Bogdana Kozińska Maciej Słomiński Grzegorz Solecki

SZCZECINpraktyczny przewodnik turystyczny

SZCZECIN PRAKTYCZNY PRZEWODNIK

TURYSTYCZNY

Copyright © Walkowska Wydawnictwo / JEŻ Szczecin 2009

TEKSTYBogdana Kozińska (Historia Szczecina)

Maciej Słomiński (Zwiedzanie Szczecina)oraz

Szymon Jeż (Infomacje praktyczne)

ZDJĘCIAGrzegorz Solecki

orazS. Cieślak, S. Jeż, A. Kraśnicki jr, A. Łaskarzewski,

T. Szuba, J. Undro, Z. Wróblewski,Archiwum Archidiecezjalne, Urząd Miasta Szczecin,

Muzeum Narodowe w Szczecinie,Bosman Browar Szczecin,

Szczecińska Wytwórnia Wódek „Polmos”, Centrum Wynajmu i Turystyki,

sedina.pl, prywatne zbiory kart pocztowych

MAPY I PLANYUrząd Miasta Szczecin

REDAKCJASzymon Jeż, Krystyna Pawlikowska

OPRACOWANIE GRAfICZNE I SKŁADAdrian Łaskarzewski

ISBN 978-83-61805-02-1

WYDAWCAWalkowska Wydawnictwo / JEŻ

ul. Mariana falskiego 29/8, Szczecinwww.walkowska.pl

DRUK I OPRAWADrukarnia Totem, Szczecin

www.totemgroup.pl

3

4

5

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Szczecin na mapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

SZCZECIN FLOATING GARDEN 2050

Szczecin floating Garden 2050 . . . . . . . . 14Po co Szczecinowi marka i wizja? . . . . . . . 15O symbolu wizji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Manifest wizji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18fAQ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Naszym znakiem jest nasza wizja . . . . . . . 22

HISTORIA SZCZECINA

Osiedle na wzgórzu . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Ustrój, religia i ingerencje sąsiadów . . . . . 28Przywileje miejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Kupcy, Hanza i książęta . . . . . . . . . . . . . . 32Przemiany społeczne i religijne . . . . . . . . . 33Schyłek miasta książęcego . . . . . . . . . . . . . 33Szczecin pod panowaniem szwedzkim . . . 34Przejęcie Szczecina przez Prusy . . . . . . . . . 35XIX-wieczne przeobrażenia . . . . . . . . . . . . 37Szczecin w I połowie XX stulecia . . . . . . . 39Polski Szczecin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Współczesność i perspektywy . . . . . . . . . . 48

ZWIEDZANIE SZCZECINA

STARE MIASTO . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

ZAMEK KSIĄŻĄT POMORSKICH . . . 54Historia Zamku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Zwiedzanie Zamku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Okolice Zamku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

PODZAMCZE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Historia Podzamcza . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Zwiedzanie Podzamcza . . . . . . . . . . . . . . . 72

BAZYLIKA KATEDRALNA pw. św. JAKUBA . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Historia katedry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80Zwiedzanie katedry . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

GÓRNA CZĘŚĆ STAREGO MIASTA. . 88Plac Orła Białego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90Ulica Staromłyńska. . . . . . . . . . . . . . . . . . 92Muzeum Narodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

OBRZEŻA STAREGO MIASTA . . . . . . 94Zwiedzanie obrzeży Starego Miasta . . . . . . 97

OD STAREGO DO NOWEGO MIASTA . . . . . . . . . 104

Największy schron w Polsce. . . . . . . . . . . . 110

WAŁY CHROBREGO . . . . . . . . . . . . . 114

PORT I STOCZNIE, ŁASZTOWNIA . 122Historia portu i stoczni . . . . . . . . . . . . . . 125Zwiedzanie portu i stoczni . . . . . . . . . . . 126Łasztownia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128ŚRÓDMIEŚCIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130Historia Śródmieścia . . . . . . . . . . . . . . . 133Zwiedzanie Śródmieścia . . . . . . . . . . . . . 134Place Oriona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

DZIELNICE WILLOWE . . . . . . . . . . . 146Aleja Wojska Polskiego, dawny Westend . 149Okolice placu Jakuba Wujka,

dawny Nowy Westend . . . . . . . . . . . . 154Rejon ulicy Waryńskiego,

dawne Wzgórze Ackermanna . . . . . . . 156Pogodno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157Głębokie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

CMENTARZ CENTRALNY . . . . . . . . 162Historia Cmentarza Centralnego . . . . . . 165Zwiedzanie Cmentarza Centralnego . . . . 166

PARKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172Jasne Błonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175Park im. Jana Kasprowicza . . . . . . . . . . . 176Las Arkoński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177Park im. Stefana Żeromskiego . . . . . . . . 178

PRZEDMIEŚCIA . . . . . . . . . . . . . . . . . 180Gocław . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182Dąbie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183Zdroje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

INFORMACJE PRAKTYCZNE

Dojazd do Szczecina . . . . . . . . . . . . . . . . 188Informacja turystyczna . . . . . . . . . . . . . . 189Poruszanie się po mieście . . . . . . . . . . . . 190Miejski Szlak Turystyczny . . . . . . . . . . . . . 190Złoty Szlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191Tramwajowa linia turystyczna . . . . . . . . . 192Kultura i rozrywka . . . . . . . . . . . . . . . . . 194Kalendarium najważniejszych imprez . . . . 194Sport i rekreacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200Lokalna kuchnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202Piwnice starki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Gastronomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205Noclegi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211Zakupy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

SPIS TREśCI

6

7

Szczecin jest miastem o  wyjątkowej lokalizacji – pod względem przyrodniczym, gospodarczym i historycznym. Lokalizacja ta od wieków rzutowała na losy miasta i jego mieszkańców, czyniąc Szczecin miejscem wydarzeń istot-nych dla losów całej Europy, a  przy tym pozostających w cieniu.

Szczecin nie ustępuje innym miastom w ilości zabytków architektury, ciekawych rozwiązań urbanistycznych, inte-resujących obiektów przyrodniczych, a także miejsc skry-wających historie i niezwykłe tajemnice.

Pomimo to Szczecin jest miastem stosunkowo mało znanym!

Niniejszy przewodnik jest adresowany zarówno do tury-stów odwiedzających Szczecin, jak i do szczecinian chcą-cych lepiej poznać swoje miasto.Zawarte w przewodniku informacje mają przybliżyć czy-telnikom zarówno historię miasta, jak i wizję jego przy-szłości, ułatwić zwiedzanie zabytków, jak i poruszanie się po mieście, korzystanie z oferty kulturalnej, rozrywkowej, rekreacyjnej i gastronomicznej.By ułatwić korzystanie z przewodnika, poszczególne czę-ści zostały wyodrębnione oznaczeniami kolorystycznymi.

Szczecin ciągle się zmienia, powstają nowe budynki i obiekty, zabudowywane są kolejne tereny, poszerzana jest oferta turystyczna. Zawarte w  przewodniku informacje – szczególnie dotyczące bazy noclegowej, gastronomicz-nej, rozrywkowej – mogą ulegać zmianie.Dlatego pomimo staranności autorów włożonej w przygo-towanie przewodnika wydawca nie może wziąć odpowie-dzialności za ich aktualność.

20

Co to jest marka?Jest wiele definicji marki, wszyscy wiemy, czym jest marka, choć trudno nam powie-dzieć, czym konkretnie jest to zjawisko. Najprościej marka to „nazwa, która ma moc”. Na markę składa się to: jak wyglądam, jak się zachowuję i jak o sobie mówię. Marka mia-sta to jedna z najbardziej skomplikowanych marek, ze względu na wielość elementów, które ją budują, oraz zakres oddziaływania. Jak wynika z  doświadczeń firm brandin-gowych pracujących nad markami miast i  miejsc, wyodrębniły się cztery poziomy oczekiwań klientów wobec procesu marki:

1. marka = logo 2. marka = logo + system identyfikacji

wizualnej (SIW) 3. marka = logo + SIW + określone

zachowania 4. marka = filozofia miasta wypływają-

ca z tożsamości miejsca + określone zachowania + SIW + logo.

Dopiero czwarty poziom pracy nad mar-ką pozwala prawdziwie ją odkryć, określić i nią zrządzać.

Dlaczego miasto zdecydowało się na budowanie marki?Od kilku lat polskie miasta przywiązują co-raz większą wagę do promocji, co widać po ilości pojawiających się haseł i  kampanii ogólnopolskich. Niestety, w niewielu przy-padkach działania promocyjne są czytelne i  zrozumiałe. O  konsekwentnie realizowa-nej strategii można obecnie mówić tylko w odniesieniu do kilku zaledwie miast.W  dzisiejszych czasach promocja miasta bezpośrednio wiąże się z  wykreowaniem i  promocją jego marki. Budowanie marki miasta jest niezwykle trudne i  skompliko-wane. Miasto jest bardziej złożonym orga-nizmem i zjawiskiem niż firma czy produkt. Nad brandingiem pracuje się zawsze tak, jak-by pracowało się nad opakowaniem, a mia-sta w żaden sposób nie daje się opakować – i to nie tylko z powodu jego gabarytów.

Nie da się skutecznie budować marki mia-sta bez opracowania strategicznych długo-terminowych założeń oraz konsekwentne-go ich wdrażania.

Dlaczego miasto zdecydowało się na takie logo?Logo to przede wszystkim komunikat skie-rowany do określonej grupy docelowej. Logo Szczecina realizuje kilka kluczowych założeń wizerunkowych opisanych w stra-tegii. Nazwa miasta inspirowana zapisem fonetycznym symbolizuje otwartość mia-sta i  mieszkańców bez względu na naro-dowość. To również otwartość na kreatyw-ne zachowania w mieście, nawet w zakre-sie prezentacji jego nazwy. Graficzny sym-bol w dolnej części logo odnosi się do roz-lewisk Odry przeplatających się z zielenią, tworzących niespotykaną w  takiej skali przestrzeń w  środku jednego z  najwięk-szych polskich miast. „Floating Garden” to slogan miasta, zarazem jego wizja. „Project 2050” to cel – to również zmiana skali my-ślenia i działania, tak by przygotowywane projekty i aktywności uwzględniały wyzna-czony dalekosiężny cel.

Dlaczego w znaku zawarto nazwę Szczecina pisaną niezrozumiałym kodem?Część logo stanowi element inspirowany zapisem fonetycznym IPA nazwy Szczecin. (Szczecin dla wielu obcokrajowców w  tej formie jest niewymawialny, zobacz bada-nie w  Kanadzie: www.szczecin.eu/marka/strategia_marki) Wykorzystanie tego mię-dzynarodowego standardu pozwoliło zbu-dować oryginalną formę logo wyróżniającą Szczecin na tle innych miast. Często też uła-twia obcokrajowcom wymówienie nazwy Szczecin.

Co oznacza liczba 2050?Wizja Floating Garden to cel. Czym się róż-ni cel od marzenia? Tym, że cel ma datę. Wizja zakłada wykorzystanie niezwykłego

FAQ*

* frequently asked questions – najczęściej zadawane pytania

21

potencjału, jaki ma Szczecin, tj. wody i zie-leni oraz przestrzeni w  „środku” dużego miasta, do stworzenia w dłuższej perspek-tywie niezwykłego miejsca w  tej części Europy.

Jakie inwestycje miasto planuje w związ-ku z głoszoną wizją miasta?Realizacja celów zawartych w  wizji w  za-kresie urbanistycznym, wymaga patrzenia w długiej perspektywie. Trudno w tak krót-kim czasie przedstawić plany projektów inwestycyjnych, takie zadania wymaga-ją czasu i  przygotowania. Miasto uchwali-ło już plan zagospodarowania przestrzen-nego obejmujący tereny wysp w centrum miasta. Zakupiono ekologiczne autobusy, realizowane są inne mniejsze projekty z za-kresu designu miasta, ekologii.

Dlaczego kolorystyka zielono-niebieska? Co z wcześniej stosowaną kolorystyką czerwono-granatową?Analiza miasta, jego naturalnych atutów, które najłatwiej dostrzec z lotu ptaka, jak również bezpośrednich skojarzeń z  mia-stem (woda, zieleń), pokazuje, że są to na-turalne kolory Szczecina. Ten kod kolo-rystyczny również świetnie ilustruje cele strategii Floating Garden, mówiące o  po-szanowaniu natury, budowaniu postrze-gania miasta przez pryzmat wody i  ziele-ni. Kolorystyka czerwono-granatowa była konsekwencją czerpania z  kolorów za-wartych w  herbie miasta. Ta paleta jest nadal częścią systemu identyfikacji mia-sta i tworzy system identyfikacji wizualnej magistratu.

Dlaczego w  polskojęzycznych mate-riałach slogan miasta jest w  języku angielskim?Głównym sloganem Szczecina jest „Floating Garden” – wynika to z celów za-wartych w  strategii marki. Miasto chce szeroko komunikować o  sobie szczegól-nie w  rejonie jego oddziaływania, który

obejmuje nie tylko teren Polski. Chcemy, by także w Polsce na Szczecin patrzano przez pryzmat jego niezwykłego trans-granicznego położenia. Dziś język angiel-ski jest standardem w  komunikacji, a  pla-ny związane z wizją Floating Garden mają wykraczać poza granice miasta i  kraju. Zastosowanie angielskojęzycznej wersji sloganu jest czymś naturalnym.

Kiedy będzie można zobaczyć pierwsze efekty wynikające z wizji miasta?Te efekty są widoczne już dziś i  będzie ich z dnia na dzień przybywać. Na ulicach miasta można spotkać autobusy i  tram-waje w  kolorystyce Floating Garden. Realizowane są projekty z  zakresu rozbu-dowy ścieżek rowerowych, systemu infor-macji miejskiej. Przygotowywane są kolej-ne projekty wynikające ze strategii marki, dlatego z czasem zacznie będzie ich przy-bywać również w zakresie inwestycyjnym.

Co wizja Szczecina oferuje jego mieszkańcom?

Wizja Floating Garden zakłada dyna-miczny rozwój miasta z  poszanowa-niem niezwykłego potencjału natu-ry. Konsekwentne wdrażanie sprawi, że mieszkańcy będą mieli coraz więcej spo-sobności do spędzania czasu nad wodą i  wśród terenów zielonych. Przyjęcie tak innowacyjnej w  skali samorządów wizji sprawiło, że o Szczecinie się mówi i wska-zuje jako przykład. Niewątpliwie przyczy-nia się to do wzrostu poziomu utożsamia-nia się mieszkańców z miastem.

http://szczecin.eu/marka/faq

22

Naszym znakiem jest nasza wizja – Floating Garden

Fundamenty strategiczne:wizja_misja_cel

• Wizja:FloatingGarden• Misja: Szczecin połączyw sobie dynamikę i kreatywnośćmetropolii oraz

przestrzeń i spokój miejsca przyjaznego ludziom i naturze – nowoczesna metropolia nie musi przytłaczać.

• Cel:CelemmarkiSzczecin jestpodźwignięciesiebie icałegoregionuorazzajęcie mocnej, centralnej pozycji w Pomeranii.

23

Działania na rzecz implementacji strategiisą podzielone na trzy okresy:

Poznaj wizję_2008-2009– mówimy o idei, przekonujemy, przełamujemy bariery.

Zobacz wizję_2010-2015– prezentujemy projekty, zapowiadamy, jak miasto będzie się zmieniać.

Dotknij wizję_2015 +– realizacja kluczowych inwestycji, wizja materializuje się, dostarczamy

dowodów.

36

fortyfikacji i powiększenia garnizonu. Wobec spadku liczby mieszkańców do 6 tysięcy osób nie zdecydowano się na po-większenie obszaru miasta, zaadaptowano jedynie – jako plac defilad i  ćwiczeń wojskowych – tereny po  usuniętych murach i zasypanych fosach. W latach 1724–1740 według projektu Gerarda Corneliusa Wallrave powstały potężne for-ty i okazałe wjazdy do miasta zdobione barokową dekoracją rzeźbiarską.

Reprezentacyjny rejon miasta wyznaczył plac Orła Bia-łego z efektowną fontanną i okazałymi siedzibami bogatych mieszczan i  urzędników. Pomoc państwa ograniczyła się do  wsparcia odbudowy i  sprowadzenia grupy hugenockich osadników, którzy zasilili miasto nowymi inicjatywami. Wprowadzone w tym okresie przepisy osłabiły jednak zna-czenie lokalnego samorządu i przywileje cechowe. Dopiero po wielu latach nastąpiła poprawa sytuacji w  por-cie, rozszerzenie kontak-tów handlowych i wzrost znaczenia żeglugi. Efekty przyniosły także nowe formy działalności go-spodarczej – produkcja manufaktur tekstylnych, zakładów tytoniowych, rafinerii cukru, warszta-tów stoczniowych.

Gottlieb friedrich Riedel Prospect des Rossmarcktes

(Plac Orła Białego), ok. 1755

Ludwig Eduard Lütke, Panorama Szczecina

z widokiem na zamek, 1836 r. olej/płótno

Pom

mer

sche

s Lan

desm

useu

m G

reifs

wal

dZe zbiorów

Muzeum

Narodow

ego w Szczecinie, fot. G

.Solecki

37

XIX-wieczne przeobrażeniaStopniowy rozwój zapoczątkowany w  II połowie

XVIII w. został zahamowany już na  początku następnego stulecia w  efekcie militarnej ekspansji Francji. W  latach 1806–1813 Szczecin okupowany przez oddziały napole-ońskie poddany był drastycznym rygorom kontrybucyjnym, które zachwiały kondycją finansową nawet najbogatszych mieszczan, a w wyniku walk w 1813 r. o odzyskanie twier-dzy uległy kompletnemu zniszczeniu wszystkie przedmieścia i okoliczne wsie. Podjętej odbudowie sprzyjały reformy pań-stwowe i odrodzenie samorządu lokalnego, hamulcem oka-zały się fortyfikacje, które uniemożliwiały rozwój przestrzen-ny miasta, napływ nowych mieszkańców, inwestycje portowe i przemysłowe. Tym większym sukcesem lokalnych inwesto-rów stało się uzyskanie już w 1843 r. połączenia kolejowego z Berlinem, które ułatwiło transport towarów i wzmocniło kontakty gospodarcze, kulturalne i edukacyjne ze stolicą.

Historia Szczecina

Panorama placu Żołnierza (pl. Królewski od strony pomnika Wilhelma I w stronę Teatru Miejskiego)

38

Dwa lata później król zezwolił na  budowę nowej dzielnicy – jeszcze wprawdzie w  otoczeniu fortyfikacji, jednak pomo-gło to  rozładować skrajne zagęszczenie i  przeludnie-nie miasta. Postępująca industrializacja wiązała się z  powiększaniem dawnych zakładów i  powstawaniem nowych przedsiębiorstw, głównie na przedmieściach. Szczególne znaczenie utrzy-mał przemysł stoczniowy i  maszynowy, reprezento-wany przez kilka zakładów, w II połowie XIX w. wzro-sła produkcja szczecińskich cukrowni, fabryk chemicz-nych, do  rangi potentatów urosły cementownie, bro-wary i młyny oraz znaczą-ce firmy żeglugowe, a także otwarty w  1898  r.  zespół portu wolnocłowego, któ-ry stał się magnesem dla kolejnych inwestorów. Ten radykalny postęp możli-wy był dzięki zniesieniu w 1873 r. statusu twierdzy i  podjęciu ogromnego dzieła budowy nowego śródmieścia. Na  bazie fragmentarycznych koncepcji berlińskiego urba-nisty Jamesa Hobrechta z  lat 60. XIX  w. Konrad Kruhl stworzył projekt nowoczesnego city o  obszarze 10-krotnie większym od dotychczasowego obszaru miasta, z główną osią w ciągu al. Papieża Jana Pawła II, gwiaździstym układem placów, alejowymi obsadzeniami szerokich ulic. Nowa część miasta wypełniona efektowną zabudową mieszkalną i wie-loma budowlami użyteczności publicznej stała się wyznacz-nikiem możliwości i aspiracji władz i mieszkańców, których liczba wzrosła w ostatniej ćwierci XIX w. z 76 do 210 tysię-cy. Wypełnienie podstawo-wych potrzeb miasta było zasługą nie  tylko władz z  burmistrzem Herma-nem Hakenem na  czele, ale  możliwe było także dzięki wzrostowi zamoż-ności oraz zainteresowań intelektualnych elity, która postulowała i  współfinan-sowała kolejne inwestycje.

Teatr Miejski

Stocznia Vulcan

Wyjście robotników ze stoczni Vulcan

39

Szczecin w I połowie XX stuleciaZapoczątkowane w końcu XIX w. wsparcie finansowe

gospodarki szczecińskiej kontynuowane było w  następnych latach. Dzięki inwestycjom w  porcie i  na  torze wodnym do Świnoujścia rosła różnorodność i ilość przeładowywanych towarów, a w ślad za tym do wybuchu I wojny światowej po-myślnie rozwijały się także żegluga i produkcja wielu firm. Stocznie „Nüscke &  Co”, „Vulcan” i  „Oderwerke” słynęły z budowy nowoczesnych jednostek na rynek lokalny i krajo-wy, dla marynarki wojennej i dla armatorów zagranicznych. W  przemyśle maszynowym na  czoło wysunęły się zakłady Stoewera produkujące maszyny do  szycia, pisania, prania, rowery, motocykle i  – w  końcu – samochody. Uznaniem cieszyły się konstrukcje Gollnowa i maszyny rolnicze Schütt & Ahrensa, cementownie szczecińskie należały do potenta-tów produkcji krajowej, podobnie jak założona w 1912 r. papiernia oraz fabryka celulozy i  sztucznego jedwabiu. Przemysł odzieżowy reprezentowało 65 firm, zatrudniają-cych ponad 6500 osób.

Na fali centrotwórczych inwestycji ogólnomiejskich zrealizowano reprezentacyjną zabudowę w  obrębie

ostatniego fragmentu terenów poforty-fikacyjnych, wznosząc na  skarpie

nadodrzańskiej dawnego fortu monumentalny zespół obecnych Wałów Chrobrego z  gmachami urzędu rejencji, zakładu ubez-

pieczeń, dyrekcji ceł i  muzeum miejskiego. To efektowne założenie włączone w zieleń parku Żeromskiego i promenady spacerowe śródmieścia utworzyło zróżnicowany zespół urbanistyczny, powiązany z rozległymi historycznymi dzielnicami willowymi otoczonymi ogroda-mi i parkami. Następca H. Hakena – burmistrz Friedrich Ackermann kontynuował politykę poszerzania przestrzeni

Historia Szczecina

Widok Szczecina, lata międzywojenne

Przedwojenny herb Szczecina

Samochód z fabryki Stoewera

60

ZWIEDZANIE ZAMKuZwiedzanie warto rozpocząć od Dzie dzińca

Wielkiego. Dominuje nad nim wyniosła bryła skrzy-dła południowego. W wyniku powojennej odbudo-wy odzyskała ona ozdobne, późnogotyckie szczyty zrekonstruowane według starych rycin. Na osi skrzy-dła usytuowana jest Wieża Zegarowa. W jej dolnej

części odsłonięto oryginalny ceglany wątek muru z niszami zamkniętymi późnogo-tyckimi łukami kotarowymi. Na górnej, ośmiobocznej części widnieje barokowa tar-cza zegara. Jego projektantem był w 1693 r. architekt Johann friedrich Eosander von Götha, wykonawcą zegarmistrz Caspar Nithardy z Drawska Pomorskiego. Po drugiej wojnie światowej zniszczony mechanizm zegara wymieniono na nowy, ale  starą tar-czę zachowano, poddając starannej konserwacji. Duża, środkowa tarcza godzinowa

61

ozdobiona jest maską, na której nosie umiesz-czono wskazówkę. Zgodnie z  jej  ruchem ob-racają się oczy maski, w której ustach pojawia się cyfra oznaczająca kolejny dzień miesiąca. Dolna, mniejsza tarcza podtrzymywana przez dwa gryfy pomorskie pokazuje minuty i kwa-dranse. W górnej części zegara znajdują się dwa lwy szwedzkie, pomiędzy nimi kula obracająca się zgodnie z fazami księżyca. W dwa dzwony uderza błazen wybijający prawą ręką kwadran-se, a lewą – godziny. Daty 1736 i 1864 odnoszą się do kolejnych remontów.

Druga wieża skrzydła południowego, zwana Więzienną, usytuowa-

na jest  w  naroż-niku budow-li, przy wjeź-dzie na  dziedziniec od ul.  Kuśnierskiej. Słupy póź-nobarokowej bramy wjazdowej wieńczą kamienne trofea wykonane przez rzeźbiarza Erharda Löfflera w  1735  r.  Z  trzech pozostałych stron Dziedziniec

Wielki otaczają renesansowe skrzydła zwieńczone grze-bieniastą attyką. Na elewacji skrzydła wschodniego zacho-wała się tablica z herbem Pomorza, napisem fundacyjnym

STAR

E MIA

STO

• ZA

ME

k k

SIąż

ąT P

OM

OR

SkIc

h

62

i datą 1538. Pochodzi ze  skrzydła połu-dniowego – pierwotnie upamiętniała za-kończenie jego budowy. Pod krużgan-kiem skrzydła północnego wmurowana

jest tablica ufundowana w 1543 r. przez księcia Barnima XI dla jego przodka Barnima III. Przeznaczona pierwotnie dla zamku Oderburg w  Grabowie pod

Szczecinem, przedstawia władcę w rycerskiej zbroi. W nawierzch-ni dziedzińca zaznaczono zary-sy nieistniejących budowli: „ka-miennego domu” i  kościoła św. Ottona.

Wnętrza zamku służą w  dużej części celom ekspozy-cyjnym. W  sklepionej piwni-cy skrzydła wschodniego urzą-dzono Muzeum Zamkowe. Eksponuje się tu  m.in. sześć cy-nowych sarkofagów książęcych, wydobytych z  krypty pod kapli-cą. Na  planszach ukazano dzie-je architektury zamku, w  gablo-tach – eksponaty archeologiczne. Dostępna z  muzeum, sklepiona krzyżowo piwnica pod skrzydłem południowym, jako tzw. Galeria Gotycka mieści wystawy czasowe. Podobną funkcję pełni Galeria Południowa na parterze skrzydła. Dwa pomieszczenia obok niej na-kryte są późnogotyckimi sklepie-niami sieciowymi o  niezwykle bogatym rysunku żeber. Obecnie służą jako pałac ślubów. Piętro skrzydła południowego mieści

63

nowoczesną widownię Opery na Zamku. Z jej foyer dostępna jest nakryta późno-gotyckim sklepieniem komnata w Wieży Zegarowej. W niewielkim pomieszczeniu Wieży Więziennej, służącym dziś jako te-atralna garderoba, odkryto po wojnie re-nesansowe malowidła z przedstawieniami unoszących się aniołów.

Zachodnią część skrzydła północ-nego zajmuje dawna kaplica zamkowa. Jej sklepione kolebką z lunetami wnętrze okalają dwie kondygnacje empor, na któ-rych niegdyś zasiadał książę ze  swym dworem. Podczas drugiej wojny świato-wej kaplica utraciła swoje dawne wypo-sażenie – m.in. renesansowy pentaptyk z pokłonem trzech króli malowany przez Giovanniego Battistę Periniego oraz epi-tafia i portrety książęce. Dziś, wyposażo-na w organy, służy jako sala koncertowa i widowiskowa. Z holu skrzydła północ-nego dostępna jest piwnica z dawną kryp-tą książęcą – pozostałość średniowieczne-go kościoła św. Ottona. Obecnie dzia-ła tu  teatr Krypta, a  w  pomieszczeniu obok mieści się lokal o  nazwie Piwnica przy Krypcie.

Sklepione sale wschodniej czę-ści parteru skrzydła zajmuje restauracja Zamkowa. Nakryte renesansowymi skle-pieniami sale I i II piętra pełnią funkcję wystawienniczą. W sali Anny Jagiellonki odbywają się uświęcone tradycją koncer-ty kameralne przy świecach.

STAR

E MIA

STO

• ZA

ME

k k

SIąż

ąT P

OM

OR

SkIc

h

64

W skrzydle wschod­nim mieszczą się m.in.: dyrekcja Zamku Książąt Pomorskich, kino Zamek, biblioteka. Na  parterze skrzyd ła zachodniego w częś ci zajmowanej przez operę – działa restauracja Na Kuncu Korytarza.

Wydłużony Dzie­dzi niec Menniczy, zwa-ny też Żurawim, położony jest  pomiędzy skrzydłami zachodnim i  Menniczym. Od  strony północnej za-myka go wieża dawnej ka-plicy zamkowej, zwana Wieżą Dzwonów. W  ni-szy na jej ścianie ustawiono

kopię XIV-wiecznej figu­ry św. Ottona wykonaną w 1934 r. przez rzeźbiarza franza von Ruedorffera. Oryginał, obecnie przenie-siony do  muzeum, znaj-dował się niegdyś w  go-tyckim kościele zamko-wym. Wieża Dzwonów jest  obecnie dostępna dla zwiedzających. Z  jej  naj-wyższej kondygnacji (na której wisi gotycki dzwon Maryjny z  1524  r.) roz-ciąga się wspaniały widok na Stare Miasto i port.

Skrzydło Men ni­cze, zwane też Mu ze al-nym, jest budowlą późno-

65

Plan Zamku Książąt Pomorskich

ADyrekcja Zamku Kino Zamek Opera na Zamku – widownia Restauracja Zamkowa

BSala Bogusława Teatr Krypta Piwnica przy Krypcie Galerie wystawowe

C Galeria Południowa Sala Ślubów Urzędu Stanu Cywilnego

DSala Bogusława Teatr Krypta Piwnica przy Krypcie Galerie wystawowe

E Wieża widokowa

FDyrekcja Zamku Kino Zamek Opera na Zamku – widownia Restauracja Zamkowa

G Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego

H Opera na Zamku – dyrekcja Restauracja na Kuncu Korytarza

I Urząd Marszałkowski CIKIT – informacja turystyczna

J Muzeum Galeria Gotycka

K Opera na Zamku – Biuro Organizacji Widowni

STAR

E MIA

STO

• ZA

ME

k k

SIąż

ąT P

OM

OR

SkIc

h

rene san sową, nakrytą dachem z  lukarnami. Na  elewacji od strony dziedzińca można oglądać tablicę fundacyjną z portretami ksią-żąt Filipa II i Franciszka I. Skrzydło wznie-sione specjalnie w celu pomieszczenia ksią-żęcych zbiorów stanowiło rodzaj muzeum. W sklepionym wnętrzu parteru znalazły się zbrojownia i  wozownia, na  wyższych pię-trach, w nakrytych stropami salach, umiesz-czono bibliotekę, gabinet księcia oraz zbio-ry jego dzieł sztuki. Obecnie parter skrzy-dła zajmuje Centrum Informacji Kulturalnej i  Turystycznej, dwie wyższe kondygna-cje – Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego.

100

Przed kościołem skwer zwany pla-cem Solidarności, na którym w grudniu 2005 r. odsłonięto pomnik ofiar Grudnia 1970 r. – „Anioła Wolności” rzeźbiarza Czesława Dźwigaja z Krakowa.

W  głębi, przy ul.  Małopolskiej – gmach Komendy Wojewódzkiej Policji – neogotycki, wzniesiony w  la-tach 1902–1905 według pro-jektu radcy budowlanego Rösenera. Warte obejrze-nia są  tu  polichromie holu na  parterze. Tuż przy komendzie poli-cji, na miejscu dawnego Domu Koncertowego, stanąć ma nowy gmach szczecińskiej filharmonii. Na  zachód od pl. Soli dar-ności, przy pl. Hołdu Pruskiego – Brama Królewska. Jest jedną z dwóch zachowanych barokowych bram twier-dzy szczecińskiej rozbudowywanej przez Prusaków w  latach 1724–1740. Pro wa -

dziła w  kierunku Anklam – stąd pier-wotnie zwana była Anklamską (obecna

nazwa od 1848  r.). Wzniesiona w  latach 1725–1728 we-

dług projektu Gerharda Corneliusa von Walrave, otrzymała płaskorzeźbio-ną dekorację autorstwa Bartholomé Damarta. Po  rozbiórce fortyfikacji ok. 1877 r. przekształco-

na została w budowlę wol-no stojącą. W  czasie dru-

giej wojny światowej bogato zdobione, kamienne szczyty zde-

montowano i ukryto w Lesie Arkońskim,

101

skąd powróciły w 1957 r. W latach 1993–1995 przeprowadzono przy budowli pra-ce konserwatorskie. We  wnętrzu działa stylowy lokal.

Brama posiada dwie elewacje o boga-tym wystroju rzeźbiarskim. Elewacja od strony miasta (tj. od pl. Żołnierza) uję-ta została parami toskańskich pilastrów. Nad przejazdem widnieje unoszony przez putta kartusz z monogramem kró-la fryderyka Wilhelma I. Głównym mo-tywem płaskorzeźb są  panoplia i  trofea, tj. elementy uzbrojenia i  sztandary (we-dług tradycji antycznej zdobyte na  wro-gu, wieszane były na bra-mach miejskich). Attykę wieńczą insygnia królew-skie. Elewacja zewnętrzna pokryta jest  rustyką. Nad przejazdem umieszczona została tarcza z  pruskim orłem, zaś attykę zdobią postacie odpoczywających Marsa i  Herkulesa, któ-rzy biorą miasto w opiekę. Całość symbolizuje pokój możliwy dzięki zwycię-skiej wojnie.

Plac żołnierza Polskiego położo-ny jest  na  miejscu średniowiecznej fosy i  murów miejskich. Początkowo zwany był Białym Placem Parad, od 1848  r.  – pl.  Królewskim. W  1793  r. naprzeciw wylotu ul.  Sta romłyńskiej stanął po-mnik króla fryderyka II (dłuta Johannna Gottfrieda Schadowa), w  latach 1846–1848 na  zamknięciu placu zbudowano zaprojektowany przez C.f. Langhansa Teatr Miejski (jego ruiny rozebrane zosta-ły po drugiej wojnie światowej).

W południowej staromiejskiej pierzei placu zachowało się kilka zabytkowych budowli. Najciekawszą z  nich jest  opi-sany wyżej pałac Sejmu Stanów. Przy za-chodniej części placu usytuowany jest ze-spół pałacowy, w którym mieści się Klub 13 Muz oraz Galeria Sztuki Współczesnej Muzeum Narodowego. Obszerny, ujed-nolicony w  formie budynek powstał z  kilku różnych obiektów. Na  narożni-ku ul.  Staromłyńskiej stał klasycystyczny dom, pełniący od 1820 r. funkcję rezyden-cji zastępcy komendanta twierdzy gen. von

Blocka. Od strony zachodniej istniało kilka mniejszych kamienic, które w 1748 r. za-stąpione zostały przez nowy gmach Poczty Królewskiej. Późnobarokowy, nakryty był łamanym dachem. W  latach 1886–1889 dokonano ujednolicenia całego zespołu według projektu inspektora budowlane-go Zeidlera. Dawna rezydencja gen. von Blocka, pełniąca teraz funkcję komen-dantury, upodobniona została do budyn-ku poczty, w  którym znalazły się kosza-ry i  kasyno wojskowe. W 1939  r.  doko-nano kolejnej, tym razem upraszczającej przebudowy zespołu. W  czasie drugiej

wojny światowej zniszczona została część od ul.  Staromłyńskiej, w  pozostałej czę-ści w  latach pięćdziesiątych znalazł swą siedzibę słynny Klub 13 Muz. W  latach 1975–1977 odbudowano część muzeal-ną, a w następnej dekadzie wyremontowa-no cały zespół. Obecnie jest on jednopię-trowym budynkiem o łamanych dachach i elewacjach utrzymanych w stylistyce póź-nego baroku i klasycyzmu. W zwornikach okien pierwszego piętra umieszczono rzeź-bione głowy twórców szczecińskiej kultu-ry, we wnętrzu, spośród reprezentacyjnych sal, na uwagę zasługuje Sala Kominkowa – z kominkiem i stiukową dekoracją stropu.

STAR

E MIA

STO

• OB

RZ

Eż

A STA

RE

GO

MIA

STA

102

W pierzei północnej dominu-je gmach dawnej Miejskiej Kasy Oszczędności – dziś Banku PeKaO SA., wzniesiony w  latach 1934–1935 według projektu Gustava Gaussa. W  latach PRL był on sie-dzibą Komitetu Wojewódzkiego PZPR. W  grudniu 1970  r.  zo-stał podpalony przez demonstran-tów (doszło wówczas do zamieszek, w  trakcie których 17 uczestników zajść zostało zabitych przez milicję).

Aleja Niepodległości wyzna-cza granicę Starego Miasta od stro-ny zachodniej. Podobnie jak pl. Żołnierza powstała na  miejscu śre-dniowiecznych murów miejskich rozebranych w  latach dwudziestych XVIII  w. Zwana niegdyś Zielonym Placem Parad, w XIX w. przekształ-cona została w  szeroką wielko-miejską promenadę. W  zabudowie wschodniej strony alei wyróżnia się wielki masyw Domu Towarowego „Odzieżowiec” – dawnego domu towarowego Braci Horst, zajmujący całą szerokość kwartału. Powstawał on stopniowo – od początku XX w. aż do  1939  r., projektowany przez Ernsta Stoffersa z Kilonii i friedricha Liebergesella ze  Szczecina. W  prze-ciwległej, zachodniej pierzei al. Niepodległości stanęły monumen-talne gmachy. Jednym z nich jest sie-dziba Banku PKO BP – wzniesio-na w latach 1893–1895 dla general-nej Dyrekcji Banku Hipotecznego Ziemstwa Pomorskiego. Niezwykle okazały, neobarokowy budynek za-projektowany został przez architekta Emila Drewsa. Poprzedzający główne wejście taras pierwszego piętra zdobią figury rycerza i chłopa. Kolumnowy portyk fasady wieńczy trójkątny na-czółek z  gryfem trzymającym tar-czę z monogramem króla pruskiego fryderyka II. Na cokole rzeźby data założenia banku – 1781. Nieopodal, na  przeciwległym narożniku ul.  Bogurodzicy wznosi się neogo-tycki gmach Poczty nr 1 i Dyrekcji Okręgu Telekomunikacji Polskiej. Zbudowany w  latach 1901–1905

103

po obu jej  stronach uno-szą się dmące w trąby per-sonifikacje famy. Wyżej, w  attyce umieszczono ła-ciński napis upamiętnia-jący przejęcie Szczecina przez Prusy, a nad nim pa-noramę Szczecina z posta-cią boga Odry – Viadrusa. Szczyt skomponowany został z  panoplii i  trofe-ów, na  których tle wid-nieje herb Prus, a  zwień-

czenie szczytu tworzy królewska korona. Całość wyraża ideę triumfu na modłę an-tyczną, jest pomnikiem zwycięstwa oręż-nego i  objęcia pomorskich ziem przez nowego władcę. W  tylnej elewacji, uję-tej po  bokach zdwojonymi pilastrami, niemal cały szczyt zajmuje wielki herb Królestwa Pruskiego.

W końcowym, południowym od-cinku al. Niepodległości usytuowany jest modernistyczny gmach, do niedaw-na będący siedzibą Domu Towarowego „Galeria Centrum”. Wzniesiony w  1930  r.  przez firmę UfA, mieścił w  swym wnętrzu salę kinową, restaura-cje i sklepy. Po wojnie odbudowany, zna-ny był jako Dom Towarowy „Posejdon”. Obecnie oczekuje na modernizację przez nowego użytkownika.

według projektu architekta Hintze, pre-zentuje całe bogactwo form nawiązują-cych do północnego gotyku ceglanego.

Dalej na południe, na osi ul. ks. kard. Wyszyńskiego, usytuowa na jest  dru-ga z  baro ko wych bram, zwana obec-nie Portową, a  do  1945  r.  – Berlińską. Wzniesiona została w  1724  r.  według

projektu Gerharda Corneliusa von Walrave. Elewację zewnętrz-ną w  1725  r.  ozdobił rzeźba-mi Bartholomé Damart, deko-rację elewacji wewnętrznej w  la-tach 1738–1740 wykonał rzeźbiarz Meyer. Od  1877  r., czyli od znie-sienia fortyfikacji, brama ma charakter budowli wolno stojącej. W  czasie dru-giej wojny światowej kamienne szczy-ty bramy zdemontowano i  wywiezio-no do  Lasu Arkońskiego, skąd powró-ciły w  1957  r.  W  latach 1992–1993 przeprowadzono gruntowną konserwa-cję budowli. Główna, zewnętrzna elewa-cja bramy pokryta jest  potężną rustyką. Nad przejazdem widnieje tarcza z  mo-nogramem króla fryderyka Wilhelma I,

STAR

E MIA

STO

• OB

RZ

Eż

A STA

RE

GO

MIA

STA

OD STAREGO DO NOWEGO

MIASTA

106

107

Na styku Starego i  Nowego Miasta położony jest  plac Tobrucki. Jego po-łudniowa strona stanowi zarazem „fasa-dę” dzielnicy staromiejskiej. W  stronę placu wychodzi elewacja starego budyn-ku Książnicy Pomorskiej. Wzniesiony w latach 1868–1869 według projektu ar-chitekta M. Grüge, był początkowo sie-dzibą Gimnazjum Miejskiego. Od  ok. 1903  r.  służył Bibliotece Miejskiej. W  okresie powojennym został powięk-szony o nowe części. W końcu lat dzie-więćdziesiątych XX  w. od strony ulic Podgórnej i  Rybackiej dobudowano obszerny nowoczesny gmach o  intere-sującej architekturze, projektu architek-ta Zbigniewa Paszkowskiego i  zespołu. W  funkcjonalnym, przestronnym wnę-trzu uwagę zwraca dwukondygnacyj-ny hol zwany salą Pod Piramidą. Wokół niej położone są  nowocześnie urządzo-ne czytelnie i wypożyczalnie. Od strony

OD

STAR

EG

O D

O N

OW

EG

O M

IASTA

Od strony południowej granica Starego Miasta przebie-gała wzdłuż dzisiejszych ulic Dworcowej i Nowej. Na połu-dnie od linii tych ulic rozciąga się dzielnica zwana niegdyś Nowym Miastem. Jej powstanie spowodowane zostało prze-ludnieniem i  ciasnotą panującą wewnątrz średniowiecz-nych murów, oznaczało też pierwsze od wielu stuleci wyj-ście miasta poza obręb twierdzy. Decyzja o budowie Nowego Miasta zapadła w 1845 r. Wkrótce rozebrano południową część dotychczasowych fortyfikacji, których zadania przejęły zaopatrzone w trzy bramy umocnienia wokół nowej dzielni-cy. Ukończono je w głównym zrębie w 1851 r. Osią całego założenia stała się obecna aleja 3 Maja, stanowiąca przedłu-żenie al. Niepodległości. W latach sześćdziesiątych i siedem-dziesiątych XIX w. powstała wzdłuż nowych ulic zabudowa – gmachy monumentalne i kamienice czynszowe. Choć roz-wojowi dzielnicy sprzyjała bliskość dworca kolejowego, po-wstałego po wybudowaniu kolei berlińskiej w 1843 r., Nowe Miasto nigdy nie przejęło funkcji centrum Szczecina.

108

zachodniej do  biblioteki przylegała nie-gdyś okazała synagoga. Zbudowana w  latach 1873–1875, została spalo-na podczas „nocy kryształowej” w  li-stopadzie 1938  r., a  następnie rozebra-na – informuje o  tym stosowna tablica pamiątkowa.

Nad dolną częścią pla-cu góruje usytuowany przy ul.  Rybackiej dawny gmach administracyjny magistratu – obecnie Rektorat Pomorskiej Akademii Medycznej. Zbu-dowany został w  latach 1901–1902 według pro-jektu Wilhelma Meyera-Schwartaua w formach pół-

nocnego neorenesan-su. Z  daleka wi-

doczna jest  ma-lownicza bry-ła z  wysoką narożną wie-żą i  stromy-mi dachami. We  wnętrzu warto zoba-czyć sklepio-

ny hol oraz aulę – dawną halę Miejskiej Kasy Oszczędności, ze stropem wspartym na filarach.

W dolnej części placu, u  wylotu ul. św. Ducha stoi klasycystyczny budy-nek koszar z początku XIX w. – obecnie siedziba towarzystwa ubezpieczeniowe-go Warta SA. Od strony Odry zamknię-cie placu tworzy gmach Poczty nr  2. Wzniesiony według projektu architek-tów K. Schwatlo i K.f. Endella w latach

109

1872–1874, już  w  1877  r.  powiększo-ny został od strony Odry. Jest  budyn-kiem eklektycznym, o  ceglanych elewa-cjach bogato zdobionych ceramicznym detalem. We wnętrzu dostępny jest dwu-kondygnacyjny ośmioboczny hol z prze-szklonym stropem, wspartym na  żeliw-nych kolumnach. Na ścianach holu – fryz z herbami miast należących do szczeciń-

skiego okręgu pocztowego. W  cen-trum placu – fontanna z  kotwi-cą – umieszczoną w okresie powo-

jennym na  miej-scu pomni-ka Sediny – perso-n i f i k a c j i morskiego Szczecina.

Wieńcząca fontannę grupa rzeźb z posta-cią kobiecą dźwigającą żagiel była dzie-łem prof. Ludwiga Manzla. Odsłonięta w 1898 r., nie przetrwała drugiej wojny światowej. Zachował się basen wykonany z  różowego piaskowca według projektu architekta prof. Ottona Rietha. W przy-szłości grupa rzeźbiarska Sediny stanąć ma na  swym dawnym miejscu – trwają prace nad jej  rekonstrukcją. Na  skwerze przed fontanną rosną różne, często rzad-kie gatunki drzew. Po zachodniej stronie placu, w  jego dolnej części usytuowany jest dworzec PKS, dalej, na południe od niego dworzec kolejowy. Wciśnięty pod wysoką skarpę odrzańską istnieje w  tym miejscu już od 1843 r.

OD

STAR

EG

O D

O N

OW

EG

O M

IASTA

110

Największy schron w PolscePod Dworcem Kolejowym Szczecin Główny, w przydworcowej skarpie ukryty jest największy cywilny schron w Polsce. Wejście do schronu znajduje się za niepozornymi drzwiami w przejściu podziemnym dworca, tuż obok wejścia na peron III. Schron przeciwlotniczy zbudowano w czasie II wojny świato-wej. Wykorzystano do tego podziemia XVIII-wiecznych fortyfi-kacji. Po wojnie przebudowano go na przeciwatomowy.W czasie nalotów był schronieniem dla 2,5 tys. osób. Znajduje się na głębokości 5 pięter, żel-betowe ściany i stropy mają grubość niemal 3 m. Powierzchnia całkowita schronu wynosi 2,9 tys. m kw., użytkowa – 1,6 tys. Schron udostępniono zwiedzającym, dla których przygotowano dwie trasy tematyczne. Zwiedzanie każdej z tras trwa ok. godziny. Trasa „II wojna światowa” – schron przeciwlotniczy – prezentuje historię budowy schro-nu oraz jego funkcjonowanie podczas ataków lotniczych na miasto, życie i zachowanie lu-dzi w czasie nalotów; w programie trasy historia Szczecina od czasu nalotów, poprzez walki o miasto, przejmowanie Szczecina przez władze polskie, odgruzowywanie miasta, pierwsze lata PRL-u.Trasa „Zimna wojna” – schron przeciwatomowy – prezentuje historię przebudowy schro-nu z lotniczego na przeciwatomowy, procedury Obrony Cywilnej, oddaje atmosferę napięcia i  nerwowości wynikającą ze strachu przed użyciem broni atomowej, a także propagan-dę towarzyszącą zimnej wojnie.

Schron można zwiedzać od poniedziałku do soboty, początek zwiedzania o godz. 12 nie-zależnie od liczby osób; w innych godzinach po wcześniejszej rezerwacji, grupy min. ośmioosobowe; w  niedziele po wcześniej-szym wykupieniu biletu. Rezerwacje telefo-niczne, faksem lub przez internet.

Centrum Wynajmu i Turystyki, ul. Kolumba 1/6, tel. +48 91 4340801www.schron.szczecin.pl, czynne pn.-pt. 8.30-16, sob. 9-14.

Cent

rum

Wyn

ajm

u i T

urys

tyki

111

Dominantę pl. Tobruc-kiego stanowi potężna bry-ła Czerwonego (Nowego) Ratusza. Wzniesiony w  latach 1875–1979 według projek-tu architekta Konrada Kruhla, jest  budowlą neogotycką o  ele-wacjach z  czerwonej cegły. Usytuowanie na  skarpie spra-wia, iż od strony pl. Tobruckiego zdaje się szczególnie monumen-talny. Efektowna, dwuwieżowa elewacja, poprzedzona została schodami i  tarasami. Położone poniżej tarasu sklepione piw-nice zajmuje częściowo Klub Sztuki Niepopularnej „Alter Ego”. W  przeciwległej elewacji od strony pl. Batorego znajdu-je się główne wejście do ratusza, poprzedzone portykiem z  rzeź-bami – alegoriami Przemysłu, Rolnictwa, Żeglarstwa oraz Wiedzy. We  wnętrzu central-ne miejsce zajmuje dwukondy-gnacyjny hol z klatką schodową i przeszklonym stropem. Na czo-łowej ścianie holu barokowa tablica z  herbem Szczecina ze  szwedzkimi lwami i  wień-cem laurowym – pochodzą-ca prawdopodobnie ze  zbudo-wanej w  1660  r.  Bramy Nowej (na obecne miejsce przeniesiona w 2003 r. z piwnicy ratuszowej).

Po  północnej stronie ra-tusza, pomiędzy pl. Batorego a  ulicami 3 Maja, Dworcową i  Korzeniowskiego wzniesiono w  ostatnich latach kompleks hotelowy Novotel. Budynki doń należące tworzą północną pierzeję pl. Batorego. Natomiast po  stronie południowej zacho-wała się historyczna zabudo-wa – hotel Victoria (adapto-wany z  kamienicy zbudowanej w  1869  r.) oraz neorenesanso-wy budynek komendantury wzniesiony w latach 1865–1867 – ozdobiony bogatym detalem i dwoma reliefami z przedstawie-niem pochodu wojowników.

OD

STAR

EG

O D

O N

OW

EG

O M

IASTA

140

Place OrionaW egipskiej Gizie układ trzech wielkich piramid i  ich położenie względem Nilu odzwierciedlają układ trzech gwiazd Pasa Oriona i ich położenia względem Drogi Mlecznej.Gwiazdozbiór Oriona był poświęcony jednemu z najważniejszych bóstw egipskich – Ozyrysowi.Ten sam układ oraz położenie względem Odry odzwierciedlają trzy szczecińskie place: Sprzy-mierzonych, Odrodzenia i Grunwaldzki. Ujście Odry wraz z Zalewem przypomina deltę Nilu.

Układ placów powstawał w XIX wieku, w czasie przebudowy i rozbudowy Szczecina, możli-wej dzięki likwidacji twierdzy i rozbiórce fortyfikacji. Odwołania do cywilizacji egipskiej to prawdopodobnie wynik swoistej mody, fascynacji kulturą egipską odkrytą na nowo, która za-panowała w całej Europie po wyprawie Napoleona do Egiptu. Prawdopodobne jest także, że w projektowaniu i realizacji placów uczestniczyli członkowie loży masońskich, których trady-cja czerpała inspirację z symboliki i mitologii egipskiej.

Każdy z placów odpowiada jednej z gwiazd Pasa Oriona:• pl. Sprzymierzonych – gwiazda Mintaka – nazwano placem miłości, • pl. Odrodzenia – gwiazda Alnilam – nazwano placem dobrobytu,• pl. Grunwaldzki – gwiazda Alnitak – nazwano placem zdrowia.

W  chodnik każdego z  placów wmurowano tablicę informującą, której gwieździe odpowiada dany plac.

www.szczecin.eu/place_oriona

i św. Wojciecha, usytuowany jest gmach Archiwum Państwowego. Wzniesiona w 1901 r. według projektu architekta K. Kruhla budowla o  elewacjach z  czerwo-nej cegły i kamiennym detalu – jest kolej-nym przykładem zastosowania form pół-nocnego neorenesansu.

Od pl. Lotników niemal do  pl. Grun waldzkiego ciągnie się śród miej-ska Dzielnica Mieszkaniowa. Soc rea-li styczna zabudowa powstała w  latach 1953–1957 na  miejscu zniszczonych przez wojnę kamienic. Jej projektantami byli architekci Henryk Nardy i Emanuel Maciejewski. Ten odcinek ulicy zwa-ny jest  również aleją fontann – ma bo-wiem charakter spacerowej promenady z  basenami i  fontannami. Zbudowano je  w  1975  r., a  w  2007  r.  gruntownie zmodernizowano wraz z  zespołem let-nich kawiarni i ogródków piwnych, przy-ciągających w  upalne dni licznych spa-cerowiczów i  turystów. Aleją fontann dojść można do placu Grunwaldzkiego. Stanowi on centrum śródmiejskiego zało-żenia, od którego odchodzą promieniście ulice i aleje. W południowej i zachodniej

części placu przetrwała stara zabudo-wa. Eklektyczna kamienica na  narożni-ku al.  Papieża Jana Pawła  II zachowa-ła do  dziś bogatą, złożoną z  motywów roślinnych, dekorację stiukową ele-wacji. Powstała w  1899  r.  według pro-jektu Georga Sonnenstuhla. Na  parte-rze budynku przetrwała apteka z  orygi-nalnym wyposażeniem. Uwagę zwracają

Urzą

d M

iast

a Sz

czec

in

141

również pochodzące z  tego samego cza-su dwie bliźniacze kamienice neobaroko-we pomiędzy ulicami Śląską i Rayskiego. W  innej z  kamienic, pomiędzy ulicami Rayskiego i  Piłsudskiego, znajduje się restauracja rybna „Chief”, o  tradycji li-czącej już kilkadziesiąt lat. Na swym dal-szym odcinku, po  przeciwnej stronie placu, al.  Papieża Jana Pawła  II z  pro-menadą pośrodku zachowała pierwot-ną zabudowę złożoną z  okazałych ka-mienic czynszowych. W  północno-wschodniej pierzei warto zwrócić uwa-gę na budynek rektoratu uniwersytetu Szczecińskiego. Wzniesiony w  latach 1885–1888 jako siedziba Miejskiego Gimnazjum im. Króla Wilhelma, jest  budowlą utrzymaną w  swobodnie traktowa-nej stylistyce pół nocnego neorenesan su. Ceglana fasada zachowuje ścisłą oś symetrii wyznaczo-ną przez monumentalny ryzalit z  półkoliście za-mkniętą wnęką dekoro-waną barwną okładziną ceramiczną. Zakończenie alei tworzy fasada ogromnego gma-chu urzędu Miasta. Wzniesiony zo-stał w  latach 1924–1927 jako siedziba Sejmu Prowincji Pomorskiej, przeniesio-na tu z obecnego budynku muzeum przy ul.  Staromłyńskiej. Utrzymany w  nie-co archaicznych już  wówczas formach neobarokowych, jest  dziełem architek-ta Georga Steinmetza. W  latach dwu-dziestych i  trzydziestych XX  w. zwany był „pałacem szpinakowym” ze  względu na zielony (pierwotnie) kolor swoich ele-wacji. Zakomponowany w  kształt litery „C”, tworzy od strony miasta dziedziniec (ob. pl. Armii Krajowej) otoczony trzema skrzydłami, zaś od Jasnych Błoni – nie-zwykle długą elewację zamykającą to zie-lone założenie. Na  dziedzińcu tryskają dwie fontanny o  neobarokowych base-nach. We  wnętrzu gmachu, na  osi kor-pusu głównego znalazła się monumen-talna klatka schodowa oraz gabinety – zajmowane niegdyś przez urzędników sejmowych, a  obecnie przez prezydenta

i  wiceprezydentów miasta. W  lewym skrzydle położone są  sale posiedzeń, z  których największą zajmuje obecnie filharmonia Szczecińska. Za  gmachem, od strony Jasnych Błoni ustawiono oko-ło 1926 r. fontannę z rzeźbą „Chłopiec

śRÓ

DM

IEśC

IE

142

z harmonią” dłuta berlińskiego rzeźbia-rza Hermanna Hosaeusa.

Aleja Józefa Piłsudskiego jest repre-zentacyjnym bulwarem północnej części Śródmieścia, prowadzącym przez słynne gwiaździste place. Wytyczona równoleż-nikowo, przy swym wschodnim krańcu (pomiędzy ul. Matejki i pl. Rodła) skupia kilka ważnych dla miasta nowoczesnych obiektów. Na  narożniku ul.  Matejki usytuowany jest  wieżowiec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Zbudowany został w  latach 1991–1995. Jego projektantem był archi-tekt Stanisław Derejczyk, z któ-rym współpracowali architek-ci Maria Derejczyk i  Jarosław Nawrocki oraz konstruktor Jacek Pałka. Tuż obok, od stro-ny placu Rodła wznoszą się budynki kompleksu Pazim z  hotelem Radisson SAS, wzniesione w  latach 1990–1992 przez austriacką firmę projektowo-budowlaną Ilbau z Wiednia. Projekt był dziełem zespołu architektów, w którego skład wchodzili: Mili Dumencič, Miro Geng, Jospi Rukavina i  szczecinianin Stanisław Kondarewicz. Zróżnicowana pod względem funkcjonalnym i  archi-tektonicznym całość składa się z  dwóch skrzydeł hotelowych, centrum handlo-wego oraz części administracyjnej, miesz-czącej się w walcowatym wieżowcu, sta-nowiącym znakomity punkt orientacyj-ny, widoczny z wielu miejsc Śródmieścia. W wieżowcu mieszczą się biura Polskiej Żeglugi Morskiej, a na 22. piętrze czynna jest kawiarnia, z której można podziwiać panoramę Szczecina.

W głębi, za  Pazimem i  ZUS-em, od strony ul.  Matejki poło-żo ny jest  hotel Neptun. Za-pro jektowany przez architek-ta Tadeusza Ostrowskiego, zo stał oddany do  użytku w 1984 r. Od strony al. Wy zwo-lenia rozciąga się największy w  Szczecinie kompleks han-dlowy Galaxy. Zbudowany według projektu architek-ta Piotra Klecana z  Warszawy

oraz zespołu architektów ze szczecińskie-go Studia A4 (Andrzeja Markowskiego, Stanisława Kondarewicza, Macieja Lorenca), oddany został do  użytku w  2003  r.  Pod jednym dachem mieści sklepy różnych branż oraz multikino.

Dalszy odcinek al. Piłsudskiego łączy pl. Rodła z pl. Grunwaldzkim. Istniejąca tu, zróżnicowana zabudowa powstała czę-ściowo w okresie powojennym. W miarę jednorodny, zabytkowy charakter ma na-tomiast zabudowa zachodniego odcinka

143

alei. Łączy ona pl. Grunwaldzki (opisa-ny wyżej, przy prezentacji al. Papieża Jana Pawła II) z dwoma dalszymi gwiaździsty-mi placami, z których pierwszy nosi na-zwę Odrodzenia, drugi Sprzymierzonych. Zarówno przy placach, jak i  przy al. Piłsudskiego zachowało się wiele indy-widualnie zaprojektowanych, na  ogół eklektycznych, fasad kamienic z  przeło-mu XIX i XX w.

Od pl. Sprzymierzonych bierze swój początek aleja Piastów. Warto przy niej obejrzeć budynki szkół. Trzy z  nich, wzniesione z  czerwonej ce-gły, zajmują cały kwartał zabudowy. Pierwszy – ob. Szkoła Podstawowa nr 1 im. Bolesława Chrobrego – na na-rożniku ul.  Jagiellońskiej powstał ok. 1900  r. na potrzeby niższej szkoły śred-niej dla dziewcząt. 1 września 1945 r. stał się siedzibą pierwszej szkoły podstawo-wej w  polskim Szczecinie. Niezwykle efektownie prezentuje się od strony al. Piastów jego neogotycka elewacja z  wy-smukłymi szczytami o bogatej ceramicz-nej dekoracji. Drugi, obecnie prezentują-cy nieco skromniejsze formy neogotyc-kie, przylega do poprzedniego od strony narożnika ul.  Ściegiennego. Pierwotnie zwieńczony ozdobnymi szczytami od al. Piastów, był siedzibą niższej szkoły śred-niej dla chłopców, w  okresie powojen-nym mieścił Szkołę Podstawową nr  8, a  obecnie służy jako Pałac Młodzieży. Trzeci, modernistyczny budynek od strony ul.  Bolesława Śmiałego, wznie-siony został w  latach 1899-1901 we-dług projektu arch. Wilhelma Meyera-Schwartaua z przeznaczeniem na koedu-kacyjną szkołę elementarną. Od  1 paź-dziernika 1945  r.  mieściła się tu  Szkoła Podstawowa nr  2 – otwarta jako dru-ga z  kolei w  powojennym Szczecinie. Obecnie gmach jest  siedzibą Szkoły Muzycznej.

Na narożniku al. Piastów i ul. Chod-kiewicza wznosi się potężny neoromański gmach I  Liceum Ogólnokształcącego. Powstał w latach 1900–1903 jako siedzi-ba Gimnazjum Miejskiego, przeniesione-go tu z budynku przy ul. Dworcowej (ta jedna z dwóch szkół średnich o humani-stycznym profilu, założona jako szkoła

parafialna przy kościele św. Jakuba, szczy-ciła się historią sięgającą 1371  r.). Projektantem nowego gmachu był Wilhelm Meyer-Schwartau. Malownicza, choć potężna bryła o elewacjach oblico-wanych na  wysokości parteru kamie-niem, przypomina średniowieczny klasz-tor. Skojarzenia z  architekturą sakralną budzi również niezwykle okazały portal o  zoomorficznych kapitelach. W  gma-chu przy al. Piastów już  2  września

śRÓ

DM

IEśC

IE

144

1945  r.  otwarta została pierw-sza szkoła średnia w  polskim Szczecinie. Początkowo ko-edukacyjna, w  latach 1948–1963 działała jako gimnazjum i  liceum żeńskie kierowane przez prof. Janinę Szczerską. Wewnątrz gmachu podziwiać można pięknie odrestaurowa-ną aulę.

Przy budynku szko-ły warto zboczyć z  al. Piastów do  tzw. kwartałów turzyń-skich pomiędzy ulicami J.K. Chodkiewicza, Pocztową, Ściegiennego i  Bolesława Śmiałego. Stojące tu  secesyjne kamienice z  początku XX  w. zostały w ostatnich latach pod-dane gruntownej rewaloryzacji. Odnowiono elewacje, zmoder-nizowano mieszkania, rozgęsz-czono zabudowę podwórek. Tak mogłoby wyglądać całe szczecińskie Śródmieście po  renowacji... Tuż obok wyremontowanych kamienic, na narożniku ul. Pocztowej i Bohaterów Warszawy, wznosi się monumentalna w surowej swej prostocie bryła kościoła ks. jezuitów pw. św. Andrzeja Boboli. Zbudowany w latach 1932–1933 według projektu szczecińskiego architekta Adolfa Thesmachera, jest przykładem nowocze-snej budowli o  konstrukcji żelbetowej. Pierwotnie służył ewangelickiej parafii św. Mikołaja. Dwukondygnacyjne wnę-trze mieści w przyziemiu tzw. dolny ko-ściół, na górnym poziomie właściwą świą-tynię. W latach powojennych otrzymała ona interesujący wystrój. Monumentalna mozaika z  wizerunkiem Chrystusa Ukrzyżowanego nad ołtarzem głównym wykonana została w  latach 1969–1970 według projektu Zbigniewa Łoskota z Warszawy, który też był twórcą ołtarzy bocznych i chrzcielnicy.

Przy ul.  Bohaterów War-szawy, od strony ul.  Krzy-woustego, położone jest  słyn-ne szczecińskie targowisko Turzyn – tu  można kupić

145

wszystko! Na  południe od niego sta-nął w  1999  r.  ogromny hipermarket Carrefour. Na dwu kondygnacjach poza magazynem wspomnianej sieci działają tu  liczne sklepy, tworząc wielobranżową galerię handlową.

W południowo-zachodniej czę-ści Śródmieścia, pomiędzy al. Piastów i ul. gen. W. Sikorskiego, skupiły się zabu-dowania Zachodniopomorskiego uni-wersytetu Technologicznego (dawnej Politechniki Szczecińskiej). Na  skwer, zwany placem Janiny Szczerskiej, wycho-dzi fasada budynku tzw. Starej Chemii przy ul. Pułaskiego. Dziś mieści on m.in. Bibliotekę Główną ZUT. Wzniesiony został w  latach 1902–1904 według pro-jektu Wilhelma Meyera-Schwartaua dla Królewskiej Szkoły Rzemiosł Budowlanych. Dość tradycyjny w  swej historyzującej, eklektycznej formie, jest  pod względem konstrukcji obiek-tem nowoczesnym. Zastosowanie odpo-wiednich technik inżynierskich umoż-liwiło przeprucie ceglanych, ozdobio-nych kamiennym detalem elewacji wiel-kimi otworami okiennymi. Niedaleki gmach Wydziału Elektrycznego przy ob. ul. Sikorskiego powstał w  l. 1900-1901, prawdopodobnie według projek-tu Wilhelma Meyera-Schwartaua, ja-ko siedziba Królewskiej Szkoły Budowy Maszyn. Środkową oś oblicowanej bia-łą cegłą elewacji akcentuje okazały por-tal z pełnoplastycznymi rzeźbami gryfów po bokach. Szczyty fasady ozdobione zo-stały barwnymi ceramicznymi reliefami z  herbem Szczecina w  formie nadanej miastu w XVII w. przez króla szwedzkie-go (tj. z lwami po bokach i koroną wień-czącą tarczę).

śRÓ

DM

IEśC

IE

146

147

DZIELNICE WILLOWE

148

149

ALEJA WOJSKA POLSKIEGO, DAWNY WESTEND

Najbardziej reprezentacyjne osie-dle wil lowe ciągnie się wzdłuż al. Woj-ska Polskiego na jej odcinku od pl. Sprzy-mie rzonych do  ul. Wawrzyniaka. W  celu zabudowy i  zagospodarowania dzielni-cy w  1871  r.  utworzona została Akcyjna Spółka Budowlana „Westend”. Inicjatorami jej  powstania byli kupcy Carl Burmeister i August Horn oraz radca handlowy Johann Quistorp. Spółka nabyła majątki miejskie Friedrichshof i Schwankenheim, aby ich te-reny po  parcelacji i  częściowej zabudowie sprzedawać indywidualnym właścicielom.

Willowa zabudowa odcinka al. Wojska Polskiego tuż za pl. Sprzy mie-rzo nych ma względnie jednolity cha-rakter stylowy. Neorenesansowe wil-le nr  65, 65, 66, 68, a  także przy ul. Wielkopolskiej 19 wzniesione zo-

stały w drugiej połowie lat siedemdzie-siątych XIX  w., podobne wille nr  78 i 81 powstały w 1880 r. W większości zaprojektowane były przez mistrza bu-dowlanego E.J. Deckera. Elewacje jed-nopiętrowych domów zdobi detal ar-chitektoniczny wykonany w  technice odlewu gipsowego. Na uwagę zasługu-je relief figuralny z motywami dionizyj-skimi na elewacji willi nr 64. Wnętrze budynku, należącego do  Uniwersytetu Szczecińskiego, mieści dziś restaurację Westende. Niektóre z posesji miały in-teresującą historię. Willa nr 65 zbudo-wana została w 1877 r. dla K. Stoltinga – kupca i przemysłowca, a zarazem ko-lekcjonera i  mecenasa sztuki, który Muzeum Miejskiemu przekazał zbiór

2800 miedziorytów. W  okresie po-wojennym, do  lat siedemdziesiątych była siedzibą Teatru Lalek „Pleciuga”. Obecnie mieści się tu  pub Szwalnia. Willa przy ul.  Wielkopolskiej 19 należała na  przełomie XIX i  XX  w.

do  franza Gribela – wielkiego kupca i  armatora, zwanego ojcem szczeciń-skiej żeglugi.

Dwie sąsiadujące ze  sobą drewnia-ne wille przy al. Wojska Polskiego 70 i  ul. Mickiewicza 1 należą do  najstar-

szych budynków w okolicy. Są świadec-twem ograniczeń obowiązujących nie-gdyś na  przedpolu twierdzy – pierwszy z  budynków powstał w  1872  r., drugi w 1873 r.

DZ

IELN

IcE W

ILLOW

E • ALE

jA W

OjSk

A P

OLSk

IEG

O

200

SPORT I REKREACJASzczecin posiada doskonałe warunki do różnych form aktywnego wypoczynku. Parki oraz lasy w sa-mym mieście i na jego obrzeżach są idealnym miej-scem spacerów, do joggingu, nordic-walkingu czy jazdy rowerem. Puszcza Bukowa z  malowniczym Jeziorem Szmaragdowym oraz Puszcza Wkrzańska rozciągająca się od jeziora Głębokie to wiele ście-żek i szlaków wytyczonych w urozmaiconym terenie i różnorodnych krajobrazowo. W Szczecinie działają cztery kąpieliska. Przy kąpielisku nad J. Głębokim działa park lino-wy – rozciągnięte między drzewami trzy trasy o róż-nym stopniu trudności, zawieszone na linach mo-sty, kładki, bujające się kłody, liny, inne przeszko-dy i atrakcje.Na granicy Szczecina, przy rondzie Hakena działa nowoczesny tor kartingowy o dł. 527 m, na któ-rym można się ścigać jednym z 20 gokartów dla dorosłych lub 10 gokartów dla dzieci. W podszczecińskim Binowie (kilka kilometrów od granic miasta), w  środku Puszczy Bukowej znaj-duje się klub golfowy z 9- i 18-dołkowym polem, gdzie wykorzystano naturalny pofałdowany teren oraz istniejące oczka wodne, nadając polom formę parku.Szczeciński Park Linowy TARZANIA kąpielisko Głębokie, ul. Zegadłowicza 1, tel. +48 796 071 155 czynne pn.-pt. 16-20, weekendy 10-20, w sezonie letnim codz. 10-20 www.tarzania.pl

Silver Hotel & Gokart Center Ustowo 54, tel. +48 91 4412500 www.silverhotel.pl czynne pn.-pt. 14-21, sob.-nd. 10-22

Binowo Park Golf Club Binowo 62, tel. +48 91 4041533 www.binowopark.pl

Jezioro Głębokie oraz Zalew Szczeciński są idealnym miej-scem do uprawiania żeglarstwa. Niezwykłą atrakcją pływania po tych akwenach jest możliwość zwie-dzenia wraku „betonowca” - czę-ściowo zatopionego statku, którego kadłub został wykonany z betonu.Międzyodrze – sąsiadujący ze Szczecinem fragment Doliny Dolnej Odry – zapewnia doskonałe warunki do turystyki kajakowej. Pływając po Międzyodrzu można podziwiać niezwykłe bogactwo przyrody, w  tym szczególnie wiele gatunków ptaków. Atrakcją są także pozostałości budowli hydrotech-nicznych: śluz, kanałów, budynków przepompowni.

fot.

A. K

raśn

icki

jrfo

t. S.

Jeż

fot.

S. Je

żfo

t. S.

Jeż

201

Wały Chrobrego ul. Jana z Kolna 7, tel. +48 091 4345561 www.zegluga.szn.pl

Marina Gocław ul. Lipowa 5/6, tel. +48 91 4230656 www.marina.szczecin.pl

Zielona Marina (SEJK Pogoń) ul. Przestrzenna 3, tel. +48 91 4614172 www.marinapogon.pl

Porta Hotele ul. Przestrzenna 7-11, tel. +48 91 4693800 www.porta-hotele.com.pl

Pałac Młodzieży ul. Przestrzenna 21, tel. +48 91 4600319

Harcerski Ośrodek Morski ul. Żaglowa 2, tel. +48 91 4600852 www.hom.home.pl

Jacht Klub AZS ul. Przestrzenna 9, tel. +48 91 4612734 www.jkazs.szczecin.pl

Camping „Marina” PTTK ul. Przestrzenna 23, tel. +48 91 4601165, 4601166 www.campingmarina.pl

Kąpieliska

Kąpielisko Arkonka ul. Arkońska, tel. +48 91 4875595

Kąpielisko Głębokie ul. Zegadłowicza 1, tel. +48 91 4526329

Kąpielisko Dąbie ul. Żaglowa 1, tel. +48 91 4600656

Kąpielisko Dziewoklicz ul. Autostrada Poznańska

Mariny

Wypożyczalnie kajaków

Stanica Wodna PTTK „Międzyodrze” ul. Autostrada Poznańska (kąpielisko Dziewoklicz), tel. +48 501 761 410

Wypożyczalnia kajaków „Wodnik” Siadło Dolne 9, tel. +48 505 726 444 www.kajaki-wodnik.eu

INFO

RM

Ac

jE PR

Ak

TYc

ZN

E • SPO

RT

I RE

kR

EA

cjA

202

LOKALNA KuCHNIA Posiadająca długoletnią tradycję, charakterystyczna dla Szczecina i  okolic lokalna kuchnia zniknęła wraz z  końcem wojny i  opuszczeniem miasta przez niemieckich mieszkańców.Powojenni polscy szczecinianie – jako ludność napływowa pochodząca z różnych re-gionów Polski – przywozili ze sobą odmienne tradycje kulinarne. Doskonale ilustruje tę sytuację stwierdzenie: „Na wigilię w każdym szczecińskim domu je się co innego”.Pomimo to w drugiej połowie XX wieku powstało w Szczecinie kilka lokalnych potraw i trunków charakterystycznych dla miasta. Podejmowane są także próby wskrzeszenia przedwojennej szczecińskiej tradycji kulinarnej.

Paprykarz szczeciński Pomimo że przymiotnik „szczeciński” stał się częścią nazwy własnej (analogicznie: bułka po-znańska, kiełbasa krakowska, mąka wrocław-ska), a  puszki z  paprykarzem są produkowane już tylko poza Szczecinem, jest to potrawa, któ-ra powstała właśnie w  Szczecinie i  wciąż silnie ze Szczecinem się kojarzy – jest specyficzną iko-ną miasta. Receptura paprykarza została opracowana w połowie lat 60. XX wieku przez pracow-ników szczecińskiego Przedsiębiorstwa Połowów Dalekomorskich i Usług Rybackich „Gryf”. Inspiracją była afrykańska potrawa z ryżu i ryb z dodatkiem pikantnych przy-praw (statki Gryfa pracowały wtedy na łowiskach afrykańskich). Skład paprykarza ulegał zmianom i modyfikacjom zależnie od gatunków ryb i łowisk. W pierwotnym oryginalnym paprykarzu szczecińskim 50% zawartości puszki kon-serwowej stanowiło mięso różnych gatunków afrykańskich ryb, m.in. gowik i pagrus (były to ścinki powstałe przy krojeniu zamrożonych bloków rybnych w kostki), a tak-że pulpa pomidorowa sprowadzana z Bułgarii i Węgier, ostra afrykańska papryczka pima, warzywa i przyprawy. Pierwsze puszki paprykarza zeszły z taśmy produkcyjnej Gryfa w 1967 r. Rok później szczecińska puszka paprykarza otrzymała znak jakości Q.

PasztecikPasztecik szczeciński jest typowym dla Szczecina daniem, ulu-bioną przekąską wielu szczecinian, a także turystów. Pasztecik to smażony w  głębokim oleju wałek cia-sta drożdżowego nadziewanego mieszankami mięsnymi bądź jarskimi. Popularne są trzy na-dzienia: mięsne, z  kapusty z  grzybami, serowo-pieczarkowe. Ciasto z  zewnątrz jest kruche, lek-ko chrupiące, w  środku ma delikatną i  miękką konsystencję. Pasztecik serwowany jest zazwyczaj z  niezabielanym, mocno przyprawionym czer-wonym barszczem.Historia szczecińskich pasztecików sięga 1969 roku, kiedy otwarto pierwszy lokal serwujący danie produkowane przez maszynę, która pochodziła z demobilu ra-dzieckiej armii (maszyny te zostały zaprojektowane jako bardzo wydajne kuchnie po-lowe) - pasztecik szczeciński to rosyjski pierożek o nieco zmodyfikowanej recepturze. W latach 70. i 80. XX wieku pasztecik stał się lokalnym specjałem, po które ustawiały się długie kolejki, w związku z czym otwierano nowe lokale. Najstarsze z nich znajdują się przy ul. Wyszyńskiego i w al. Wojska Polskiego.

203

W 2008 roku rozpoczęto starania, by pasztecik szczeciński wpisać na listę produktów tradycyjnych, chronionych przez unijne prawo. Byłby to bardzo rzadki przykład po-trawy wytworzonej przez kulturę miejską.

StarkaStarka to tradycyjna wytrawna wódka zbożowa, długo dojrzewająca w  dębowych beczkach. Jest najszlachetniejsza i  zarazem najbardziej tajemni-cza z polskich wódek. Jej historia liczy sobie bli-sko 500 lat – znana była w Polsce i na Litwie co najmniej od XV wieku. Według tradycji po naro-dzinach syna zlewano spirytus do dębowej becz-ki, którą zakopywano, by wykopać ją dopiero na jego wesele.Starka jest robiona ze spirytusu nierektyfikowane-go otrzymanego po fermentacji żyta, dojrzewają-cego w wiekowych dębowych beczkach z niewiel-kimi dodatkami liści lipowych lub jabłkowych, ale szczegóły produkcji stanowią ścisłą tajemnicę. fenomen starki wynika z niepowtarzalnego aromatu i smaku, bogatego bukietu oraz wspaniałej złocistej barwy, uzyskiwanych dzięki leżakowaniu w baczkach dębowych przez 10-50 lat. Piękny złotobrązowy kolor starki to wynik reakcji pomiędzy alkoho-

lem a beczką, w której był przechowywany.

Starka jest sprzedawana w dużej różnorodności zależnej od długości okresu leżakowania. Jedynym producentem starki w  Polsce jest Polmos Szczecin. Najstarsza starka z jego oferty liczy 50 lat, a naj-młodsza 10 lat. Atutem szczecińskiej wytwórni są głębo-kie, ponadstuletnie piwnice o  doskonałych warunkach wilgotnościowo-temperaturowych.

Piwnice starkiBeczki z dojrzewającą starką są przechowywane w piwnicach przy ul. Jagiellońskiej, które zostały wybudowane ponad 140 lat temu. Od 1863 r. były to podziemia browaru Hermana Kocha. Po wojnie stały się własnością Polskiego Monopolu Spirytusowego. W marcu 1946 r. rozpoczęto produkcję wódki. Piwnice mają kilka kondygnacji i powierzchnię kilku tysięcy metrów kwadratowych. W sta-rych (często 50-letnich) dębowych beczkach dojrzewają miliony litrów starki. Największa beczka ma pojemność 40 tys. l. Najgłębsze piwnice sięgają 50 m pod powierzchnię ziemi. Panujący w nich specyficzny, niezmienny mikroklimat o dużej wilgotności powietrza i tem-peraturze do 12 st. C zapewnia idealne warunki dojrzewania starki. Podziemia starki udostępnione są do zwiedzania przez zorganizowane gru-py (10-50 osób). W programie zwie-dzania wytwórni jest degustacja star-ki 10- i 18-letniej. Zwiedzanie w dni powszednie w  godz. 9-14 po wcze-śniejszym umówieniu.Szczecińska Wytwórnia Wódek „Polmos”ul. Jagiellońska 63/64, tel. +48 91 4844226www.starka.pl

INFO

RM

Ac

jE PR

Ak

TYc

ZN

E • LOk

ALN

A k

Uc

hN

IA

SWW

Pol

mos

S.A

.

204

Piwo BosmanBosman jest lokalną marką piwa, produkowaną przez Bosman Browar Szczecin (obecnie należący do koncer-nu Carlsberg). W 2008 r. browar obchodził swoje 160-lecie – w tym samym miejscu od 1848 r. działał browar Bohrischa. Do dzisiaj zachowała się część budynków i urządzeń, m.in. willa siedziba dyrekcji oraz miedziane kadzie. Marka „Bosman” stała się znana na arenie ogólno-polskiej w  r. 1999 dzięki dowcipnej, kontrowersyjnej kampanii reklamowej „Oczko”, która wykorzystując nieścisłości prawa zakazującego reklamy wyrobów al-koholowych, promowała piwo bezalkoholowe. Obecnie piwo produkowane jest w  dwóch odmia-nach: full (czerwone) i  Special (zielone). Sezonowo produkowane są także limitowane odmiany: w 2006 r. „Bosman Polarny”, w 2009 – „Bosman Niepasteryzowany”.Bosman Browar Szczecin jest spon-sorem wielu lokal-nych imprez i  wy-darzeń (m.in. Dni Morza) oraz dru-żyny piłki nożnej Pogoń Szczecin.

Pierniki szczecińskie W  latach międzywojennych szcze-cińskie pierniki Stettiner Peperkoken były niezwykle popularne w  Szcze-cinie, a  także poza jego granicami. Cieszyły się szczególną sławą i zdo-biły stoły w  całych północnych Niemczech. Obecnie podejmowane są wysiłki wskrzeszenia tradycji szczecińskich pierników. Są one wypiekane we-dług starej receptury, a kształt formy musi mieć morski charakter – trady-cyjne kształty to ryba (flądra), ko-twica, statek, mewa. Szczecińskie pierniki można kupić jedynie podczas kilku kiermaszów i jarmarków promujących lokalne specjały, organizowanych w ramach imprez plenero-wych (m.in. Piknik nad Odrą, Dni Morza, Dni Rzeki Odry).

Bosm

an B

row

ar S

zcze

cin

fot.

T. S

zuba

, ww

w.d

wor

ektr

adyc

ja.p

l

205

GASTRONOMIANajbardziej znanym lokalem gastro-nomicznym Szczecina w  czasach PRL  był Kompleks Gastronomiczno-Rozrywkowy Kaskada. W tym samym budynku przed wojną mieścił się równie słynny lokal Haus Ponath.Kaskada była prawdziwym „oknem na świat”, w którym serwowano niedostęp-ne gdzie indziej specjały. Budynek spło-nął w tragicznym pożarze w 1981 roku. Na tym samym miejscu powstaje wielkie centrum handlowo-rozrywkowe o tej samej nazwie.

Według powszechnej opinii najsłynniejszą obecnie szczecińską restauracją jest Chief, oferujący wykwintne dania z ryb i owoców morza.Wielkim uznaniem cieszy się restauracja Bombay, jedna z najlepszych (jeśli nie naj-lepsza) w Polsce restauracja z kuchnią indyjską. Właścicielką restauracji jest pani Anita Agnihotri, była Miss Indii, autorka książek o indyjskich kulinariach i kulturze.Tanie i smaczne dania domowe serwuje Bar Turysty, chętnie odwiedzany także przez szczecinian i studentów.Wyśmienite lody własnej produk-cji podawane w  wymyślnie skompo-nowanych deserach serwują kawiarnie Castelari (cztery lokale: Aleja fontann, Jasne Błonia, parter CHR Galaxy, pasaż Auchan).Najpiękniejszy widok roztacza się z okien kawiarni Cafe 22 (nazwa od nu-meru piętra w budynku Pazim). Widok na port oraz specyficzną atmosferę i do-brą kuchnię oferują także restauracje Christopher Columbus i Colorado na Wałach Chrobrego.

Restauracje, bary, bistra i pizzerie rozsiane są po całym mieście, jednak szczególna ich koncentracja przypada na: Podzamcze, deptak Bogusława oraz sąsiadujące: ul. Śląską i pl. Grunwaldzki, al. Papieża Jana Pawła II na odcinku nazywanym „Aleją fontann” i pl. Lotników, oraz Wały Chrobrego z nabrzeżem.

Większość szczecińskich restauracji nie jest przystosowana do obsługi osób na wóz-kach inwalidzkich. Specjalne udogodnienia posiadają najczęściej restauracje hotelo-we (Radisson SAS, Campanile, Novotel, Ibis) oraz restauracje sieci (KfC, Pizza Hut i McDonald’s).

Restauracje, pubyAkropolisal. Wyzwolenia 44, tel. +48 91 8146819 al. Bohaterów Warszawy 42, tel. +48 91 4646526 Restauracje z daniami kuchni greckiej.

Atrium al. Wojska Polskiego 75, tel. +48 91 4243532 www.hotel-atrium.pl Restauracja hotelu Atrium, specjalizuje się w kuchni włoskiej. Czynne 7-22.

Avantial. Jedności Narodowej 43, tel. +48 91 4346410 www.avanti.szin.pl Wykwintna restauracja włoska, proponuje tradycyjne dania, jak również możliwość zamówienia dań nie-przedstawionych w menu. Czynne: niedz.-czw. 12-22, pt.-sob. 12-23.

INFO

RM

Ac

jE PR

Ak

TYc

ZN

E • GA

STR

ON

OM

IA