Upload
mehmetbaybora
View
278
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
1/140
T.C.FIRAT NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSTARH ANABLM DALI
BZANS MPARATORLUUNDASARAY TEKLATI
YKSEK LSANS TEZ
DANIMAN HAZIRLAYANYrd. Do. Dr. Sezgin GLAY Zilhace ATA
ELAZI - 2007
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
2/140
II
T.C.FIRAT NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSTARH ANABLM DALI
BZANS MPARATORLUUNDASARAY TEKLATI
YKSEK LSANS TEZ
Bu tez // tarihinde aadaki jri tarafndan oy birlii/oy okluu ile kabuledilmitir.
Danman ye ye
Bu tezin kabul, Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun //.. tarih ve. sayl kararyla onaylanmtr.
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
3/140
III
ZET
Yksek Lisans Tezi
Bizans mparatorluunda Saray Tekilat
Zilhace ATA
Frat niversitesiSosyal Bilimler Enstits
Tarih Anabilim Dal
Saray, hkmdarn oturduu byk bina olmann yan sra ynetimin merkezi
olmas asndan nem tar. Bizans mparatorluunda saraylar mimari olarak byk ve
gsterili binalard. Bu byklk ve gsteri Bizansn gcn temsil ediyordu.
Romann daha ok Sasani ran saraylarndan etkilenerek yaptrd byk ve
gsterili saraylar, Bizans mparatorluuna miras kalm ve Bizans da bu mirasn hakkn
vererek ok daha byk ve gsterili saraylar meydana getirmitir. Konstantinopolisin
kuruluundan itibaren genel olarak XII. yzyla kadar imparatorlar Byk Sarayda
oturmu ve devleti buradan ynetmilerdi. XII. yzyldan sonra yeni saraylar yaplm ve
bu saraylar imparatorluun merkezi olmutur. Yeni yaplan saraylar da gsteri ve ihtiam
ynnden Byk Saraydan geri kalmayacak gzellikte ve byklkte ina edilmitir.
Sonu olarak Bizans saraylar, gerek imparator ve ailesinin oturduu malikane olmas
gerekse de ynetimin merkezi olmas sebebiyle incelenmeye deerdir.
Anahtar Kelimeler: Saray, Ynetim, htiam
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
4/140
IV
SUMMARY
Masters Thesis
Palace Organization in the Byzantine Empire
Zilhace ATA
The University of FratThe Institute of Social Science
The Department of History
Palace was not only big structure that emperor were living in, it was also important
because palace was c:[entre of the management. The meaning with the palace was to
attract attention to the power of the Byzantine trough both palaces beautiful appearance
and the architecture. The power of Byzantine was comparing with the palaces size. How
big and imposing palace was, Byzantine was as much as strong and powerful and the
empire would be able to manage to the others.
All those big and imposing palaces who built under Roma period were mostly
inspired by Sassanid Irans palaces and they were handed down from Roma to Byzantine
Empire. Byzantine Empire successfully continued to build bigger and more imposing
palaces. Since foundation of Constantinople which was succession of Roma, until XII
century Great Palace was imperial residence and emperors was administering country from
here. After XII century new palaces were built and they became a centre of management.New palaces were in no way inferior to the Great Palace. As a result Byzantine Palaces are
still fascinating and a theme of many investigation and research by being both imperial
residence and having a wonderful architecture.
Key Words: Palace, Management, Splendour
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
5/140
V
NDEKLER
ONAY SAYFASI..II
ZET....III
SUMMARY.IV
NDEKLER..V
NSZ..VIII
KISALTMALAR..X
KONU VE KAYNAKLAR..XI
GR
1. Saraylar...1
2. Romadan Bizansa Gei..2
3. stanbulun Kuruluu ve Corafi Konumu...12
BRNC BLM
STANBUL SARAYLARININ KURULUU VE GENEL YAPISI
1. Saraylarn Corafik Konumu.. 21
2. Saray Mimarisi... 23
3. Saray Kompleksi. 25
3.1. mparatorun Resmi Dairesi.. 26
3.2. Taht Odas 26
3.3. Saray Odalar 26
3.4. mparator Malikaneleri. 27
3.5. Kilise ve apel.. 27
3.6 Hipodrom.. 293.7. Resmi Kurum ve Dier Yaplar 30
4. mparatorluk Saray Dndaki Saraylar...... 31
5. mparatorluk Saraylar. 32
5.1. Byk Saray..... 33
5.1.1. Byk Saraydaki Daireler. 37
5.2. Dafne Saray. 38
5.2.1. On Dokuz Yatak Mahkemesi 39
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
6/140
VI
5.3. Kutsal Saray.. 39
5.4. Mangana Saray 40
5.5. Blakherna Saray.. 42
5.6. Tekfur Saray 44
6. mparatorun zel Mlk Olan Saraylar.. 47
6.1. Myrelaion Saray...... 47
7. Kaynaklarda Ad Geen Sur indeki Dier Saraylar 48
KNC BLM
YNETMN MERKEZ SARAY
1. mparatorun Seilmesi ve ktidar Anlay 50
2. Tanrsal ktidar ve Saraya Yansmas 53
3. Saray ve Ynetim... 54
3.1. Ynetime Dinin Etkisi. 58
3.2. Din ve Devlet Politikas 58
3.3. Bakaldrlar ve mparatorun Deimesi.. 58
4. Bizans Diplomasisi.. 59
5. Konstantinopolisteki mparatorlar..... 64
NC BLM
SARAY YAAMI VE MPARATOR
1. mparator ve Saray Trenleri.. 79
2. Dinsel Trenler... 82
3. Saray Elenceleri 85
4. mparatorun Gnlk Yaam... 85
5. mparator Ailesinin zel Yaam 865.1. Saray Kadnlar. 87
5.1.1. Anne.. 89
5.1.2. E, mparatorie. 91
5.1.3. Kz Karde ve Kz Evlat 96
5.2. Evlilik... 97
5.3. Boanma... 98
6. Saray Entrikalar.. 99
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
7/140
VII
DRDNC BLM
TRK BZANS LKLER
1. Trklerle Bizansllarn Karlamas. 102
2. Seluklu Bizans likileri 104
3. Osmanl Bizans - likileri. 106
4. Bizansn Osmanlya Etkileri 109
SONU. 112
KAYNAKLAR.. 116
EKLER.. 124
ZGEM... 126
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
8/140
VIII
NSZ
Bizans mparatorluu, Avrupa ve Asyann kesitii noktada, stratejik ve corafik
bakmdan hala nemini kaybetmeyen stanbul ehrinde kurulmas itibariyle, ksa srede
bymesini ve gelimesini salayarak bir cihan imparatorluu oldu. Bu sebeple dnya
tarihinde hem siyasi adan hem de kltr ve medeniyet tarihi asndan nemli bir yer
edindi.
Bir devleti siyasi, idari, kltrel, ekonomik ve sosyal olarak yanstan en nemli
kurumlardan birisi saray tekilatdr. nk bu tekilata bakarak devletin halkla ilikisini
ve devletin gcn anlayabiliriz. Tarih sayfalarna bakldnda, saray ne kadar byk ve
gsteriliyse devletin o kadar gl olduu dnlr.
Bizans mparatorluunu bu adan incelemek yerinde olacaktr. Devletin gcnn
ve gelimiliinin simgesi olarak saraylar gsterilebilir. Bizans mparatorluunda saraylar
imparator ve ailesinin oturduu malikane olmann dnda ynetimin merkezi olmas
itibariyle ok nemlidir. Mimari adan zaten saray kompleksi bir ehir grnmndedir.
Etraf surlara evrili devlet idare merkezi olarak ina edilmitir. Saraylarn byklk ve
gsterii grenleri hayran brakacak derecede grkemliydi.
Konu olarak Bizans mparatorluunda Saray Tekilat bal altnda Bizansn
idare merkezi stanbuldaki (Konstantinopolis) saraylar ve saray tekilat hakknda genel
bir deerlendirme yapmaya altk.
Tezimizin giri blmnde; saraylar hakknda genel bir deerlendirme, Roma
mparatorluunun ikiye ayrlmas ve Dou Roma mparatorluu baehriKonstantinopolis ya da bugnk deyimiyle stanbul ehrinin kuruluu anlatld. Birinci
blmde; stanbuldaki saraylarn kuruluu, corafik konumu, mimarisi, saray kompleksi
ve stanbuldaki mparatorluk Saraylar ve mparatorlara ait dier saraylar konularna yer
verildi. kinci Blmde; Saraylarn ynetimin merkezi olmas itibariyle Bizans
mparatorluunun ynetimi, imparatorun seilmesi, imparatorun iktidar anlay, dinin
ynetime etkisi, diplomasi, doudaki imparatorlardan belli bal birka rnek ve dou
imparatorlarnn genel bir deerlendirilmesi yapld. nc blmde; imparator ve
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
9/140
IX
ailesinin saraydaki gnlk yaamlar, saray trenleri, imparatorluk kadnlar, evlenme-
boanma ve saray entrikalar konular anlatld. Sonu blmnde ise; Trklerle
Bizansllarn ilk defa karlamalar, Seluklu Bizans, Osmanl Bizans ilikileri ve bu
devletlerin birbirlerine olan etkileriyle ilgili bir deerlendirme yapldktan sonra genel bir
deerlendirme yapld.
almamz srasnda yardmlarn esirgemeyen Tarih Blm retim
grevlilerine bata Tarih Blm Bakan Sn. M. Beir Aan Hocama, Danmanm Sn.
Yrd. Do Dr. Sezgin Glay Hocama, ve kaynaklarda yardmc olan Sn. ner Tolana,
yazm aamasnda bilgi ve tecrbesine bavurduum Sn. Ali Ayyldza, evirileri yapan
Sn. Fatih Ataa, almalarma hz vermeme sebep Sn. Fatih nala, manen yalnz
brakmayan tm arkadalara ve aileme sonsuz teekkrler.
Zilhace ATA
ELAZI - 2007
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
10/140
X
KISALTMALAR
a.g.e. :ad geen eser
a.g.m : ad geen makale
C. : Cilt
S. : Say
s. : sayfa
ev. : eviren
trz. : tarihsizist. : stanbul
Ank. : Ankara
T.T.K. : Trk Tarih Kurumu
T.K.A.E. : Trk Kltrn Aratrma Enstits
Yay. : Yayn
Vol. : VolmeKt. : Ktphane
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
11/140
XI
KONU VE KAYNAKLAR
1. KONU
Bizans mparatorluu diye bir isim ok sonradan ortaya atlmtr. Aslnda bu isim,daha Romallar Konstantinopolise hakim olmadan nce, bugn Topkap Saraynn
bulunduu blge olan Akropoliste Yunanistandan gelen Megaral Yunanllarn sann
doumundan 667 yl nce koloni olarak Byzantion adyla kurduklar ehir isminden
devirmedir. Bizans aslnda Dou Romadr. Bizansllar ad verilen Dou Romallar
stanbulun fethine kadar Yunanca konumalarna ramen kendilerini Romal olarak
grmlerdi. Roma, Doulu karakterini mparator Herakleios devrinde (610 641) almaya
balamtr. te bu Doulu karakteri onun daha sonra Bizans olarak isimlendirilmesine yolamtr. Bizans ismi, XVI. yzylda Alman hmanist Hieronymus Wolf (1516 1580)
tarafndan Dou Romay ifade etmek iin kullanlm, sonra bu isim giderek yaygnlk
kazanmtr.
Avrupada XVI. yzylda balayan Bizans aratrmalar, XVII. Yzyl balarnda
Fransz Kral XVI. Louis desteiyle daha da gelimi, 1892 ylnda Almanyann Mnih
ehrinde bir Bizans Aratrma Enstits kurulmu, Rusya, Balkan lkeleri ve Avrupadaki
niversitelerde Bizans tarihi, sanat, dili her ynden incelenmeye balanmt.
Washingtonda bulunan Dumbarton Oaks, 1930lardan, zellikle 1940 ylndan itibaren
dnyada Bizans aratrmalarnn en kapsaml yapld merkez haline gelmiti. Bugn
Fransada Bizansla ilgili yz akn dernek, vakf ve kurum bulunmaktadr. 1924 ylndan
itibaren aralklarla Bizansla ilgili konferanslar dzenlenmeye balam, 1955 ylnda da
benzer bir konferans stanbulda yaplmtr.
Trkiye, Eski Yunan ve Bizans eserlerini en ok barndran lke ve Bizans tarihinin
merkezi olmasna ramen Trkiyede hibir niversitede Bizans Tarihi Krss
kurulmamtr. Bizans tarihi almalar Trk niversitelerinde anabilim dal olarak
bamsz bir akademik disiplin olarak varlk gsterememitir. Gnmzde Bizans tarihi
dersleri ortaa tarihi anabilim dalnn bir alt blm olarak birka niversitede
verilebilmektedir. 1990 1991 yllarnda Prof. Dr. Nevra Necipolunun Amerikadan
dnp Boazii niversitesinde greve balamasyla, bu niversitedeki tarih derslerine ilk
defa Bizans tarihi alnm, ancak o da Bizansn ge dnem sosyal ve ekonomik tarihiyle
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
12/140
XII
ve Bizans Osmanl talyan likileriyle snrl kalmtr. stanbul niversitesinde
Ortaa Tarihi Anabilim Bakan Prof. Dr. In Demirkent, (2006 ylna kadar) Ankara
niversitesi Dil, Tarih, Corafya Fakltesinde Prof. Dr. erif Batav, Ankara
niversitesinde Prof. Dr. Melek Deliba Bizans tarihi konusunda aratrmalarn
srdrmektedir.
Bizans ve Osmanl mparatorluklarnn baehri stanbulda zellikle bu iki
imparatorluun kalbi olan Sultanahmet Hipodrom Meydan ve evresindeki Bizans ve
Osmanl eserlerine fazla zen ve sayg gsterilmemi, blgenin yapsna uymayan binalar
yaplm, tarihi kalntlar korunmam hatta yok edilmitir. Bizans sarnlarnn zerine
binalar yaplmasna gz yumulmu, eski Bizans Saraynn kalntlarnn zerinde
arkeolojik kazlar yaplmas gerekirken bu blgeye mimari yapy bozan binalar
yaplmtr. Bu durum da Bizansla ilgili aratrmalarn yaplmasn zorlatrmtr. Bu
yzden toplum olarak tarihimizle ve kimliimizle alakal birok konuda gereklerin
anlatlmasnda zorluk ekilmitir.
Corafik konum olarak dnyann nemli bir yerinde stratejik bir neme sahip olan
ve uzun yzyllar dnya siyasetinde yer alan Bizans Devleti, ynetimiyle, kltryle,
sosyal hayat ile her zaman ilgi ekmi ve aratrma konusu olmutur. zellikle konu
bal olan Bizans Saraylar, dneminde komu devletleri hayran brakan ihtiam,
mimarisi, debdebili yaam, entrikalar ve ynetimin merkezi olmas asndan
incelenmeye deerdir. Ancak kaynaklarn snrl olmas bu konuyla ilgili genel bir
deerlendirme yapmaya imkan verecek dzeydedir. Bizde bu almada Bizans Saraylarn
(stanbuldaki ynetimin merkezi olan saraylar) genel hatlaryla ele aldk.
2. KAYNAKLAR
Genel olarak, Bizans tarihi hakkndaki bilgimiz pek muhtelif trde Bizans ve Bizans
d kaynaklara dayanr. Bilgiye gtren ipularn, genel tarihi ak bazen byk, bazen
daha az kabiliyetlerine uygun olarak tafsilat ve isabet bakmndan trl llerde tasvir
eden Bizans tarihi ve vekayiname yazarlarnn eserleri tekil eder. Bylece teekkl eden
tablo, bir taraftan dou ve bat, daha sonralar da slav kaynaklar, dier taraftan da geri
kalan Bizans kaynaklarnn salad malzeme ile nemli lde tamamlanr. Trl
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
13/140
XIII
mnasebetlerle kaleme alnm yazlar, sefaretnameler, mektup ve nutuklar, tarih
eserlerinin verdii bilgiyi ou zaman byk apta tamamlamakta ve daha parlak bir
aydnla kavuturmaktadrlar.
Bununla beraber btn bu kaynaklar bize devletin iktisadi hayat, hukuk ve idare
sistemi hakknda pek eksik bilgi vermektedirler. Bu hususta bize saray, idare ve ordunun
mahiyeti ve iktisadi nizam zerine mevcut resmi veya gayri resmi kaytlar ile Bizansn
zellikle zengin olduu kanun eserleri ve ayrca papirsler ve sonraki devir iin ise
bilhassa vesikalar yardmc olur. Fakat Bizans vesikalar ancak XI. yzyln ikinci
yarsndan itibaren bol miktarda mevcut olup, Makedonya hanedan zamanna ait sadece
pek az vesika ele gemitir; ondan evvelki devirler iin ise hibir Bizans vesikas
zamanmza intikal etmemitir.
Btn bunlara zel bir kaynak grubu olarak arkeolojik malzeme katlabilir: Sanat
antlar, kitabeler, sikkeler, mhrler, v.b. antsal malzeme Bizans aratrmalarnca, eskia
tarihi aratrmalarna oranla ok daha kk lde deerlendirildii cihetle Bizans tarihi
tetkikleri son zamanlarda bunlara gittike artan bir ilgi gstermektedir.
Konumuzla alakal kaynaklara gelince, tarihi konular incelenirken ilk bavurulan
kaynaklar genelde dnemin tarih kitaplar ve kroniklerdir. Bir ksm dorudan elimizde
olan, bir ksm hakknda da dolayl olarak bilgi edindiimiz dnemin tarih kitaplar ve
kroniklerden saray tekilat hakknda dorudan bilgiye ulamak mmkn deil ancak satr
aralarnda konuyla ilgili bilgileri bulabilmekteyiz. Bunlar iinde, Bilge Umar tarafndan
evrilen Anna Komnenann Aleksiadadl eseri, Fikret Iltan tarafndan evrilen Niketas
Khoniatesin Historias bata gelen eserlerdir. Yine Orhan Duru tarafndan evrilen
Prokopiusun Bizansn Gizli Tarihi adl eseri kendi dnemiyle ilgili olarak saraylarhakknda bilgi vermektedir.
Saraylarla ilgili olarak en ok faydalandmz eserlerden biri Bilgi Altnok
tarafndan evrilen Tamara Talbot Ricen Bizansta Gnlk Yaam kitabdr. Burada
imparator ve imparatorluk ailesi, saray yaantlar, saray grevlileri, imparatorluk saraylar
konularnda bilgi vermektedir. Yine bu konularla ilgili olarak hsan Baturun evirdii
Michel KaplannBizansn Altnlar kitabndan istifade ettik.
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
14/140
XIV
Konuyla alakal olarak en ok istifade ettiimiz makalelerden biri; Toplumsal Tarih
Dergisinde yaynlanan ve Glgn Krolu tarafndan kaleme alnan Sur iinde
mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar adl makale konumuzla
balantl olduu iin almamzda en ok kullandmz kaynaklardan oldu. Yine bir
dier makalemiz de Hayat Tarih Mecmuasnda yaynlanan Midhat Sertolu tarafndan
yazlan Bizans Saraylar ve Saray Maceralar adl makaledir. Bu makalede de
imparatorluk saraylar, imparatorlarn yaam, saray yaam ve saray entrikalar
konularndan istifade ettik.
Konumuzla alakal olarak Bizans siyasi tarihiyle ilgili kaynaklar da inceledik.
Bunlarn banda Michael Grantn Romadan Bizansa, Georg Ostrogorskyin Bizans
Devleti Tarihi, M. V. Levtchenkonun Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi,
Barbara Hillin Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, Edward
Gbbonun Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, Charles Diehlin Bizans
mparatorluu Tarihi, Auguste Baillyin Bizans mparatorluu Tarihi, Paul Lemerlenin
Bizans Tarihi adl eserlerinden konumuzla alakal ksmlarndan istifade ettik.
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
15/140
1
GR
1. Saraylar
Hkmdarlarn oturduu byk bina 1 anlamnda kullanlan saray kelimesi: eski
Farsa sradaden gelmekte olup, Farsada umumiyetle ev, mesken, konak, menzil
manasna gelen, Trkede de bu manalarla birlikte, daha ziyade byk konak, hkmdarn
ikametgah yani saray, kasr, kk manalarnda kullanlan bir kelimedir. Bu kelimenin
Arapalam ekli suradik olup, hususiyle sera-perdenin karldr ve adr perdesi,
harem perdesi ve padiah ota manasna gelmektedir. Sera ve Seray kelimeleri Farsada
mecazen dnya, cihan, alem manalarnda da kullanlm ve trl terkiplerde de eitli
manalar almtr. Trkede ise, bilhassa bu kelime ile tekil edilmi iki mrekkep isim,kervansaray (karban-sera) ve sahil-saray (sahil-sera) ok kullanlmtr. Bunlardan birincisi
kervanlarn konaklad byk han, ikincisi ise deniz sahilindeki konak, yal manasnda
Osmanl Trkesinde bugn de bilinmektedir. Saray kelimesi ayn zamanda, dier birok
Trk lehelerinde mevcut olduu gibi ark Trk lehesinde hakiki ve mecazi anlamlarnda
yani hem byk ev, mahfel ve kasr- sultani hem de dnya ve ahiret manalarnda
kullanlmaktadr. 2 Saray anlamna gelen, Latince platium, Greke palation
kelimesinin, Romada imparator saraynn yer ald Palatine Tepesinden kaynaklandnainanlmaktadr. Buras 3. yzyla kadar Roma imparatorlarnn resmi ikametgah
olduundan, kelime literatre bu ekilde girmitir. Roma mparatorluunun doudaki
Hristiyan blm olan Bizansta da saraylar palation ya da hkmdar evi anlamna
gelen basileos oika gibi adlarla anlmtr. 3
Ynetimin merkezi sarayd. Roma imparatorlarnn Romada tara kentlerinde ve
yazlk yerlerinde yaptrdklar saraylar imparatorluk konutlarnda yeni bir anlay ortaya
koydu. Saray ynetimin merkezi olmaktan kt; banyolar, tiyatrolar, stadyumlar ve
baheleriyle hkmdarn keyfi iin kurulmu kk bir kent haline geldi. mparatorluun
ikiye blnmesiyle stanbul ve Ravennada da saraylar ina edildi. Vandallar tarafndan
yamalanan Roma saraylar birer ykntya dnt.4
1Meydan Lorousse Ansiklopedisi, Saray Maddesi C. 10, st. 1979, s. 9582slam Ansiklopedisi, Saray Maddesi,C. 10, st. 1966, s. 2053 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal
Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 124Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Sant / Sor Maddesi C. 20, st. 1986, Milliyet, s. 10190
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
16/140
2
Farkllklarn yan sra gerek Romada gerekse ortaan dier devletlerinde hemen
hemen ortak bir unsur vard. Bu, ehir yaam ve bu yaam ierisindeki ehirlerin genel
mimari yapsdr. Zira, ortaa devletlerinin ehir kompleksine baktmzda, ehrin
etrafnn surlarla evrili olduu, bu sur ierisinde ise en merkezde idarenin yapld saray
onun yan banda ibadethane gze arpmaktadr. ehrin dier yaplar ise bu merkez
etrafnda kendilerine yer oluturmutu. ster eskia toplumlarnda olsun ister Hristiyan,
ister Mslman devletlerinde olsun bu anlay ve yap aa yukar ayn olmutur. nk
devletlerin ortak endie ve ortak politikalar olan savunma, idare ve dini en iyi ekilde
yanstacak bir ehir yaps oluturmakt.
Roma mparatorluunun dou temsilcisi veya devam olan Bizans devletinde de
benzer bir mimari yap vardr. Bakentin merkezinde surlar iinde Bizansn siyasi, askeri,
adli, dini ksaca tm ynetimin merkezi saray kompleksi yer almaktayd.
2. Romadan Bizansa Gei
Bir ehir devleti olarak balayan ve dnya imparatorluu haline gelen Romann dnya
tarihinde nemli yeri vardr.
5
Roma tarihi, ilka dediimiz byk tarihi devirlerdramnn son perdesidir: Roma tarihi ile bir devir sona ermekte ve arkadan yeni birisi
balamaktadr. 6
Rum kelimesi, Roma ve Bizans imparatorluklarna delalet eden bir tabir olup, bazen,
Romallar devleti iin, bazen de Bizansllar iin kullanlmtr. Orta Asyada da bu tabir
Roma devleti manasna gelmektedir. Sonralar kelimenin manas gittike daralmtr. 7
Roma-Rum kelimeleri, Anadolu yerlisi kelimelerdir. Prof. Dr. Ramsay Grek
medeniyetinde Asyal unsurlar-Asian. Elements in Grek Civilization adl kitabnda diyor
ki: Hesychius 8 dan rendiimize gre Kume-Kome-Rume-Rome kelimeleri Anadolu
kylerinin Anadoluya mahsus kurulu tarzlarn gsteren kelimelerdir. Bu kyler bir
sokak (Ruma) veya bir cadde (Rume) zerinde bir srada dizilmi evlerle kurulurlar. Ky
bydke sokak oalr. Bir ky halk veya komu kadnlar birbirlerine kometis derler.
5 Hasan Karakse, OrtaaTarihi ve Uygarl, Ank. 2002, s. 2616 Halil Demirciolu,Roma Tarihi, C. 1, Ank. 1998, s. 2-37
slam Ansiklopedisi, Rum Maddesi , C. 9 , st. 1964, s. 7668 Eski Yunan dilinde bir lgat sahibidir, skenderiyelidir.
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
17/140
3
Rume, Rome kelimeleri daha ziyade su kenarnda ve su geitlerinde kurulan kylere
verilen adlardr. Grlyor ki Avrupadaki Roma kelimesi Anadoluda Rum olmutur. 9
Roma tarihinin baka tarihlere benzemeyen bir ciheti vardr: buna da bir ehrin ad bir
devletin tarihine alem olmutur. Bu tarih aslnda, Roma dahil btn talya ve Akdeniz
kavimlerinin mterek tarihidir.
Roma M.. IV. Yzyl ortasnda, hala kk ve alelade bir ehir devletiydi. Kati
genileme ihtiyacn M.. IV. yzyln ikinci yarsnda duydu. Roma devleti M.. I.
yzylda yani kuruluundan alt asr sonra Atlantikten ta Frat boylarna kadar uzanan
tekbir devlet olarak, Akdeniz havzasnda, tarihte ilk defa siyasi bir mekan vahdeti
kurmaya muvaffak oldu. Fakat Roma tarihinin cihan tarihindeki nemi, devletin srd
bu uzun mrden deil, belki, onun devlet olarak yapt tesirlerle medeniyet ve kltr
baarlarndan gelmektedir: her eyden evvel bat dnyasna miras kalan tam devlet
mefhumu, bir ehir devleti halinden Akdeniz dnyasnda bir cihan devleti haline gelen bu
Roma devletinin eseridir.
Roma devleti ve yaratt medeniyet ve kltr kymetlerinin byk ounluu bugnk
medeni dnya devletleri iinde hala tesirini gstermekte devam etmektedir.10 Dnya
tarihine damgasn vuran byle bir devletin ynetimi ve gelimesi partici ve pleb diye ikiye
ayrlan Roma halknn iinde yaad eski Roma devleti krallk rejimi altnda bulunan bir
ehir devleti idi ve bunun btn hususiyetlerini tayordu. Fakat bu devlette teokratik bir
nizam yoktu. nk burada kral (rex), Tanr veya Tanrnn vekili deildi. Bir bakma
Roma cemaatinin vcuda getirdii byk ailenin babas demek olan kral, devletin siyasi,
askeri, adli ve dini efi, baka bir deyimle en yksek idare amiri, en yksek komutan, en
yksek hakimi ve en yksek sahibi idi. Kraln btn bu salahiyetleri ise onun tam hukukluvatandalardan ald bir emretme kudretine dayanyordu. Kral yapt ilerde de ihtiyar
meclisine danrd.
Roma, ikiye blnmesinden ok daha nce, daha talyaya bile tam hakim olmadan,
Etrsk Krallar zamannda vaziyet biraz deimi grnyor. Krallar Etrsk hkmdar
9
Cemal Mersinli, Roma-Rum Kelimeleri,Belleten, C. V, S. 17-18, s. 15910 Halil Demirciolu,Roma Tarihi, C. 1, Ank. 1998, s. 2-3
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
18/140
4
elbiseleri giydiler, ta taktlar, asa tadlar ve tahta oturmaya baladlar.11 Etrsk Krall
dneminde Eski Akdeniz-Anadolu yksek ehir kltrnden ve dolayl olarak Gney
talyan Grek kolonilerinden etkilenmeye balam, ayrca ekonomik ve kltrel ilikilerle
ran kltr emberiyle irtibat kurmutu. III. yzyldan itibaren Sasaniler ile yaad
etkileim, daha sonra Bizans tarafndan Araplar ve Trkler ile de srdrlmtr. Yzyllar
sonra imperiumlatka belirli bir lde Doulularken, yayld yerlere Roma
karakterini de alayan bu dev boyutlu yapnn corafi alannda artk ar basan Helenistik
kltr hamurunun yorulduu blgeler, ilerdeki blnmede zaten Dou Roma
mparatorluuna dnecekti. Klasik Grek biimin ncesine ve Douya ynelerek klasik
zihniyetten uzaklaan Helenizmin Ge Roma ile bulutuu kltr sentezinde Dou
geleneinin elerini bnyesine katan Bizans, batan beri ayrca pagan Bat Romadan
farkl olarak, daha onunla ortak aty paylarken bile, Konstantinin yneliinde
grld gibi, bir Ge Roma-Helenistik-Hristiyan-Dou kimliine kavumutu. 12
Gerekte bir inan lehine reddedilmesi gibi sarsc olaylarn tek bir bireyin kiisel
deneyiminin sonucu olarak ortaya kmas enderdir. ounlukla, sorunlu ve karmaa dolu
dnemlerde duyarl kiilerin yaama kar deien bak alar ve tutumlar
gelitirmelerinden doar. Hristiyanlk dneminin balamasyla Roma byle bir dnemden
geiyordu. Bir yandan tek tanrl bir inan olan Yahudilik, dier yandan dou kkenli
mistik inanlarn yaygnl sonucu, Romallarn birou akld davranlar olan ve pek
ou insan zaaflarnn en zayflarna sahip ok sayda tanrya dayanan eski pagan
inanlarnn geerliliini sorgulamaya balamlard. Romann giderek artan ekonomik ve
siyaset sorunlar da bu kukularn glenmesine katkda bulundu. Bunun yan sra
almalar yalnzca sahiplerini varsllatran ve devlete bir yarar olmayan byk kle
nfusuyla, ngilterede Northumberlandden Galya ve spanyaya, oradan Kuzey Afrikaya
ve oradan da tm talya, Yunanistan, Trkiye, Suriye ve Msra kadar uzanan genitopraklaryla ve bundan da anlalaca gibi ok eitli uluslaryla Roma mparatorluu
ynetilebilmek iin artk ok bykt. Roma ekimelerle blnrken egemen snflar
etkin olmayacak kadar kendi isteklerini gerekletirmeye ynelmiti; yneticiler
tembellemiti ve aydnlar ynetimi giderek daha ok eletiriyorlard. Caeserlerin yerlerini
11 Halil Demirciolu,Roma Tarihi, C. 1, Ank. 1998, s. 53-5412 Gme Karamuk, Dalm Roma mparatorluunun Alannda Roma Zihniyetinin zleri,Belleten,
C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 628 - 629
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
19/140
5
baka caeserler aldysa da bunun bir yarar olmad. kmeyi durdurmak iin ortak ynetim
sistemi ortaya atld. Diocletionus (284-305) Romada da merkezilemi ynetimin yerini
almak zere blgesel ynetim merkezleri kurulursa durumun dzeleceine inanmaya
balamt. Bunun iin sarayn bugnk Anadolu yakasnda olan Nikomediaya (zmit)
tad ve orada kendisini Romann doudaki topraklarnn hkmdar sayarak evresini
Doulu ya da daha ok Persli bir hkmdarn debdebesi ve protokolyle donatt. Ayn
zamanda da ortak ynetici atad. Bunlardan biri yani Maximianus Milanodan talya ve
Afrikay dieri yani Constantus, Trierden (bugnk Almanya) Galya, Britinya ve
spanyay ve sonuncusu olan Galerius da Selanikten Illyria (bugnk Dalmaya ve
Transilvanya), Makedonya ve Yunanistan ynetecekti. Oysa bu nlemler durumun iyiye
gitmesine yardmc olmad: Bunun yerine bu ortak ynetim ilkesi, tek bir btnn paras
olmakla vnen insanlarda blnme dncesini dourdu. Umutsuzluk, knt ve
tembellik Romada egemen olmay srdrd ve i sava ktnda, Diocletianus
karlat glklere srtn dnerek, Adriyatik kylarnda imdi Split diye bilinen yerde
kendisi iin yaptrd grkemli saraynda yaamn srdrmek zere inzivaya ekildi. Bin
drt yz yl sonra, on sekizinci yzyln byk ngiliz mimar Robert Adam bu sarayn
kalntlarn byk bir hayranlkla inceledi ve onun birok niteliini zamann beenisine
uyarlad. 13
Henz dalmam Roma mparatorluu tek bana bir Avrupa, Asya veya Afrika
imparatorluu deil, hepsinin birlikteliini oluturan bir Akdeniz gcyd ve Akdeniz
birliinin canl temsilcisiydi. O zamanlar ortak bir uygarlk emberini oluturan Akdeniz
dnyas kendi iinde oldum olas ok kltrl bir yapya sahipti. Nitekim Romann
blnmesiyle, siyasal corafyalarn en kapsaml biimde Grek Dou ile Latin Bat ana
kategorilerine ayrmas, esasnda teden beri tabanda var olan karakter farklarnn eninde
sonunda tavana yansmasyd. Romann yani Akdeniz birliinin paralanmas demek,budur, her ne kadar o Akdeniz birlii varln bugn bile belirli bir lde tartmasz
srdryorsa da. Elbette ki bu ana kategoriler kendi ilerinde birer homojen yapya sahip
deildi, ama her imparatorlua zg olan yerel kltrler okluunun stndeki ortak
uygarlk at yapsnn yerini bu Osmanlda da byleydi, aynen Romada olduu gibi-
Akdeniz birliinin paralanmasyla, gitgide daha bariz bir biimde, daha rahat
alglanabilecek biimde iki odakl bir yap ald. lerde, bu srecin balamasndan ok
13 Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 15- 16
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
20/140
6
sonra, slamn ortaya k ve Greko-Romen uygarlk emberine fetihleriyle girmesiyle,
eski Akdeniz birliinin bozulmu iki odakl tablosuna bir yenilik eklenmi, o iki dnya
arasna, yani Grek Dou ile Latin Bat arasna, onlarn ayrmlamasn olsa olsa daha da
krkleyecek olan bir slam kltr emberi adeta bir takoz gibi girmi14 ve bir zaman tesis
edemeyecei bir bar vazeden Hristiyanln aksine hi ekinmeden kl ile silahlanm
olarak ortaya kmtr. Bu kl daha Peygamber hayatta iken, Filistine kar birka kk
ve pek baarl olmayan aknlar eklinde, Roma devletinin eyaletlerini yalamt. 15
Akdeniz birliinin paralanmas sonucunda, yzyllarn aknda, artk kendi damgalarn
ortak damgann stnde vurgulayabilen kltr oda ar basmaktadr. Ancak bunlar da
yine ana kategorilerdir. Din Ortaan ok nemli bir siyasal faktr olduundan, burada
tablonun tarifi din gruplar ile srdrlebilir: Dou Hristiyanl-Bat Hristiyanl
ayrmas, XI. yzyln ortasnda artk tam bir byk kopua, Kilise kopumasna varacak
lde asrlar srecek olan bir yabanclama ve bu iki Hristiyan atsnn ya da kltr
emberinin arasna giren bir slam kltr emberi.
Roma zihniyetinin izleri zerinde dnrken, n planda beliren bir konu, siyasal
kltrdr. Gerek Roma mparatorluunun alannda, gerekse Roma ynetiminin Dou
Roma-Bat Roma biiminde ikiye blnmesinden sonra burada bir bat corafyasndan
elbette sz edilebilirken, henz siyasal kltryle farkllam bir Bat dnyas yoktur.
Kkenleri Avrupann tarihsel geliiminde yatan ve kendine zg bir uygarlk atsn
artran Bat kavram, henz Antikitede var olmayan bir zihniyettir. Zaman iinde ve
ancak Cermen faktr iin iine girince Avrupann oluumuyla Erken Ortaan 16 ileri
safhasnda dnyaya gelecek olan Bat, Roma mirasn batan beri sahiplenmekle birlikte,
Antikiteden uzaklaan mstakil bir evren olarak, Bizans karsnda artk erginlemesi
kantlanmlk Bat mparatorluu olan Karolenj mparatorluunda hayat bulacakt.
Romann ikiye blnmesinden ve araya giren nc bir gcn Batnn Doudan
uzaklamasn hzlandrdndan bahsederken, din gruplarna gre bir kltr tasnifi
yaplrken Dou Hristiyanl ile Bat Hristiyanl arasna giren bir slam kltr emberi
denmiti. te bu tasnife siyasal kltrleri de ekleyecek olursak, tarihsel gelimesinde din
14 Gme Karamuk, Dalm Roma mparatorluunun Alannda Roma Zihniyetinin zleri,Belleten,C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 621- 62215 Steven Runciman,Hal Seferleri Tarihi, ev. Fikret Iltan, C. I, Ank. 1989, s.1216
Gme Karamuk, Dalm Roma mparatorluunun Alannda Roma Zihniyetinin zleri,Belleten,C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 621- 622
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
21/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
22/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
23/140
9
stanbul, skenderiye ve Antakya, ok gelimi ticaret ve sanayi merkezleriydi. Bat siteleri
can ekiirken, Bizans mparatorluunun belirli kentleri byme eilimi gsteriyordu.25
Bugn, ilim aleminde Bizans mparatorluu ad altnda tannan ve bin yldan fazla
sren uzun mrl devlet, aslnda bir Dou Roma mparatorluudur. Nitekim, Bizansllar
kendi devletlerinin ad olarak bunu hi kullanmamlardr ve imparatorluun adna Roma
Devleti ve kendilerine de Romallar demilerdir. Dou Roma Devletinin balangc
330 yldr ve Bizans ad, modern devirde bu devletin tarihi aratrmaya baland zaman,
bat ilim aleminde kullanlmaya balanmtr. 26 Bizans mparatorluu kavram tarihilerin
bir icaddr ve mparatorluun hayatta olduu dnemde hibir zaman kullanlmamtr.
mparatorluun Yunanca ad Basileia tn Romania (Roma mparatorluu) veya sadece
Romania idi. Dou Roma halk da kendisini Romal olarak adlandrrd. Trkler ve Araplar
ise Rum kelimesini kullanrlard. Bat Avrupa'da imparatorluktan "Bizans" diye
bahsedilmeye balanmas Alman tarihi Hieronymus Wolf'un 1557 ylnda Corpus
Historiae Byzantin adl eserinin yaymlanmasnn ardndandr. 1648 ylnda Byzantine du
Louvre (Corpus Scriptorum Histori Byzantin) ve 1680 ylnda da Du Cange'nin
Historia Byzantina adl eserlerin yaymlanmasndan sonra Montesquieu gibi Fransz
yazarlarn arasnda Bizans kelimesi popler hale geldi. 27 Zira bu yeni devletin merkezi
olarak seilen yerde, M.. yzyllarda Byzantium adnda bir ehrin bulunmasndan
kaynaklanr. I. ve II. yzyllarda, doudaki fetihlerden sonra ok byyen ve hudutlarn
ar derecede genileyen Roma mparatorluunun dou arazisi, ok uzaklara kadar
eriiyordu. Ayn zamanda Msr, Suriye ve Anadolu gibi eski medeniyetlerin beii olan
bu sahalar, imparatorlukta her bakmdan ar basmaya balamt. stelik bu lkeler,
merkez Romadan ok uzakta bulunduklarndan idare edilmeleri glkle karlanyordu.
Bu yzden II. ve III. yzyllarda imparatorlar artk, Romada oturmuyorlard ve
mparatorluk iin yeni bir merkez aranyordu. mparator Byk Konstantin, stanbulun
bulunduu sahay imparatorluk merkezi olmak bakmndan ok uygun bulunduundanburada ina ettirdii yeni baehrinin 330 ylnda aln yapyor ve eski merkez Roma
terk edildiinden gittike ihmale uruyordu.
25 M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. Maide Selen, st. 1999, s. 1326erif Batav,Bizansmparatorluu Tarihi Son Devir (1261-1461) T.K.A.E. Yay. Seri: III, S.A.25, Ank.
1989, s. 527lber Ortayl, Sonmparatorluk Osmanl, st. 2006, s. 44
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
24/140
10
Merkezi douya nakledilen devletin ordusu ve idare tarz Romal, dili ve kltr
Latindi. Bu yeni muhitte ise, oktan beri burada yerlemi bulunan Yunan dili ve kltr
ile Dounun saray, devlet grenei ve terifat bunlara eklenecekti. Ayrca, IV. yzylda
devletin dinleri arasnda serbest braklan Hristiyanlk da kuvvetlenince, gelecekteki
Bizans toplumunu oluturan unsurlar tamamlanm oluyordu. 28 Latince VI. yzyln
ortalarna dek sarayn resmi dili olmasna ramen, imparatorluk giderek daha Yunan ve
Hristiyan bir kimliine brnmekle, Atina ve Roma gelenekleriyle ilikisini giderek
kesmekteydi. Tarihiler VI. yzyln ilk yarsn imparatorluun tarihinde bir ayrm izgisi
olarak kabul etmekte ve bundan dolay da sonraki dnemlerde Roma yerine Bizans
terimlerini kullanmay tercih etmektedir. 29 Bu suretle eski Roma mparatorluundan ok
farkl ve yeni corafi artlarn belirtildii temeller zerinde gelien imparatorlukta, daha
VI. yzyln sonunda Latince tamamyla unutuluyor ve onun yerine Yunan dili ve kltr
alyordu.
Bundan sonraki yzyllarda bu yeni devletin en mhim problemleri arasnda,
devletin resmi dini haline gelen Hristiyanlk iin de ba gsteren itikat mnakaalar ile
devleti d dmanlara kar savunmak en byk yeri alyordu. mparatorluk bu tarihten
sonra, hayatnn sonuna kadar hudutlarn savunabilmek iin btn kuvvetlerini harcamaya
mecbur olmutur. IV. yzylda dou snrlar Sasanilerin tehdidi altndadr ve bu hal
slamiyetin gelimesiyle Sasani Devletinin sona ermesine kadar srer. IV. ve V.
yzyllarda kuzeyde ve batda Cermen ve Trk kavimleri, bunlarn arkasndan da Islavlar
ortaya karlar. Trk kavimleri ile Islavlar, bundan sonraki yzyllarda imparatorluu en
fazla megul eden ve varln tehdit eden dmanlarn banda gelir.
Hristiyanln kuvvetlenerek yaylmaya balad IV. yzyldan sonra, iine
dt byk mezhep kavgalar ve bunun sonunda Latin kilisesiyle ortaya kan ihtilaflarimparatorluu ieriden kemiren balca meselelerindendir. VI. ve VII. yzyllarda
Balkanlarda ve talyada byk arazi kaybna urayan ve Anadoluda slamiyetin
hcumlar neticesinde hudutlar ok daralan imparatorluk, sadece Anadolu ile
Yunanistandaki arazisini koruyabiliyor ve bu suretle gerek Bizans devleti haline geliyor.
Bundan byle Ortodoks mezhebi ile Yunan dili ve kltr imparatorluun iki temel unsuru
28erif Batav,Bizansmparatorluu Tarihi Son Devir (1261-1461) T.K.A.E. Yay. Seri: III, S.A.25, Ank.
1989, s. 529 John Freely, Saltanatehristanbul, ev. Lale Eren, st. 1999, s. 98
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
25/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
26/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
27/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
28/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
29/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
30/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
31/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
32/140
18
Trakya Yarmadasnn dousunda, stanbul Yarmadasnn ucunda kurulan yeni imparatorluk
merkezi devrin geopolitik zaruretlerinin bir icab olduu gibi 226 senesinden beri daimi
surette iki cephede harp yapmak da olan imparatorluk iin de yerinde bir hareketti. Avrupa
ile Asyann adeta birbirlerine kavutuu noktada, en mhim boazn mntehasnda, kara ve
deniz yollarnn telakisinde hakim bir mevkide olan yeni imparatorluk merkezi iki byk
tehlike blgesi tekil eden Frat ile Aa Tuna arasnda tam merkezde olmas dolaysyla her
iki kltr dnyasnn aracl roln de zerine alm bulunuyordu. 58
Konstantinopolis, incelikler kraliesi, medeni dnyann payitaht idi. Kuvvetli
mdafaa duvarlar gerisinde, Allahn muhafaza ettii bu ehir, sinesinde saysz
gzellikler saklyordu. Btn ziyaret edenleri ahenkli gzellii ve muhteem merasimiyle
hayrete dren Ayasofya; on neslin, gzelliini artrmak iin altklar mukaddes saray,
hkmetin ahaliyi elendirmek iin btn oyunlar iinde toplad At Meydan, etrafnda
Bizans hayatnn topland debdebesi, pazarlarn zenginlii, meydanlar ve sokaklar
dolduran ve ehri mzelerin en dikkate deeri haline koyan eski sanatn aheserleri stanbul,
yalnz bana yedi fevkalade gzellik (acaibi sebai alem)- vaktiyle btn eski alemin bildii
kadar- arz etmekle gurur duyard. Bir muharririn dedii gibi O, yedi yldz gibi bunlarla
sslenmiti. arkta olduu gibi garpta da, yabanclar Bizans altn yldzlar iinde
parldayan dnyada esiz bir ehir diye tahayyl ederlerdi. Araplarda olduu gibi Slavlarda,
uzak Fransada olduu gibi talyada Bizans cazibesi ve medeniyetinin yapt tesir derin idi;
Makedonyal imparatorlar zamannda Grek devleti mevcut devletlerin en kuvvetlisi idi; ve
takdirde beraber, Bizans, dnyann hrsn ilerisi iin ar tehlike- arttryordu. 59
Konstantinopolisi daha nce hi grmemi olanlar bylenmilerdi; dnyada byle
ulu bir kentin var olabileceini akllar almyordu. Yksek surlarna, surlar epeevre
berkiten byk burlarna, azametli evlerine, bizzat grmemi olan hi kimsenininanmayaca saydaki yksek kiliselerine diktiler gzlerini; dierlerinin hepsinden stn
olan kenti enine boyuna szdler. stedii denli cesur olsun, her erkek bu grnt karsnda
titredi. 60
58 Afif Erzen, stanbul ehrinin Kuruluu ve simleri ,Belleten, C. XVIII, S. 70, Ank. 1954, s. 14459
Charles Diehl,Bizansmparatorluu Tarihi, ev. Cevdet R. Yularkran, st. 1939, s. 11260 Andrew Dalby,Bizansn Damak Tad Kokular, araplar, Yemekler, ev. Ali zdemir, st.2004, s. 11
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
33/140
19
Hibir ad Bizansnki kadar itibara ve ne sahip olmamtr; muazzam ve
karmakark facialarn birbiri ardnca daha gz alc bir akn hayallerde canlandracak bir
baka ad bulunmaz. Onu duyunca hkmdarlar, imparatorluklar, kilise ileri gelenleri:
Erguvani bir ss iinde sra sra kafileler halinde gzlerimizin nnden geer. Dounun
gnei altnda amfi basamaklarna ylm, cokun haykrlar ve hiddetli naralar ile mavi
veya yeil earpl araba koucularn izleyen kalabalklar hatrlarz. Barbar ve ei
grlmemi batl inanl ve zalim bir medeniyet; politika facialar, ak facialar, din facialar,
almalar, entrikalar, zorbalklar sonu gelmez din bilimi tartmalar, hadm suikastlar,
kymetli talarla bezenmi giysiler, mozaiklerle ilenmi mermer saraylar dnrz.
Efsanevi zenginliklerin, siyasi anlayn ihtiamdr. 61 Dounun ve batnn btn sanat
hazineleri stanbula gelip st ste ylyor ve birbirine karyordu. Ticaret ve fikir merkezi
stanbul, kendini estetie olduu kadar metafizie kaptrm stanbul, hem son derece
insancl duygularla dolu olan ve hem de insan hayatna kymet vermeyen stanbul,
mahallelerde kaynaan kalabalklarla mermerden ve altndan saraylarda ihtiam saan
sekinler tablosunu ayn zamanda gzlere seren stanbul, fikrin btn hnerlerini son incelik
derecesine vardran ve fakat btn ilkel ihtiraslara kar duramad bir atlma arzusunu
muhafaza eden stanbul gerekten yeni bir dnyann merkezi, birbirinin iine girip eriyerek
Bizans medeniyetini douracak olan medeniyetin Roma, Antik ve Dou medeniyetlerinin
karmas ve birleme noktasyd. 62
Konstantinopolisin kurulmas, ayn zamanda, yeni bir uygarln k noktas
oldu. Bu uygarlk, Bizans uygarl adn hak ediyordu, nk o gne kadar, tarihte
hibir kent Konstantinopolis kadar kendine zg ve srekli etki yapmamt. mparatorluk
her yandan tehdide, saldrya urayacak, istila edilecek, ama Konstantinopolis, btn
bunlara, on bir yzyl boyunca direnecekti. Ve Bizans uygarln oluturan Yunan-Latin,
Dou ve Hristiyan elerinin birlemesi, Konstantinopolisin surlarnn korumas altnda,bu kentin saraylar, manastrlar ve iliklerinde gerekleecekti.63
mparatorluk artk Romann deil Konstantinopolisindi
Konstantinopolis artk imparatorun oturduu ve hkmet ilerinin yrtld bir
ynetim kentiydi.64
61 Auguste Bailly,Bizansmparatorluk Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 962 Auguste Bailly,Bizansmparatorluk Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 2263
Paul Lemerle,Bizans Tarihi ev. Galip stn, st. 2004, s. 3164 Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 22-23
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
34/140
20
BRNCBLM
STANBUL SARAYLARININ KURULUU VE GENEL YAPISI
Saray anlamna gelen, Latince palatium, Greke palation kelimesinin Romada
imparator saraynn yer ald Palatine Tepesinden kaynaklandna inanlmaktadr. Buras
III. yzyla kadar Roma imparatorlarnn resmi ikametgah olduundan kelime literatre bu
ekilde girmitir. Roma mparatorluunun doudaki Hristiyan blm olan Bizansta da
saraylar, palation ya da hkmdar evi anlamna gelen basileos oikia gibi adlarla anlmtr.1
M. Laberte Byk Saray (Grand Polais) adl kitabnda imparatorlarn konutunun farkl
dnemlerde yaplm, birbirleriyle uyumlar tartmal yaplar ynndan meydana
geldiini yazmaktadr. Btnn onuncu yzylda savunma amacyla oluturulduu da
unutulmamaldr. Tpk Moskova Kremlininde ve bir zamanlar sultanlarn saraynda
olduu gibi salamlatrlm duvarlarla evrili geni bir yapyd. inde geni baheler,
avlular, revaklar, muazzam kabul daireleri, hkmdar, ailesi, sarayn yksek rtbeli
subaylar ve muhafzlar iin ok sayda konutlar, nihayet birbirinin zerine skm ve
yalnzca papalk Romasna benzetilebilecek kiliseler, apeller, ibadethanelerden oluan bir
dini binalar ynyd.2
mparatorluk bir kez blndkten sonra, ok gemeden byk Konstantinosun
kurduu Konstantinopolis hi deilse imparatorluun dou yarsnda bakent olarak kabul
edildi. Yeni kurulan, daha dorusu yeniden kurulan bu kentin yukarda grdmz gibi
birok olumlu nitelii vard. Bu avantajlar bir kent olarak yaamasn ve yzyllarca Bizans
mparatorluunun bakenti kalmasn salad. mparatorun oturduu yer niteliiyle
Konstantinopolis yalnzca yneten ehir deil, ayn zamanda imparatorluun da
merkeziydi.3
Konstantinopolisin byk yaplarnn kuruluu Konstantin ile Jstinyen devri
arasnda uzanr.4 Justinianus, kamu yararna iler yaparken kendi saygnln ve rahatn
da unutuyor deildi. Yangndan zarar gren Bizans saray yeni bir anlaya gre grkemli
1www. Tarihvakfi.org.tr/haberayrinti.asp?ID=5412 Gustave Schlumberger, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, st. 2000, s. 1933
3
Michael Grant,Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 244 www. turkeyistanbul.com/html/modles.php?name
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
35/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
36/140
22
Blakherna Kilisesinin bulunmasnn yan sra, Haliin deniz ve orman manzaras ile
denizden ulam imkan da etkili olmaldr.
Bizans saraylar denize ve manzaraya hakim, teraslandrlm yamalar zerine
kurulmutur. evresi aalar, iek tarhlar ve emeleri olan, cennetin bir mikrokosmosu
olarak alglanabilecek grkemli, geni bahe ve parklarla kuatlmtr. Bu saraylar, tek ve
byk bir blok yerine birbirlerine merdiven, koridor ve gei mekanlaryla balanan,
baheler iine dalm yaplardan oluan komplekslerdir.
Saraylarn tmnde grlen bir dier ortak zellik de, saray yaplarnn evresinin
kaln bir duvarla kuatlarak gvenlik altna alnmasdr. Tasvirlerden anlald zere,
Bizans saraylar surlarla evrili kentlere benzemektedir. 7
Sonraki alarn gelimesini etkileyen yaplardan biri Konstantinin Ayasofyann
yapld tepenin gneye bakan yamalarna kurulan saray idi. Bu saray sonradan Bizans
mparatorlar tarafndan geniletilerek, Hipodromun gneyinden Marmara sahiline kadar
inen byk bir saraylar kompleksi eklinde ehrin gneydou kesini kaplayacaktr.
Konstantinin portikleri ikisi, bu saraylarla ilikili olarak, I.Tepenin etrafn dolanarak
kuzeye doru dieri Dafne Sarayndan balayarak sahil boyunca surlara, yeni Etyemeze
kadar uzanyordu.8
Deniz kysnda Hipodromdan Ayasofyaya uzanan ve daha sonra Osmanl
Trkiyesindeki sultanlarn malikanesi olan sarayn kaplad grkemli alan kaplyordu.
Saray kydayd; kayalarn stnde yksekte...9 Bu alan kydaki surlara kadar bayr aa
iniyordu ve buradan grnen manzara Marmara Denizinden Halie ve daha douya,
Asya kysn ve hinterlandn (ard blge) kucaklayan boazn Marmara Denizine alnakadar uzanyordu. Bu kapal alan iinde saysz yap vard ve her iki durumda da
imparatorun malikanesi ve mlk olmann yan sra, kilisenin en kutsal emanetleri ve
ulusun en deer verdii yaptlar da buralarda korunuyordu.10
7 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, ToplumsalTarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 13-148 www. turkeyistanbul.com/html/modles.php?name9
Samih Rifat, Yitik Kente Yedi Kap Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69-70, st. 1998, s. 4710 Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 40
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
37/140
23
2. Saray Mimarisi
Bizans dnemi saray mimarisine ilikin aratrmalar yetersiz, bu yaplarla ilgili
bilgiler dank 11 ve malzeme aratrmalar henz emekleme devresinde olmasna ramen
baz kyaslamalar yapmak mmkndr. 12 Roma mparatorluunun ark ve Garp
mparatorluklar olmak zere ikiye ayrlmasndan biraz sonra Garpteki medeniyet dnyas
karanlklamaya balam. htilallerden ve siyasi karklardan nispeten azade olan ark
mparatorluu ise terakki yolunda daha ilerlemek imkan bulmutu. Zaten Roma hakimiyeti
Ege medeniyetinin merkezi pek deitirilmemiti. Filvaki kuvvet ve kudret Romaya gemi
fakat irfan ve sanat stnl yine Yunanistanda ve arkta kalmt. Asya ve Afrikadaki
mhim Helenistik merkezler Yunan medeniyetini her tarafa yayyorlar, Asya kltr ve
sanatlar bu ceryanla kucaklayordu.
te arki Roma mparatorluunu aydnlatan bu k onun merkezi olan Bizansta
mhim bir medeniyet ve sanat kurdu. Bu itibarla 327de siyasi ve idari sebepler dolaysyla
Roma mparatoru Byk Konstantin, vaktiyle Megarallarn bir kolonisi olan Bizans ehrini
arki Roma mparatorluunun baehri yapmt. Yeni Roma denilen bu ehre 330 da
messisi olan Konstantine izafeten Konstantinopolis ismi verildi ve btn Anadolu ve
Suriyeye kadar imtidadeden bir lkenin payitaht oldu bilahire Bizans mparatorluu ismini
alan bu devlet 1453te Bizansn yani stanbulun Trkler tarafndan fethine kadar bin seneyi
mtacaviz bir zaman yaad
Romann idari ve siyasi kanunlarna gre bir Yunan muhiti iinde kurulan bu
memleket Garptan ziyade arkla ve Asya ile sk temasta bulunuyordu. VIII. asrn balarna
kadar imparatorlar siyaseten burasn tamamyla bir Roma ehri haline getirmek ve ona
benzetmek istediler fakat sonralar Asya ve Yunan tesirleri galip geldi.
IV. asrda Konstantinopolis, yani stanbulun tesisi gerek tarih gerek sanat
bakmndan byk bir hadise olmutur. Konstantin yeni Roma denilen stanbulu az bir
zaman iinde muhteem binalarla sslemek istemi ve birok gzel binalar yaptrmtr.
11
zkan Erturul,Bizans Kltr (Genel Bak), st. trz. s. 16-1812 Semavi Eyice, znikde Bir Bizans Kilisesi ,Belleten, C. XIII, S. 49, Ank. 1949, s. 39
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
38/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
39/140
25
Bizansn dinsel olmayan mimarisi hakknda, kilisenin kendisi hakknda
bildiklerimizden daha azn biliyoruz, hemen hemen hibir ey hayatta kalmamis.
Mozaiklerin neyi betimlediklerinin veya fildileri zerindeki baz iddialarda dinsel
olmayan binalarn neye benzedikleri hakknda bilgi sahibi deiliz. 16Konstantinopoliste,
Byk Sarayn yer mozaiklerinin ou beyaz bir zemin zerine balk pulu biiminde
yaplm hayvan resimlerinde oluur. Bu dekor, o zamana dek etkisini Antakyada
gsteren sonra da Konstantinopoliste srdren dou helenizminden etkilenmi grlr.17
Virtozca teknikleri ve renk etkileri yaratma asndan ou zaman gz kamatrc
olan Bizans sanat, hem imparatorluun saray evresinde ve kilisede dzenledii karmak
trenin grkemini ve aaasn yanstan bir ayna, hem de Bizansn byk ilgi gren,
zaman zaman da yeniden canlandrlmaya allan klasik dneme zg gemiinde alan
bir kap ilevi grr. Aslnda Dumbarton Oaks koleksiyonunda bulunan silenuslu gm
tabak ve byk sarayn mozaikleri gibi antik dnemlere zgym gibi grnen ustalkla
ilenmi sanat yaptlar sras ile VI. ya da VII. yzyldan kalan bu yaptlar ilk bakta,
Bizansllarn Romal pagan atalar tarafndan yaplm izlenimini verir.18
stanbulda Bizans dnemi saray yaplarnn ok az bir blm kalntlar halinde
gnmze ulaabilmitir. Byk Saraydan gnmze, hangi yaplarla ilikili olduu
henz kesinlememi olan bir kule ile Sultanahmet Klliyesinin arastas altnda kalm
olan apsisli, revakl zengin deme mozaiklerine sahip bir yap kalnts ulamtr. 10-11
yzylda geniletilen Boukoleon Saraynn cephesi, arkadaki tonozlu salonun bir blm
ile antsal merdiven ksm, Blakherna Sarayndan ise Tekfur Saray ve Anemas Zindan
denilen yaplar ile sarayn hangi blmne ait olduu bilinmeyen pencereli cepheler ve
dehlizler kalmtr. 19
3. Saray Kompleksi
Bizansn sembol olan Byk Sarayn temelleri stanbulu kuran I. Konstantinos
devrinden balyor, yani IV. yzylda. Her imparator yeni yaplar ilave ediyor. Evet
16 David Talbot Rice, The Byzantines, London 1962, s. 9417 Sophe Orcasberro, Mozaiin Ksa Bir Tarihi ev.Elif Gktepe, Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69-70, st.1998, s.15318 Gary Vkon, Bizans Sanat ev. Deniz Hakyemez - Yurdanur Salman, Sanat Dnyamz Dergisi, S.69-70,
st. 1998, s. 1219 Semavi Eyice, Anemas Zindan ve Kulesi, stanbul Ansiklopedisi, C.II, st.1959, s. 853-859
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
40/140
26
ilavelerle byyor. Byle yeknesak bir btn deil bu saray. 20 Saray alannda, ilerinde
imparatorlarn aileleriyle birlikte ikamet ettikleri zel dairelerinin olduu yaplarn yan sra
senato, taht, tren salonlar ve yemek salonlar, ayrca kilise ve apel gibi dini yaplar,
hamam, kla ve saray alanlar iin barnma mekanlar, hazrlk, bakm, depo, sarn, ahr
ve avlular, oyun salonlar ve darphane, tak, deerli kuma ve giysilerin hazrland
atlyeler de bulunmaktadr. 21
3.1. mparatorun Resmi Dairesi
Konstantinopolisteki kompleks yedi sarayn dnda Oktagen (sekiz keli yap) diye
bilinen imparatorun resmi dairesini de kapsyordu. Pantheon diye bilinen imparotorienin
resmi malikanesi Dafne sarayna bitiik olan Ayestefenos kilisesinin yanndayd bunlarn
her ikisi de imparatorlar tarafndan kutsal olaylar iin kullanlrd.
3.2. Taht Odas
Devletin taht odas, VII. yzyln sonlarnda zeri bir kubbeyle rtlen bitiikteki
Khrysotrikliniumdayd. Taht bir mihrap gibi, byk salonun en ucunu oluturan apsiste
duruyordu. Burada taban salonun tabann dzeyine gre daha ykseltilmiti ve altn srma
bir kumala rtlyd. Bu platforma kan basamaklar porfirdi; tahtsa imparatorlar
tarafndan kullanlan tm dierleri gibi tepesinde bir glgelik (kanopi) bulunan ift aralkl
bir klineye benziyordu; nne bir tabure konurdu. Tepesindeki apsisin kavsi cam
mozaikten yaplm bir sa betimlemesi ve Krallarn Kral yazsyla bezeliydi. Bu taht
odas X.yzyla kadar en nemli ve en kutsal oda olarak kald ve iinde imparatorluk tacn
ve sslerini barndrd. Buna da deerli ta kakmal iki tane org bulunuyordu.
Theophilosun gren elileri aknla dren, mekanik taht da buraya kurulmutu.22
3.3. Saray Odalar
20 Ekrem In, Bizans yok demekle Bizans yok olmaz Prof. Dr. Semavi Eyice ile Bizans sanat zerineSanat Dnyamz Dergisi, S.69-70, st. 1998, s. 10321 Semavi Eyice, stanbulda Abbasi Saraylarnn Benzeri Olarak Yaplan Bir Bizans Saray,Belleten,
C.XXIII, S. 89, Ank. 1959, s. 79-9922 Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 40
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
41/140
27
Saray kompleksi iinde her biri belli bir dizi tren iin kullanlan ok sayda salon,
konferans odalar ve resmi odalar vard. 23 Kabul salonlar sarayda verilen davetlere
yklenerek gsterili yemeklerin dzenlendii yerlerdi.24 Bunlardan en nemlileri
arasnda Onopodion (Daphne Sarayna giri salonu) diye bilinen yap, adaylar odas
(imparatorluk muhafzlar tarafnda kullanlan oda), imparatorluk askerlerinin salonu
(bunlar saray muhafzlarnn bir blmyd ve imparatorluk askerleri olarak hareket
ederlerdi), Lykhni (Tribunal yaknnda, imparatorun Tribunale geldiinde nce kabul
edildii daire, planl kubbeli yap) ve en nemlisi de kompleks iinde tm yaplara
ulaabilen saraya ilikin Khalke bulunuyordu. Justinianosun zamanndan beri bu mozaik
kompozisyonlarla bezeli bir oda ieriyordu. Khalkeyle ayn hizada, ama onun kuzeyinde
bulunan pavyon biimindeki dier geit saray ile imparatorun hipodromdaki locasn
birbirine balyordu.
3.4. mparator Malikaneleri
mparatorluk ailesinin yazn kald nci Saray ve yalnzca k aylarnda kald dier
malikaneleri de ieren komplekste 20.000 hizmetlinin grev yapt dnlr. Erguvan
Saray ya da Marmarann kylarna yakn olan Magnavra Sarayndaki zifaf odas gibi
belli amalar iin kullanlan baka malikaneler de vard. Bunlardan ikincisinde, yalnzca
imparatorienin zel olarak belirlenmi kurallara gre ykanmas gereken evlendii gn
izleyen bir hamam vard.
3.5. Kilise ve apel
Saray kompleksi iinde ok sayda kilise ve apel bulunuyordu. Bunlardan en ok
sayg gren; Khrysotriklinionun iinde ya da yanndaki sylev vermek iin kullanlan
Aziz Theodoros Krss, Sigma ve vaftizhaneydi.25
Kiliselerin fikri gelimee olan byk hizmetleri halkn sempatisini ekmee ve ayn
zamanda siyasi hayat zerine mhim tesirler icra etmeye velhasl sanatta ruhi bir teevv
kendini gstermee balad. Kilise daha III. yzylda ahaliden ayr bir tekilat vcuda
23 Tamara Talbot Rice, a.g.e. s. 41-4224
Michel Kaplan,Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st. 2001, s. 7925 Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 41-42
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
42/140
28
getirmi, tedricen hkmete de nfuz etmi, sonralar ise kilise ile hkmet arasnda bir
fark kalmamtr.
Bizansta bilhassa Jstinyen dneminde ykselmeye balayan saray, hamam, ve
saire gibi binalar arasnda en ok gze arpan kiliselerdir. Mteakip devirlerde
imparatorlarn kilise inasnda birbirine rekabet ettikleri bir gerektir. stanbulda yer yer
ykselen ve adetleri yzleri aan kiliseler, bunun en beli ifadesidir. Bizans mimarlar
stanbul ve evresinde saysz kilise ina etmilerdir. Bu yzden bunlar mtedeyyin halk
tarafndan sevildikleri gibi imparatorlar tarafndan da daimi surette himayeye mazhar
olmulardr. 26
apel, kk kilise yani ayazma. Sarayn iindeki bu tapnak aslnda deiik
okumalar hak ediyor. badet yerinin sarayn iine alnmas ve bu kk kilisenin ehrin
katedralinde daha grkemli ayrntlarla bezenmesinin zerinde dnmeliyiz
Bir saray apelinde toplu ibadet yaplan bir anda rahiplerin ve papazlarn arkasnda
apsis, orada da sa var. Ona dnk ekilde yerletirilmi sralarda oturanlar ise muhtemelen
kraln maiyetindekiler, onlarn arkasnda da kral var. Yani gklerin kral ile yerlerin kral
kar karya ikisinin de maiyeti, vekilleri hemen nlerinde. Sanki kraln locasnn konumu
bu yzden en arkada yaplm. Ancak unu unutmayalm ki apel zaten sarayn iinde.
Yani ruhani dnyevinin iinde ve rahip de kral da byle. 27 Sarayn kapsndaki Blakerna
Kilisesi imparatorluk apeli haline gelmiti; bu esiz sarayn imparator, imparatorie ve
saysz soylular dini trenleri burada iliyorlard. Byk Pulkeriadan Konstantinos
Dragazese varana dek btn imparator ve imparatorieler bouk sesi bugn hala kriptadan
gelen kutsal kaynakta (hagiasma) ykanmlard. V. ve XV. yzyllar arasnda bakentin
buraya gelmemi hibir sakini, Bizansa gelip de buray tavaf etmemi, hibir yolcu yoktu.Porphyrogennetoslarn muazzam bakentinden daha fazla ziyaret edilen bir tapnak yoktu.
Yok edilemez giysi, Meryemin Himation ya da Maphorionu nihai olarak buraya
yerletirilmiti. Bu nl kyafet, Leonun saltanat srasnda, 469da Kudste dindar bir
Musevi hanmn evinde bulunmu, nce Aziz Petrus ve Markos kilisesine emanet
edilmiti. Romanos Lakapenos Sloven ve Bulgarlarn ar vahi Simeon ile grmeye
26
Aziz Ogan, Fethiye Camii ,Belleten, C. XIII, S. 50 Ank. 1949, s. 27327 www. google.com.tr. /apel
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
43/140
29
giderken ruh flemesiyle hamile kalan Meryeme inanmann salayaca korumay hibir
okun delemeyecei dncesiyle zrh olarak bu elbiseyi giymiti.28
3.6. Hipodrom
Hipodrom at binenlerin, atlarn meydan anlamna gelir. 29 Augustaionun gneyinde
bulunan ve Konstantinos tarafndan bakentle ayn gn, 11 Mays 330da kurulan
Hipodrom, ilk gnden beri Konstantinopolisin yaamnda birincil rol oynaya gelmitir.
Romadaki Circus Maximusa yknlerek yaplmtr. X. yzyla dek tahtadan olan, daha
sonra mermer denen tribnler 30.000 ile 50.000 arasnda izleyici alabiliyordu.
Konstantinopolisliler at yar tutkusunu Romadan almlard. Yarlar cretsiz azk
datm kaldrldnda bile ilgi ekmeyi srdrmt. XII. yzyla dek hibir bayram,
yldnm ya da zafer olmazd ki yarsz kutlansn.
Taraftarlar balangta renklerle belirlenen drt demos ya da takm halinde
rgtlenmiti; ancak ksa srede Beyazlarn Mavilere, Krmzlarn da Yeillere dahil
olmasyla geriye balca iki takm kalmt. Bunlarn ilevi yalnzca yarlarn
dzenlenmesi ve maliyetin karlanmasyla snrl kalmyordu: Bu iki takmn yksek
unvanl bakanlar ( demarkhos) yzlerce demoiden oluan milisleri ynetirdi; bu milisler
de kent asayiinden sorumlu olduklar gibi gerektiinde surlar korurlard. 30
Hipodrom, Bizansta genel yaantnn merkezidir. Kaynaan kprdanlar, mlevves
izbelerde mayalaan halk, orada ortak varlnn, ktlesinin, gcnn, bilincine erer. Orada
kaderinin hakimini imparator despot, otokrat, basikus-seyreder; uzaktan ona tanrsal bir
nefesin hareket halindeki tasviri gibi tapnlr; fakat bazen de, boanan bir kzgnlk patlay
iinde ona kar ayaklanr ve bu, mesela, bir Andronikos Komnenusa pist zerindeuygulanan korkun ve ayrntl ikence halini alr.
Btn Bizans tarihileri bir nokta zerinde birleirler: Agoradan ziyade, forumdan
ziyade, sirkin duvarlarnn ii halk ihtiraslarnn kabard potadr. Hipodromun durumuna
gredir ki, Konstantin imparatorluk sarayna yn verdi ve Justinionus, Ayasofyay bina
28 Gustave Schlumberger, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, st. 2000, s. 18329
www. istanbul.gov.tr/Default.a&px?pid=30030 Michel Kaplan,Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st. 2001, s. 61
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
44/140
30
etti, diye yazyor. Alfred Rimbaud, dikbal Ortodoks Kilisesi bile metropoln hafife
gneydouya eilmesine rza gsterdi. Bu itibarla sirk, kutsal saraya, kiliseye ve ehre
kanunu empoze ediyordu. Her ey ona ba emeye mecburdu. ki muazzam dikilita
sayesinde bugn bile belli olabilen hipodrom ekseni, btn Bizans dnyasnn ekimine
tutulduu eksen idi.31
Baka zamanlarda, Hipodrom, Bizans halkna tiksindirici deil erefli enlikler
sunard; generallerin malup dmanlara kar zaferlerini, bu halk orada kutlard. Hukuki
tartmalar da orada izlerdi. Zira mahkemeler oradaki kemerler altnda vazife grrlerdi.
Nihayet idam cezalar sirkin erevesi iinde infaz olunur, zamann konumun mahkumlar
uratt akla gelmez ikenceler orada uygulanrd. Hatta bazen seyirciler bir dinsizin veya
rvet yiyen bir nemrudun diri diri yaklmas ziyafetine bile koarlard. Btn bu
sebeplerden tr, hipodromun nemi Bizans hayatnn en nemli safnda yer tutard.
Btn bir halkn ihtiraslar orada karlar, oalr ve onun mermer duvarlar iine hapis
olunca ortak cezbenin lgnlna kadar taard.32
3.7. Resmi Kurum ve Dier Yaplar
Bu kompleks iinde gemilerin limana gvenle girmelerini salayan ve ayn
zamanda da bir rle sistemi araclyla imparatorluun uzak yrelerine de sinyaller
gnderen Pharos Feneri dalk bir burun zerindeydi. Balca resmi yaplar ve depolarn
yan sra imparatorun kiisel kullanm iin stn kaliteli lks malzemelerin retildii ipek
tezgahlar, imparatorluk imalathaneleri ve atlyeleri de ayn kompleks iindeydi.
mparatorun sava atlarn, binek atlarn ve pelo taylarn barndran kiisel ahrlar elinin
altndayd; hipodromdaki yarlarda kullanlmak zere ayrlan yar atlar da ayn yerdeydi.
mparatorlarn Anadoluda geyik ve ay avlarken kullandklar kpek ve italar barndrankulbeler ve tavan ve av kularn izlerken kullandklar ahinleri barndran kafesler,
garip hayvanlardan oluan olaanst koleksiyona sahip zel hayvanat bahesinin
yaknndayd. Yine imparatorun kuhanesi, silahhanesi, darphanesi, hazinesi ve arivleri de
ayn evredeydi.33
31 Auguste Bailly,Bizansmparatorluk Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1, trz. s. 4932
Auguste Bailly, a.g.e. s. 5633Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 42
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
45/140
31
4. mparatorluk Saray Dndaki Saraylar
Proasteion denilen sayfiye saraylar, imparatorluk saraylarna oranla daha az
saydaki yaplardan oluan ve geici srelerle kullanlm yaplardr nk imparatorlar iyi
vakit geirmek iin birden ok sayfiye sarayn kullanabiliyordu.
Bizans mparatorlarnn Byk Saray ve Blakherna Saray dnda kendi mlkleri
olan ya da ailelerinden kiilerin sahip olduklar saraylar ve byk evleri (domus-oika) de
vard. Szgelimi Theodosius ailesinin ehirde birok saray vard. I. Theodosiusun birinci
kars Aelia Flavia Flacillann saray I. blgede (Ayasofya ile Manganlar aras), ikinci
kars olan Gallann saray ise II. blgede (hipodromun kuzeyi ile Sarayburnu aras) yer
alyordu. Ayrca ehrin X-XI. blgesi (Fatih-ehzadeba) iinde, adn Flacilladan alan
bir saray daha vard. Theodosius ailesinden, 6. yzyln tannm simalarndan luliana
Aniciann saraylarndan biri de ehzadebanda, Polyeuktos Manastr Kilisesinin kuzey
ya da kuzeybatsnda bulunuyordu. 34
Manuel Komnenosun Kariye yaknnda Theodoros Metakitesin yaptrd zel bir
saray (gnmze ulamad), Ttabzondaki Komnenoslar Saray Bizans saray yaplarnn
rnekleridir. Yazlk saraylar da ayr bir grup oluturur. stanbulda Bostancda Brias
Saray, Samandrada bir saray, Rhegion (Kk ekmece ) Saray, Aretas (Haramidere)
Yazlk Saray, Hepdoman (Bakrky) Saray, Anadoluda Silifkede Akkale Saray,
Milette Baris iftlii yaknndaki saray, Frat kysnda Digenis Akrites bu trn
rnekleridir.
Trabzondaki Komnenoslar Sarayna ilikin bilgiler azdr. Bu saray, konuk odalar,
imparator dairesi, hazine blm, ariv ve hkmet yapsndan oluuyordu. XI-XII.Yzyllara tarihlenen yap, ulam g bir kayala kurulmutu. Bat ynndeki sarayn
dousunda bir yol, gneydeki odalarla surlar arasnda da geni bir alan vard. Gnmze
ulaan odalar deiik zamanlara tarihlenir. Destek duvarlaryla glendirilen teraslar, ana
blm ayryordu. Gneydou kedekiler en gl ve yksek yaplard. Bunlardan sonra
epiphamia denen ana salon ve oturma odalar geliyordu. Mahkeme yaps tek blmlyd.
34
Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, ToplumsalTarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 14
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
46/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
47/140
33
oldu.37 Bizans saraynn btn ortaa tarihinde nl debdebesi, ince ve kark terifat
usulleri komu kavimleri hayran brakan ihtiam 38 dneme damgasn vurdu.
Hi phesiz ki uzun asrlar dnya siyasetinde var olan bir devletin iinde bulunduu
siyasi, ekonomik ve kltrel hayatn ortaya koyan en nemli unsurlardan birisi saray ve
saray yaamdr. Bizans saraynn siyasi ve toplumsal yaamdaki yerini ve nemini,
ulaabildiimiz balca byk saraylardan bahsederek bunu ksmen de olsa ortaya
koymaya alacaz.
5.1. Byk Saray
phesiz Bizans saraylar iinde en eskisi ve en nemlisi, Byk Konstantin tarafndan
kurulup yzyllar boyunca yeni yaplarn eklenmesi ile geniletilen Byk Saraydr. Saray
hakknda bilgilerimiz, toprak stnde bulunan ve sarayn hangi blmne ait olduunu
bilemediimiz kalntlarla, saray grm olanlarn anlattklarna dayanmaktadr. Sanat ve
mimarlk tarihilerinin sarayla ilgili yaynlarnda verdikleri bilgiler ve rekonstrksiyonlar,
gereklii arkeolojik kazlar olmadan kantlanamayacak yorumlar olarak kalmaktadr.
Bizansn en eski saray olan bu saray kompleksine Bizansllar; Palation (Saray),
Hieron Palation (Kutsal Saray), Basileos Oikia (mparator Evi), Hipodromou Palation
(Hipodrom Saray), Palaion Palation (Eski Saray), Orta Bizans dnemindeki en yaygn
kullanlan adlandrlyla Mega Palation (Byk Saray) demilerdir. 39
Byk Konstantin, Roma mparatorluunun Romadan sonra doudaki ikinci bakenti
olarak setii ve Konstantinopolis adn verdii kentte, hipodromun dousu ile kentin
katedrali olan Ayasofyann gneyinde kalan dzle, imparator ve ailesinin resmiikametgah ve ayn zamanda imparatorluun ynetim merkezi olacak bir saray yaptrmt.
IV. yzylda ina edilen sarayn planyla ilgili bilgi bulunmamasna karn,
Diokletianusun Splitteki saray gibi dikdrtgen planl, etraf surlarla evrili bir Roma
askeri kamp (castrum) grnmnde ve muhtemelen ayn llere sahip olduu
37 Donald M.Ncol,Bizansn Soylu Kadnlar On Portre, 1250-1500 , ev. zden Arkan, st. 2001, s. 138 M.Fuad Kprl,Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, st. 1986, s. 17639
Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, ToplumsalTarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 15
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
48/140
34
dnlebilir. Saray, Konstantinden sonra tahta geen hemen tm imparatorlar tarafndan
yeni yaplarn eklenmesi, bazlarnn yktrlarak yerine baka yaplarn ina edilmesiyle
geniletilmiti. 40
Bizans mparatorluk saraylarnn kesin snrlarla ayrlan iki blmde incelenebilir;
imparatorluun ilk yzyllarnda hkmdarlar hemen hemen daima Byk Sarayda
oturdular. Bu yap sklkla Bukoleon Saray ya da Mor Saray adlaryla anlr. 41
Ayasofya saray gurubu ierisinde ilk srada yer alan 42 hem Zosimos tarafndan hem
de Khronikonda anlatlan Byk Saray, Hipodromun hemen dousuna doru, Birinci
tepedeki bahenin ortasnda, Marmaraya kadar inen teraslar zerine kurulmutu. Bu
byk kompleks, 43 ilk nce I. Konstantinos (306-337) zamannda yapld ve I. Justinyanus
(527-565) tarafndan hemen hemen yeniden ina ve birok imparatorlar tarafndan da
muhtelif zamanlarda tamir edilip geniletildi. Ahrkap srtlarnda bulunuyor ve bugnk
Sultanahmed Camii ile brahim Paa Hamamn ve ksmen de nndeki park kapsayan
sahay iine alyordu.
Byk Saray tekbir binadan ibaret deildi. Birok zamanlarda yaplm ilavelerden
meydana geliyordu. Lakin bu ilaveler arasnda bir ahenk gzetilmiti. Bununla beraber d
grn bir saraydan ok, ortaaatolar gibi, mstahkem bir mevkie benzerdi. Ancak,
Bizans mparatorlar ayn zamanda Ruhani Reis sfatn da tadklarndan halkn zerinde
ihtiam duygusu yaratmak iin, i sslemelere son derece itina etmilerdi.
Bu saray krk hektarlk bir alanda yaplmt. Genel olarak Ayasofya civarndaki bir
bina grubu ile Marmara kysndaki bir bina grubundan mrekkepti. 44 Bu binalardan,
sekizgen planl ve kubbeli, sonradan sarayn taht odas ve merasim merkezi olacak olanKhrysotriklinos (Altn Hol); Magnavra denilen bazilika eklinde bir tren salonu; deniz
kenarndaki Bukoleon Saray; Augusteiona alan, sarayn antsal girii Khalke;
40 Semavi Eyice, stanbulda Bizans mparatorlarnn Saray:Byk Saray, Sanat Tarihi AratrmalarDergisi, S.3, st.1988 Eyll, s. 3-3641 Gustave Schlumberger, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, st. 2000, s. 19242 Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray MaceralarHayat Tarih Mecmuas, C. 2, S. 12, st. 1976, s.1243 John Freely - Ahmet S. akmak,stanbulun Bizans Antlar, ev.F.Glru Tanman, st. 2005, s. 2744
Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray MaceralarHayat Tarih Mecmuas, C. 2, S. 12, st. 1976, s.12
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
49/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
50/140
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
51/140
37
Byk Sarayn byk bir blm grne gre XII. yzylda yklmaya balamtr,
ayrca yaplan kaz sonular sarayn bir blmnn p toplama merkezi (ana plk)
olarak kullanldn gstermektedir. mparator daha sonra yeni bir saraya snr duvarlarnn
altn boynuz ( golden horn) olarak bilinen yere yakn bir saraya Blakhernaya tanmtr.
Sarayn bir ksm, baka bir deyile Tekfur Saray (tekfurun sarayi) diye Trk ismi ile
bilinen veya The Palace of the Constanine Porphyrogenitus ( Konstantin Porphyrogenitusun
Saray ) olarak bilinen ksm halen yaamaktadr. 50
Geni bir alana yaylm, byk bir kompleks oluturan Byk Saraydan gnmze,
sadece hangi yaplara ait olduu henz anlalmayan bir rampal kule, halen Mozaik Mzesi
olarak kullanlan ve zemini deme mozaikleriyle kapl, apsisli ve revakl bir mekan ile,
Pittakia olarak adlandrlan Ayasofyann dousundaki blgede, stanbul Arkeoloji
Mzelerinin srdrd arkeolojik kazlar sonucu gn na kan mimari kalntlar ve
duvar resimleri ulaabilmitir. 51
5.1.1. Byk Saraydaki Daireler
Byk Saray, gayet geni bir i avlu, yedi koridor, drt kilise, dokuz vaftiz yeri,
drt kla, byk daire, be byk divanhane, byk yemek odas, prenslere mahsus
on daire, yedi zel daire, daireleri birbirine balayan yol, bir ktphane, bir silahhane,
bir manej yeri, iki hamam ve bahede birbirinden ayr sekiz kkten meydana gelmiti.
Btn bu daireler o ekilde dzenlenmiti ki, imparator hi dar kmadan sarayda
kabul resimlerinde, Ayasofyada dini trenlerde veya hipodromda at yarlarnda hazr
bulunabilirdi. Odalarn duvarlar resim ve mozaiklerle sslyd. Her odann duvar ssleri,
kullanlna ve zelliine greydi.
Ayasofya civarndaki binalar grubu Halki, Dafni ve Kutsal Saray ad altnda
ksmdan kuruluyordu. Halki veya Halke sarayn giri blmn tekil eder ve bu isimli
koridordan dolay byle anlrd. Bu koridor, sarayn Ayasofya= Ogsteon meydanna
alan kapsna ulard. Bu ksmda bu koridordan baka, Hz. sa adna bir kilise, Ruhani
50 David Talbot Rice, The Byzantines, London, 1962, s. 9551
Semavi Eyice, stanbulda Bizans mparatorlarnn Saray:Byk Saray, Sanat Tarihi AratrmalarDergisi, S.3, st.1988 Eyll, s. 3-36
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
52/140
38
meclisin Konsistiyoryum adl toplant salonu, muhafzlara mahsus karakol, mabeyncilere
ait daireler, byk ziyafet salonu, kabul salonu ve mahkeme salonu bulunmaktayd.
Konsistiyoryuma fildii ile ssl kapdan girilirdi. Bunun sonunda ve ykseke bir
yerde imparatorun muhteem bir taht bulunmaktayd.52
5.2. Dafne Saray
Ayasofya grubundaki ikinci saray Dafnedir. I. Konstantinos tarafndan ina
ettirilen bu merkezi bina, brlerinden daha yksek olup mparatorun resmi ikametgah
idi. Buras ile Hipodromda bulunan ve imparatorlarn oyunlarn seyretmeleri iin
yaplm olan Katizma arasnda balant vard. yle ki, saraydan doruca Katizmaya
gemek mmkn bulunuyordu.
Dafne birok kabul salonlarndan, kiliselerden ve dairelerden mrekkepti. Romadan
getirilmi olan Dafne heykeli dolaysyla bu isimde anlrd. Bu sarayn Ogsteon denilen
dairenin tavanna kymetli talarla ve altnla byk bir ta ilenmi bulunuyordu. Dafne, st
rtl bir koridorla balard. Bu koridor, sekiz keli bir binaya varrd. te, yukarda
bahsettiimiz blmler, burada idi.
Halki ile Dafne arasnda Triklinyum diye anlan mehur ziyafet salonu bulunmakta
idi. Buras Roma usulndeydi. Yani davetliler yattklar yerde yemek yerlerdi. Resmi
ziyafetler iin kullanlan Triklinyum, bu ekilde yz misafiri alacak byklkteydi.
mparatora ve zel misafirlerine ait ksm ise, on dokuz kiilik olduundan, on dokuz
yatakl Triklinyum diye anlrd. Herkes yemeini uzanm ve yar yatm halde yerdi.
Yemek kaplar som altndand. Yemekten sonra meyve getirilen altn kaseler o kadar ard
ki, elde deil, st erguvan renkli kumalarla rtl iki tekerlekli arabalarda tanrd.Tavandaki halkalardan, yaldzl meinlerden halkalar bulunan ip sarkar, ular vazo
eklindeki meyve kaselerinin kulplarna balanr ve bu ipler ekilerek kaseler sofrann
zerine alnrd. Dairenin her taraf altn yaldzlyd. Ayn ekilde olan tavan, zamanla
harap olduundan VII. Konstantinos Porfirogenetos (912-959) tarafndan onarlm ve yer
52
Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray MaceralarHayat Tarih Mecmuas, C. 2, S. 12, st. 1976, s.14
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
53/140
39
yer sekiz keli hcreler ilave olunmutu. Bu hcreler dal ve yaprak motifleri tayan
dantel eklinde oyma mermerlerle sslenmiti
Hz. sann doumu yortusu ile han suya atlmas treni gnlerinde, imparator
devlet ricalinden, kumandanlardan ve ehrin ileri gelenlerinden on iki kiiyi buraya davet
eder kendisi dahil olmak zere, on kii Hz. sann son yemeini temsil ederlerdi.
5.2.1. On Dokuz Yatak Mahkemesi
Bu binann nnde ise On Dokuz Yatak Mahkemesi denilen geni bir avlu ve
bunun nnde bir sed vard. Yksek memuriyetlerin verilmesi, asalet nvanlarnn tevcihi
gibi trenler burada yaplrd. mparator, yannda patrik bulunduu halde bu seddin zerinde,
trende hazr bulunacak br kiiler ise Triklinyumu sedde balayan revaklarn altnda yer
alrlard. mparatorla mparatorie sedde kan merdivenleri trmanrlarken, en ileri devlet
erkan da basamaklarda dururlard.
Yeni imparatorlar, Ogsteon salonunda ta giydikten sonra buraya gelerek sedde
karlar ve alklanrlard. mparatorie, seddin nndeki parmakla kadar ilerler ve byk
han nndeki mumlar yakarlard.
br binalar ina edildikten sonra Dafne zamanla metruk bir hale gelmitir.
mparatorlar da burada artk oturmaz oldular. Yalnz, adet olan baz trenler iin gelir ve
trenden sonra giderlerdi.
5.3. Kutsal Saray
Bu gruptaki nc ksm, Kutsal Sarayd. Buras ii saray saylmaktayd. Genel
ekli Rumcadaki Sigma harfine benzediinden, bu isimle veya Trikong diye de anlrd.
Burada, byk bir meydan vard. Ortasnda, kenarlar gml bir havuz ve bu
havuzun ortasnda kabuk eklinde altn bir tekne bulunurdu. Bunun iine gelip geenlerin
alp yemesi iin eitli yemiler konulurdu. Bu meydandan sonra, on be stuna dayanan
geni bir revak gelir ve bunun altnda drt mermer stunun tuttuu kubbe ile rtl
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
54/140
40
imparatorluk taht bulunurdu. Resmi gnlerde ve bayramlarda imparatorlar burada
oturarak saray halknn tebriklerini kabul ederlerdi. Yine burada IX. Yzylda mparator
Teofilos (829-842) ina edilmi iki katl ve Badat kkleri taklit edilerek yaplm bir
saray bulunduu bilinmektedir.
sarayn en nemli bir dairesi de Hiris-Triklinyum denilen yerdi. mparator II.
Jstnos (565-578) tarafnda ina edilip kendisinden sonra mparator Tiberyus (578-582)
tarafndan geniletilen ve muhteem hale getirilen bu daire, sekiz kenarl bir bina idi.
zerinde bir kubbe ve kubbenin etrafnda on alt pencere vard. Sekiz kenardan her birinin
zerinde bir mihrap hcresi bulunur ve bunlardan birbirine geilirdi. Kapnn karsna
rastlayan hcrenin, kanatlar gm kapl iki kaps vard. Kapnn birinin zerinde Hz.
sann, brnde Hz. Meryemin resimleri mevcuttu.
sarayda, saraya ait evlenme, kabul resimleri ve bazen ta giyme trenleri
yaplrd. Bu trenlerin ou, ran hkmdarnn seremoni usullerinden alnmt. Bu salon,
sarayn avlusuna bitiikti ve avludan dorudan doruya buraya girilirdi. mparator, byk
bir perdenin arkasnda bulunurdu. Kendisini ziyaretilere gsterecei zaman tahtna oturur
ve ailesine mensup olanlar, devlet ve saray erkann yanna alrd. Sonra perde alr ve
imparator grnrd.
Salonun arkasnda imparatorun yazlk ve klk zel daireleri bulunmaktayd
mparatorun yazlk dairesi ise tek kattan ibaret olup, burada bir yatak odasyla salon
bulunuyordu. Altnda zemin kat vard.
5.4. Mangana Saray
Mangana Saraynn yeri, gnmzde Sirkeci-Cankurtaran tren istasyonlar
arasnda bulunmakta olup, akropoln dousunda, Deirmenkap ile ncili Kk
arasndadr. Buradaki yaplar askeri blge iinde kaldndan ziyaret edilememektedir.
Blgede, 1921-23 yllar arasnda, Demangel ve Mamboury arkeolojik kazlar
yapmlardr. Kazlarda ortaya karlan yaplar, Bizans kaynaklar ve blgedeki kalntlar
grm seyyahlarn da verdii bilgilere dayandrlarak Mangana Sarayna ait birimler
olarak tanmlanabilmitir. Ayrca bu blgede, Hagios Georgios Mangana, Hodogetria ve
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
55/140
41
Soteros Philantropos manastrlarna bal kurulular olan kilise, apel, mezar binas,
vaftizhane, hastane ve yallar evi gibi yaplarla ktphane, hukuk ve felsefe okulu ve amfi
tiyatro olduu da bilinmektedir. 11-15. yzyllar arasnda ayakta olan bu yaplarn byk
bir ksm Osmanl dneminde yktrlm olmasna ramen, teras duvarlar ve sarn olarak
da kullanlm baz alt yap kalntlar halen mevcuttur. Kentin en gzel manzarasna sahip
bu alanda, mparator Mikhail Rhangabenin (811-13) ve mparatorie Zoenin kuzeni
Sklerinann (11.yy) konaklar yer alyordu.
I. Basileos (867-76) tarafndan yaptrlm olan ve adn, blgede yer alan bir kule
ve sava ara gereci deposundan alan Mangana Saray, dier Bizans saraylar gibi baheler
iinde kurulmu eitli blmlerden oluuyordu. kametgah olarak kullanlan ana blm
ise olduka gsterili, be katl bir yapyd. Sevgilisi Sklerinann kona da bu civarda
olduundan, mparator IX. Konstantin Monamakhos bu saray yeniden yaptrrcasna
onartmt. Bizans tarihinde zellikle X - XII. yzyllar arasnda bu sarayn kullanldn
gsteren olaylar vardr. Mikhail Dukasn dul ei Maria ve olu bu sarayda
hapsedilmilerdi. Anna Komnena, babas I. Aleksios Komnenosun ar hastal srasnda
buraya tandn ve burada babasnn yaama veda ettiini belirtmektedir. Sarayn sahil
surlarna yakn olmas nedeniyle, denizden gelebilecek dman saldrlarndan korkan
imparatorlar daha gvenli bir yer olan Blakherna Sarayna yerlemeyi uygun grmt. 53
mparatorlarla imparatorielerin nikah trenlerinin burada yaplmas adetti. Sonra,
alklar arasnda Manganadaki zifaf odasna giderlerdi. Zifaf odasnda helezon eklinde
zel bir yer vard. mparator ve zevcesi, kilisede nikahlarn kyan rahip tarafndan
balarna konulan gelin ve gvey talarn burada brakrlard.54
Mangana Saraynn teras heykellerle bezeliydi; oraya konduu bilinen en sonheykel mparator Phokosun (602-610) bstyd. Saray IX. Yzylda terk edilmi 55 bir
sre ynetim hizmetleri iin kullanlm ve daha sonra mparator II. Isaakhios Angelos
tarafndan XII. yzyl sonlarnda yktrlmtr. XIII. yzyl banda blgedeki kiliseleri
ziyarete gelen Rus haclar sarayn kalntlarn bile grememilerdir.
53 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, ToplumsalTarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 1954
Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray MaceralarHayat Tarih Mecmuas, C. 1, S. 1, st. 1977, s. 3255 Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 43
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
56/140
42
Gnmzde, Mangana Sarayna ait olmas mmkn yap kalntlardan ilki, Soteros
Philantropos Ayazmasnn arkasndadr. Ksmen demiryolu tarafndan tahrip edilen bu
kalnt, blmden oluan, stndeki katlar ile ilgili bilgi vermeyen, dikdrtgen planl bir
alt yapdr. Bu kalntnn yaknlarnda, saray olma ihtimali fazla, ii toprak ve moloz
dolmu bir alt yap kalnts daha vardr. Denize doru alan kalntnn saray artran
cephesinde sadece stun kaideleri ve payelerin alt ksmlar mevcuttur. Bu yap kalntsnn
yaknlarnda bir de hamam kalnts vardr. 60.37x39.45 m llerindeki alt yap nef ve
buna bal iki yan kanattan olumaktadr. Sarn olarak kullanlm ii toprak dolu kalnt,
drt nefli bazilikal plandadr. Dikdrtgen planl yapnn iki uzun taraf desteklerle
glendirilmitir. nefli yapnn orta blm (merkezi sarn), 33 kubbeli tonoz ile
rtldr. Kubbeler uzunlamasna sra oluturmaktadr. Merkezi sarncn ortasndaki
enine aks, kubbe ile rtlmtr. Aralarda kubbeleri destekleyen, alternatif olarak
sralanm 10 stun ile 10 havari paye bulunmaktadr. Bu tayclarn stlerinde, beyaz
mermerden stun balklar ve zerlerine ha ilenmi impostlar vardr.
5.5. Blakherna Saray
II. Theodosius dnemi surlar (5. yzyl) yaplncaya kadar, Blakherna adndaki
yerleim Konstantinopolise komu bir kasaba veya ky durumundayd. ehir surlarnn
batya alnmasndan sonra, kentin XIV. blgesi olan bu yerleim blgesinde, Bizansn
nemli kiliselerinden biri olan ve Meryemin alnn (maphorion) muhafaza edildii
Theotokos Kilisesi bulunuyordu. Bizans imparatorlarnn ehrin dndaki bu nemli kiliseyi
ziyaretleri srasnda kullandklar, kiliseye galeri veya merdivenle balanan ve Triklinos
olarak adlandrlan yap; kabul salonu, ibadet yeri ve yatak odasndan oluan, imparatora ait
kk bir kkt. mparator burada giysisini deitirip dinleniyor ya da nemli dinsel
trenlerde ziyafetler veriyordu. 56 Ve av kk olarak da kullanmaktaydlar. 57 Bu yapyadaha sonraki yllarda Soros, Danubios, Okeanos ve Anastasios denilen blmler eklenmiti.
XI. yzyla kadar belirli zamanlarda kullanlan Blakhernadaki sayfiye saray, zellikle
Komnenos ailesinin Bizans tahtnda olduu dnemden itibaren bytlm, etraf gl
56 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal
Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 2057 Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray MaceralarHayat Tarih Mecmuas, C. 1, S. 1, st. 1977, s. 28
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
57/140
43
surlarla evrilerek koruma altna alnm, 1453 ylna kadar kullanlan byk ve gsterili bir
imparatorluk saray olmutur. 58
Byk Saray gzden karan I. Manuel Blakhernay ylesine geniletip
gzelletirdi ki; yeni malikanenin kurucusu olarak benimsendi. 59 Bu saray I. Manuel
Komneneosun (1143-1180) saltanat srasnda parlak bir saray yaamnn merkezi oldu.
1204te Hallar Konstantinopolisi igal edip kutsal topraklar Mslmanlarn elinden
kurtarmak yerine buray yamalarken; Blakhernann da grkemli eyalarn soyup bu srada
saray da tahrip ettiler.60 Nitekim Bizans zapt ettikten sonra Latin imparatorlar burada
oturmular, lakin medeniyete geri olduklar iin ok harap etmilerdir. Domuz kzartmak
iin salonlarn orta yerinde yaklan atelerden duvarlar simsiyah oldu. Ssl odalara hayvan
balayp ahr haline getirildi. Nitekim ehir yine Rumlarn eline geince mparator VII.
Mihael Paleologos (1261-1282) ancak esasl surette onardktan sonra burada oturabilmitir.61
mparator ve saray halknn deniz yolunu kullanarak buraya geldikleri, bunun iin
Hali kysndaki Ksilo Porta (Ahap Kap) nndeki rhtm kullandklar bilinmektedir.
Blakherna saray kompleksi, Halie kadar inen dik bir yama zerindeki teraslar zerine
kurulmutur. 62 Sarayn mimarisine bakacak olursak; Grek tarihilerin en sk kullandklar
tanmlamayla bu yksek, ok yksek konutlar ta hypsita, ta hypsitotata buradayd, bizim
villehardounimiz de yksek Blakerna Saray diye adlandryor. Zeminin bu noktadaki
ykseltisi hatr saylr derecede olmakla birlikte Blakherna Saraynn mimarlarnn
yaplarn olutururken bununla yetindiklerini sanmamak gerekir. Eimi ok sert olan bu
kadar geni bir sarayn kuruluuna hi de uygun deildi. Kap nlerinde ve bina ilerinde
ok sayda taraa ve dz ayak avlular ina etmek gerekiyordu. Bu amaca ulamak iin baz
yerlerde muazzam tonozlar yapld, baz yerlerde de temelleri tepenin eteklerinde bulunan
koskoca istinat duvarlar oluturularak ylan toprak desteklendi. Bylece saraynevresinden geni gezinti alanlar elde edildi. ehrin iine bakan saray buradan btn
bakente ve varolarna hakimdi. Taraalar, varln hala srdren ve Konstantinopolisin
58 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, ToplumsalTarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 2059 Gustave Schlumberger, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, st. 2000, s. 19260Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev.Bilgi Altnok, st. 2001, s. 4561 Midhat Sertolu, a.g.m. s. 2962
Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, ToplumsalTarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 20
7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat
58/140
44
altnc tepesini, Blakherna Saray tarafndan tamamen kaplanan yedincisinden ayran
olduka derin bir vadinin zerinde yer alyordu. Bat blm belki de en ilgin olan;
koskoca tonozlarn zerinde ykselen imparatorluk konutu burada Konstantinopolis
surlaryla birleiyor ve bu birliktelik surun uzunca bir blmnde sregidiyordu; antsal sur
ve kuleler sarayn duvarn oluturuyorlard. mparatorlar, dorudan krlara bakan pencere ve
balkonlardan bugn