1899’DA ERBAA OVASININ SULANMASI

Geçtiğimiz yıllarda Erbaa’nın Kelkit Nehri’nden cari olan soyla sulanmasıyla ilgili bir

belge daha yayınlamıştım.1

Tekraren Erbaa’yı tanıyacak olursak. Erbaa İlçesi Orta Karadeniz bölgesinde Tokat iline

bağlı olup, Kelkit ve Tozanlı Çaylarının birleşerek Yeşil Irmak (İris) adını aldığını yerde

bereketli topraklar üzerinde kurulmuş bir yerdir. İlçe toprakları, kısmen Tozanlı çayı olmak

üzere özellikle Kelkit Irmağı boyundaki bir ova ile bunu çevreleyen dağlık yerleri içine alan bir

sahadır.

Kuzeyden Samsun'un Çarşamba ilçesi ile Ordu ilinin Akkuş ilçesi, batıdan Amasya'nın

Taşova ilçesi, doğudan Tokat'ın Niksar ilçesi, güneyden Tokat merkez ve güneybatıdan Turhal

ilçesi ile çevrilidir. İlçenin üzerinde bulunduğu ovanın kuzeyinde; Canik dağı içerisinde

değerlendirilen Karınca dağı, güneyinde Sakarat ve Boğalı dağları, doğu ve batısında da bu

dağların uzantıları yer almaktadır.

Memleketim olan Alucra’ya gelirken ve dönüşte Erbaa’dan ben de geçmekteyim. Diğer

tarafdan Kelkit Nehri Alucra’nın bir zamanlar nahiyesi olan Çamoluk’tan geçerek

Şebinkarahisar’ın altından Erbaa’ya doğru akmaktadır. Alucra’ya gelirken dere yolunu takip

ettiğimiz için uzun bir süre Kelkit Nehri boyunca yolumuz devam etmektedir. Bu nedenle Erbaa

bize çok da uzak sayılmaz. Erbaa, Reşadiye, Koyulhisar, Şebinkarahisar ve Alucra…Bu

ramazan Alucra’ya gelirken iftarda Erbaa’da terafi’de Reşadiye’de emekli öğretmen Murat

Bey’in benzin istasyonunda bulunmak nasip oldu.

Belgemizde bahsedilen konuya dönecek olursak Tokad Sancağı’nın Erbaa kazası

merkezi olub bin beş yüz haneyi aşan kaza ahalisinin yüzde doksan beşi ziraatle uğraşmakta

olub buğday, arpa, tütün, afyon ve kendir ve her nevi ziraatin yapılmakta olduğu

belirtilmektedir. Fakat ekim yapılan arazinin ancak onda birinin sulanabildiği, geri kalan onda

dokuzunun ise susuz kaldığı için yeterli ürün alınamadığı, oysa Kelkit Nehri’nden açılacak bir

kanalla arazinin sulanması halinde elde edilecek ürün artışıyla ekonomik olarak da gelir artışı

sağlanacağı ifade edilmiştir. Diğer detaylar belgenin içeriğinde bulunmaktadır.

Belgelerin okunmasındaki katkılarından dolayı Osmanlıca Tarih Edebiyat ve Osmanlıca

Mühimme Grubu üyelerinden Süleyman Köse, Osman Nuri Mete, Hamza Soysal, Bilal Öz,

Mithat Eker, Tahiroğlu İsmail ve Şule İyigönül Atasagun’a çok teşekkür ederim.

1 https://muratdursuntosun.wordpress.com/2016/01/30/1906-yilinda-erbaa-ovasina-kelkit-irmagindan-su-kanali-acilmak-istenilmis/

BOA Fon Kodu: Y.EE. Dosya No: 134, Gömlek No: 44 Tarihi: 15 Haziran 1315 (27

Haziran 1899), Konusu: Erbaa kazasının sulanması için Kelkit Nehri'nden bir kanal

açılması hakkında ahalinin ve Erba'a Ziraat ve Ticaret Sanayi Odası heyetinin Şakir

Paşa'ya istidalası ile Şakir Paşa'nın Sivas Valisi Hacı Hasan Hilmi Paşa ile muhaberatı.

Hû

Anadolu-i şahane ıslahat-ı umumiye müfettiş-i alisi devletlü efendimiz müşir Şakir Paşa

hazretlerinin huzur-ı samiyesine

Maruz-i çakerileridir ki

Refah-ı ömr ve saadet halin kısmen istihsar-ı maişet cihetleri idüği ve bununda husulü

zayi’ ve emr-i ziraat ve ticaret müşkilat suubetden beri radde-i mültezimeye tavsil (ulaştırma)

ve cereyanıyla hasıl-ı irad ve temettu’na mütevakkıf olduğu ve terakki-i mülk ve servet-i millet

nokta-i manasınca cihet-i malumenin hin-i cereyan ve husul-i maksad içün tedabir-i teshiliye

taharri ve icra-yı maksad-ı hayr-ı murassıd (gözeten) şehr-i yâri cümlesinden bulunduğu

müstağni-i arz ve tezkârdır. Binaen-aleyh Tokad Sancağının Erbaa kazası merkezi olub bin beş

yüz haneyi mütecaviz (aşan) bulunan memleketimiz Irak?kazası ahalisinin yüzde doksan beş

kâmilen taife-i ziraatden olub hınta ve sair (buğday, arpa) rençberlik tütün ve afyon ve kendir

ve her nevi ziraat bilmekle maruf (bilinen) ve kasaba-i mezkûremizin arazisi tulen ve arzen

(uzunkamasına ve genişlemesine) birer saat mesafede ve düz ve gayet münbit olub her bir

mahsule istidadı mütecerrib (tecrübe edilmiş) ise de mezruatının (ekinlerin) iskasına

(sulanmasına) mahsus olan mecari-i kadimin arazi-i mevcudenin ancak onda birisini iska eder

etmez (sulanır, sulanmaz) derecede bulunmağla dokuz kısım arazimiz bütün susuzlukdan

mahsulden hali suretde kalmakda ve ahali-i rencberimiz iskasına (sulamasına) muvaffak

olamayacağı arazilerini bi’t-tabi zer’ etmeyerek (ekmeyerek) halinde ibka ve tütün ve saire

zer’inden çok kısmı icbaren civar köylere ve icar bedeline gayr-i muktedirlerimiz dahi terk-i

sanatla amelecilik ve başka işlerle iştigal ve evlad u iyalinin tesviye-i idare-i infakına muvaffak

olamayarak muztar (çaresiz) halde virgi-yü seneviyelerini tesviye edemez derecede

bulundukları gibi ziraatle meşgul olan ahalimiz dahi çok seneler killet-i matardan (az

yağmurdan) şiddet-i hararetin te’siriyle mâ-i mezkûrun (tatlı suyun) tenkisinden

(kısıtlılığından) suyun münavebe (nöbetleşerek) veyahud belediyeden idaresi halinde envai

müşkilatda beyne’l-ahali binlerce mücadele ve münazaa ile mezruata su bulamayarak

susulukdan çekilen emek ve edilen masrafa mukabil güçhal dörtde bir irade destres olarak

mutazarrır ve köylere giden zirailerince her ne kadar leyl ü nehar (gece gündüz) kemal-i seride

çalışmakda ise de hasılına muvaffak olamadığı iradın kısm-ı küllisini tarla ve hane icarı ve

azimet ve avdet masrafına virererk hasıl olan menafi’-i ailesinin sade yevmiye yavan etmeği

bedeli raddesinde bir guna istifade-i me’muleyi müntec olmadığı (neticelenmediği) misillü işbu

suyun kifayetsizliği sebebinden tesviyemizle civarı alayiden ve Tepekışla ve Ulya-i Vahur ve

Çandarlar ve Kuzuelcik karyelerinin yüzde doksan yani tahminen yüz elli bin dönümlük arazisi

ziraatden mahrum dercededir ki beher dönümüne la-akıl (enaz) yüz ellişer kuruş irad mesafe-i

misliye hesabıyla senevi yirmi iki buçuk milyon kuruş bir varidatdan ahali-i umumiyemiz ve

öşründen dahi hazine-i celile mahrum kalmaktadır.

Ve halbuki kasaba-i mezkûrun civarından cereyan etmekde olan Kelkit Nehrinin

kasabaya bir saat mesafe üst tarafından yani Tepekışla karyesinin önünden Çalkara karyesine

kadar hark teşkil ve hafren nehr-i mezkûrdan matlub-ı mikdar suyun tefrik ve celbi ve kuraha-

yı malume ile kasaba arazisi meyanında ziraatden mahrum derecede bulunan salifü’l-beyan yüz

elli bin dönümlük tarlaların iskası kabil-i imkân ve hark-ı mezkûrla derun-ı nehre kargirden

müceddeden İnşa ve ihdası lazım gelen bend ayaklarının masarıfat-ı inşaiyesinin tesviyesi hal

ve tahammülümüz fevkinde bulunmuş ve tesviye-i tarik ile mükellef sinin-i sabıka hesabından

müterakim (birikmiş) amele-i mükellefeden on bin neferi terk ve havale ve kireç ve astariye ve

levazım-ı saire içün Ziraat Bank Sandığından mikdar-ı kâfi mebaliğ tahsis buyurulur ise bend

ve hark-ı mezkûrun inşa ve ikmali ve mikdar-ı lüzum suyun celbiyle hasıl-ı amele muvaffak

olunacağı labüdd (çok lazım) bulunmuş olmağla icabının icrası tabi olduğumuz Sivas vilayet-i

celilesinden bi’l-istirham vilayet ve liva mühendisleri izam buyurularak mükerreren icra kılınan

keşf ve muvazene de nehr-i mezkûrdan ber-vech-i ma’ruz mikdar-ı kâfi suyun celb olunacağı

ve arazi-i mebhusenin iskasıyla (sulanmasıyla) beraber iradı küşad olunacak hark ve bendin

masarıf-ı imariye-i seneviyesine kifaye ve diğer fazla derecede olmak üzere istidad-ı güzergâha

istinaden miktar-ı kâfi dakik fabrikasının ihdas ve inşa olacağı mühendisan tarafından ba-rapor

tasdik kılınmağla meclis idare-i kazadan ba-mazbata sebk eden arz ve iş’ar ve vilayet-i celileden

cereyan eden muhabere üzerine salifüz-zikr on bin amele-i mükellefenin mezkûr harkda

istihdamına Nafia Nezaret-i Celilesinden emr istihsal ve kazamız hükümetine tebliğ

buyurulmuş ise de evvel esnada vali-i vilayet Halil Bey Efendi Hazretlerinin Burusa vilayetine

nakl-i me’muriyeti hasebiyle ahkâm-ı emr-i ali el-yevm icrasız kalmışdır. Mamafih ikmal-i

esbab-ı maişetimizin muntazır olduğu mâ-i leziz-i mezkûrun derce-i matlubede nehr-i

mezkûrdan celbi imkânı balada izahan arz ve beyan kılınmış ve hin-i cereyanında hal-ı hazıraya

nisbeten ahalimiz ve gerek hazine-i celilenin senevi yüzde yüz elli fazla bir varidata muvaffak

olacağı şek ve şüpheden vareste olub bununda icrası mücerred irade-i fehimanelerine ta’lik ve

tevkif eder hususatdan bulunmuş olmağla varidat-ı hazine-i celilenin terakkisi ile ahali-i

fukara-yı çakeranemizin zaruretden tahlisi ve ziraat ve hasılatının tezyidiyle güna gün ticaretle

terakki ve bir hayat-ı tazeye nailen nam ve şan-ı devletleri şu suretle de ilelebed yâd ve tezkâr

buyurulacağından ihtiyacat-ı mahalliyemizin istihsal ve istikmali her neye mazhar ise irade-i

merahim-i mu’tade-i devletlerinin şayan ve sezavar buyurulması hususunu bi’l-umum niyaz ve

tazarru’ eyleriz. Ol-babda ve katıbe-i ahvalde emr u ferman hazret-i men-lehu’l-emrindir.

Fi 27 Mayıs Sene (1)315 (08 Haziran 1899)

Hû

Maruz-i çaker-i kemineleridir ki

Aslı umum tarafından bi’t-tanzim huzur-ı devletlerine takdime mücaseret kılınan

istid’ada muharrer olan kasaba ve hemcivarı karyeleri arazilerine götürülmesi istirham olunan

suyun yüz elli bin dönümü muhtevi araziyi basacağı arz olunmuşdu. Mezkûr suyun nehirden

götürülmesinin amele ve sair bi'l-umum masarıfı nihayet üç bin liraya mutavakkıfdır. Zaten

kasaba ve kura ahalileri derce-i nihayede suya ihtiyaçlarından beher dönüme her bir suyu

arılmasında beşer kuruş masarıf etmedikçe su veremediğinden gerçi dönümde yirmişer para

vermek teklifi meccanen suyu arılmış gibicesine gelecektir. Bu yüzden hazine-i celileye vaki

olacak terakkiyat (hazine gelirlerinin artacağı) malumdur. On senede suyun basdığı arazinin

beher dönümünden yimi para her bir su arılmasında (sulamak için çevrilmesinde) almak ve

müddetin hitamında meccanen terk edilmek gibi imtiyazı alınsa senevi bir tarlaya beş def’a su

verileceğinden senede ez-gayri masarıf bin beş yüz lira irad olur. Bu misillü imtiyazı da verilir

ise bu yüzden külliyetlü irad hasıl olacağı ve zat-ı şevket-simat-ı fehimanelerine muteberandan

iki üç zat kendi menfaat-ı şahsiyelerine karşı mübalağalı bulunmakda iseler de muafakat-ı

fikiranem hakiki olduğu tedkik ve ta’mik buyurulur ise tezahürde olduğundan

(gerçekleşeceğinden) icra-yı icabı ve ahali-i fukaranın cerağ ve ihya buyurulması tazarru’

babında ferman hazret-i men-lehu’l-emrindir.

Fi 29 Mayıs Sene (1)315 (10 Haziran 1899)

Erbaa’nın nefs-i kasabası kullarından Mazdikoğlu Ohan kulları

Mühür Tarihi 1870