Birinci Dünya Savaşı - Dünyayı Değiştiren Olaylar Dizisi

8/6/2019 Birinci Dnya Sava - Dnyay Deitiren Olaylar Dizisi

1/16


2/16


3/16


4/16

Mevzi sava~1Taraflardiismerundiizeninikorkuncsaldmlarladegnmeyc;all?ttlar.Sonuc binclerce dIU vevereltvdt.Ama bunlarada ehsilecekn.

u sla r s aV a t olan B ir in c i D iin ya S a va t, b iiy iik g iif le rin p ka r f attm a la -tnt , birs iaruu; Avrupa bari tasuun y en id en f iz ile ce k o lm a stn tn y ar atttg t

g er ilim i , 1 87 0 sonras i A vr up a ta rih in de d erin iz le r b tra km t d ev le tle rina sk eri v e id eo lo jik a la nla rd ak i fe ki m ele rin i g oste rm e kte dir . A n ca k 1 91 4-1 91 8k u ag t ifin b u b iiy iik sa va , esk i d iize nin yo k olusu , X IX y iizy tltn k esin b ic imdeson a erm esi ve yepyen i b ir fagm ba la ng tc t an l amma d a g e liy o rd u .

BEK lENEN AN lASMAZ llK

-4-

Genel catisma, 1914 Avrupasi icin sasila-cak bir durum olusturmuyordu, cunku Afri-ka'yi bir turlu paylasamayan Almanya ileFransa arasmda 1905 (Tanca) ve 1911(Agadir) krizlerinden beri gergin bir havaesmekteydi. Her iilke, silahlanma ve askersayisirn takviyeye yonelik gercek bir cabagosteriyordu. II. Wilhelm'in Weltpolitik(dunya politikasi) dogrultusunda gittikceguclenen Amiral von Tripz yonetimindekiAlman savas filosuna karsihk ingiltere dekendi deniz kuvvetlerine agirhk verdi.Fransa ise askerlik siiresini i i < t yila cikardi(1913). Avrupa, savasa sadece Tanca veAgadir krizleriyle, Afrika'nm paylasmuicin atilmaya hazir degildi. Kuskusuz geriplanda tamamen paylasimci amaclar da ya-tiyordu. ingilizler ile Almanlar arasmda,

denizlerde ve Osmanh Imparatorlugu ko-nusunda suregelen ve 1904 yilmda ingilte-re'nin Fransa'yla bir anlasma imzalamasi-na yol acari uzlasmazhk bunlardan biriydi.Savas oncesi ilk biiyuk catisma, iki ittifakgrubu arasmdaki entrikalar yiizunden pat-lak verdi. 1882'de Almanya, Avusturya-Macaristan ve italya aralannda ' U < t l i iittifak' olusturmuslardi. Ote yandan1907'de Fransa, ingiltere ve Rusya da bir-leserek U < t l i i itilaf'l (Itilaf Devletleri) mey-dana getirmislerdi. Bu anlasmanm teme-linde hem Fransizlarla Almanlar arasmda1870 Sedan Savasr'ndan ka1ma dusmanhkhem de Balkanlar'daki Avusturya-Rusyacekismesi yatiyordu. Bismarck'm olustur-dugu diplomatik duzende Fransa tek basinakalmisti. 1891 tarihli Fransiz-Rus yakmlas-


5/16

masi, Bismarck'rn Avusturya ve Rusya'nmaym anda Balkanlar'da yuruttukleri yayil-maci politikalan dengeleyememesi ve birsonuca vardiramamasmdan kaynaklamyor-duo Osmanh Imparatorlugu'nun bu bolge-deki etkisi son bir yuzyildir siirekli azah-yordu. Moskova ise Bogazlar'i ele gecire-rek Akdenize acilma planlan yapmaktay-di, 1912/13 tarihli Balkan savaslan Rus-ya'yi daha avantajh bir konuma getirdi;cunku muttefik Sirbistan 0donemde bolge-nin kiiciik iilkeleri uzerinde hakimiyet kur-mustu, Habsburg Hanedani veliaht prensi-nin 28 Haziran 1914'te Saraybosna'da 01-durulmesinin hemen ardmdan (0 siradaBosna-Hersek, Avusturya yonetimi altm-daydi) Avusturya, Sirp gizli servisini sucla-dr ve Belgrad' a bir iiltimatom gonderdi. 28Temmuz 1914'te de savas ilan etti. Avus-turya'nm, Rusya'mn Sirbistan'a destek ve-

recegini bile bile boyle davranmasi, Al-manya'run kendi safmda yer alacagmdankesinlikle emin olmasmdan kaynaklaruyor-duoDiger yandan Fransa'run da bu cansma-nm onune gecmek icin elinden geleni yap-tlgl soylenernezdi. Tam aksine Rusya'ylailiskilerini saglamlastirma yoluna gitti. Al-manya, 1 Agustos 1914'te Rusya'ya, ertesigun de Fransa'ya savas ilan etti. Ingiltere,kimse kendisine savas ilan etmeden savasagiren (4 Agustos) tek iilkeydi. Bu karanozellikle Almanya tarafmdan tehdit edildi-gini dtiiindtigii Avrupa dengesini korumakicin alrrnsti. Son on yihn politikasmda yeralmasma ragmen yine de bu secirn AlmanSansolye Bethmann-Hollweg'i cok sasirtn.Kardes bir milletin bir kagn parcasi(Belcika'rnn tarafsizhgmr garanti eden1839 tarihli antlasma) yuzunden savasa gir-mesini kabullenemedi.

~ASKER i OPERASYON lAR

Savasa giren ulkeler her seyin kisa siiredeolup bitecegini ve karar asamasma hemengelinecegini saniyorlardi. Kurmaylannstratejileri cok onceden hazirlanmisu. An-cak Almanya'mn 1905 tarihli Schlieffenplam digerleri arasmda en gercekci ve ensaglam olaruydi. Planda once, tarafsizligmaragmen Belcika'nm, soma da Kuzey Fran-sa'nm ele gecirilmesi ongoruluyordu. Dahasoma Paris' e inilecek ve doguda mevzilen-mis Fransiz ordulan kusanlacakti.Lorraine'de, Fransizlarca baslatilan saldi-n tam bir fiyaskoydu. Almanlar, Belci-ka'nm direnisini kmp 16 Agustos'ta Li-ege'i, 23 Agustos'ta da Charleroi'yi alarakSambre Nehri'nde karst karsiya geldikleriFransiz- Ingi liz kuvvetlerini geri puskurtun-ce, Dogu'daki Fransiz ordulan Sen Neh-ri'ne dogru geri cekilmek zorunda kaldi.Schlieffen plarn tahminlerle yurutuluyordu.Paris yolu acik goruldugunden 5 Eylul'deAlman birlikleri Meaux 'ya kadar geldiler.Ancak kuzey ve kuzeydogudaki Fransiz or-dulan komutani Joffre ve Ingiliz komutanFrench, General von Kluck'un kumanda et-tigi Alman sag kanadmm Paris'i birakrp,Fransiz ordusunun geri cekilmesini engel-lemek icin fazla riskli bir sekilde one cik-masmdan faydalanarak bir karst saldm du-zenlediler. Vnlii Marne Savasi bu saldmy-la basladi. 6-13 EylUItarihleri arasmda ger-ceklesen zorlu bir miicadeleden soma Al-man General Moltke, geri cekilme emri

vermek zorunda kaldi. Boylece cephe 70km daha kuzeye, Aisne iizerine cekildi. Al-man savas plamnm basansizligi da karnt-lanmis oldu. Ordular daha soma SommeNehri iizerinde ve kuzeyde karsilastilar. AI-manlar Reims, Soissons, Arras'tan gecipKuzey Denizi'nde Belcika kiyismda sonbulan hattm kuzeyinde durduruldular. 1914yih Aralik aymda son halini bulan cephe,750 kmIik bir cizgi iizerinde konuslanmis-n. Boylece siper savasi da baslarrns oldu.Aym sekilde Agustos ayi sonlan, Eyliil ayibaslannda Dogu Prusya'da da operasyonlarbasladi. Alman birlikleri Rus ordulannmAlman topraklarma ilerlemesini engelle-mek icin doguya agirhk vermek zorundakaldi. Marne' daki yenilginin bir sebebi debuydu. Ne var ki 26-29 Agustos'ta, Hin-denburg'un Tannenbergde kazandigi zaferAlmanya'ya 1914/15 kismda Polonya top-raklanna girme olanagim tarudi.

SiperlerAskerlerin

neredeyse vi l ler trnsiperlerde gecirmekzorunda keldiklenbir sava? olduBirinci Diinv

Sa va?I.


6/16


7/16

destekledigi Ukraynalilardan olsun, buduruma sevinenler bile cikti. Yeterli yiye-cek ve malzeme bulamayan Rus askerleri-nin morali ise gitgide bozuluyordu. Aymyillarda bir Rus cephesi de Osmanh Impa-ratorlugu 'nun dogusunda acildi, Kasun1914 'te Sankanus uzerinden Erzurum ' ayuruyen Rus kuvvetlerine karst bir Os-manh ordusu harekete gecti. Fakat Basko-

mutan vekili Enver Pasa'run bizzat yonet-tigi bu taarruz felaketle sonuclandi. 50 bi-nin tizerinde kayipla sonuclanan taarruz-dan sonra Ruslar, Erzurum, Trabzon veErzincan 'r ele gecirip Van Golu'nun do-gusuna kadar iler1ediler. Turk birlikleri ikiyil sonra 1916'da Mus ve Bitlis 'igeri aldrve carpismalar ancak 1917 Rus Devrimiile sona erdi.


8/16

Mare~alHindenburgEn yakm cslismeerkedes,Ludendorff ilebirlikte Rusler': ikiesemedeyenmesine tegmen,Bet i cephesindebeseriveulesemedt.

Denizeltt sava~tBirinci Di.inyaSevest'nddenizeltiler onemlirol i.istlendiler.Demir almayaherirlsnen 800tonilatoluk Frensirdenizeiusi.

da kalrms toprakiann (l866'da Avusturya-Macaristan egemenligi altma giren Trenti-no ve istria) ve Dalmacya kiyismm yenidenItalya'ya katilmasiydi. Italya'rnn ayncaArnavutluk uzerinde de emelleri vardi, Di-ger yandan 1915 sonbahannda Sirbistan birAvusturya-Alman istilasi tehdidi altmdakalmca, Itilaf Devletleri onlem olarak Sela-nik' e asker cikardrlar (0 sirada Yunanistan

tarafsizdi, 1917 yihna kadar da oyle kaldi).Bu durum Bulgaristan'in Aimanya'nm ya-nmda savasa girmesini (Ekim 1915) ve he-men ardmdan da Srrbistan 'm yenilgisinicabuklastirdr. 1916 Agustosu 'nda Avustur-ya'ya karst Rusya'nm duzenledigi karstsaldin sirasmda Itilaf Devletleri arasma ka-tilmaya si.iri.iklenen Romanya, Aralrk 'tamerkezi gucler tarafmdan isgal edildi.

giren Japonlar, Pasifik'teki Alman adalanmkan dokmeden kolayca egemenlikleri altmaaldilar. ingiltere de Atlantik Okyanusu'nda-ki ticaret trafigini kontrol altma aldi. ingilizyolcu gemisi Lusitania'nm 17 Mayis1915'te, bir Alman denizaltisi tarafmdanbombalanmasi olayina ABD'den bi.iyi.iktepki geldi; cunku olenler arasmda 118Amerikah bulunuyordu. Bunun i.izerine, AI-manlar denizalti savasma son verdiler.

DENiz SAVA~LARISavasta en azmdan denizler Itilaf Devlet-leri' nin kontroli.inde goruluyordu. ingiltereDonanmasi (Royal Navy), Falkland Adala-n'nda Amiral Von Spee 'nin filosunu berta-raf etmeden once (Arahk 1914) Pasifik'tei.islenen kuvvetler arasinda gecen CoronelSavasi, 1914 yilmm tek carpisrnasiydi. Butarihten soma Alman deniz kuvvetleri ken-di limanian disina cikmadi. 23 Agustos1914'te Itilaf Devietleri'nin yamnda savasa

yerini saglamlastiran Almanlann savunma-smi yannak icin yeni bir topiu saldm di.i-zenlemeye karar verdi. Ne var ki bu girisimyenilgiyle sonuclandi, Nivelle, 15 MaYIs1917' de gorevden cekilmek zorunda kaldi.En on saflarda yer alan birlikler arasmda is-yan ciktiysa da Nivelle'in yerine gecen Pe-tain, cok sayida askeri kursuna dizdirerekayaklanmalan kanh bir bicimde bastirdi.Ote yandan, izin belgelerini ve kislalan birdi.izene koyma becerisini de gosterdi, Hos-nutsuzluk ortarm da boylece yanstmldi.

~HER SEVE RAGMEN SAVAS DEVAM E'DiYOR

1917 savasin seyrini degistirecek bir yildi.Birlikler yorulmustu. Zaten daha 1916 yih-run kis aylannda bitkin dusmeye baslamis-lardi. Insan kaybi btiyi.ikti.i. Artik kimse ge-lecekte ne olacagmi bilmiyordu. Bu arada,toplumlarda da gittikce btiyi.iyen bir bansozlemi vardi ve savas karsiti hareketler go-revdeki hukumetlerin durumunu sarsiyordu.Fransa'da, Arahk 19l6'da, Joffre'un gore-vini kendisine devretmek zorunda kaldigiGeneral Nivelle, Oise ve Reims arasindakiChemin des Dames iizerinde, gerileyerek


9/16

,I

irAILYANTrentina ve Veneto arasmda sabit bircephe boyunca sikisip kalan italyan Or-dusu'nun durumu, giderek kotulesmek-teydi. Haziran 1917' den itibaren kacaklarcogalrrus ve iki yilhk kanh bir savastansonra moraller iyice bozulmustu. Almanttimenlerinin destegiyle Caporetlo'ya saI-dmya gecen A vusturyahlar (24 Ekim1917), italyanlan muthis bir bozguna ug-

CEIPHESirattilar, oyle ki, geride 300 bin esir bira-karak cekilen italyanlar, yalmzca Vene-dik'in kuzeydogusundaki Piave iizerindebir hatti koruyabildiler, Bunun uzerine,Fransrz-Ingiliz genelkurmayi, miitteffik-Ieri olan italya'ya ciddi bir yardim yap-maya karar verdi. 1918'in ilk aylanndabircok ttimen, durumu diizeltmek amacry-la bolgeye geldi.

RUS C lElPHESiRus cephesindeki degisimler diger cep- ya 'ya donusunu destekliyorlardi. Buhelere oranla cok daha farkhydi. Orduda- amacla Lenin'in trenle Alman topraklann-ki bolunrne 1917'de ciddi boyutlara ulas- dan gecmesine izin verdiler. Ekim Devri-u. Cephe gerisinde kol gezen asker kacag: mi 'nden hemen sonra, 26 Kasun 1917' deyeteleri dehset saciyor, koyliilerin mallan- _ iktidardaki Bolsevikler tek tarafh bir ates-m yagma ediyorlardi. Car II. Nikolay, Su- kes onerisinde bulundular. Fakat, ozerkbat Devrimi sirasinda tahttan feragat edin- bir Ukrayna Cumhuriyeti kurulmasi go-ce miittefikleri Rusya'mn gelecegine olan rusmeleri yavaslatti. Bolsevikler, 18 Subatgiivenlerini yitirmisti. Gecici hukumetin 1918' de, aynhkci Ukrayna'mn baskentiiyi niyet bildirisine ragmen, durum degis- Kiev'i ele gecirince, Almanya kazandrgimedi. Temmuz'da Tamopol bolgesinde topraklanm tehlikeye sokmamak icin sal-basgosteren ayaklanmalar yuzlerce kisinin dmya (dogudaki son saldm) gecti ve or-idam edilmesiyle bastinlabildi. General dulanyla birkac gun icinde Petrograd on-Komilov'un basansiz darbe girisiminin lerine geldi, Bunun iizerine, Bolsevikler,ertesi gunu, subaylar kendi erleri tarafm- Brest-Litovsk Antlasmasr'ru (3 Martdan olduruldu. Devlet yoneticilerinin, ar- 1918) imzalamaya razi oldular. Antlasma-uk tum giicii tukenmis olan ulkeyi hala sa- nm sartlartna gore, yeni Ukrayna Devleti,vastan cekrneme yolundaki israrlan, bans tum Baltik Bolgesi ve Kurzeme Alman-isteyen Bolseviklerin, ordu iizerindeki et- ya'ya kahyor, Polonya ise iki merkezi im-kilerinin artmasma yolacti. Almanlar olup paratorlugun himayesine giriyordu. AI-bitenden haberdardi. 0 tarihe kadar Isvic- manya, Doguda amacladrgi hedef1erinerede surgunde bulunan Lenin'in Rus- ulasrrus gorunuyordu.

Rusya cephesiKazak siiverilersevesmek icinsebirsizlemrlcen,Bolsevikler enlesmeimzalamak icin

Brest -Lito vsk Itavd:

Len inRusve'dekiBol?evik Oevrimi

sevestn sonucundabelirleyici rol ovnedi

-9-


10/16

Winston ChurchillHer iki dimvesevesinde da etkin birpolitikeci olarak yeretdi.

DONUM NOKTASIGercekte ise Almanya bu hedeflerine ula-samayacaktt, cunku Polonya ve Baltik bol-gesindeki bagimsizhk hareketlerinin kont-rol edilmesi ve tanm zenginliklerine ihti-ya~ duyulan Ukrayna'nm isgalinin devamettirilmesi icin birliklerin buyuk bir kisrru-mn doguda kalmasi gerekiyordu. II. Wil-helm ve Alman genelkurmaymm 1917 yihbaslannda denizalti savasmi yeniden bas-latmaya karar vermeleri sonucu savasa gi-ren ABD'nin varhgi, Almanya'mn Bahcephesinde kazanmayi diiiindiigti zaferegolge dusurdu, Almanlann amaci AtlantikOkyanusu'ndaki ticari gelis gidisi engelle-yerek tahil rezervleri zaten zayif olan ingil-tere'yi yiyeceksiz birakrnakti. Bunun,Amerika ile diplomatik baglann kopmasr-na neden olacagmi biliyorlardi. ABD'yiiiclu ittifak yamnda yer almaya iten sebep-ler daha farkhydi, Tanm, ozellikle bugday

ve pamuk iiretimi yolunda gitmiyordu, Av-rupa'ya yapilan ihracat azalnusti. Fransa veingiltere'yle de mali baglantilar vardi.Tam bu sirada Alman disisleri bakam Zim-merwald'rn, Mexico'daki maslahatguzan-na gonderdigi ve Meksika'yi Amerika'nmkarsismda savasa girmeye ikna etmesi yo-lunda emir verdigi Mart 1917 tarihli gizlitelgrafm ortaya cikrnasr, onemli bir diplo-matik krize yol acti. Kongre, 2 Nisan1917' de savasa girme karan aldi. Onceleri,Amerika'nm ozellikle deniz kuvvetleri ala-nmda varligi hissedildi. Ama Bah cephe-sindeki asil etkisi, ancak 1918'in ortalannadogru meydana cikti. Avrupah gucler debuna karsihk son stratejik hazirhklanm ya-piyorlardi. Savastan galip cikmak veya hieolmazsa yapilacak bansi, kendi lehine ce-virmek isteyen Almanya'nm 1918 bahann-da saldinya gecmesi gerekiyordu.

~SONA DOGRU : O SM ANLI C EPH Esi

1918 yazmda Filistin'deki Osmanh-Ingi-liz cephesi, Urdun'den Akdeniz kiyisindakiYafa'ya kadar uzamyordu. Iyice kuculmusolan ii~ Osmanh ordusunun ikisi cepheninbatismda, biri de dogusunda bulunuyordu.Osmanh ordulanna komuta eden Limanvon Sanders, doguda bir saldm bekledigin-den bu kesime agirhk venneye basladi.Boylece, Allenby, 10 Eyliill918'de cephe-nin batismda bire ondokuz iistiin kuvvetler-le Osmanh savunmasmi cokertti. Acilanyolda hizla ilerleyen siivari birlikleri kIYIseridinden hizla gectikten sonra, ic kesimeyonelerek kuzeydeki cekilme hatlanm kes-tiler. Doguda da geri cekilmeye baslayanOsrnanli birlikleri, Hicaz Demiryolu'nabagh hatlan tutan Araplann baskisiyla kar-

silastilar. Ingiliz birlikleri hizla harekete ge-cerek 1 Ekim'de Sama, 25 Ekim'de de Ha-lep'e girdi. Otuz sekiz gunde 560 km ilerle-yen ingilizler, 5 bin kayip vererek 75 bin tut-sak aldilar. Irak'ta 1918 baslannda Kifri ha-rekatiyla onii acilan bir ingiliz birligi, iran'-dan gecerek Baku savunmasma kanldi. Die-le yonunde kuzeye ilerleyen ingiliz ana kuv-vetleri Musul'a ginnek tizereyken, Osmanh-lar. teslim oldu. 30 Ekim 1918'de imzalananMondros Miitarekesi itilaf Devletleri'ne Bo-gazlar'a ginne, gerekli gordukleri stratejikyerleri isgal etme, Osmanh liman ve dernir-yollanm kullanma olanagim verdi. Aynca,Osmanli Devleti askerlerinin hepsini terhisedecek, Arabistan, Suriye ve Irak'taki birlik-ler de Itilaf kuvvetlerine teslim olacakti,

SAVA~IN SONU : ATE~KESEn azmdan bans gorusmelerinde avantaj-h bir konum saglanmasi icin dusunulenAlman saldmsi, 21 Mart 1918' de basladi.Cephenin bircok stratejik noktasmda AI-manlar Temmuz basina kadar agrr yaralaraldilar. 18 Temmuz'da, Fransizlann Chate-au-Thierry' de baslattiklan saldm Almanla-n cok hirpaladi. Tum ilerlemeleri bosa gi-

den Alman Ordusu, Agustos'ta Hinden-burg hattmm gerisine cekilmek zorundakaldi. Amerikan takviyesi ve yeni silahla-nn (tank, ucak, top) seri iiretimi sayesindeittifak kuvvetleri gerek asker, gerek malze-me acismdan tartisilmaz ustunluk kazandi,Oldurucu darbe, Balkan cephesinden geldi.Franchet d'Esperey'in ordusu, 15 Eyliil'de


11/16

Bulgar birliklerini ezip gecti, Avusturya-Macaristan'm guneyde savunmasi kalma-rrusn. Boylece, Almanya'mn, ingiliz gene-ral Allenby'nin Osmanh ordusuna karst us-tiin geldigi yakmdogu savas alamyla hertiirlil baglantisi koptu. Habsburg impara-torlugu, Ekim ayi sonunda Vittorio Venetokomutasmdaki italyanlar tarafmdan coker-tildi. Bunun uzerine, I.Karl, ateskes imza-lamak zorunda kaldi. Almanya da kendi

icinde cozitlmeye baslanusti. Kiel' deki fi-loda isyan basgosterdi. Koln ve Munih'tehalk ayaklandi. Berlin'de de Spartakus Bir-ligi protesto gosterilerinde bulunuyordu.Huzuru yeniden saglamak ve komunistle-rin iktidara gelmesini engellemek isteyenII. Wilhelm, 10 Kasimda tahttan feragatetti. 11 Kasun sabahi ateskes imzalandi.Aym tarihte Berlin'de cumhuriyet ilanedilmisti.

ANTlASMA lAR VE BARISIN SAGlANMASIAlman Ordusu, Ren kiyilanna kadar ceki-lecek, tum aglr toplanm, denizaltilanm vedemiryolu malzemesini teslim edecekti.Her seye ragmen, muttefikler, ulke icindeduzeni saglamasi icin Almanya'ya yeterlimiktarda cephane birakrruslardi. Aslmdabu durum agir sonuclara yol acacakti. Bancephesinde herhangi bir askeri yikim olma-dan ateskes istendigi icin ulusal topraklan-na zarar gelmemisti ve bu yuzden Almanyamaglup oldugunu bir turlu kabullenmekistemiyordu. Bu dusunce, daha sonra Al-manya'nm siyasi gelisiminde buyuk rol oy-nayacak bans antlasmalannda kendisinebuyuk haksizhk yapildigi hissini daha daartnracakti. Cunku, 28 Haziran 1919' daDortlu Konsey'in (Wilson, Lloyd George,Clemenceau ve Orlando) uzun ve karmasikgorttsmelerinden sonra imzalanan Versail-les Antlasmasi, savasm tum manevi sorum-lulugunu Almanya'nm uzerine yikiyor vehicbir tartismaya yer birakmaksizin agirsartlar getiriyordu.Sirurlar soyle belirlenmisti: Alsace-Lorra-ine Fransa'ya birakihyordu. Saar Bolgesi15 yil boyunca uluslararasi bir rejimle yo-netilecek, ekonomik acidan Fransa'ya bag-h olacak, on bes yilin sonunda da halkoyla-masiyla gelecegini kendisi belirleyecekti.Dogudaki parcalanma daha genis caphydi;cunku denize acilan bagimsiz bir PolonyaDevleti kurulacakti. Wilson'm On Dart n -kesi ve Fransizlann verdikleri sozler bunugerektiriyordu: Almanya bu nedenle Poz-nan'dan Baltik'a uzanan yorede onemlitopraklar kaybetti. 1920' de serbest sehirilan edilen Dantzig Koridoru ortaya cikti.Dogu Prusya tek basina kaldi. 1921' de ya-pilan halkoylamasiyla Yukan Silezya ikiyeaynldi. Antlasma guvenlikle ilgili madde-ler de iceriyordu. Ordu 100 bin askere indi-rilmis, Rheinland, Ren'in sag kiyrsmda 50km'Iik bir serit iizerinde askerden anndml-

mrsn. Antlasmada son olarak savas tazmi-natlan ele almiyordu. 120 milyar altm-mark olarak belirlenen tazminat, savas son-rasi uluslararasi iliskilerin ttimiinii cikmazasokacakti. Balkanlar'da Avusturya-Maca-ristan'in kacimlmaz gozuyle bakilan coku-ti, topraklann bolusulmesine yol acti. Wil-son'rn uluslarla ilgili ilkesine de pek uyul-madi. 10 Eylul 1919'da Avusturya ile im-zalanan Saint-Germain-en-Laye, 27 Kasim1919'da Bulgaristan ile yapilan Nevilly ve4 Haziran 1920' de Macaristan ile imzala-nan Trianon antlasmalan her acidan hos-nutsuzluk yaratrrusti. Italya, Trentino'ya veAvusturya'ya ait Trentino-Alto-Adige'yielde ettiyse de, Rijeka'ya ve Dalmacya ki-yilanna sahip olamadi; yeni kurulan Yu-goslavya Devleti'nin topraklanndan yok-sun kalmasi istenmiyordu. Oysa, 1915'teimzalanan gizli Londra Antlasmasr' ndaItalya'ya verilmis bir soz vardi. Yeni ~e-koslovak Devleti, Habsburg imparatorlu-gu'nun kuzey kismmda, eskiBohernya yo-resiyle Macaristan Kralligi smmnda kurul-duo Romanya, imparatorlugun dogu kisrru-m, Bukovina'yi ve ttim Macar Transilvan-yasr'm aldi.1920'de, Orta Avrupa'mn yeni devletleriCekoslovakya, Yugoslavya ve Romanyaaralannda karsihkh yardim paktlan imzala-yarak Kucuk Ittifak'i kurdular. Boylece,olasi bir saldin icin, Macaristan'a karst on-lem alnus oldular. Avusturya'ya gelince,Versailles Antlasmasi, bu tilkenin Alman-ya'yla her tur baglantisim yasaklamisn. Buarada Bulgaris tan 'm Akdeniz' e uzantilanda Yunanistan'a birakildi, Osmanh Impa-ratorlugu da bu savasm sonunda toprak bu-tunlugunu yitirdi. Mustafa Kemal'in onder-liginde kurulan yeni Turk Hiikiimeti (An-kara Hiikiimeti), padisahm imzaladigi SevrAntlasmasr'm reddetti. Dogu Trakya'mnve izmir'in dusmandan temizlenmesi icin

ArebistenltLawrence

ingilizdogubilimci vecasus Lawrence,lngiltere'ninkontroliinde bir

Arap kral/igJkurmevtdu~/uyordu.

Rethondes treniAteskesimzslenmistu;

ltile! devletlerinindelegeleri,

Frensiz MereselFoch'un. cevresindeler.

- 11 -


12/16

Yunanhlara savas acildi. 1923 tarihli Lo-zan Antlasmasi ile Turkiye, topraklannayeniden kavustu. Sevr'de ongorulen Kur-distan ve Ermenistan devletleri de zatenhicbir zaman varhk kazanmadilar. BirinciDiinya Savasi'run emperyalist yonu bu bol-gede iyice belirginlesti. Yeni kurulan Mil-letler Cemiyeti, zen gin petrol rezervlerinesahip bu topraklan Arap milliyetciligini hi-ce saymak pahasma FranSIZ ve ingiliz man-dasma devretti. Afrika'da da Almanya'mneski somurgeleri Togo, Kamerun, Tangani-ka, Namibya aym sekilde bolusturuldu,Sovyetler Rusyasr'run Finlandiya, Polon-ya, Romanya ve Baltik ulkeleriyle olan S1-

mrlanmn cizilmesi icin yine silahlara bas-vuruldu. Galip ulkelerin Beyaz Ruslaraverdigi destege ragmen, Ukrayna ve Kaf-kasya cumhuriyetleri kisa siirede Bolsevikyonetimi altma girdi. Amerikan Senato-su'nun onaylamadigi Versailles Antlasma-sr'run gerektigi gibi uygularup uygulanma-dIgI bile belli degildi, ingilizler, Avrupa'dadengenin korunmasi ilkesini savunuyor, bu .nedenle eski muttefikleri Fransrzlara, AI-manya'yi zor durumda birakacak boyle biriste kayitstz sartsiz destek vermekten kaci-myorlardi. Sonucta ulkeler belirledikleri il-kelere ters dustuler. Savas her alanda agrrmahrumiyetler getirdi.

OSMANll DEVlETi NiN PAR ISavata yenilgiye ugrayan OsrnanhDevliti, 3d/Ekim1918' de .Mondros Mutarekesi'ni imzaladi. Bundanbir''siiresonrada itilaf Devletleri (lngiltere, Fransaltalya) ile bunlann destegindeki Yunanistan, Os-

manli topraklannin geri kalan bolianlerinden bazila-nm;,igal etmeye besladilar. $avaszrasmda, itila!De~letleri, Osmanlz,~opraklarzmn paylasimi konusun~da'%endiaralarznda bir dizi anlasmaya varmislardi.19~t te vartlan anlamay~ gore, istanbul ve BogazlarRusya'mn olacak, Suriye ve Kilikya Fransa'ya veri-lec,?:fti. ingilt?:~;e za:?:n Kibris'i ilhak etl11;ive .,M1Sl~iizerinde himaye kurmustu. Bagdat cevresinde bir in-gilt~>niif~; alani yar~tllmasl, Hayfa ye A kkd ,run dene-timinin c{e ingilizlerde olmasi ongorulmiistii. Filistinul~~{ara~fsl l ; J i r rejime bpglanacakfl. Biifiin bunlarkar~lzgznda Ruslara da Trabzon, Erzurum, Van veBitlis blrakllzyprdu.ingiitere, ozellikie, 1915116Yllla~

rirun Serif Hiiseyin-MacMqhon mektuplanlaslyl'aAmp OlJderlerine


13/16

SAVA~TA HOKOMETLERSavasm hedefleri, catismalar stiresinceyurutulen gizli diplomasinin esas amacmiolusturuyordu. Bu hedefler halka cok somaaciklandi; cunku halk hangi sebeplerlebunca fedakarliga katlamldigiru bilmek is-tiyordu. ABD Baskani Wilson da, Arahk1916' da savasan tilkelerden amaclanrnacikca bildirrnelerini isternisti. Ancak,Fransa'run Alsace-Lorrainei geri alma is-tegi veya Almanya'nm Belcika'yi kendinebaglama planlan gibi tartisilrnasi olanaksizbirkac konu dismda savasm hedefleri dus-manm gucu ve mtittefikler arasmda doganuyusmazhklar dogrultusunda surekli degi-sime ugruyordu. Aynntilann gizli kalmasi-na ayn bir ozen gosterildi. Mesela, Fran-sa'run agrr sanayi sektorunde soz sahibiolan Demirci Ocaklan Komitesi'nin acikcagoz diktigi Saar ve Rheinland Bolgesi ko-nusunda Fransiz Hukumeti, Ren Nehri'ninsol kiyismda bir tampon devlet kurma niye-tini Ruslara iletmis olmasma ragmen, resmitavir almaktan ve meclis gorusmesindenkacmdi. Ingiltere de bansa ancak Belcikabagimsizhgma kavustugunda ve Alman sa-vas donanmasi silahsizlandiginda razi ola-cakti. Bu Ulkenin Dogu cephesinde de bti-yuk emelleri vardi. Ttirklerle yaptrklan sa-vasi kazanmak icin Misirdaki uslerini kul-laniyor, Birlesik Arap Kralhgi- kurulma-Sl yolunda timit vererek Arap milliyetcili-gini korukluyorlardi. Oysa, 1916 Sykes-Pi-cot Anlasmasi 'nda 0 bolgenin Fransizlarlapaylasilmasi yolunda bir madde bulunu-yordu. Ingilterenin kendisine ayirrnayr du-Undtigti Filistin, hakkmda, Ingiliz disisleribakam Lord Balfour, Kasun 1917'de biraciklama yapti. Filistin, Musevilerin yurduolacakti. Ote yandan, itilaf kuvvetleri1917'de Almanya'nm odeyecegi savas taz-minatmi gorusmeye basladilar. Almanlar,isgal altmdaki Fransa'da ve Belcika'dakikaynaklann yagmasi sonucu meydana ge-len zaran telafi edeceklerdi.Devletlerin bakis acilan hicbir sekildebirbirine uymuyordu. Savas geregindenfazla uzamisti. Generallerin sivil yonetimebaghhklan veya ozerklikleri bu nedenlegtindeme geldi. Ancak, Fransa ve Ingilte-re'deki demokrasilerde ve savasa katilandiger tilkelerin otoriter rejimlerinde bu so-run farkh zamanlarda meydana cikti. Al-manya'da ana kararlan alan Kayzer'di veSansolyeyi golgede birakiyordu. Baris za-manmm bu egilimleri catismalar boyuncagiderek kuvvetlendi. Iktidar, genelkurma-ym onemli simalan Hindenburg ve Luden-

dorff ile imparatorun etrafmda yogunlasti.Temmuz 1917' de yap 11an bans karandenebilecek bir oylamanm sonucunda Kay-zer, Sansolye Bethmann-Hollweg'i gorev-den aldi. Ayrn sekilde, 1918 Haziraru'ndaDisisleri Bakam Kuhlmann da istifa etti.Alman baskumandanligi boylece sivil ikti-dan aradan crkardi ve kendi savas rnanngi-m kabul ettirdi. Ama, daha soma AlmanOrdusu'nun sirtma saplanan hancer ola-rak nitelendirdigi ateskesin ve bansm so-rumlulugunu sivil yonetimin tizerine yik-maktan da geri kalmadi.Osmanh Imparatorlugu'nda Ittihat ve Te-rakki'nin U


14/16

Osmanlt cephe/eriOsmenlt OrdusuBirinci DunveSevesi'nde bircokcephede birdensevesmek duru-munda keldi.

Yeni basbakan Lloyd George, bes iiyeli birsavas komitesi kurdu. Komite her giin top-lamyordu ve avam kamarasirnn karsismdaistenen tiim otoriteye sahipti. Fransa'da daaym tiirden degisimler gozlendi. Sivilleringenerallere ustunlugu giderek su yiiziine ~l-kiyordu. 1917'den itibaren yiiriitmenin gii-cii artmaya basladi. Savas Bakam Millerandgenelkurmaya cok fazla yetki tarudrgi icin

elestiriler aldi (Ocak 1915). Ekim 1915'ten(Briand kabinesi) 1917'nin basma kadar sa-vasm mali yonetimi askerlere birakildi, amabiiyiik harekatlar kapah oturumla mec1istetartisihyor ve ordu sivil kontrolorlerin cep-he ziyaretlerine karst cikrmyordu. Clemen-ceau goreve gelir gelmez (Kasun 1917)Baskan Poincare'ye ve genelkurmaya otori-tesini kabul ettirdi.

Savas tiim iilkelerde hammadde ve isgucuacigma yol acmisu. Devletin mudahalesive cesitli diizenlemeler sayesinde ekono-miler bu acil duruma uyum sagladilar.1914 yihnm ortalannda verilmeye basla-nan savas kredileri, birkac giin icinde sefer-ber olmus milyonlarca insanm donarum ih-tiyacim karsiladi. Yabanci iilkelere acil si-paris verildi. Fransiz Ordusu, Amerika'danyiiklii sayida ayakkabi ve at, Arjantin'denise deri, yulaf ve et getirtti. Amerika ve

~OlKE EKONOM ilER iNiN SAVA~TAK i DURUMU

Canakkale Cephesi.18 mart 1915'te Canakkale Bogazini gecme girisi-minde bulunan ltilaf Donanmasi agir gemi kaytplarivererek geri cekildi. Cepheyi karadan zorlamak icin25 Nisan' da Gelibolu Yarimadast' nda Seddiilbahir veAriburnu' na cikanlan lngiliz, Fransiz ve Anzak bir-likleri, Tiirklerin siddetli direnisi karststnda yartma-damn icerlerine ilerleyemedi. 6-7 Agustos geeesiAnafarta Limani' na yeni birlikler ctkaran ve Aribur-nu' ndaki kiyibasini giiclendiren Itilaf Devletleri' ninileri harekati, Anafartalar Grup Komutanligi' na geti-rilen Albay Mustafa Kemal Bey' in 9 Agustos'ta bas-latugt karst taarruzla durduruldu ve geri piiskiirtiil-dii. Bundan sonra, taraflar arasindaki carpismalar si-

per savaslarina donustii. Sonunda Itild] birlikleri, 19-20 Aralzk 1915 gecesi Seddulbahir'i, 8-9 Ocak 1916gec e s i Ariburnu' nu bosalttilar,Kafkas Cephesi.Kaszm 1914'te, Sarikamis iizerinden Erzururn' a yii-riiyen Rus kuvvetlerine karst, Baskomutan Vekili En-ver Pasa' nin bizzat yonettigi, Aralik 1914 - Oeak 1915Sankamis kis taarruzu felaketle sonuclandi. Turk bir-likleri carptsmalardan cok, soguk ve acliktan 50 bininilzerinde kayip verdi. Oeak 1916' da genis capli birsaldtrtya gecen Ruslar, Erzurum, Trabzon, Erzincan' zele gecirdikten. sonra Van Golu' nun dogusuna kadarilerlediler. Turk birlikleri, Agustos 1916' da Mus veBitlis'i geri aldi. Kajkas cephesindeki carpismalar,Kaszm 1917' deki Rus Devrimi' nden sonra sona erdi.

Avustralya kitalanndan onemli miktarlardagrda malzemesi ithal edilmeye baslandi.Ozellikle, ingiltere 'nin ithalati fazlaydi.Cimku, uzun zamandir tanm iiriinlerindekiticari dengede bir acik meydana gelmisti.Ama, diinyadaki yeni talul ekonomisindeyerini cabuk saglamlastirdi.Onceleri fiyatlan kontrol etmekle yeti-nen Fransa, 1918'de bugday, pamuk, zey-tinyagi, petrol ithalatiru tekeline alma yo-luna gitti. Amerika da savasa girer girmez

B iR iN C iDON Y A SAVAS I ' NDA 0 SMA NLie E P H E l E RiIrak Cephesi.Kasim 1914'te Basrayi ele geciren Ingilizler, Irakiclerinde ilerlemeye basladilar ve Eylid lvl S'te Kut-id Amare'ye girdi. Bagdat' a yaptiklan sonucsuz birsaldindan sonra Kut-iil Amarede kusatilan lngilizbirlikleri nisan 1916' da teslim olmak zorunda kaldi.General Townshend komutasindaki 481 subay ve 15bin asker, Halil (Kut) Pasa'ya teslim oldu. Towns-hend, istanbul' a gonderildi. Subat 1917' de Kutiila-mare'yi yeniden alan Ingilizler Mart 1917' de Bag-data girdi. Ekim 1918' de, Ingiliz, birlikleri Musul' adogru ilerlerken miaareke imzalandi.Suriye-Filistin Cephesi.Cemal Pasa komutasindaki Turk birliklerinin Subai1915 ve Agustos 1916' daki Siiveys Kanali'ru gecme gi-r i s im l e r i basartstzlikla sonuclandi. Ingi l i z ler in kiskirtt-styla Hicaz'da baslayan ayaklanma, Suriye ve Filistin' ekadar yayildi ve H ic a z D em i ry o lu ' nun g i iv e n l ig i t eh li k e -ye girdi. Mart ve Nisan 1917' de Gazze'ye saldtran Ingi-lizler piiskiirtiddii. Ekim 1917' de Garze'deki Turk sa-vunma hattuu yaran Ingilizler, Filistin' e girdi' ve 9Kastmda Kudiis' u isgal etti. Liman von Sanders komu-tastndaki Ytldirim Ordular Grubu' nun tuuugu, Or-dunden Yafa'ya kadar uzanan Turk eephesi, Ingilizlerin19 Eylu11918' de l' e 5 iistiin kuvvetle baslatuklan taar-ruz karsisinda c;oktu. Ingiliz birlikleri 1Ekim'de Sam' a,25 Ekim'de Halep' e girdi. 30 Ekim 1918' de MondrosMiaarekesi imzalandigtnda, Turk birlikleri Halep'inkuzeyinde bir savunma hatu olusturmaya calistyordu.


15/16

aym careye basvurrnustu. Ingiltere.' de,1917'de deviet et ahm sanmi uzerinde te-kel kurdu. 1918'de seker, yay, et ve tere-yag; karneye baglandi. Merkezi devletlertarafsiz Iilkeler araciligiyla ahs verislerini1916 yihna kadar disandan hallederek ih-tiyaclarmr karsiladilar; ama Wilson,1917'de, Almanya'nm tarafsiz kornsulan-nm deniz trafigini kontrol altma almca, gl-da tedariki onemli :Dl~tide zorlasn.Kuzeydoguda isgal altmdaki maden kay-naklannm ve agir sanayinin iicte ikisindenmahrum kalan Fransa buyuk miktarlardaithalata basvurmakla birlikte; lngiltere 'de-ki demir-celik iiretirnine de guvenebilirdi.Almanyadaha 1914'te bir savas ham-maddeleri ofisi kurduysa da, cok gecme-den bakir, nikel gibi demirsiz madenlerinkacak girisine goz yummak zorunda kaldi.Isgal ettigi ulkelerdeki zenginliklerden ya-rarlanmasim bildi. Romanya'run petrolu-nii, Ukrayna'run bugdayim, Belcika'runlimanlanndaki ve dokumhanelerindekistoklanm kullandi,Savas sanayilerinin devlet tarafmdan yone-tilmesi iktidardaki liberallerin pek isine gel-mese de, ingiltere'de 1915 yihnda bir Silah-lanma Bakanligi kuruldu. Kontrol altmdakikuruluslann isletilmesi, iiretim kalitesi vecahsma kosullanyla dogrudan bakanhk ilgi-leniyordu. Fransa'da da benzeri cozumler

bulundu. Kaynaklann tam kapasite kullarul-masi gerekiyordu.: Oteki iilkelere oranlaFransa'da devletin mudahalesi daha snurhve daha yavas gelisti, Ancak, 1916 yihndakesin cizgileri belirlendi. 1917 yilmdan iti-baren de American War Industries Board(Savas Sanayileri Kurulu) ornegi uygulan-maya baslandi. Fiyatlann giivence altmaalmmasi sayesinde sanayiciler buyuk karlarelde ettiler. Bu dahalk arasmda firsatci Sl-mfma karst genel bir nefretin olusmasma ne-den oldu. Ancak, alman bu onlemlerin iseyaramasi icin isgucunun de uygun politika-larla duzene sokulmasi gerekiyordu; cunkuerkek nufusun seferber edilmesi buyuk birisgucu acigma yol acrmsti. Bakanhklar vekumandanhk arasmda yapilan gorusmeler-den soma, alanlannda uzman sanayi iscilericephe gerisine almdi, Almanya'da, Krupp35 bin makinaci ve tesviyeciyi geri s;agirdl.Yine de bu onlemler cok yetersiz kahyordu.Fabrikalarm tam kapasite calismasi icin ge-rekli vasifsiz iS;i sayisi cok yuksekti. Cep-heden asker cekmemek icin 1915'ten itiba-ren kadmlar ise almmaya baslandi. Alman-ya, 1917' den baslayarak ergenlik cagmdakicocuklan da cahsurdi. Kita Avrupasi'ndakiturn gucler, savas esirlerini de kullandi. AI-manya zor kullanma yoluna da basvurdu;Belcika'dan, Fransa'dan, isgal edilen Rustopraklanndan on binlerce iS;igetirtti. Itilafkuvvetleri de somurgelerine yoneldiler.

~SAVAS SIRASINDA HALKLARIN DURUMU

Savas halindeki ulkeler, seferberlige kati-Ian erkeklerin yarattigi boslugu kadmlarlakapamaya calistilar. Silah ve muhimmatfabrikalanrnn isgucu talebi, cahsma dunya-smda 1914 yilmda bile yadsmamayacak biryer edinmis olan kadmlann bu roltinu dahada arttirdi. Fakat atilan bu adim cok kisaomurlii oldu, ciinku savas biter bitmez yeniisler yine erkeklerin eline gecti. Ustelik, ka-dmlara maas konusunda da esit davramlrrn-yordu. Bu aynhkciligi protesto icin, ozellik-le Frans a ' da, grey ler duzenlendi (1917).Sanayide kadmlara verilen isleri, genellikledaha once baska yerlerde cahsnus olanlaryapiyordu; Almanya ve Ingiltere' de pek cokkadm, hizmetciligi birakip daha yuksek rna-ash fabrika isciligine gecti. Diger yandan,ozellikle ingiltere' de 0 zamana kadar cahs-mayi toplumsal statuyu dusuren bir etkenolarak gormtisorta sirnftan kadmlar bile,banka, sigorta, devlet memurlugu yapn. Fa-kat, kocalan askerde olup da calismayan ka-dmlar icin savas yillanmn 0 korkunc ekon-

mik durumunda ev gecindirmek ve cocukbakmak gercekten cok zordu,Devletler, asker eslerine farkh bir sorumlu-luk yukledi. Olen askerlerin yerini alacak ye-ni nesilden bu kadmlar sorumluydu. Ulkeler-deki nufus egrileri endise vericiydi, bu ne-denle, kadmlann cocuk dogurmalan bir va-tandaslik gorevi olarak kabul edilmeye bas-Iandi. Bu yoldaki yogun propaganda, savasboyunca hem tesvik edici hem de baskici ka-nunlarla desteklendi. Ozellikle, 1918 Alman-yasi'nda gizli kurtaj sayisi cok artmisti. Evkadmi olan asker eslerine odenek aynlmasikonuya verilen onemi gosteriyordu.. Koylu simfi savasta en cok fedakarhk ya-pan suufti, Fransa'da 600 bin koylu hayatirnkaybetmisti, Bu sayi 10 koyluden birinin 01-diigtinti gosteriyordu. Sehirdeki bazi smifla-nn aksine, koyluler icin savastan kacmakneredeyse olanaksizdi, Geride kalan ailele-rin gunluk hayatlan koklu degisime ugradi.

Sava~ta "Kedinler tum s a va

b o y u n c a tsnmde o ldug ,1l" ""e d e r , s i l9 hfa br ikd la rm d a d a

r ;a l l a ra k s a va a g id e pe rke kle rin y er in i a ld l.

-15-


16/16

III

B~ZEN KENO iNi

BUlMA~.

j

I

... ... .

Documents

Birinci Dünya Savaşı - Dünyayı Değiştiren Olaylar Dizisi