyor olabileceisonucuna ulald. Sonularhalihazrda varolang ilikilerini ortaya koyuyor ve tazminatlarnne ekilde olacana dair karar alma srecindekadnlarn tekiletirilebilecei ihtimalinigsteriyordu.56 Aratrma, kadnlarngrlerinin eit derecede yanstlmasn vehedeflenen insanlarn hepsinin tazminatlardanfayda salayabilmelerini garanti altna almakiin kadnlarn atma sonras karar almasrelerine katlmnn gerekli olduunu tekrar

vurgulam oldu.57

Sembolik tazminatlar

Bu nlemler devletin zr dilemesini, antlar,yeniden definleri ya da cadde ve kamubinalarnn yeniden isimlendirilmesinikapsayabilir. Bu programlarn toplumsalcinsiyete duyarl olmalar ve kadnlarn ulusaltarihte oynadklar farkl rolleri kadnlar

sadece madurya da bakm emei harcayanlarolarak resmetmeden iermesi garanti altnaalnarak, sembolik tazminatlarn silahlatma dnemlerinde ve sonrasnda retilenbaskn kadnlk ve erkeklik rollerine meydanokumak58 amacyla kullanlmalar salanabilir.Sierra Leone Cumhurbakannn lkedeyaayan kadnlardan zr dilemesi, bu trdensembolik tazminatlara bir rnektir. 27 Mart 2010tarihindeDnya Kadnlar GnCumhurbakan Ernest Bai Koroma halknnnde devletin kadnlar silahl atmannvahetinden koruma grevini yeteri kadar

yerine getirmediini syledi.59

Sierra Leonealkadnlara yaplan yanllar iin zr diledi vesilahl gler adna kadnlarn affn istedi.Bundan sonraki srete kadnlarn haklarnkorunacana dair gvence verdi. Koroma aynzamanda Sierra Leonedaki geleneksel vekltrel pratiklerin kadnlarn insan haklarnar ekilde ihlal ettiini kabul etti.

Tazminatlar yoluyla toplumsal cinsiyeteitliini gelitirme rnekleri

Peruda tazminatlar konusuna toplumsal

cinsiyete duyarl bir perspektifle yaklalarak,sembolik nlemlerin yannda salk, barnma veeitime eriimin de programn erevesine dahiledilmesiyle nemli kazanmlar elde edildi.Fasta kadnlarn karlatklar zararlarn(madurlarn akrabalarn da ierecek ekilde)ayrca tannmas, tazminatlar konusundakigemi yaklamlarn ayrmc uygulamalarnnfarkna varlmas ve cinsel saldrlarn zarartazmin edilecek ihlaller kategorisine dahiledilmesiyle toplumsal cinsiyet temelli birtazminat yaklam gelitirildi. Ayrca, hakikatkomisyonu raporu da, eriat miras hukukundabelirtilen ekliyle en yal erkek akrabannyerine, ailedeki kadn aile reislerinin detazminatlar dorudan ve eit ekildealabilmesini salayacak bir sre nerdi.

Toplumsal Dnm asndan TazminatlarTazminat programlar toplumsal cinsiyetadaletini salama potansiyellerini en yksekdzeyde gerekletirebilmeleri iin, hem hedefgzetmeli hem de dntrc olmaldrlar:savunmasz ya da muhta gruplar iinde belirlibir kesime uygulanacak ekilde hedefgzetmeli, esas eitsizliklere zm bulacakekilde de dntrc olmaldrlar. Tazminatprogramlarnn dntrc potansiyeline en iyi


20/27


rnek arazi iadesidir. Bu programlarda,tazminatlar arazi ve mallarn geri iadesini dekapsar; ancak pek ok durumda kadnlarntapuya eriimi ya yasal olarak ya da pratiktekabul edilmez. Bu durumda tazminat, adaletsizbir sistemi yeniden tesis etmek yerine,

kadnlara erkeklerle eit ekilde tapu ve mirashakk tannmasn da kapsamna almaldr.

Dntrc hedeflerin etkisini ve srekliliinigaranti altna almak iin, daha geni kalknmagiriimleri ile uyumlu tazminatlaruygulanmaldr. rnein, arazi iadesidurumunda, araziye eriim toprak reformuyla vearazi kullanm hakk yasas da dahil daha genelanlamda yeniden datm politikalaryla birliktednlmelidir; ayn zamanda krsal kalknmaprogramlar ile de balantl olmaldr. Bylece,bu programlarla gelitirilen beceri, teknoloji ve

krediye eriim olanaklarnn yannda pazarlaraulam salayan yol yapmpolitikalarnn tmkadnlarn geimlerini salama kabiliyetleriniartrr ve toprak sahiplii ve mali kontrolkonusundaki arpk toplumsal cinsiyetyaplarnn dntrr.60

Tazminatlarn dntrc olmas ynndekiihtiya, uluslararas politika ve hukukta datannmaya balad. zel Raportrn 2010ylnda Kadna Ynelik iddet zerineyaynlad tematik rapor kadnlar iin tazminatuygulamalarna ayrld ve tazminatlarn

dntrc rollerini yerine getirmesiihtiyacndan bahsediyordu. Bu raporunncesinde, Amerika lkeleri nsan HaklarMahkemesi, Meksika devletini mahkum ettiiParmuk Tarlas davasnda r ac bir kararaimza att (2009). Dava, kz karma, cinselsaldr ve ikisi reit olmayan kadnnldrlmesi davasyd. Mahkemede, bu sularndzgn bir ekilde aratrlmad ya dayarglanmad ortaya kt vedevlet tarafndanailelere tazminat denmesi karar verildi. Ancakbununla da yetinilmeyerek, bu tazminatlara ynveren ilkelerin de dntrc etkisi olmas

gerektii belirtildi.61

Tazminatlarn toplumsalcinsiyete duyarl ve dntrc olmas gereisavunulurken, hkmde ayn zamanda buihlallerin yaanmasn ve sulularn cezaszkalmasn salayan ayrmcln sistematikkarakterinin de dikkate alnmas gerektiinin altizildi.

Ulusal MzakerelerGei dnemi adaleti nlemlerinin ulusalmzakereler araclyla ekillendirilmesi, bunlemlerin yerelde sahiplenilmelerini salamak,etkilerini ve geerliliklerini artrmak iin nemli

bir ara olarak grlr. Genel Sekreter, 2004ylnda yaynlanan Hukukun stnl ve Gei

Dnemi Adaleti raporunda, en baarl geidnemi adaleti deneyimlerinin, baarlarnbyk oranda halkla ve madurlarlagerekletirdikleri mzakerelerin saysna vekalitesine borlu olduklarn belirtir.62 Hem buraporda hem de daha sonra ulusal mzakereler

zerine yaynlanan OHCHR Hukukunstnln Salayacak Aralar raporunda63kadnlarla zel mzakereler gerekletirilmesiihtiyac belirtilir.64 Dahas, Birlemi MilletlerinGei Dnemi Adaletine Yaklam balyla2010 ylnda yaynlanan rehberde, GenelSekreter yle der:

Toplumsal cinsiyet eitsizlii toplumsaleitsizliklerin en yaygn formlarndan biridir veatma zamanlarnda ve byk insan haklarihlallerinin yaand durumlarda genellikledaha da ktleir [cinsel iddet] sularnn

anlatlmas durumlarnda yaanan toplumsaldamgalanma, travma ve kadnlarn kamusalkarar verme srelerinden dlanmalarkadlarn gei dnemi adaletimekanizmalaryla iliki kurmalarn zelliklezorlatrr.65

atma sonras yeniden ina ve bar teminisrelerinin her aamasna kadnlarn katlmnsalamak, Gvenlik Konseyinin 1325 saylKararnn ana ayadr. Bu ekilde, katlm vetemsil gibi demokratik ilkeler yerine getirileceigibi, gei dnemi adaleti programlarnn

tasarlanmasnda kadnlarn yer almas tekbana da iyi bir uygulamadr: bu programlardanfaydalanacak olanlar iin etkili mekanizmalaroluturmak bu kiilerin kendi katlmlarolmadan mmkn deildir. Mzakerelerinkendileri de tazmin ve glendirme asndanbir ara olabilirler: madur olan topluluklargenellikle eski rejimler tarafndan tekiletirilmiolanlardr ve katlm, eit vatandalk vehukukun stnlne dayal yeni haklar temellibir rejimi iaret edebilir. Toplumsal cinsiyeteitsizlikleriyle ilgili olarak, kadnlarla yrtlenzel mzakereler,onlarn da eit haklar olduu

ynnde gl bir iaret verir.

katlm, eit vatandalk ve hukukunstnlne dayal yeni haklar temelli bir rejimiiaret edebilir.

Anketler, halk toplantlar ve odak gruplarmzakere yntemlerinden bazlardr. Ancak,mzakereler atma dneminin hemensonrasnda gerekletiriliyorsa, etik ve gvenliksorunlar da dikkate alnmaldr. Katlmclarnmahremiyetini ve gvenliini korumak iinnlemler alnmaldr. Mzakereler lkenin her

blgesinden gelen kadn gruplaryla birlikteyaplmal ve lkede yaayan farkl kimliklerdeki


21/27


kadnlarn temsilcileri bu toplantlarakatlmaldr. Farkl kimlikler sosyo-ekonomikstat, corafi konum, etnisite, dini ballk veya farklarn kapsamal; lke iinde yerindenedilmi kiilerin yaad kamplar gibi,atmann etkilerini en iddetli ekilde yaam

kiilerin olduu blgelere ulamak iin zelaba sarfedilmelidir.

Son olarak, mzakereler mnferit olmamal;alnmas gereken kararlar varsa ya da yenipolitikalar dnlyorsa bu toplanty izleyensreler iletilmelidir. rnein RuandadaGacaca sreciyle66 birlikte, hapishanelerin okkalabalk olmasndan ve srece saygdandolay binlerce tutuklu serbest brakld. Ancakbu karar verilirken, tutuklularn salverildikleri veentegre olmalarnn beklendii topluluklardayaayan kadnlarn gr dikkate alnmad.

Kadnlardan bazlar birden kendilerini,sevdikleri insanlara tecavz eden ya da onlarldren ve yaptklarndan tr sorumlututulmayan adamlarla ayn topluluk iindeyaarken buldular. Benzer ekilde Afganistanslam Cumhuriyetinde devam eden yenidenbtnleme ve uzlama plannda Talibanglerinin kendi memleketlerine dnmelerineizin verilecek. Bu plan da kadnlarnkarlatklar hakszlklar pek ok adansrdrme riskini tayor. Bu nedenle de yenidenbtnleme ve hesap verebilirlik asndanalnacak her trl kararda kadnlarn katlm

kritik nemde.

Kurumsal reformDevlet ve vatandalar arasndaki gveniyeniden kurmak ve srdrlebilir bir barntemellerini oluturmak iin, atma ya da baskdnemlerindeki hak ihlallerinden sorumlu olankurumlarn reformdan gemesi gerekir.Kurumsal reformlar geleneksel olarak insanhaklar ihlali suu ileyen devlet kurumlarnn zellikle de yarg ve gvenlik sektrlerindefaaliyet gsterenlerin- kapatlmas anlamnagelir, ayn zamanda daha geni lekli

reformlarn yaplmas, yaananlarn tekraredilmemesini garantilemek iin kapasitegelitirme ve insan haklar eitimlerininverilmesi de yaplabilecek reformlararasndadr.

Artan gvensizlik ve devam eden toplumsal vekriminal iddetin kadnlar zerindeki devameden etkisi erkeklere oranla ok daha fazlaykenve kadnlarn ynetime katlmn ve yenidenina abalarn engellerken, atma dnemininhemen ardndan yaplacak adli sektr reformuzellikle nemlidir. Toplumsal cinsiyete duyarlreformlar eriim engellerini hedef almaldr. Buengeller yasal ya da siyasi engeller olabilir

(rnein, aile ii iddeti ya da evlilikte yaanantecavz su sayan yasalarn olmamas gibi) yada balamsal engeller olabilir (rnein polisglerinin kadna ynelik iddet konusundaduyarl olmamas ve kendi grevlerindenhaberdar olmamas, hukuki yardmn

bulunmamas ya da mahkemelerin sadece ehirmerkezlerinde bulunmas gibi). Reformlar aynzamanda yarg sektr ve gvenlik sektrndealan kadnlarn saysn artrmak iin kotauygulamasn da iermelidir. rnein Liberyadakadnlar gvenlik sektr reformlarna dahiletmek iin olduka aba harcand. e almlardakadn kotas uygulamas, yeni kadn alanlariin zel eitimler dzenlemek kullanlanyntemlerdenbazlaryd. Pek ok lkede, polismerkezlerinde kadnlar ve ocuklarn yargyaeriimlerini desteklemek iin zel birimlerkuruldu.

Gvenlik anlay ve tm sivillerinkorunmasnda gvenlik sektrnn rol ile ilgiliyaplacak reformlar da eit derecede nemli.Ruanda Savunma Kuvvetleri (RDF), UNIFEMile ibirlii iinde, binlerce subayn cinsel vetoplumsal cinsiyete dayal iddeti anlamas,nlenmesine yardmc olmas ve bu trdeniddete tepki gstermesi iin bir eitimkampanyas balatt. Yaratc bir eylem rneiolarak, bu ortaklk toplumsal cinsiyete duyarlbir gvenlik sistemi reformunu daha ileri tadve RDFnin gvenlik kavramsallatrmasn

insan gvenliini de kapsayacak ekildeyeniden dnmek ynnde tevik etti zellikle de cinsel ve toplumsal cinsiyete dayaliddeti bir gvenlik tehdidi olrak tanmlad ve bukapsamda RDFnin bunu nleme rolne iaretetti.

Ancak kurumsal reformlar, geleneksel olarakyarg ve gvenlik sektrlerine odaklanmanntesine geerek, daha geni anlamda gemiteyaanan toplumsal cinsiyet adaletsizliklerinidzeltecek nlemleri de iermek zorunda.Hukuki denetimlerin yaplmas, cinsiyet ayrmc

yasalarn kaldrlmas, kadn haklarn ileriyetayan ve gemite yaanan ayrmclk vetekiletirme koullarn tersine evirmekamacyla kota ve/veya farkl nlemler alanyasalarn karlmas gibi politikalaruygulanmal. rnein, Gney Afrikadademokratik ynetime geildikten sonra,apartheid sonras ynetimi ele geiren hkmetnceden yrrlkte olan tm ayrmc yasalarkaldrd, kadnlarn hkmette temsili iin kotauygulamas balatt ve nemli devletkurumlarnda toplumsal cinsiyete duyarlbteleme almalar balatt ki uygulanan

politikalarn gemiteki oranszlklarntelafisinde olumlu etkisi olsun.


22/27


sonu: toplumsal cinsiyete duyarl

gei dnemi adaleti

67

Kadnlarn Bar Teminine Katlm balkl 2010 ylnda yaynlad raporda, GenelSekreter tm aktrleri, hakikat komisyonlar, tazminat programlar ve ilgili kurullardatoplumsal cinsiyet duyarllnn asgari standartlarnn yerine getirmeyeard68Elinizdeki politika nerileri ieren raporunbu blmnde gei dnemi adaletininen yaygn iki alan olan hakikat aray ve tazminatlar asndan toplumsal cinsiyeteduyarll artracak birincil tavsiyeler sunulacak. Bu tavsiyeler yukarda tanmlanan kurumsal reform alann hedefalyor: normatif, yntemsel ve kltrel.

Hakikat Komisyonlar:69Normatif:

Komisyonun yetki szlemesinde toplumsalcinsiyete dayal sularn ele alnacana ynelikbir artn yer almasn ve direktifin kadnlarndeneyimledikleri iddet trlerini belgeleyenatma-haritalamasndan yararlanlarakhazrlanmasn salayn. Bu haritalama, hakikatkomisyonu araclyla sularnbalanmasnn kadnlarn adalet ihtiyacylauyum iinde olmasn garanti altna almak iiniddetin etkilerini, yaand zaman aralklarnve aktrlerini iermelidir; Komisyonun modelinin ve yetki szlemesininyaygn ulusal mzakere sreleri ile

oluturulmasn ve bu mzakerelerin kadnrgtleriyle zel olarak yaplan toplantlar dakapsamasn salayn; Kadnlarn atma deneyimlerinin hakikatarayn gerekletiren kurulun almalarerevesinde olduunun ve bunlarn anlatlmasgereinin, iletiim ve sosyal yardm sreleriaraclyla olduka yaygn bir ekildebilinmesini salayn.

Yntemsel: Komisyonun balangcnda ayr bir toplumsalcinsiyet birimi kurun. Bu birimde alanlar

zenli bir ekilde seilmeli ve almalarnakaynak ayrlmal. Toplumsal cinsiyet birimi tmkomisyon alanlarna dzenli eitimler vermelive bu konuda duyarllklarn artrmal. Aynzamanda bu birimin, komisyon almalarnnhepsinde toplumsal cinsiyetinanaakmlamasn salama yetkisi olmal. Bubirim toplumsal cinsiyete zel faaliyetlerdebulunmal (rnein kadnlar iin ayrsoruturmalar gibi) ve sonu raporununtoplumsal cinsiyet perspektifi ile yazlmasnsalamal (sonu raporunda kadnlarndeneyimlerine zel blmler olmasnn yannda

raporun tmnde toplumsal cinsiyet perspektifiolmal);

Kadnlarn eriimleri nndeki engelleriaada sralanan koullar salayarak ortadan

kaldrn: hakikat komisyonu grmelerinde ocukbakm hizmeti sunarak; gvenli bir ulam imkan sunarak; tercme hizmeti sunarak; uygun yemek ve iecek servisi sunarak; deneyimlerini anlatan kadnlara grmencesinde, srasnda ve sonrasnda- psiko-sosyal destek sunarak, ki bu destek onlara elikedecek bir kiinin varln da gerektirebilir; baz tanklarn ihtiya duyduutbbi ve sosyalhizmetleri salamak iin daha geni bir bavurusistemi oluturarakhalkn tepki gstermesi ve

ailenin dna itilme durumlarnn stesindengelecek mekanizmalar bu sisteme dahiledilmeli; ve tann gvenliini salayarak srekligzetim altnda tutma ve iddet ya da diercezalandrma tehditleriyle ilgili deneyimlerinianlatanlar iin koruma salama bu yntemleriinde saylabilir; Kadn rgtlerinin komisyonla yakn ilikiiinde almas iin destek sunun, komisyon ileyereldeki kadnlar arasnda iliki kurulmasnsalayn, tm kadnlarn katlmn tevik edinve onlarn beklentilerini karlayn;

(Gerektii durumlarda gizli grmeleryoluyla) gizlilii salamak ve tanklarndamgalanmasn nlemek iin zel koullaryaratnayr tesisler oluturmak gibi-; Sadece kadnlara zel grmelerdzenleyin; bunun yannda oraya gelipkonumak istemeyen kadnlar iin alternatifyerler yaratn (rnein kadnlar kendiyatlaryla ayn grupta bir araya getirerekhikayelerini anlatmalarn salayan toplugrmeler dzenlenebilir ve gerektiinde bugrmelerkomisyon iin belgelenir); Toplumsal cinsiyet eitsizlii ve tekiletirme

sorunlarn ele alan kurumsal grmelerdzenleyin


23/27


(rnein, kadn madurlarn yasalkorunmasndaki eksiklikleri inceleyen hukukigrmeler gibi); Hakikat komisyonunun nerilerinin etkili birekilde ele alnmas iin sonraki sretekullanlmak zere zaman izelgeleri ve ltler

hazrlayn: sonu raporunda yer alan nerilergenellikle daha eit ve adil bir toplum iinayrntl bir plan sunar. Bu planda toplumsalcinsiyet eitliinin gelitirilmesi iin nlemler deyer alr. Ancak komisyonun ilevi bittikten sonraazalan siyasi irade, pek ok nerininuygulanmasn nlemitir.

Kltr ve tutumlar: Kadnlarn komisyoner olarak ve komisyonsekreterliinin uzman kadrolarnda istihdamedilmesini salayn; Hakikat komisyonundaki tm alanlarn

toplumsal cinsiyet eitimi almasn, bueitimlerin ortaya kan sorunlar hemenzmek ve toplumsal cinsiyeti anaakmlatrmasrecini izlemek asndan dzenli bir ekildesrdrlmesini salayn; ve Duyarszlamann olumamas iin alanlarve komisyonerler iin danma hizmeti sunun:byle bir duyarszlama sadece alanlar iindeil birlikte altklar kiiler iin de zararvericidir ve alanlarn empati kurma vemerhamet gsterme yetilerinin kaybolmasnasebep olabilir.

Tazminat Programlar:Normatif: Tazminat komisyonunun yasal yetkibelgesinin ya da demelerinin kadnlarnatma deneyimlerinin tazmini artn daiermesini salayn; Kadnlarn atma ncesindeki koullar veatma sresince yaadklar deneyimlerineitlilii konusunda aratrmalar yaparakyaanan ihlallerin hangi ekillerde olduuna vebunlarn kadnlarn bugnk statsn vetoplumsal pozisyonunu nasl etkilediine dairdoru bilgiye ulan;

zel birtakm ihlalleri gizlilik iinde ele aln ve(rnein cinsel iddet deneyimi durumlarnda)inandrclk standartlarnn esnek olmasna izinverin; ve iddet grm olanlarn, saldrnn en arksmn ekenlerden daha ok yarar saladizlenimini yaratmamak iin, tazminatlarnsavata yer alanlara salanan yardmlarlaorantl olmasn salayn (rnein BosnaHersekte, atma srasnda tecavze

urayanlara aylk maa verebilmek iin gazileredenen maa 2006 ylnda revize edildi; SierraLeoneda TRC, -bir uzvunu kaybeden kiilerle,atmadan etkilenen ocuk ve kadnlaraverilmesi nerilen- maalarn miktarnbelirlerken, savata bizzat yer alanlara denen

maalar ve terhis paketlerinin dikkatealnmasn nerdi.)Yntemsel: Kadnlarn tazminatlara eriiminietkileyebilecek etmenleri azaltn. Dieretmenlerin yannda saylabilecek olanlar: bankahesaplarna eriim, hak sahibi olarak kaytyaptrabilmek iin seyahat etme olana, (evlilikczdan, lm belgesi gibi) resmi belgelereeriim, (zellikle de damgalanma koullarnda)cinsel iddet yaand durumlarda kantlamazorunluluunun yaratt sorunlar, kiiselgvenlik ve dil engelleri;

Tazminat nlemleri alrken kadn madurlarave kadn destek ve savunma alarna dann;danlan kii ve kurumlar o toplumda yaayanfarkl kadn kimliklerini yanstmal, zellikle deatmadan en ok etkilenen gruplardankadnlarn olmasna dikkat edilmeli. NairobiDeklerasyonu, kadnlarn bu programlarndzenlenmesine katlmlarnn kendisinin bir trtazmin olduunu bildirir, zira bu sayede yenig ilikileri kurulmakta ve eit vatandalk vehaklar kabul edilmektedir; Toplumsal cinsiyet hiyerarisinitekrarlamayacak, onlar ortadan kaldracak

giriimlerde bulunun (Fasta, yardmlarn aileiindeeit datlmas iin yeni kriterler getirmeuygulamas bu anlamda olumlu bir rnektir); Zararn etkilerini de dikkate alan nlemlereyer verin (rnein Sierra Leoneda cinsel iddetmadurlarna, tazminat programlarnn birparas olarak fistl ameliyat olma hakk daverildi); Bireysel tazminatlar, toplumdaki eitsizliindaha sistematik ekillerini hedef alan kolektifnlemlerle birletirin (Fas ve Peru, kolektiftazminatlarn kullanm asndan iki iyi rneklkedir);

En batan gelemeyen madurlara beyanlarnsunmalar ve hak sahibi olabilmeleri iin dahafazla zaman vermek iin yeni listeler an; buzellikle kendilerini madur olarak tanmlayarakortaya kmak konusunda rahathissetmeyebilecek olan cinsel iddet madurlariin nemlidir; ve Kadnlarn tarihteki rollerini gsteren semboliktazminatlar ve anma giriimleri iin zelhazrlklarda bulunun.


24/27


Sonnotlar

1 Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi, Genel Sekreterlik Raporu: Gemite ve bugn atma yaayantoplumlarda hukukun stnl ve gei dnemi adaleti, S/2004/616, 23 Austos 2004. Bu raporda sunulanneriler arasndagei dnemi adaleti nlemlerininatmann ve hukukun stnl konusundaki eksikliklerin

kadnlar ve ocuklar zerinde yarataca farkl etkilerin yannda, hukukun stnln ve gei dnemi adaletiniyeniden tesis ederken toplumsal cinsiyete duyarl olma ve kadnlarn tam katlmn salama ihtiyacnn dafarknda olmasgerektii belirtilmitir.2 Birlemi Milletler Genel Sekreterlik Klavuz Notu: Birlemi Milletlerin Gei Dnemi AdaletineYaklam, Mart 2010,

http://www.unrol.org/files/TJ_Guidance_Note_March_2010FINAL.pdf. Birlemi Milletler Kadnlar KalknmaFonu (UNIFEM; BM Kadn Ajansnn bir parasdr) burada sunulan tasla daha da gelitirecek ekilde geidnemi adaletinin belli alanlarnda, zellikle de hakikat aray ve tazminatlar alannda, klavuz notlaryaynlamaya devam edecektir.3BM Gvenlik Konseyi, Genel Sekreterlik Raporu: Gemite ve bugn atma yaayan toplumlarda hukukunstnl ve gei dnemi adaleti, S/2004/616. Silahszlanma, seferberliin sona ermesi ve yeniden btnleme(DDR) programlar, gei dnemi adaletinin erevesiyle rtr ve bazen de bu erevenin iinde olacak

ekilde dnlr. Bu programlar hem tarihsel olarak DDR programlar dzenlemelerinden dlanan kadnmuharipler hem de savata yer alanlarn geridnd aileler ve toplumlardaki kadnlar iin ok nemli olmakla

birlikte, DDR programlar bu rapor kapsamnda ele alnmamtr.4 Birlemi Milletler Genel Sekreterlik Klavuz Notu: Birlemi Milletlerin Gei Dnemi Adaletine

Yaklam. (Mart, 2010).5Kofi Annan, Genel Sekreterin Dnya Kadnlar Gnnde yapt aklama, New York, 8 Mart 2006, internetteneriilebilir: http://www.un.org/apps/sg/sgstats.asp?nid=1946.6

Christine Chinkin, The Protection of Economic, Social and Cultural Rights Post -Conflict, (atma SonrasDnemde Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklarn Korunmas) nsan Haklar Yksek Komiserliinin(OHCHR),yetkilendirmesiyle hazrlanan rapor. nternetten eriilebilir:http://www2.ohchr.org/english/issues/women/docs/Paper_Protection_ESCR.pdf7

Navanethem Pillay, Birlemi Milletler nsan Haklar Yksek Komiseri, Birlemi Milletlerin Gei DnemiAdaletine Yaklam zerine yaplan uzman syleilerinde belirtilmitir, New York, 2 Aralk 2009.8 Dntrc adalet, erevesinin iine [eitsizliklerin] temel[in]de yatan nedenleri de dahil eder ve olaylara

sebep olanbalamnanlama, iyiletirme ve daha iyi bir gelecek aray iine dahil edilmesini zorunlu klar. Buekilde toplumsal felaketlerin etkisini kendi hayatlarnda yaayan insanlara yardmc olurken yapsal dzeydeyaanacak deiimi etkilemeyi de hedefler. Dennis Sullivan ve Larry Tifft, Handbook of Restorative Justice: AGlobal Perspective, (Glendirici Adalet iin El Kitab: Global bir Bak), New York: Routledge, 2006.9 UNIFEM,Progress of the Worlds Women 2008/2009: Who Answers to Women? Gender and Accountability (Dnya Kadnlarnn Geliimi 2008/2009: Kadnlara kar kim sorumlu? Toplumsal Cinsiyet ve HesapVerebilirlik) New York:UNIFEM, 2009, internetten eriilebilir:http://www.unifem.org/progress/2008/media/POWW08_Report_Full_Text.pdf.10Uluslararas Ar Ceza Mahkemesi Roma Kanunu, Madde 7(1), 17 Temmuz 1998, A/CONF.183/9.

11Uluslararas Ar CezaMahkemesi HazrlkKomisonu, Uluslararas Ceza Mahkemesi Hazrlk KomisyonuRaporu, Ek, Blm II, Tamamlanm Ceza Unsurlar Tasla PCNICC/2000/1/Add.2, 2 Kasm 2000.12Binaifer Nowrojee, Your Justice is Too Slow Will the ICTR Fail Rwandas Rape Victims? (Adaletinizok Yava ICTR Ruandadaki tecavzmadurlar konusunda baarsz m olacak?) Birlemi Milletler SosyalKalknma ve Aratrma Enstits (UNRISD), Geici Belge 10, Kasm 2005. Eski Belediye Bakan Akayesu oy

birlii ile alnan karar uyarnca dokuz maddeden yargland: soykrm, dorudan ve aleni olarak soykrm tahrikve katliam, cinayet, ikence ve tecavz gibi insanlk sular (Savc v. Jean-Paul Akayesu, Karar, ICTR-96-4-T, 2Eyll 1998). Hepsinden nemlisi, dava dairesi Tutsi kadnlarnn yaad sistematik tecavzn Akayasutarafndan tevik edilmesinin soykrm olduuna hkmetti. Daha detayl bilgi iin bkz. UNIFEM, ToplumsalCinsiyet ve Gei Dnemi Adaleti Programlama: Peru, Sierra Leone ve Raunda Deneyimleri 2010 (bu derl emede yer almaktadr)13Savc v. Jean-Paul Akayesu, 598.

14UNIFEM, Toplumsal Cinsiyet ve Gei Dnemi Adaleti Programlama.15Mahkemelerin internet sitelerinden derlenmitir.
http://www.un.org/apps/sg/sgstats.asp?nid=1946http://www.un.org/apps/sg/sgstats.asp?nid=1946http://www.un.org/apps/sg/sgstats.asp?nid=1946


25/27


16Savc v. Sylvestre Gacumbitsi, Mahkeme Karar, ICTR-2001-64, 17 Haziran 2004.

17Savc v. Hazim Delic, Esad Lando, Zdravko Mucic & Zejnil Delalic, Mahkeme Karar, IT-96-21-T, 16 Kasm1998).18Savc v. Anto Furundija, Mahkeme Karar, IT-95-17/1-T, 10 Aralk 1998.19

Savc v. Dragoljub Kunarac, Radomir Kovac & Zoran Vukovi, IT-96-23-PT & IT-96-23/1-PT, MahkemeKarar, 22 ubat 200120 zel Yetkili Mahkemenin dier karar da r ac idi. Kadnlarn tanklk etmesine yardmc olmak iinonlarn fistl onarm gibi kritik salk ilemleri iin deme yapt.21

Savc v. Sesay, Kallon and Gbao (RUF Case), Dava Dairesi Karar, 25 ubat 2009, 2306 ve 2307.22Nowrojee, Your Justice is Too Slow. (Adaletiniz ok Yava)23 Toplumsal Cinsiyet Adaleti iin Kadn nsiyatifinin ICC zerine yaynlad yllk Toplumsal CinsiyetKarnesi, Mahkeme almalarnn her safhasnda kadnlarn temsilinin artrlmasn tevik etmek ve kontroletmek iin alnan yaratc tedbirlere bir rnektir. Bkz. http://www. iccwomen.org/24

Helen Scanlon ve Kelli Muddell, Gender and transitional justice in Africa: Progress andprospects,(Afrikada Toplumsal Cinsiyet ve Gei Dnemi Adaleti: Gelimeler ve Beklentiler) African Journal

on Conflict Resolution 9, No. 2 (2009): 928.25 Uluslararas Ceza Mahkemesi Hazrlk Komisyonu, Uluslararas Ceza Mahkemesi Hazrlk KomisyonuRaporu, Ek, Blm I, Tamamlanm Yntem ve Tanklk Kurallar Tasla, PCNICC/2000/1/Add.1, 2 Kasm2000, Kural 16(1)(d).26 Gayrresmi adalet kurumlar, devletle farkl resmiyet ve ilikiler iinde ok eitli oturumlar dzenlerler.Srecin bir ucunda da devletle herhangi bir ilikisi olmayan toplum temelli adalet yaplar vardr. Birleik KralkUluslararas Kalknma Dairesine (DFID) gre, pek ok gelimekte olan lkede, toplam davalarn yzde 80igeleneksel ya da rfi hukuk sistemlerince grlr. Uluslararas Kalknma Dairesi, Asayi, Gvenlik veUlalabilir Adalet ,7, 2000, http://www.dfid.gov.uk/Pubs/files/policy- safety.pdf.27

Bkz UNIFEM, Gender and Transitional Justice Programming (Toplumsal Cinsiyet ve Gei Dnemi AdaletiProgramlama)28 Celestine Nyamu-Musembi, For or Against Gender Equality? Evaluating the Post-Cold War Rule of LawReforms in Sub-Saharan Africa, (Toplumsal Cinsiyet Eitlii iin mi Toplumsal Cinsiyet Eitliinin Karsndam? Sahra Alt Afrikadaki Souk Sava Sonras Hukukun stnl Reformlarnn Deerlendirilmesi) GeiciTebli 7, UNRISD, 2005.29 nsan Haklar Komitesinin Adil Yarglama zerine genel mtalaasna gre, bu oturumlar ar sular elealmak iin kullanlmamal. Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDR), Birlemi Milletler ocuklaraYardm Fonu (UNICEF) ve UNIFEMin gayriresmi adalet sistemleri zerine yaptklar ortak almada, bumekanizmalarn, adalet datm yeterliliklerini uluslararas hukuk ve insan haklaryla ayn dorultudagelitirecek, uyumlu bir yaklam ortaya karmak iin tm blgelerdeki mekanizmalarn zellikleriaratrlmaktadr.30 Priscilla B. Hayner, Fifteen Truth Commissions1974 to 1994: A Comparative Study, (Onbe HakikatKomisyonu1974ten 1994e: Karlatrmal bir alma)Human Rights Quarterly 16, No. 4 (1994): 597655.31

Birlemi Milletler nsan Haklar Yksek Komiserlii Ofisi, Rule -of-Law Tools for Post-Conflict States:Truth commissions, (atma Sonras Devletlerde Hukukun stnln Salayacak Aralar: HakikatKomisyonlar, New York: Birlemi Milletler, 2006.32

Birleik Devletler Bar Enstits Hakikat Komisyonlar Dijital Derlemesinden alnan verilerdir; PriscillaHayner, Unspeakable Truths: Transitional Justice and the Challenge of Truth Commissions, (Szle AnlatlmazHakikatler: Gei Dnemi Adaleti ve Hakikat Komisyonlarnn Sorunlar), 2. Bask, New York: Routledge,2010; medya kaynaklar ve kiisel grmeler. Saylar orijinal grevlendirmeleri yanstmaktadr; Kenya veSrbistan-Karada gibi lkeler istifalardan etkilenirlen, dierleri yetki dnemlerinde geniletilmilerdir. .33 Dnya Bankas, Gender, Justice and Truth Commissions, (Toplumsal Cinsiyet, Adalet ve HakikatKomisyonlar) Haziran 2006, internetten eriilebilir: http://siteresources.worldbank.org/INTLAWJUSTINST/Resources/GJTClayoutrevised.pdf.34 Sierra Leone TRC, Witness to Truth: Report of the Sierra Leone Truth and Reconciliation Commission,(Hakikate Tanklk Etmek: Sierra Leone Hakikat ve Uzlama Komisyonu Raporu) (2004) Blm 2: 10535

Witness to Truth Blm. 2: 100


26/27

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar 26/

Documents

Bir Fırsat Penceresi: Kadınlar İçin Geçiş Dönemi Adaleti Çalışmaları