1

2

Naslov originala: Bogomilizmi dhe etnogjeneza e torbeshve t Gors s Kuksit Priredio i preveo sa albanskog jezika: Sadik I. Idrizi Izdava: ALEM, Prizren

tampa: PENA, Prizren tampanje knjige donirali Sadik Idrizi i Azir Kuljii

3

Nazif Dokle

BOGOMILIZAM I ETNOGENEZA

TORBEA KUKSKE GORE

Prizren, 2011.

4

Uvod

U etnografskoj oblasti Gora, istono od grada Kuksa, u okrugu sa istim imenom, u optinama itejec i Zapod, u selima Borje, Cr- njeljevo, Koarita, Oiklje, Oreek, Orgosta, Pakia, itejec i Za- pod, ivi kompaktno slavensko stanovnitvo (najblie Makedon- cima), koje drugi, izmeu ostaloga, nazivaju i pogrdnim imenom Torbei.

U potrazi za izvorima koji bi mogli baciti svjetlo na porijeklo ovog imena, teinu njegove peorativnosti i etnogenezu ove popu- lacije, prije sedamnaest godina u ruke mi je pao lanak poznatog albanskog istraivaa Dimitra uteriija (Dhimitr Shuteriqi) Bilje- ke o herezama u Albaniji objavljen u asopisu Istorijske studije 2, Tirana, 19801. lanak mi je privukao panju, ne samo zbog toga to je bacio svjetlo na jedan srednjovjekovni fenomen koji dotad nije bio dotaknut u albanskoj istoriografiji, ve i zbog injenice to au- tor koristi ime Torbe kako bi objasnio etimologiju toponima Tr- ba (Vlora, Valona). Dalje, pozivajui se na vizantijskog histori- ara iz XIV vijeka Halkokondila i bugarskog istraivaa Dimitra Angelova, iznio je miljenje da je ovo jedno od imena kojim se nazivaju pripadnici bogomilskog pokreta poniklog u X vijeku na prostoru bugarske drave, odnosno u jugozapadom dijelu dananje Makedonije.

Ubijeen da sam uao u trag i da su objanjenja uteriija nedovoljna kako bi se dolo do nekog odreenog zakljuka, odluio sam da nastavim istraivanje. Naalost, napori su bili uzaludni. Pored pomenutog lanka, nekoliko redaka o bogomilizmu u alban- skom enciklopedijskom rjeniku, koje je takoe napisao uterii, i jednog pasusa u tekstu o istoriji Balkana Fakulteta za istoriju i geografija Univerziteta u Tirani, na albanskom jeziku nita drugo 1 Shuteriqi, Dhimitr, Shnime mbi herezin n Shqipri, Studime historike 2, Tiran, 1980,

5

nisam mogao pronai. O stranoj literaturi u to vrijeme, zbog cen- zure komunistikog reima, nije moglo biti ni govora.

Meutim, ovo saznanje, te neka terenska istraivanja pojaala su moje uvjerenje da je doao trenutak da se izae sa idejom da Torbei Gore imaju veze sa bogomilskom herezom i da se njihova etnogeneza vezuje za ovaj pokret. Tezu sam objavio u listu Ba- kimi koji izlazi u Tirani 1. avgusta 1991. godine pod naslovom Gora i Gorani. Tekst nije proao bez kontroverznih komentara. Kasnije, naroito nakon 1999. godine, saznao sam da o bogomi- lizmu postoji bogata literatura, te da je to bio i prostorno i vremen- ski veoma rairen i snaan heretiki pokret sa velikim utjecajem na istorijska zbivanja u srednjem vijeku na Balkanu, Maloj Aziji i u cijeloj Evropi.

Moram priznati da sam doivio razoarenje i inferiornost kada sam saznao da ova moja teza nije bila nova. ak je mnogo ranije bila postavljena i od nekih veoma poznatih autora. Preostalo mi je da istraim neto to bi pomoglo pojanjenju etimologije imena Torbe i moda jo poneto, pored imena, to je od bogomilizma ostalo na terenu. Istraivanje je rezultiralo ohrabrujuim materija- lom na osnovu kojeg sam doao do zakljuka da se u Gori, odnosno da je stanovnitvo u njenim selima, osim uvredljive teine imena Torbe, sauvalo i prakticiralo jo mnogo toga to pripada bogo- milskoj doktrini i praksi. Sve do ega sam doao formulisao sam u radu Bogomilski tragovi u Kukskoj Gori koji sam prezentirao na jednoj sjednici Meunarod nog simpozijuma balkanske turkologije odranog u Kotoru u Crnoj Gori od 8-12. septembra 2003. godine, koji je kasnije u skraenoj verziji publikovan u reviji na bosanskom jeziku Alem koja izlazi u Prizrenu. Odjek ovih dviju publikacija kod intelektualaca i irih italaca Gore premaio je moja oekiva- nja. Pored entuzijasta koji su smatrali da sam otkrio Ahilovu petu u vezi etnogeneze Torbea Gore, bilo je i onih koji se nisu mogli ubi- jediti i kojima nisu bili dovoljni svi argumenti koje sam iznio. Neki drugi sa politikim i etnocentrinim optereenjima, ili zahvaeni patriotskim sindromom, negirali su sve jednim potezom pera. ak

6

su negirali i dalje negiraju postojanje vrijednosti kulture, jezika i etnografije ovog stanovnitva. Insistirajui arbitrarno i odbijajui svaku moralnu, naunu i graansku injenicu, proglasili su a priori da je jeziko, kulturno, etnografsko i folklorno nasljee Gore u pot- punosti albansko. ak se nisu ustruavali da promijene i imena mjesta, da ih izbriu iz karte Gore itd., itd. Ukratko, srpski i alban- ski istraivai ne prihvataju ovu tezu iz prostog razloga, jer ona ob- janjava da Torbei nisu niti srpskog niti albanskog porijekla. Bo- njaki, makedonski i bugarski istraivai je prihvataju, dok Gorani, oamueni i uljuljkani u kolijevci dilema, raunaju pragmatino i samo u korist linog preivljavanja.

Ubijeen da sam uao u jasni trag bogomilizma u Gori, te da samo ime nije dovoljno, uvaavajui sva reagiranja nezavisno sa koje strane ona dolazila, obavezao sam se da produbim izvore i te- renska istraivanja kako bih problem razjasnio do kraja. Ovo me je dovelo do knjige koju predstavljam irokom itateljstvu i naunim krugovima sa uvjerenjem da sam pred njih iznio dovoljno dokaza koji nedvosmisleno potvruju da je porijeklo Torbea Gore pove- zano sa bogomilskim pokretom, da bogomilstvo u Gori nastavlja da egzistira i da ih ime Torbe prati neprekidno od XI vijeka do danas.

S obzirom da su bogomilski heretiki pokret i njegova doktrina malo ili uopte nisu poznati u Albaniji, odluio sam da knjizi pri- dodam i poglavlje u kojem nairoko objanjavam ovaj srednjo- vjekovni balkanski fenomen koji je bio toliko rairen da je zahvatio itavu Evropu. Ovo sam uradio i zato to sam smatrao da u pomo- i itateljima kako bi bolje shvatili ono to je obraeno u drugom poglavlju. Meutim, itatelji i istraivai su ti koji e dati svoj sud o onome to sam predstavio.

Autor

7

I. Bogomili i bogomilizam

a. Nazivi Bogomili predstavljaju jednu od srednjovjekovnih sekti, ma-

sovni heretiki pokret ili kako je jo zovu nova hereza2 koja se brzo rairila na Balkanu, Vizantiji, Evropi, Rusiji i Maloj Aziji i koja je skoro pet vjekova imala snaan utjecaj na filozofski, religijski, so- cijalni, politiki, kulturni i ekonomski ivot na ovim prostorima.

Od bogomila imamo bogomilizam, doktrinu, znanje, uenje ko- je propagiraju bogomili, osnovne teze kosmogonije, eshatologiju, porijeklo i stvaranja svijeta, sputanje zlih sila sa neba, stvaranje vidljivog svijeta i ovjeka, dolazak Hrista i njegova borba sa avo- lom, kraj svijeta i sudbinu pravednika i grjenika.3

Veina naunika smatra da se naziv bogomil moe vezati za ime osnivaa nove doktrine, organizatora i propovjednika ove sek- te, bugarskog popa Bogomila.

2 Shuteriqi, Dhimitr, Shnime mbi herezin n Shqipri, Studime historike 2, Tiran, 1980, str. 199. 3 Antoljak, Stepan, Asmati edna toponomastika zagatka, Srednovekovna Makedonija 1, Skopje, 1985, str. 771-806; urevi-Stojkovi, Biljana, Bogomili - Sekte vere, leksikon, Narodna knjiga, Beograd, 2002, str. 53-59; Panov, Branko, Bogomilskoto dvienje vo Makedonija, Srednovekovna Makedonija 3 Skopje, 1985, str. 247-366; Durham, Edith, Bosnja dhe Herzegovina, Njzet vjet nga- trresa Ballkanike, Tirana 1927, str. 133-144; Vasilev, Georgi. Blgarski bogomil- ski i apokrifni predstavi v anglijskata srednovekovna kultura, Sofija 2001, str. 7-22; Anev, Panko. Tajnata kniga na Evropa, Strannijat ricar na svetenata kniga, Sofija, 2004, str. 264; Shuteriqi Dhimitr, Fjalori enciklopedik shqiptar, Tiran 1985, str. 107; Angelov, Dimitr, Proizhod na bogomilstvoto, Bogomilstvoto v Blgarija, Sofija, 1969, str. 69-118; Ivanov, Jordan. Bogomilstvo, Bogomilski knigi i legendi, Sofija, 1925, str. 14-44; Jireek, Konstandin, Istorija Srba I, Beograd 1988, str. 128-129; Historia e popullit maqedon, Skopje, 1983, str. 22-38; Ostro- gorski Georg, Histori e perandoris Bizantine, Tiran, 1997, str. 182; Marjanovi, edomir, Istorija Srpske crkve, str. 52.

8

Branko Panov ovu vezu dopunjava vjerovanjem popa Bogomila da su njegovi sljedbenici najblii i najdrai Bogu (mili na Boga).4

Za Biljanu urevi-Stojkovi pod znakom pitanja je i porijek- lo ove sekte kao to se i njeno ime moe razviti u tri varijante. Ona pie: Prema veini naih autora bogomili su svoje ime dobili na osnovu dvije slavenske rijei koje znae da su oni Bogu mili, dok prema miljenju dr. Stefana Petrovia ime ove sekte oznaava da su oni prijatelji. Ali, postoji i trea tvrdnja da su bogomili ime dobili po imenu organizatora i propovjednika ove sekte na Balkanskom poluostrvu, bugarskom popu Bogomilu.5

Mali Osi ime bogomil vidi kao jedno od mnogih imena koja se koriste za sektu masalijana koja je najblia sekti euhita, to je opet naziv jedne druge sekte koja je nastala na tlu Sirije a ije ime ozna- ava onoga koji se moli bogu (bogomolj). On zakljuuje: Masa- lijani poklanjaju najveu vanost molitvi i postu. Toliko se mole da su ih iz tih razloga prozvali bogomilima (bogu dragi).6

Za bogomile se koriste i druga imena koja su se proirila i imala masovnu upotrebu. Na tlu Makedonije i Srbije za bogomile se ko- riste nazivi babuni, kudueri, torbei7, u Bosni, od domaih su prozvani krstjani, a od stranaca patareni8. U Albaniji je bo- gomilizam poznat pod heretikim imenom novicijani9, dok u Ma- loj Aziji kao fundagiagiti i masalijani.10

4 Panov, Branko, Srednovekovna Makedonija 3, Skopje 1985, str. 269. 5 urevi- Stojkovi, Biljana, Sekte vere leksikon, Narodna knjiga, Beograd, 2002, str. 53. 6 Osi, Mali, Prizren drevni grad, utvrenja i njegova najneposrednija sela Jablanica i Pousko, Prizren 1996, str. 142 145. 7 Panov, Branko, Srednovekovna Makedonija 3, Skopje 1985, str. 269; Ivanov, Jordan, Bogomilski knigi i legendi, Sofija 1925, str. 40. 8 Ivanov, Jordan, Bogomilski knigi i legendi, isto. 9 Shuteriqi, Dhimitr, Shnime mbi herezin n Shqipri, Studime historike 2, Trian, 1980, str. 206. 10 Angelov, Dimitr,Bogomilstvoto v Blgarija, Sofija, 1969, str. 384-385; Osi, Ma- li. Prizren drevni grad, str.150.

9

Tokom druge polovine XII vijeka utjecaj bogomilizma se proirio i na druge zemlje Evrope. U sjevernom dijelu Italije jo prije 1167. godine bio je znaajan broj dualista koji su nosili ime katari, dok je u Francuskoj oko godine 117. postojalo vie od jedne optine dualista koju su formirali krstai Drugog krstakog pohoda (1147) a koji su doli u kontakt sa bogomilizmom tokom njihovog prolaska preko Balkanskog poluostrva.11 Zbog ovog utje- caja i jakih i stabilnih meusobnih veza, sljedbenici ova dva here- tika centra, odnosno katari i albiani, prozvani su i bugari a onda jo i bulgr, bugar, burgar, brug, bogr, boulgres, bugares i dr.12 ili bogomili.13

b. Karakter

Jo od 1712. govine, kada je svjetlost dana ugledao prvi rad14 o njemu, sve do danas bogomilski pokret privlaio je i nastavlja pri- vlaiti panju desetine naunika koji su se na ovaj ili onaj nain izrazlili o njegovom karakteru. Uprkos mnogim razlikama, sve naunike koji su pisali o bogomilizmu moemo podijeliti u dvije grupe. Prvi forsiraju i precjenjuju religioznu stranu, dok drugi so- cijalno-politiku.

XVIII XIX vijek

Njemci J. L. Wolf (1712), J. L. Oeder (1734) i Francuz C. Sch-

midt (1849) su bogomilsku doktrinu posmatrali samo iz ugla teolo- gije, kao religioznu herezu, iskljuujui njenu socijalnu stranu. 11 Angelov, Dimitr, Bogomilstvoto v Blgarija isti. str. 426. 12 Angelov, Dimitr, Bogomilstvoto v Blgarija, isto. Str. 462-464; Ivanov, Jordan, Bogomilski knigi i legendi, isto, str. 41 42. 13 Camileri Rino, Historia e vrtet e inkuizicionit, Tiran, 2004, str. 26; Anto- ljak, Stepan, Srednovekovna Makedonija 1, Skopje, 1985, str. 939, 956. Zapravo Albiane nazivaju francuskim bogomilima, dok katare italijanskim bogomilima. 14 J. L. Wolf, Historia Bogomilorum, Vitemberg, 1712.

10

Prema B. Kiprijanoviu (1877), F. Rakom (1880) i K. Raden- ku, ovu doktrinu, prije svega, treba posmatrati kao religioznu i ne povezivati je toliko sa ukupnim i konkretnim ekonomskim aktiv- nostima u srednjovjekovnoj Bugarskoj koliko sa ulogom prethod- nih heretikih doktrina kao to su maniheizam, pavlianizam (pav- likijanizam) i masilianizam.

Ovakav pristup posmatranja ima i Golubinski (1871) koji svoje procjene temelji na pozicijama pravoslavne crkve. Kod drugih au- tora kao to su A. Giljferding (1858), N. Osokin (1869), M. G. Po- pruenko (1899) i dr. bilo je pokuaja da se u obzir uzmu i unu- tranji faktori koji su utjecali na pojavu bogomilizma na prostoru Bugarske i da se identifikuju ne samo sa religiozne, ve i sa soci- jalno-politike strane. M. Drinov (1869) prosto smatra da je bogo- milizam samo asketska ideologija. Isti autor vidi iskljuivo socijal- nu stranu ove doktrine i nije sklon da povjeruje da je ona prosti nastavak starih heretikih doktrina. Za njegovog savremenika R. Karoljeva (1871) bogomilizam je, prije svega, religijska doktrina koja predstavlja duboku i potpunu deformaciju hrianstva, dok je N. Filipov vidi kao posljednji stepen prethodnih dualistikih reli- gijskih doktrina.

XX vijek D. Blagoev (1906) bogomilizam vidi kao direktan odraz real-

nosti bugarskog srednjovjekovnog feudalnog drutava i kao protest seljakih masa protiv represije koja je dolazila od strane velikaa i visokog crkvenog klera. Dalje, autor bogomile vidi kao ljude koji su pokuavali obnoviti ranohrianske optine i slobodu potronje.

D. Culev je 1910. godine izjavio da bogomilizam nije socijalni pokret, ve religiozna hereza, nastala na osnovu prethodnih aktiv- nosti heretikih doktrina, ivog paganskog vjerovanja meu Slave- nima, izopaenosti visokog klera i monaha u toku X vijeka i mrnje prema vizantijzmu. On blati bogomilizam kao tamnu i destruktivnu doktrinu koja iskljuuje svaku svjetlost i ugroava dravu i drutvo.

11

N. P. Blagojev (1912) zakljuuje da su bogomili bili borci za oivljavanje starog slavenskog drutva, koncepta i sistema optina na bazi polova, koje su bile unitene zbog uvrivanja vizantijskih pravnih normi u Bugarskoj. On, dalje, smatra da su okolnosti koje su dovele do raanja bogomilskog pokreta bile akutni agrarni pro- blemi bugarske drave X vijeka i teko stanje seljakih masa is- kljuenih iz imovine i ugnjetavanih od strane velikaa i svetenstva.

Sami bogomili nisu bili protiv drave uprkos tome to su bili proganjani od svih njihovih zakonitih vladara. Oni su se borili sa- mo protiv uzurpatora. Nisu bili ni protiv institucija crkve, brinuli su se o njenoj istoti i unutranjoj nezavisnosti, ali su bili protiv utjecaja vizantijzma i katolicizma. Kasnije (1923) ovaj autor ide jo dalje kada kae: Bogomilizam u Bugarskoj ne predstavlja nikak- vu vrstu hereze, ve je nastao kao politika posljedica pojedinaca nezadovoljnih vlau.

Prema D. Mievu (1916) pojava ove doktrine je izraz protesta naroda koji je nauio da ivi u demokratskoj slavenskoj organi- zaciji i koji je bio nezadovoljan promjenama nastalim nakon pokr- tavanja.

Edith Durham je bogomilizam nazvala novom vjerom.15 Godine 1925. Jordan Ivanov je zapisao: Kao to je navedeno po istorij- skim dokumentima, bogomilizam, njegova dogmatika i etika u sutini predstavljaju zanimljivu pojavu u moralno-religioznom i socijalnom ivotu.16

Klinarov (1927) bogomilizam definie kao izraz nezadovolj- stva seljakih masa protiv vladajue klase i zvanine crkve. Sup- rotno, B. arenkov smatra da bogomilizam predstavlja nastavak i transformaciju starog maniheizma u uslovima bugarskog srednjo- vjekovnog drutva. Dok V. N. Zlatarski u bogomilizmu vidi ispre- pletenost religioznih i politiko-drutvenih elementa, gdje su do

15 Durham, Edhith, Njzet vjet ngatrresa ballkanike, Tiran, 1927. str. 136. 16 Ivanov, Jordan, Bogomilski knigi i legendi, Sofija, 1925, str. 44.

12

izraaja doli narodni protesti izazvani od strane vizantijskih vlada- juih slojeva u srednjovjekovnoj Bugarskoj X vijeka.

I. Snegarov (1928) identifikuje bogomilizam najprije kao reli- gioznu herezu i smatra da su za njen nastanak od presudnog zna- aja bila jo uvijek iva paganska vjerovanja meu bugarskim sta- novnitvom tokom X vijeka i duboko moralno posrnue sveten- stva. N. Filipov, samo godinu dana kasnije, pie da se kroz bogo- milizam izraavaju tenje narodnih masa na povratak u demokrat- ski slavenski sistem.

Anri Pjue (1945) vidi bogomilsku doktrinu kao jedan nepro- mjenljiv filozosko-religijski sistem dat jednom zauvijek. Iste godi- ne N. Dravin iznosi tezu da je bogomilizam, prije svega, protest seljakih masa protiv feudalnog ugnjetavanja. On, takoe, iznosi tezu o patriotskoj formi bogomilskog pokreta. St. Runcman (1947) smatra da bogomilizam predstavlja kariku u razvoju dualizma u srednjevjekovnoj Evropi, te da je njegovo porijeklo usko povezano sa doktrinom pavlikijana koja mu je prethodila.

Po shvatanju bogomilizma D. Obolensky u prvi plan istie nje- govu religioznu stranu, a ne socio-politiku. Na ovim pozicijama su i H. Sodeberg (1949) i A. Borst (1953).

I D. Troovski (1949) spada u red naunika koji smatraju da bogomilizam predstavlja izraz nezadovoljstva seljakih masa protiv plemstva i zvanine crkve. Emes Verner (1955) u potpunosti sma- tra da je ovo socijalna doktrina koja ima i vjerske elemente. Georg Ostrogorski bogomilsku sektu naziva divljim neprijateljem crkve koji je istovremeno izraz protesta protiv postojeeg poretka koji je imao veliku podrku crkve.

Za Dimitra Angelova bogomilizam je u sutini doktrina uperena protiv feudalnog poretka, dok se kao hereza distancira od dogme zvanine crkve. Dalje, on kae: Bogomilska doktrina je, prije sve- ga, socijalni protest seljakih masa u srednjovjekovnoj Bugarskoj protiv plemstva i svetenstva.17 Ovakva definicija se nalazi i u

17 Angelov, Dimitr, Bogomilstvoto v Blgarija, isto. str.11.

13

Bugarskoj enciklopediji.18 U Istoriji makedonskog naroda19 stoji: U vrijeme bugarskog vladara Petra (927-989) dogodile su se drutvene promjene takvih razmjera da su doivjele i javne kritike od subjekata, u prvom redu od hriana. Nosioci ovog procesa pro- tiv socijalne nepravde bili su bogomili. Branko Panov ide jo da- lje kada procjenjuje da je preko bogomilske doktrine makedonski narod iskazao svoju klasnu i oslobodilaku borbu.20

Stefan Geev je 1994. godine zapisao: Ali, kako se ini, na bogomilizam ima neto veoma znaajno. Bogomili su pokrenuli jedno veoma vano pitanje za ovjeanstvo: Moe li postojati Bog, bez postojanja avola? To jest, moe li postojati dobro bez posto- janja zla?21

Pored njih, Dimiter uterii, jedini albanski naunik koji je o- vom istorijskom fenomenu posvetio jedan poseban rad, stoji na stanovitu da je bogomilizam bio jedan pokret naroito ruralnih masa protiv okrutne feudalne vlasti i zvanine hrianske crkve ko- ja mu je sluila.22

Nije daleko ni Biljana urevi-Stojkovi, prema kojoj su bo- gomili samo jedna od sekti i vjerskih pokreta koji su se javljali i- rom Evrope protiv prevlasti crkve.23

edomir Marjanovi bogomilizam tretira samo kao fenomen u istoriji srpske crkve i kao vid otpora protiv hrianstva.24

XXI vijek Nakon svega Nazif Dokle zakljuuje da su oni koji su ivjeli u

18 Blgarska Enciklopedija, Sofija, 1999, str. 117. 19 Skopje, 1983, str. 22. 20 Panov, Branko, Srednovekovna Makedonija,str. 247. 21 Vasilev, Georgi, Blgarski bogomilski i apokrifni predstavi v anglijskata srednovekovna kultura, Sofija, 2001, s. 7. 22 Sh. Dh. Fjalori enciklopedik shqiptar, Tirana, 1985, str. 107. 23 urevi - Stojkovi, Biljana, Bogomili, Verske sekte leksikon, Narodna knjiga- Alfa, 2002, str. 53. 24 Istorija srpske crkve, Beograd, 2001, str. 52.

14

bijedi i siromatvu, asketizam i fetiizam doivljavali kao efikasan nain svog duhovnog savrenstva. Takav nain ivota ne predstav- lja nikakvu opasnost ni po najvii nivo njihove organizovanosti. Sve je sadrano u bogomilskoj doktrini. Negiranjem kulta Svete Marije, predstavljanjem Hrista kao smrtnika, a krst i krtenje kao stvar avola, oni su, zapravo, pogodili osnove hrianstva. To je bio pravi razlog, a ne njegov socijalni karakter, zbog kojeg je bo- gomilski pokret na sebe navukao mrnju i Rima i Carigrada.25

Najodreeniji je knjievni kritiar P. Anev koji u pogovoru ro- mana udni jaha svete knjige autora Antona Doneva zaklju- uje da je bogomilizam uglavnom prouavan sa pozicije istorijskog materijalizma i van konteksta istorijskih injenica, filozofskog i vjerskog areala kao to su agnosticizam, dualizam, pravoslavno hrianstvo, teorija, praksa i njene institucije. On pie: Naalost, sve je to malo prouavano, ak i kada je prouavano rijetko su u obzir uzimane analize jednog ili drugog istorijskog perioda. I me- toda im je bila isuvie materijalistika i socijalna, van pravoslavne bugarske crkve i pravoslavnog hrianstva uopte, zbog ega su ocjene laike a u nekim sluajevima i povrne u odnosu na socijalni karakter, protiv su korienja privatne svojine i pokuaja povratka na primitivni komunizam seoskog tipa.26

Sam Donev je u jednom intervjuu izjavio: Sa zadovoljstvom se sjeam kako sam, radei na drugim temama, 'upao' u bogomili- zam. Izgledalo mi je veoma interesantno kako su ovi ljudi odgo- varali na velika pitanja ljudskog bia i na koji se nain reflektuje duhovna strana doktrine na njihov ivot. Drugim rijeima, na koji se nain dogma transformie u djelovanje. I nastavlja: Utjecaj bo-

25 Dokle, Nazif, Bogomilski tragovi u Kukskoj Gori, Referat, Meunarodni simpo- zijum balkanske turkologije, Kotor, 2003. 26 Anev, Tajnata kniga kato sdba na Evropa, Stranijat ricar na svetenata kniga, Sofija, 2004, str . 264.

15

gomila na protivnike je fantastian. Rezultat je humanizacija kato- lianstva.27

Konano, i efet Hoda se pridruuje onima koji misle da je bogomilizam prije svega socijalni pokreta kada kae da ...bogomi- lizam nije jednostavno vjersko pitanje, ve je to istinski drutveni pokret.28

Ostajui na svom stanovitu o karakteru bogomilskog pokreta,29 smatramo neophodnim da se jo jedanput vratimo ovom problemu i fenomenu.

... Ovom doktrinom pokuavali su objasniti stvaranje svijeta i po-

lutame van njega, poto je nisu mogli nai u pravoslavnoj doktrini, paganskoj idolatriji i prethodnom dualizmu kojim su se hranili i na koji su se naslanjali. Problem su postavili jednostavno: Ako je Bog tvorac svijeta i ako je svemoan, sveznajui i apsolutno dobar, sa pravom se postavlja pitanje odakle je dolo zlo?! Si deus est, unde malum? Tako su stari gnostici odbacili ideju stvaranja materije od Boga i prihvatili miljenje po kojem je svijet stvorio neki zli duh koji se nalazi na niem nivou od Boga.

Maniheisti, iji su nasljednici balkanski bogomili, branili su do- sljedno dualizam.30 Prema njima dobro i zlo nisu mogli imati isti izvor, Boga. Izmeu Boga i ovjeka nije bio potreban posrednik i cijela crkvena infrastruktura nije bila nita drugo do stvar avola koji pokuava da podrije autoritet Boga i poljulja vjeru ljudi u Nje- ga. Dakle, bogomilska doktrina je pogodila glavne stubove hrian-

27 Intervju na Elena Porkova, Anton Donev: Balkanskata razdrobenost je nae primstvo, Balkanite 3, mart 1999. str. 16. 28 Hoxha, Shefqet, Krkime pr besimet fetare n Lum, Tiran 2005, str. 271, 272 29 Dokle, Nazif, Bogomilski tragovi u Kukskoj Gori, Referat, Meunarodni simpo- zijum balkanske turkologije, Kotor, 2003. 30 Pavievi, Vuko, Sociolgija religije, Beograd, 1980, str. 330.

16

stva, dovela u pitanje njegovu teoriju stvaranja svijeta, mjesto ov- jeka u njemu, vjerske institucije i njihovu liturgijsku slubu.

Od raanja pa sve do njenog guenja, borbu protiv ovog pokre- ta zapoela je i vodila je crkva i njeni najvii organi koristei sva raspoloiva sredstva, poev od kleveta, anateme i prokletstva do muenja, spaljivanja na lomai, pokolja i masovnih progona.

U pozadini svih ovih akcija stajali su najuveniji teolozi toga vremena poznati po ruenju prethodnih heretikih dualistikih po- kreta i njihove filozofije, Sinodi (Sabori) kao najvii organi odlu- ivanja u pravoslavnoj crkvi, volja elnika glavnih crkvenih centara Konstantinopolja (Carigrada, Istambula), Srbije i Rima, inkvizicija, kampanje progona i krstaki ratovi.

.... Odmah nakon dramatine pojave ove doktrine, bugarski car Pe-

tar (927-969), koji je dobro znao ta ona znai, dva puta se za sa- vjet obratio Teofilaktu, carigradskom patrijarhu. Ovaj je preporuio anatemu za one koji su napustili pravoslavlje i eptimiju (vrsta hri- anske kazne) za one koji slijede heretike i koji ne odustaju od to- ga.31

Poslije njega i prezviter Kozma (969-972), po svemu sudei episkop negdje u sjeveroistonoj Bugarskoj, blisko povezan sa bu- garskim dvorom, u Besjedi protiv bogomila, za razliku od pa- trijarha Teofilakta koji omalovaava novu herezu koristei podatke prethodnih djela, polazi od samog djelovanja, od onoga to je sam uo i vidio. Zbog tih dokaza, koje nalazimo u njegovom radu, a ko- ji su svjei i originalni, moe se dati prava i pouzdana slika bogo- milske doktrine u cjelosti. On je imao namjeru da srui samo neke stavove i da pokae gdje su prevareni.32

31 Ivanov, Jordan, Pojava na bogomilstvoto, Bogomilski knigi i legendi, Sofija, 1970. str. 21. 32 Angelov, Dimitar, Bogomilstvo v Blgarija, Sofija, 1969, str. 41.

17

O irenju bogomilske hereze u srpskim zemljama, kao i u dije- lovima vizantijske imperije nakon 1018. godine, pod iju je vlast pao bugarski narod, zanimljive dokaze nam daje ivotopis dukljan- skog kneza Ivana Vladimira, zeta bugarskog cara Samuila, koji nam dolazi preko grke varijante vladike Kozme (XII v.).33

O bogomilima u Maloj Aziji, poznatim pod imenom funda- giagiti, pisao je u jednom polemikom djelu Evtimije iz Akomoni- je, monah manastira Bogorodica Preista u Carigradu. Djelo je nastalo nakon 1054. godine i u njemu autor tvrdi da je bogomilska hereza stvorena od samog avola. Na osnovu dokaza koje je iznio ovaj autor, kasnije je formulisan set anatema protiv sljedbenika bo- gomilske hereze. Ove anateme su obznanjene na uvenom Saboru nedjelje pravoslavlja odranom, najvjerovatnije, 1092. godine u Konstantinopolju.34

Istovrmeno kad i Evtimije iz Akomonije, oko 1050. godine, ob- javljeno je jedno drugo djelo protiv bogomila pod naslovom O djelovanju avola koje je napisao poznati vizantijski filozof, isto- riar i politiar Mihail Psel. On u svom djelu potvruje snano i- renje bogomilizma tokom XI vijeka na prostoru Trakije i daje in- teresantne pojedinosti o dualistikom shvatanju heretika.35

Sredinom XI vijeka paralelno sa vizantijskim teolokim djeli- ma, postoji i specijalna anatema izdata protiv sljedbenika bogomi- lizma. Poznato je da je 1027. godine bila donijeta grupa od pet ana- tema koje su mogli upotrebljavati predstavnici crkve protiv hereti- ka. Kasnije je izdata druga grupa od 23 anateme sa istom namje- nom.

Interesovanje za bogomilizam u Vizantiji dostiglo je vrhunac poetkom XII vijeka kada je u Carigradu odran proces protiv bo- gomila Vasilija koji je osuen na smrt spaljivanjem na lomai. Zapravo, tada je zapoela i najvanija prezentacija protiv heretika od strane eminentnog vizantijskog teologa, jednog od najbojlih po- 33 Angelov, Dimitar, isto str. 43-44. 34 A. Dimitar, isto, str. 49. 35 Angelov, Dimitar, isto, str. 47.

18

znavalaca vjerske problematike na dvoru cara Alekseja Komnina (1081-1118), Evtimija Zigavina pod naslovom Protiv Bogomila.

Na osnovu naredbe cara da napie jedno djelo o svim najva- nijim herezama, Zigavin je izmeu 1111-1115. godine objavio djelo Panoplia dogmatika u 28 naslova. U XXVII naslovu opisa- na je anatemisana bogomilska hereza. Kako bi eliminisao herezu koja je cvjetala u gradu Meglenu (Makedonija), car Manuel Kom- nen (1143-1180) je poslao episkopa Ilariona. U njegovoj biografiji, koju je nakon njegove smrti napisao njegov uenik Petar, iguman nekog manastira, stoji da je Ilarion uspjeno obavio svoju misiju.36

Pored djela Panoplia dogmatika i ivotopis Ilariona Meg- lenskog u nekim sinodikim protokolima odranim u sjeditu Pa- trijarije u Carigradu, u vezi procesa protiv osoba optuenih za he- retizam, govori o pojavi bogomilizma u krugu crkve i meu mona- sima (A. D. str. 52). Panju bogomilizmu posvetio je i uveni tuma vizantijskog kanonskog prava Teodor Balsamon.

Godine 1165. katarska hereza je osuena na skuptini rimo- katolike crkve koja je odrana u gradu Albi Langdok u Provansi u Francuskoj.37 Od kraja XII vijeka, kako bi kaznio sljedbenike here- ze u svojoj zemlji, veliki upan Stefan Nemanja je sazvao poseban Sabor.38 Ipak, najznaajniji dogaaj osude bogomilizma ostaje tzv. Sinod cara Borila (1207-1218) sazvan u Trnovu 1211. godine na njegov zahtjev i uz njegovu podrku. Na ovom Saboru osueni su glavni propagatori hereze koji su djelovali na tlu Bugarske i baena je anatema na njihove stavove.39 Deset godina kasnije, 1221. godi- ne, sastao se Sinod na kojem je proglaena autokefalnost srpske pravoslavne crkve i usvojene osnovne teze vjere u borbi protiv heretikih shvatanja, odnosno protiv bogomila.40

36 A. Dimitar, str. 52. 37 Biljana urevi Stojkovi, Katari, Verske sekte leksikon, Narodna knjiga, Beo- grad, 2002, str. 127. 38 Biljana urevi Stojkovi, isto. 39 A. Dimitar, str. 52. 40 A. Dimitar, str. 52.

19

U profilaktikoj poruci upuenoj stanovnicima Carigrada nikej- ski patrijarh German (1222-1240) kritikovao je osnovne stavove bogomilske doktrine i pokuavao da ih obori koristei citate iz Jevanelja i svoja osobna objanjenja.41 Zbog slinih pogleda i blis- kih veza izmeu bogomila Bugarske, katara Italije, albiana Fran- cuske i patarena Bosne razmotriemo i stavove autora iz ovih ze- malja.

Prvi meu njima koga treba pomenuti je milanski teolog Bon- akurzus, bivi heretik, koji je 1190. dodine objavio djelo pod nas- lovm Manifestatio hearesis Catharonum. Katalonski pisac Duran de Huska je u svom polemikom djelu (1228-1229)42 izmeu osta- log pokuao da obori jedan katarski traktat toga vremena u kojem heretici objanjavaju osnove svoga kosmogonijskog i eshatolokog vjerovanja.

Godine 1250. Rainer Sakoni, teolog i bivi sljedbenik Katara, suprotno Bonakurzusu, u djelu Summa de Catharis et Leonistis je detaljno opisao shvatanja, ivot i organizaciju italijanskih katara. Dok se Moneta iz Verone u djelu Adversus Catharos et Walden- ses u cjelosti i detaljno bavi njihovom dualistikom religijom i eti- kom. I mnogi drugi italijanski i francuski teolozi ovoga vremena, kao to su Anselm iz Aleksandrije, Etien Byreon, Ebrard, Alan iz Lila, Peter Valij kao i Njemac Ekbert43 bavili su se ovom herezom u zapadnim zemljama. Mnogi izvori kao to su papina pisma, teo- loki traktati i dr. kritikuju doktrinu bosanskih dualista, patarena.44

Protiv heretika (bogomila, katara, patarena, albiana) bile su preduzimane divlje kampanje progona i terora i pravne inicijative sa vanrednim sankcijama. Vizantijski car Aleksej Komnen I (1081-

41 A. Dimitar, str. 55-56. 42 Publikovano od strane SHR. Touzellier pod naslovom Nue somme anicatha- rae, le Liber contra Manicheos de Durand de Huesca. 43 A. Dimitar, str. 60-61. 44 A. Dimitar, str. 60-61.

20

1118) inicirao je istrebljenje i progon.45 Nemanja, izmeu 1172-1180, pored istrebljujue kampanje, palio je njihove knjige, sjekao jezik.46 Car Duan je zakonom zabranio njihovu propagandu.47

Sve ove najbrutalnije represalije injene su u ime crkve, odbra- ne hrianstva, a ne zbog toga to je socijalni pokret direktno ugro- avao odreene vladare, jo vie kad znamo dravno-crkveno je- dinstvo ovih sluajeva. Da nije bilo tako ne bi u njihove redove pri- stupili lanovi carske porodice Samuila48 i Stefana Nemanje49 i ne bi uivali podrku Kulina bana,50 velikog turskog vezira Mahmut-pae Hrvata,51 zvornikog kneza,52 Hrvata i Dalmatinaca.53

U ime crkve krstai su maem sasjekli ili ognjem spalili na hiljade nedunih ljudi. Godine 1096. su snage Boemunda iz Teren- ta, voe Prvog krstakog rata, opljakali Asmati, utvreni grad he- retika u blizini Prespanskog jezera, a potom zapalili sve njegove stanovnike.54 Iz istog razloga izmeu 1209-244. godine francuska vojska izvela je nekoliko krvavih pohoda protiv katara, odnosno albiana, kojom prilikom je masakrirala nekoliko desetina hiljada

45 Edith Durham, isto; Historia e popullit maqedonas, str. 22, 46; Aleks I Komnin, Blgarska Enciklopedija Sofija 1999, str. 34; Dhimitr Shuteriqi, isto; Biljana ur- evi-Stojkovi, isto, str. 53. 46 Bogomili, Srpska enciklopedija, str. 21; Alija ogov, Je li bokaki argon taj- ni govor bogumila, Selam. Prizren, januar-april, 2000, str. 25. 47 Biljana, S. urevi, isto. Godine 1349. car Duan je donio odluku o sankcija- ma protiv onih koji propovjedaju bogomilstvo: Ukoliko je plemi platie 100 per- pera, a ako je slobodan seljak platie 20 perpera i bie iban tapom. 48 Mali Osi, isto, 142. 49 Alija ogov, Je li bokaki argon tajni govor bogumila Selam, Prizren, ja- nuar-april, 2000, str. 25. 50 Mali Osi, isto, 142. 51 Safet-beg Bashagiq, isto, str. 12. 52 Biljana urevi-Stojkovi, isto, str. 55. 53 Isto 54 Antoljak, Stepan, Prespanski Asmati utvrden grad na ereticite kaj ezereto vo Pelagonija od I krstonosna Vojna (1096), Srednovekovna Makedonija 1, Skopje, 1985, str. 776.

21

ljudi.55 Prema Georgi Vasiljevu, koji ove pohode naziva prvim ge- nocidom u Evropi, broj rtava dostie i do jednog milona.56 Slino e se ponoviti i u Bosni 1408. godine kada je poseeno 126 pata- rena.57

U prvoj polovini XIII vijeka, po imenu fanatinog tumaa sekti, panskom sveteniku Domeniku Guzmanu, u okviru katolike crk- ve formiran je domenikanski red. Jo od 1229. godine ovaj red je imao glavnu ulogu u svetoj slubi zvanino poznatoj kao Univer- zalna inkvizicija Rima, koja je, izmeu ostalog, izvravala krvave kazne nad katarima u Italiji, albianima u Francuskoj, bogomilima u Bosni i patarenima u Dalmaciji.58

Kada govorimo o karakteru bogomilskog pokreta i istiemo da je on, prije svega, bio vjerska a ne socijalna doktrina, u obzir uzi- mamo obim i duinu njegovog trajanja. Samo doktrine mogu traja- ti vjekovima, samo one mogu biti uputa i iriti se kao epidemija u veoma kratkom vremenu na vie kontinenata. Za razliku od njih socijalni pokreti su izolovani i teko da traju due od ivota jedne generacije. Buknu i ugase se brzo i padnu pod kontrolu silom ili konkretnim rjeenjem prihvaenim od obe strane. Mogu zahvatiti jedno podruje, iru teritoriju pa ak jednu dravu, ali dalje ne. Njihov cilj je da promijene pojedince, drutvene odnose, bolju ras- podjelu prihoda i dr., dok su doktrine usmjerene ka globalnim

55 Uoi napada u Bezju vojni komandant krstaa pitao je papskog legata kako da odvoji katolike od heretika u njegovim trupama izmeu 15 000 mukaraca, e- na i djece. Ovaj mu je odgovorio: Sve ih pobij, bog e ih razdvojiti. Vidi jo Biljana urevi-Stojkovi, Katari, Verske sekte leksikon, Narodna knjiga, Beo- grad, 2002, str. 127; Ivanov, Jordan, Bogomilski knigi i legendi, Sofija, 1925, str. 4; ovjeanstvo u potrazi za Bogom, str. 282. 56 Vasilev, Georgi. Blgarsiki bogomilski i apokrifni predsavki v anglijskata sredno- vekovna kultura, Sofija 2001, str. 37. 57 Safet-beg Baagi Redepai, Kratka uputa u prolost Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1900, str. 8. 58 Biljana jurevi-Stojkovi, Isto; Rino Camileri, Historia e vrtet e Inkuizi- cionit, Tiran, 2004, str. 34.

22

promjenama, preispitivanju odnosa i veza izmeu stvaraoca i stvorenog.

c. Uslovi

1. ak i poslije pokrtavanja kralja Borisa (865) i prihvatanja hri-

anstva kao zvanine vjere, u bugarskoj dravi jo dugo su se odr- ala paganska vjerovanja. Vjekovna tradicija se nije mogla tako je- dnostavno izbrisati. Poznate su pobune velikaa cara Borisa i pri- hvatanje nove vjere od strane njegovog sina Vladimira.59 Jovan Eg- zarh, savremenik Simeona (893-927), na kategorian nain govori o jo nepokrtenim Slavenima u zemlji Bugara. Sveti Ivan Rilski, koji je ivio u vrijeme cara Petra, u svom testamentu savjetuje svo- jim uenicima da se priklone svojim sunarodnicima u vjeri i da se klone heretikih rituala kojih se jo uvijek pridravaju i nakon po- krtavanja.

U Rodopima bilo je nepokrtenih Bugara sve do XI vijeka, koji su se, prema onome to se govori u ivotopisu Sv. Georgija iz Ive- ra, i dalje molili svojim idolima. Ovakvo stanje dvovjerstva i vjer- ske kolebljivosti olakalo je raanje bogomilizma. U vezi sa ovim Edith Durham kae: Brzina kojom se ova vjera (nova bogomilska vjera prim. N. D.) proirila pokazuje kako je hrianstvo povrno prihvaeno na Balkanu. Sunce i Mjesec koji su vie oboavani u ovoj religiji, dotakli su, izgleda, stari prethrianski paganizam kod Slavena.60

Pagansko nasljee, koje se dugo odravalo u narodu i koje je bilo jako krajem IX i na poetku X vijeka, predstavljalo je pogodnu osnovu za antihrianske i paganske trendove. To je rezultiralo, pri- je svega, nepovjerenjem prema hrianskim dogmama, prema od- 59 Ivanov Jordan, Bogomilski knigi i legendi, Sofija, 1925, str. 16. 60 Durham, Edhith, Njzet vjet ngatrresa ballkanike, Tiran, 1927, str. 136.

23

rednicama Biblije i Jevanelja. Tako su, suprotno hrianskim sta- vovima da se sunce i sve nebeske zvijezde kreu pod komandom Boga, slavenski pagani mislili da se sunce pomjera prema sopstve- noj elji.

Za razliku od predvianja da je sve na ovom svijetu djelo Boje i da sve zavisi od njega, paganski pojedinci misle da na zemlji vla- daju razliita zla bia koja ljudima donose nesreu. Takva vjerova- nja u zla bia (duhove, nimfe, vile i dr.) karakteristina za pagan- sku religiju Slavena doprinose ruenju hrianskog monoteizma i pojaavaju dualistiko shvatanje svijeta, uvjerenje da je univerzum koji vidimo oblast kojom upravlja avo.

Paganske tendencije i pogledi poriu ne samo hriansku dog- mu u njenim osnovnim tezama, ve se suprotstavljaju i odbacuju hrianske institucije i njihove predstavnike. Razjareni pagani, prije svega, sa mrnjom posmatraju brzinu izgradnje crkava i manastira tokom X vijeka. Podizanje crkvenih kultnih objekata za njih je bila neobina i neprijatna pojava. Malobrojne paganske hramove imali su Protobugari, dok Slaveni, koji su inili dominantnu veinu sta- novnitva u zemlji, nisu gradili nikakve posebne graevine ve su se molili pod otvorenim nebom, najee ispod nekog drveta, koje su smatrali svetim.

2. Ova situacija predstavlja prirodnu osnovu u kojoj su mogle za-

ivjeti doktrine koje je rodio bogomilizam. Mogu se pomenuti i pavlianski misionari iz jermenskog grada Tefrika koji su ovamo doli kako bi irili doktrinu odmah nakon pokrtavanja.61 Raanje bogomilizma naroito su olakali jermenski i sirijski kolonisti koje je Vizantija u nekoliko navrata naselila u Trakiju i na podruju gra- da Plovdiva. Neki od njih su bili monofiziti, dok su ostali bili pavli- kijani, masalijani i ikonoborci.

61 Ivanov Jordan, Bogomilski knigi i legendi, Sofija, 1925, str. 17.

24

Devet godina nakon pustoenja koje je izazvala kuga u Trakiji (746-747), car Konstantin Kopronim doveo je jermenske i sirijske koloniste preko kojih se irila pavlkijanska hereza. Nasljednik Ko- pronima, Lav IV Hazarin, tokom 778. godine naselio je nove ko- loniste iz sjeverne Sirije. Pavlikijana je, takoer, bilo i u Carigradu (Konstantinopolju). Godine 813. kada je Krum opustoio Trakiju i uputio se prema prestonici Vizantije, tamonji pavlikijani su se okuraili i pobunili protiv pravoslavnog svetenstva, pritom se ru- gajui ikoni Svete Marije. Kasnije je imperator Jovan Cimski (969-976), koji je inae bio jermenskog porijekla, doveo i druge suna- rodnike u oblast Plovdiva. Govori se i o doseljavanju Peenjega, nosilaca maniheizma, u nekoliko oblasti.62

Postoje dokazi da je maniheizam jo od ranije imao jake ko- rijene na Balkanskom poluostrvu. Govorei o ulozi prethodnih hereza Edith Durham pie: Maniheizam je pustio jake korijene na Balkanskom poluostrvu jo u doba Justinijana. Sada se preo- bukao u formu hrianstva. U Samosatenu u Maloj Aziji pojavila se jedna sekta poznata kao pavlikijani. Oni su povezali manihei- zam sa posebnim propovjedima Sv. Pavla. Prognani od hriana udruili su se sa muslimanima i podigli se na ustanak koji je uni- tio veliki dio Male Azije. Car Kopronimus (741), kako bi ih osla- bio, veinu alje u Trakiju da slue kao graniari. Jovan Zimies I (969) raselio je drugi dio dolinama Balkana. Od ovog vremena njihova se doktrina brzo irila.63

Dimitar Angelov, ocjenjujui sve ove okolnosti, zakljuuje: Snano irenje pavlikijanizma i masalijanizma u bugarskim ze- mljama tokom X vijeka treba uzeti kao vaan momenat u procesu

62 Ivanov, Jordan, Bogomilski knigi i legendi, Sofija 1925, str. 19; Kapelov, Josif. Ore, Sofija, 1989, str. 11-12; Jireek, Konstantin, Istorija Srba, Beograd, 1988, str. 128. 63 Durham, Edhith, Bosnja dhe Hercegovina, Njzet vjet ngatrresa ballkanike, Ti- ran, 1927, str. 136; Marjanovi, edomir, Istorija srpske crkve, Beograd, 2001, str. 52; Vasilev, Georgi. Blgarsiki bogomilski i apokrifni predsavki v anglijskata srednovekovna kultura, Sofija 2001, str. 32.

25

formiranja bogomilske hereza toga vremena. Pod utjecajem ovih dviju doktrina, koje sa sobom nose gnostiko-dualistike elemen- te, uporedo sa snanim antihrianskim i antifeudalnim tenden- cijama, bogomilizam se, kao specifina pojava bugarske realnos- ti, mogao brzo razviti kao sopstvena ideologija i proiriti kao soci- jalno-religiozni sistem.64

Za Biljanu urevi-Stojkovi ...odgovor na pitanje kakva je bila heretika doktrina bogomila i slinih sekti, koje su u osudi ujedinile dva rivala katoliku i pravoslavnu crkvu, nalazi se u utvrivanju porijekla ovih sekti. Naime, jo sredinom VII vijeka, kada su hriani bili jo jedinstveni, na prostorima Srednjeg Isto- ka i Male Azije, popularnost su ponovo zadobili maniheisti koji su posluili kao ideoloka osnova bogomilske doktrine. Maniheisti su, poslije prodora u Malu Aziju, privremeni smjetaj nali u Ca- rigradu (Konstantinopolju, Istambulu). Jedan dio lanova ove se- kte se, preko Jermena, proirio najveim dijelom Balkanskog po- luostrva, dok je ostatak stigao do sjeverne Italije i june Fran- cuske. Od jermenskih pavliana i sirijskih maniheista u Bugar- skoj su nastali bogomili, u Italiji i Dalmaciji patareni, dok u Provansi u junoj Franuskoj katari.65

3.

Kada se govori o uslovima koji su doveli do pojave bogomi- lizma, bez sumnje treba uzeti u obzir ekonomsko-socijalnu i poli- tiku situacija u bugarskoj dravi XI vijeka, vremenu kada se poja- vila ova hereza. Prodorom hrianstva u bugarsku dravu pojaan je i vizantijski utjecaj na pravne i agrarne odnose u njoj. To je do- velo do produbljivnja ekonomske diferencijacije, naglaavanja so- cijalnih podjela i jaanja kmetstva. Sve to, kao i neprestani ratovi sa traginim posljedicama, bili su povod da bogomili nisu mogli povjerovati da su sva ova zla djelo Boga, ve samo Satane. Mislili 64 Angelov, Dimitar, Bogomilstvoto v Blgarija, Sofija, 1969, str. 140. 65 Biljana urevi-Stojkovi, isto, str. 53.

26

su da bogatstvo i bogatai nisu predodreeni od Boga, ve su pro- izvod tijela i djelo su avola.

Prezviter Kozma (druga polovina X vijeka) je optuio bogomile da hule bogatae. Oni propovijedaju da bogatstvo i materijalna do- bra potiu od avola, a bogaenje putem kamate i nepravde znai provoenje njegovih naredbi.66 Prema njima, lake e se kamila provui kroz iglene ui, nego to e bogata ui u raj. Siromaan ovjek koji je poboan i pravedan sigurno e ui u carstvo nebsko.67

Meu stavovima sv. Pavla heretici podvlae one u kojima se is- tie da svetenici ne bi trebali biti zlatoljupci, niti gomilati mate- rijalna dobra, da ne treba da prikupljaju poreze i kazne, uzimaju mito, i zemlju seljaka stavljaju pod svoju vlast.

Jaka mrnja protiv bogatih iznosi se i u poznatom slavenskom apokrifu Hod Bogorodice po mukama u kojoj je iskazano duhov- no stanje ugnjetenih slojeva. Ovdje se kao kazna za zelenae (lih- vare) odreuje vjeanje naglavake. U uarenoj masi su postavljeni okrutni kneevi, episkopi, patrijarsi, srebroljupci koji uzimaju ka- matu od svoga zlata.68

Pod utjecajem miljenja da je imovina od avola, da su bogatai grenici koji e otii u pakao, da e samo siromani spasiti svoju duu, prihvaene su tendencije za udaljavanjem od materijalnih do- bara, raskone odjee, bogatih jela, jednom rjeju promovisan je asketski nain ivota.

Ove propovjedi svakako nisu mogle proi bez utjecaja na dru- tveni ivot, na okolinu u kojoj su ivjeli i djelovali bogomili.

Dovoenje pod sumnju vjenost vladavine careva, velikaa i klera, prirodno da nije moglo a da ne ohrabri potlaene mase da smelije razmiljaju o neem boljem i da preduzmu inicijative za promjenu stanja u kojem su se nalazili. Tako se, promjenama koje su se desile u porodinom i moralnom ivotu, jaanjem graanskog

66 A. Dimitar, str. 276. 67 A. Dimitar, str. 277. 68 A. Dimitar, str. 279-280.

27

i crkvenog ropstva, rodilo nezadovoljstvo naroda koje je izraeno kroz pobune i neprijateljsko raspoloenje protiv novog poretka.

Po naem miljenju u okviru ovih utjecaja moemo traiti i pronai socijalni karakter ovog veoma monog pokreta.

4. Dimitar Angelov smatra da je povoljna osnova za raanje here-

ze u Bugarskoj tokom X vijeka stvorena ne samo prisustvom opozicije protiv zvanine ideologije, ve i iz jednog drugog razloga prema kojem treba usmjeriti panju, a to je zbog irenja pismenosti i vaspitanja meu narodom. On pie: Ali ovo irenje pismenosti i obrazovanja moe dobiti i drugi pra- vac i svojim sadrajem se vratiti protiv svetenstva i vlastele i dobi- ti formu hereze. Obrazovani Bugarin koji je znao pisati i pjevati bio je u stanju ne samo da izabere i prihvati ono to propovijedaju ljudi crkve, ve i da protestuje protiv njih, kada na drugi nain inter- pretiraju sveto pismo. On je bio u stanju da obrazloi i suprotne stavove, da pie i govori iz due, da se suprotstavi onome to dolazi odozgo.69

d. Rasprostranjenost

Problem predstavlja i odgovor na pitanje gdje se zapravo rodila bogomilska doktrina. Miljenje da je pop Bogomil zapoeo propo- vijedati herezu na tlu bugarske zemlje je isuvie uopteno i moe nas odvesti u razne krajeve bugarske drave X vijeka, ukljuujui Miziju, Trakiju i Makedoniju. Meutim, postoje dovoljni razlozi da se prihvati stav da je jedan od glavnih centara u kojem je pop Bo- gomil, zajedno sa svojim uenicima, propovijedao herezu bio ne- gdje u jugozapadnom dijelu bugarske drave, odnosno na prostoru

69 Dimitar Angelov, Bogomilstvoto v Blgarija, Sofija, 1969. str. 117.

28

dananje Makedonije. Prema Ostrogorskom, bogomilizam je pustio duboke korijene u Bugarskoj, odnosno u Makedoniji.70

Za vrijeme vladavine cara Petra, ija je prestonica bila u Pres- lavi, ove oblasti su bile najudaljenije od centralne i vjerske vlasti. To je dalo priliku da se mnogo lake i bre ire pogledi suprotni stavovima zvanine crkve.

Jedan siguran izvor ukazuje na to da se tokom X vijeka u ovim oblastima javila hereza. U ivotopisu Klimenta, koji je napisao vi- zantijski arhiepiskop Teofilakt, stoji da je nakon njegove smrti nje- govo stado zahvatila loa hereza. Pominje se i Sveti Naum koji je djelovao u ovim krajevima.

Potrebno je naglasiti da je u jugozapadnom dijelu bugarske dr- ave tokom X vijeka ivio znaajan broj pagana. A paganizam je, kao to je dobro poznato, bio veoma povoljan za nastanak bogomi- lizma. Osim pagana u ovim oblastima krajem X vijeka bilo je i Jermena, kao rezultat kolonizatorske politike cara Vasilija II (976-1025), koji je tokom 988-989. godine naselio znaajan broj jermen- skih kolonista u makedonske oblasti kako bi pojaao sjeverne gra- nice. Meu njima bilo je i pavliana. Susret sa pavlianskim duali- zmom predstavlja povoljnu osnovu za raanje bogomilizma koji je po svom osnovnom smislu veoma blizak pavlianizmu.

Nije bez znaaja ni injenica da su jugozapadni dijelovi bugar- ske drave X vijeka, kao rezultat aktivnosti Klimenta Ohridskog i njegovih studenata, pretvoreni u jednu od glavnih obrazovnih sre- dina kulturnog buenja. Ovo je bila jo jedna znaajna premisa za javljanje bogomilizma kao doktrine koja se ispoljavala ne samo kroz formu spontanih narodnih pjesama ve i kroz poznavanje sve- tih knjiga.

Okolnosti pod kojima su jugozapadni dijelovi bugarske zemlje postaali centri bogomilizma, mogu se objasniti njenim irenjem tokom vjekova koji dolaze. Tamo su formirane prve vjereske here- tike optine protiv kojih je vlast bila primorana ratovati. O snazi 70 Ostrogorski, Georg, Historia e perandoris bizantine, Tiran, 1997, str. 182.

29

bogomilskog pokreta u ovim oblastima govore toponimi sauvani do danas kao to su: Torbai, Bogomila, Kuduerci, Bogoslov, Bo- gosloven, Jeremija i sl.

e. Istorija

Poetke propovijedanja bogomilizma najvjerovatnije moemo

traiti u prvoj etvrtini X vijeka, ali prve i sigurne dokaze o ovoj doktrini nalazimo u pismu carigradskog patrijarha Teofilakta u ko- jem odgovara na pitanja bugarskog vladara Petra u vezi stava koji treba zauzeti prema propovjednicima hereze u njegovoj zemlji. Ovdje su opisana devet osnovnih vjerovanja ovih heretika, bez na-voenja ko su bili njihovi glavni propovjednici i koje su razlike imali u odnosu na stavove prethodnih heretika. Po njemu, ova nova hereza je, u stvari, mjeavina maniheizma i pavlianizma. Ovo svoje ubjeenje potkrepljuje nizom injenica i, istovremeno sa de- maskiranjem, upuuje kletve protiv nekada poznatih propovjednika maniheizma i pavlianizma. Kako izgleda, carigradski patrijarh nije dobro poznavao sutinu ove doktrine i vidi je kao jednostavan nas- tavak dualistikih hereza u Bugarskoj.71

Za razliku od nepotpunih i shematskih podatakaTeofilakta, dokazi koje u Besjedi o novoj herezi (krivovjerju) iznosi Kozma su svjei i vrlo pouzdani (vjerodostojni). Oni jasno pokazuju da ona predstavlja izvorni dogaaj koji se javio na tlu bugarske zemlje. Osim ovoga, kod Kozme nalazimo i prvu vijest o njenom glavnom tvorcu. To je bio bugarski pop Bogomil.

Dalje, na Sinodu Borila (1211) proklinju se, zajedno sa ueni- kom Mihailom, i njegovi sljedbenici Teodor, Dobri, Stefan, Vasil i Petar. U jednom ruskom izvoru iz XI-XII vijeka itamo da je bio jedan pop po imenu Bogunemil koji je sa uvredama govorio o bo- anskom krstu: 'Ako neko namjerno ubije sina cara, moe li biti drag caru?! Govorio je i ovo: 'Ako se molite i ljubite krst, isto tre- 71 Angelov Dimitar str. 142; Vidi i Ostrogorski, Georg, Historia e perandoris bi- zantine, Tiran, 1997, str. 154.

30

ba da se molite i ljubite magarca, jer je Hrist jahao magarca'. U jednom ruskom indeksu iz XV vijeka pominje se Bogomil kao otac i uitelj popa Jeremija. (Angelov, Dimitar, str. 44.)

... Nakon smrti cara Petra sjeveroistona Bugarska je pala pod

vlast Vizantije (971). Centar drave je premjeten u jugozapadni dio. Upravljanje su dobila etiri sina komite Nikole: David, Mojsi- je, Aron i Samuil. Oni su oslobodili okupirane sjeveroistone obla- sti i uspostavili prethodno stanje. Poslije smrti svoja tri brata, Sa- muil je jo vie proirio svoje teritorije. Poela je borba na ivot i smrt sa Vizantijom. Bilo je vie bitaka. U toku 1014. godine Samu- il je umro. Sa njegovim nasljednikom na elu Bugari nisu bili u sta- nju da se bore protiv jaeg i odlunijeg neprijatelja. Godine 1018. vizantijski car Vasilij II zauzeo je Ohrid.

Ima potvrda da je tokom ovog perioda bogomilizam bio dosta rairen i da je Samuil vodio meku politiku prema pripadnicima ove doktrine. Govori se o narodima prevarenim bugarskom, masilijan- skom i bogomilskom herezom koja se proirila u Miziji, Albaniji, Dalmaciji, Iliriku i Srbiji.

Vani dokazi se nalaze u ivotopisu Ivana Vladimira. U uvod- nom odlomku srpski knjaz je prikazan kao slavna linost zbog niza dobrih djela. Izmeu ostalog, njemu je pripala slava i zbog toga to je unitio bogomile i heretike masilijane, to je istrijebio njihove prevare i obnovio pravu vjeru.

Izmeu 1014. i 1185. godine, vie od jednog i po vijeka, bugar- ska drava je potpala pod vlast Vizantije. Ove okolnosti su utjecale da je ojaao bogomilski pokret i doktrina. O ovome svjedoi veliki broj izvora koji nas vode do druge polovine XI vijeka. U bugarskoj apokrifnoj hronici primijetan je utjecaj bogomilske doktrine. Tako se porijeklo bugarske drave povezuje sa prorokom Isaijem, koji se uz Boje doputenje, popeo na sedmo nebo i dobio naredbu od Bo- ga da ode meu Bugare i povede ih u odreenu zemlju. Nakon to-

31

ga, govori se ovdje, uo sam jedan glas koji mi je poruio neto drugo: Isaije, moj dragi proroe, idi na zapad do najviih strana rimkog carstva, meu jednom treinom Kumana, zvanih Bugarima, i nastani zemlju Karvunsku koju su napustili Rimljani i Grci.

ak i tvrdnja da su car i ena bezgreni potpuno je u skladu sa asketskim shvatanjem. Dalje, za vladare Arona, Mojsija i Samuila, kae se, da ih je rodila Sveta Marija proronica, a da je cara Aspa- ruha odrala krava.

U direktnoj vezi sa bogomilskom propovijedi, pokrenutoj po- etkom XI vijeka u dijelovima Vizantije 1027. godine, proglaeno je pet anatema koje su u obzir uzele osnovna shvatanja heretika: nepravoslavno shvatanje Trojstva, dualistiko poimanje i dr. Pro- glaavanje ovih anatema je jasan pokazatelj da je vizantijska crkva shvatila da sa pojavom bogomilizma dolaze ozbiljne prijetnje i da se treba dobro pripremiti kako bi bio uniten a njegovi sljedbenici rastureni.

Tokom druge polovine X vijeka na balkanskim prostorima Vi- zantije postalo je popularno ime bogomil, dok se u Maloj Aziji to desilo jo ranije.72 Jugozapadni dio bive bugarske drave ili dana- nje Makedonije ostao je biti glavni centar irenja ove hereze. Bogo- mili ovdje nisu trpjeli samo od vlasti vizantijske crkve, ve i od krstaa koji su krajem XI vijeka marirali prema Jerusalimu. Sve se ovo deavalo u vrijeme kada se bogomilizam protezao od Plovdiva pa do najjunijih dijelova Trakije.

Sredinom XI vijeka bogomilizam se proirio i u dijelove Vizan- tije u Maloj Aziji. U ovo vrijeme bogomili su jako i aktivno propo- vijedali i poduavali stanovnitvo ovih krajeva temama Opsikon, Kivereoten i Trekoezion. Heretici Male Azije se zovu krstjani ili hristopoli (graani Hrista). Osim ovih imena, ovdje se javlja i naziv bogomili. Tako su zvali heretike Teme Kivereoten (najjuniji dio Male Azije, odnosno zaliv Atalije), kao i u drugim djelovima zem- lje. To govori o stepenu popularnosti bogomilskog imena. Pored ovih imena u Maloj Aziji tokom XI vijeka javlja se jo jedno do- 72 Angelov Dimitar, str. 371-372.

32

mae ime. Ovdje je poznato kao ime fundigiagiti ili fundaiti, to znai torbonoci a koje je poznato u Temi Opsikon. Ovo ime nisu izmislili sami heretici, ve njihovi protivnici. Osim imena krstjani, bogomili za heretike ovih dijelova Vizantije u upotrebi je i ime masalijani.

Izvori jasno govore da se na Balkanskom poluostrvu i u Maloj Aziji bogomili dijele na savrene i obine. Prvi ive jedan teak asketski ivot i bave se objanjavanjem svojih stavova. Oni su naj- bolje, ak do detalja, poznavali svoju ideologiju. Drugi su, u najve- em broju, bili sljedbenici prvih. Oni mogu, nakon dobrih pripre- ma, prei u redove savrenih.

Bogomili su, isto kao na Balkanu, i u Maloj Aziji bili podvrg- nuti velikim progonima. Izvori govore o hereticima vezivanim lan- cima kako bi priznali svoja vjerovanja i stavove. To potvruje svi- repost i odlunost vlasti da ih tretira kao najopasnije kriminalce.

Posebni sudovi protiv propovjednika hereze, kao onaj protiv Nila (1092), potom protiv Vlehernita, protiv monaha Vasila u pri- sustvu 12 apostola i najviih vojnih starjeina i njegovo spaljivanje na lomai na carigradskom hipodromu (1111), jasno govore o to- me. Protiv njih su voene istrage, prisiljavani su da napuste svoje uvjerenje, odreivane su im kazne, ak je u tome angaovan i sam car Aleksej Komnen I.

O nivou i snazi kojom se irila hereza dovoljna su sljedea dva podatka. Prema Ani Komneni, Vlahernit, ne samo da je prevario mnoge ljude, ve je uspio ubijediti mnoge poznate porodice pres- tonice. Dok je monah Vasil, prije spaljivanja na lomai, na poziv da napusti svoja uvjerenja u zamjenu za slobodu, odgovorio da je ...spreman da ue u vatru i da umre hiljadu puta, a da se ne bi od- rekao onoga u ta vjeruje.73

I nakon svih mjera koje je preduzeo car Aleksej Komnen, i pored toga to izvori ne govore o njihovim aktivnostima, bogomili su se ipak irili na svim stranama carstva i dobijali naklonost mla- dih. Bogomilizam je poeo ulaziti i u monake i crkvene sredine 73 A. Dimitar, 382-402.

33

privlaei i ljude iz visokog svetenstva. Kao rezultat toga sredi- nom XII vijeka poelo se ponovo govoriti o ovoj doktrini i opet su zapoeli progoni.

Godine 1140. i 1143. visoki sud Sinoda osudio je jednog igu- mana, dva episkopa, 3 monaha, jer su posjedovali zabranjenu litera- turu i propovijedali heretike ideje.

U odreenim oblastima, kao u Meglenu u Makedoniji, bogomi- lizam je poprimio neoekivano vanrednu veliinu i obim. Prema i- votopisu episkopa Ilariona Meglenskog, utjecaj heretika je bio to- liko snaan da je ak i imperator Mihail Komnen bio spreman da napusti vjeru istine, da se nije ukljuio episkop i da nije kod nje- ga pojaao pravoslavlje. Ilarion je dobio posebnu naredbu od sa- mog imperatora Manuela Komnena, u kojoj apeluje da od bogo- milizma treba poistiti cijelu teritoriju Vizantije. Imperator Manuel Komnen i njegovi saradnici bili su zadovoljni kada su bogomili bacani u tamnice, protjerivani iz zemlje, i nisu se zaustavljali sve do njihovog fizikog unitenja.

I pored svega toga bogomilizam nije iskorijenjen. Njegovi pro- povjednici su se nastavili iriti po selima i gradovima. U jednoj iz- javi uvenog vizantijskog tumaa zakona, Todora Valsamona, pisa- noj izmeu 1170-1180. godine u vezi njegovih komentara Nomo- kanona, govori se da je u to vrijeme u dijelovima carstva bilo utvr- enja i drugih oblasti koje su bile inficirane bogomilskom herezom. Bogomili su aktivno djelovali sve do June Trakije, poluostrva He- rsonesa kod Galipolja, duboko u Maloj Aziji. U drugoj polovini XII vijeka po prvi put se javlja i ime pataren upotrebljavano za bo- gomile na Balkanu, naroito za one u Bosni.

Uprkos progonima i prijetnjama za vrijeme vladavine Manuela Komnena (1143-1180), osnovano je nekoliko vjerskih optina sa svojim rukovodiocima na elu. Jedna od njih je bila u Carigradu i po svemu sudei bila je povezana sa aktivnostima Vasila. Ipak, glavne i najpopularnije su bile optine dragovita i bugara, obje u

34

Makedoniji, prva zagovornik apsolutnog dualizma i druga neo suzdranija.74

Tokom druge polovine XII vijeka bogomilizam je doivio pro- cvat i u srpskim zemljama. Uznemiren propovijedanjem bogomila, srpski upan Stefan Nemanja (1168-1196), odluio je sazvati Sabor na kojem bi osudio njihovu doktrinu, a pomo je dobio od najviih predstavnika crkvene vlasti. Heretici su demaskirani, izloeni ana- temi i protiv njih su preduzete najotrije mjere. Neki su osueni na smrt spaljivanjem, drugi su prognani, a treima su odreene raz- liite kazne. Oduzeta im je imovina i podijeljena siromanima.

Osim u Srbiji, krajem XII vijeka bogomilizam se proirio i na Bosnu, u kojoj su bogomili poznatiji po imenu patareni, i u mno- gim evropskim zemljama, uglavnom u Italiji i Francuskoj, u jed- nom pravcu, te prema Rusiji, u drugom pravcu.

Godine 1187. godine stvoreno je drugo bugarsko carstvo. To- kom vladavine Asena I, a posebno Kalojana (1197-1207), isto kao i u vrijeme Samuila, zbog okolnosti u kojima se zemlja nalazila, us- postavljen je mir, jedan vid saveza izmeu heretika i vlasti koji e se zavriti ubistvom ovog posljednjeg i dolaskom Borila (1207-1218) na presto.

Sinod iz 1211 godine, kjoji je sazvan na zahtjev Borila, a na ko- jem je formuliran niz anatema protiv bogomilskih heretika, govori ne samo o angaovanju cara i crkve protiv njih, ve i o visokom stepenu irenja pomenutog uenja. Nakon Borila, car Ivan Asen II (1218-1241) zapamen je po miroljubivom stavu i politici razu- mijevanja prema bogomilskom pokretu.

Tokom XIV vijeka u Bugarskoj je roena sklonost ka jednom krajnje ekstremnom vjerskom praznovjerju. Uvrstilo se vjerovanje da zemljom vladaju zli duhovi i demoni koji prouzrokuju bijedu ljudi i nagone ih na grijeh i zloin. Ovo vjerovanje je najbolje is- kazano u ivotopisima ovoga perioda. Naime, na poetku svakog ivotopisa (biografije) velika panja poklanja se ulozi avola i njegovih demona koji obavljaju opaka i crna djela kako bi unitili i 74 A. Dimitar, str. 402-403.

35

savladali ovjeka. Ovo snano vjerovanje o negativnoj ulozi avola imalo je solidnu osnovu u dualistikim pogledima pavliana i bo- gomila prema kojima je ovozemaljski svijet carstvo kojim upravlja Satana.

U vezi pomenute tendencije kroz praznovjerje se irilo i mi- ljenje da postoje arobnjaci koji djeluju po zapovijesti avola. Raz- nim magijama i udima objanjavaju se mnoge katastrofe i teak ivot, koji su bili predodreeni. irenje vjerovanja u magije i demo- ne usko je povezano sa oivljavanjem starih paganskih tradicija.

Pored njih, u Bugarskoj ovoga vremena, pojavila su se jo dva vjerovanja koja su svakako pripadala herezi: isiaizam, ija je su- tina bila obnova direktne veze sa Bogom kao u vremenu kad je on bio u raju i filozofko-teoloka doktrina koja je kao osnov uzimala energiju Boga.

Prvi su propovjedali razliku izmeu biti i sutine boije energije i kako se odnosi izmeu ovjeka i Boga mogu povratiti pomou je- dnog temeljnog asketizma, drugi su bit i energiju Boga vidjeli kao jedinstvo koje se ne moe odvojiti.

Istovremeno, pisani izvori potvruju oivljavanje bogomilizma u selima june Trakije i Makedonije, u manastirima Svete Gore (Atosa) koji su u to vrijeme pripadali Vizantiji. Protiv dva sluaja pokrenuti su sudski procesi. U drugom sluaju osuenima su spa- ljena lica usijanim eljezom i nametnuto im je progonstvo.

I pored toga to su nastavljene represije protiv propovjednika i njihovih sljedbenika, bogomilizam nije uguen. Nastavio je ivjeti u novim oblicima, sada sa veim naglaskom na Trnovo, glavni grad bugarskog carstva. To nije moglo biti prihvaeno od strane pravo- slavne crkve. Na jednom Saboru sazvanom 1360. godine u carskoj palati, u prisustvu samoga cara, dva njegova sina, patrijarha Trnova i mitropolita glavnih gradova, na smrt je osuena grupa heretika, a potom kazna preinaena i smanjena na doivotno progonstvo iz zemlje. (Angelov, Dimitar, str. 509) I u susjednim srpskim zem- ljama voena je otra borba protiv heretika bogomila, ovdje pozna- tih pod imenom babuni.

36

Kasnije, naroito prodorom Turaka na Balkan, utjecaj bogomi- lizma se smanjuje da bi na kraju ostao samo u toponimima, apokri- fima i legendama kao odjek jednog otpora i hrabrosti da se druga- ije misli, kao dokaz o ljudskom nastojanju da bolje sazna svijet, da pronae efikasne puteve i naine kako bi smirio duu i tijelo, kao gost na ovom i vjean itelj na drugome Svijetu.

Ja se pridruujem onoj manjini koja vjeruje i pokuava dokazati da je ova doktrina, zapravo hereza, dualizam i nain da se objasni svijet na dva principa, kao odlika ljudskg duha u kojem u vjeitoj i nepomirljivoj suprotnosti ive esi (avo) i uni (Bog).

Polazei od ovog logikog stanovita oni misle da bogomilizam nije nestao, ve je nastavio ivjeti, uz taktiko povlaenje u odnosu na hrianstvo, zbog nedostatka osnovne energije, da bi stigao do naih dana. Tako, Barleti govori o bugarskim hereticima, vjerovat- no je rije o Torbeima Reke kod Debra, koji su sudjelovali u sna- gama Skenderbega u odbrani tvrave Svetigrad (1448). Drugi, u Bosni ovu granicu pomjeraju sve do XVIII-XIX vijeka, a ja u po- kuati dokazati da bogomilizam u Gori i sada nastavlja ivjeti kroz nain razmiljanja i djelovanja njenih stanovnika, Torbea.

Slika br. 1: Bogomilizam u periodu od X XIV vijeka

37

... to se tie prisustva bogomilizma na albanskom prostoru, i

pored kategorikog poricanja Dom an Zefa75 i efeta Hode,76 sve okolnosti ukazuju na to da se ova hereza i ovdje razvila i da se dugo odrala. Kako se Albanija mogla spasiti ove epidemije kad znamo da se u njenom okruenju nalaze Makedonija, Italija, Srbija, Bosna, zemlje u kojima je cvjetala hereza? Sama injenica da je Al- banija bila tranzitna zemlja bogomila i bogomilskog pokreta je sas- vim dovoljna da se ne padne na nivo kategorikog poricanja posto- janja hereze.

Daleko od oiju hrianskih centara i centralne vlasti, ove sredi- ne su bile idealne za propagandu i prakticiranje ove doktrine. Dru- ga istorijska okolnost koju treba uzeti u obzir je ta da su albanski predjeli gotovo jedan vijek bili pod bugarskom okupacijom i da je tokom vladavine cara Samuila (997-1014) na albanskoj i dalmatin- skoj teritoriji bogomilizam imao jaku potporu.

Olga Zirojevi u svojoj studiji posveenoj kriptohrianstvu pod naslovom Alahovi hriani dolazi do zakljuka: Proces isla- mizacije domaeg stanovnitva na balkanskim i drugim prostorima Osmanskog carstva nije iao ni brzo ni jednostavno. Prolazio je kroz vie etapa u kojima su novi muslimani nastojali da sauvaju veze sa starom verom; najdrastiniji oblik uvanja stare vere bio je kriptohrianstvo, a jo rasprostranjenija je bila 'nezavrena isla- mizacija'. Postoji miljenje da je moda bolje govoriti o stepenima kriptohrianstva nego o nesavrenoj konverziji ili o pomeanoj re- ligiji (koristi se i naziv oblici verskog sinkretizma). I dok su se u prvom sluaju tajno sledili hrianski propisi, u drugom su se javno uvali stari praznici i obiaji, uz korienje svog dotadanjeg 'ne- vernikog' jezika. Meu njima je, meutim, teko povui jasnu granicu. Otuda, kao da su u pravu francuski istoriari B. i L. Ben-

75 Hoxha, Shefqet, Krkime pr besime n Lum, Tirana, 2005, str. 71. 76 Hoxha, Shefqet, Shqiptari Sinan Pasha i Topojanit, Tirana, 2005, str. 150-151.

38

nasar kada preobraenike na islam (renegate) nazivaju Alahovim hrianima (Les chretiens d'Allah).77

Ovaj fenomen u svom klasinom obliku poznat kod Albanaca, rairen po itavom Balkanu, tipian za prostore u kojima je cvjetao bogomolizam, nije se mogao odvojiti od kriptopaganizma koji je bio jedna od osnovnih odlika bogomila. Ne znam kako je mogue da Albanci ostanu izvan ovog okvira kad je poznato da su oni glav- ni nosioci ovog fenomena.

Bugarski akademik Jordan Ivanov pie: Neki Torbei u Make- doniji, posebno kriptokriani u Albaniji, pod utjecajem muhame- danizma, ak su do danas sauvali udnu mjeavinu dvovjerstva. Prihvatanjem dualistike doktrine mnogo ranije su pronali jak od- sjaj na izvorima. Zbog toga su neki nedovoljno informisani hroni- ari i polemiari, upoznati samo sa spoljanjom stranom dogmatike ove doktrine, unose zabunu i oko imena sekti. U najveem broju sluajeva oni operiu uoptenim pojmom 'bogomil' kako bi oznaili dualistike skupine u Bugarskoj.78

Gasper ini u svojoj knjizi Episkopija Skoplje-Prizren kroz sto- ljea objavljenoj u Zagrebu 1992. godine pie o nastanku, irenju i i o kanjavanju hereze bonozijana u Dardaniji u IV i V vijeku nove ere.

Jedino istraivanje bogomilizma u Albaniji je ono Dimitra u- teriija objavljenom u asopisu Studime historike 2 u Tirani 1980. godine pod naslovom Biljeka o srednjovjekovnoj herezi u Albaniji (str. 111-222).

Ne zadravajui se na veini izvora koje on koristi i injenica- ma koje iznosi, izdvajamo neke njegove stavove, kao to su: 1. Bo- gomilizam je pitanje koje nije beznaajno u istoriji Albanije. (str. 119) 2. Albanija je bila jedno od podruja gdje se javila hereza jo u doba krize sistema robovlasnika u IV i V vijeku. 3. Na pragu 77 Zirojevi, Olga, Alahovi hriani, Republika, Beograd, 2002, br. 282-283. Vidi i Hekard: Historia dhe prshkrimi i Shqipris s eprme ose i Gegris, Tirana, 2008, strf. 427-428. 78 Ivanov, Jordan, Bogomiliski knigi i legendi, Sofija, 1970, str. 33.

39

nove hereze u godinama ikonoboraca (728-843) Albanija je bila meu vodeim zemljama u borbi protiv ikona. (str. 201) 4. Alba- nija je, zajedno sa Makedonijom, bila geografski epicentar pokreta nove hereze u Evropi. (str. 205) 5. Postojanje hereze u Albaniji se i danas moe potvrditi u onomastici. (str. 206-208) 6. Pretpos- tavlja se da je hereza bila jedan od faktora koji je utjecao na pojavu albanske pismenosti. (str. 200) 7. U Albaniji je bogomilizam po- znat po imenu novicijani. (str. 206) 8. Posljednji tragovi hereze u Albaniji, kao i u susjednim zemljama, sreemo sve do XVII vijeka. Tada je Mark Skura, arhiepiskop Draa, preobratio u katolianstvo dva sela heretika (Mirak i Polis) u okrugu Elbasan (danas u okolini Librada). Ovo se dogodilo 1640. godine. (str. 219)

Prema naem miljenju i motiv bacaa sjemena, zidna slika iz- vanredno realizovana etkicom Onufra, je jasan dokaz utjecaja bo- gomilskih apokrifa, gdje se Hrist javlja kao sija udotvorac, dok apostoli Petar i Endija kao njegovi orai.79

Kada je rije o prisustvu bogomilske hereze u Albaniji, kao do- kaz osobite vanosti je onaj iz 1298. godine, kada preko jednog pa- pinog pisma saznajemo da se hereza proirila i na biskupije Draa, Bara i Raguze, i dalje na sjever. U pismu se daje naredba arhiako- nu Draa da se bori protiv hereze kako bi bila unitena. Ostali po- daci koji su direktno vezani za herezu govore o njenom irenju u Al baniji te o saradnji izmeu albanskih heretika sa onima iz Bosne.80

Istu stvar je potvrdio i jedan zapadni anonimni posjetilac Albanije koji je 1308. godine boravio na ovom prostoru, i koji je, izmeu ostalog, zapisao: Ljudi ovih oblasti nisu ni samo katolici, ni samo izmatici.81 efet Hoda otvoreno kae: Jedno pitanje koje treba dotai je i odnos izmeu bogomilizma i islama u oblasti Ljume.82 U osnovi ostaje na pozicijama Dom an Zefa prema ko-

79 Vasilev, Georgi. Citirano djelo, str. 33. 80 Shuteriqi, Dhimitr. Shnim mbi herezin mesjetare n Shqipri, Studime his- torike 2, Tiran, 1980. str. 213. 81 Shuteriqi, Dhimitr. Isto, str. 214. 82 Hoxha, Shefqet, Krkime pr besimeisto.

40

jem su albanski predjeli, ukljuujui i Ljumu, bili imuni od ove opasnosti, kada nie zakljuuje: Sa vjerskog aspekta bogomilizam nije nimalo utjecao na islamizaciju stanovnitva Gore, a jo manje onoga u Ljumi. 83

Slino naim tvrdnjama, a suprotno ovoj logici, uterii poten- cira: Potrebno je razmotriti kakvu je ulogu imao ovaj faktor (bo- gomilska hereza) i na islamizaciju Albanije.84 Dok Petrika Thn- gjilli, kojeg na nae uenje efet Hoda citira za neto suprotno, nije se mogao, u skladu sa naim miljenjem, jasnije izraziti, kad kae da su bogomili svojim djelovanjem ...stvorili prostor balkan- skim narodima da prigrle islamsku vjeru.85

Smatramo da ni Ljuma, kao dio albanskog prostora, u kojoj je prisustvo bogomilizma vie nego dokazano, ne moe biti izuzetak. Budui da se nalazi na idealnoj raskrsnici susretanja ljudi, robe i ideja, nije mogla izbjei kontakte sa razliitim ideolokim, politi- kim, filozofskim i vjerskim utjecajima koji su se ovdje ukrali. Lju- ma se nije mogla spasiti ove infekcije budui da je gotovo etiri stoljea naizmjenino padala pod vlast Bugarske, Vizantije i Srbije, u vremenu kada je bogomilizam bio jako rairen i kada je borba protiv njega bio najvei problem crkve i drave. Nije se mogla spa- siti, jer su sva naselja, izuzev Kuksa, bila pod jurisdikcijom pravo- slavne crkve, a bogomilizam bio frakcja, odnosno sekta hrian- skog obreda. Dalje, kako je bilo mogue da se Ljuma spasi kada se granii dvjema oblastima zaraenim ovom doktrinom, kao to su Gora i Debar.

Konano, kako bi se utvrdilo kao neutemeljeno kategoriko po- ricanje, dovoljno je citirati samog . Hodu koji kae da ...je ak i danas planinac iz Ljume vei poklonik politeizma, odnosno paga-

83 Krkime pr besime, Cit. str. 272 84 Shuteriqi, Dhimitir, Isto, str. 205. 85 Thngjilli, Petrika, Shqiptart midis lindjes dhe perendimit I, Tiran, 2002, str. 336.

41

nizma, nego islama.86 Ovo dvovjerstvo, kriptopaganizam, bio je tipian za heretike, odnosno bogomile.

to se tie kvaliteta ove pojave, ne moemo kazati nita ukoliko ne uzmemo u obzir istorijska kretanja i ako Ljumu ne posmatramo kao jednu od najvanijih oaza u kojoj je dolo do viebrojnih etni- kih promjena.

Ve je prihvaeno miljenje da je dolo do napretka procesa ro- manizacije u nekim oblastima Dardanije nakon rimskog osvajanja koje je trajalo nekoliko vjekova. Prema Noelu Malkomu jedna tak- va oblast je razdvalaja rane Bugare i Srbe i latinogovornike koji ni- su bili odmah uniteni, ve su, naprotiv, bili ojaani novim izbjeg- licama pridolih iz sjevernih oblasti. Ovom barijerom, kojom je onemoguen kontakt izmeu Srba i Bugara, istraivai objanja- vaju postojanje velikih razlika izmeu srpskog i bugaro-makedon- skog jezika.

Ovi govornici latinskog su na ovaj nain formirali iroku gra- ninu zonu izmeu Bugara i Srba. Zatitna kruna vrhova Kosova moda je bila od koristi za njih, jer je planinski rimski put od Ko- sova do albanske obale sa nekoliko latinskih toponima sauvanih do danas, kao to je npr. Puka, izvedena od 'via publica' moe povezati sa drugim dijelovima latintine.87

Ovo naglaava i Jakov Mile koji, govorei o utjecaju rimske okupacije na ilirskom prostoru, pie: Njihov utjecaj se rairio na sve etiri strane svijeta, ali nije u potpunosti romanizirao stanov- nitvo koje je ivjelo u njemu. Ovaj utjecaj nije bio podjednak u svim dijelovima, negdje se osjetio vie a negdje manje. Njegov smjer kretanja poklapa se sa onim kojim su ile vojne legije. Dakle, slijedio je primorski put i puteve na kopnu koji topografski ne ometaju prolaz.88

O istom fenomenu abej kae: Sa jakim politikim i vojnim ureenjem koje je Rim donosio svugdje, izvrena je romanizacija 86 Hoxha, Shefqet, Krkime pr besimestr. 27. 87 Malcolm Noel, Kosova nj histori e shkurtr, Prishtin-Tiran, 2001, str. 27. 88 Mile, Jakov, Raca shqiptare, Tiran, 1995, str. 64.

42

zemlje i u Ilirikumu se proirila latinska kultura i jezik. I on, meu faktore koji su imali najvei utjecaj u ovom procesu, nabraja: mre- u puteva koje su Rimljani gradili za vojne potrebe, vojne centre i njihove kampove, rimske tvrave, vojne veterane koji su od strane drave nagraivani komadom zemlje na kojem su se nasta- nili a koji su najee bili lokalni romanizirani mladii, doseljenike i period vie od pet stoljea duge rimske vladavine.89

Svi ovi faktori su bili izrazito prisutni u Ljumi. Ljuma, vaan vor na putu Lissus Naissus Thesalonik, prije Puke se moe uzeti kao tipian primjer romanizacije. Rijetko gdje se moe nai toliko latinskih toponima i drugih tragova, koji su posljedica ovog procesa, na jednom tako malom prostoru kao to je trougao ur Kuks Koljosjan, to u stvari ini i srce Ljume.

Polina i Brut su bili dvije take za odmor i zabavu Rimljana. Kuks je bio centar preko kojeg su se non stop skelom na obje strane Bijelog i Crnog Drima prevozili putnici, vojne trupe, stoka, roba i drugo. Sve ovo su osiguravali i sluili posebni civili. Kod ljumske kule, na glavnom dijelu puta Lissus Naissus Thesalonik, grana- ju se dva strateka pravca: Dolina Vana Polog (Tetovo) i afa Koljosjan Kala e Dodes Debar. Latifundija (zemljini posjed) koloniziran na prostoru Gostil Nanga90 kao i rudnik ean bile su dvije take koje su imale vaan ekonomski znaaj i sluile za zado- voljenje potreba rimskih vojnih trupa. Banja Nanga govori o rim- skim stanovnicima ili romaniziranom sloju koji je ekonomski mo- gao priutiti ovaj luksuz.

Kako bi se obezbijedio ovaj strateki vaan i takorei vojniki trougao, sluila je kalaja Pece koja je bila i administrativni i crkve- ni centar, tvrava Gradite, Kaljaja Buat, rimska stanica u Dolini Vana kao i oblasna (policijska) stanica u uru. Na ovom prostoru se nalaze latinski toponimi Kuks, Udha Puka, Nderpuke, Brut, Va- na, Polina i dr.

89 abej, Eqerem, Hyrje n historin e gjuhs shqipe, Tiran, 1976, str. 113. 90 Przhita Luan, Kuksi vshtrim arkeologjik, Tiran, 2004, str. 43.

43

Razliiti izvori govore o slavizaciji Ljume. Ovu oblast Erem abej, zajedno sa Kosovom, Skadarskom Malesijom, Debrom i Korom, klasificira kao jednu od zona sa najveim utjecajem sla- ventine zbog dugih i intenzivnih kontakata sa njima.91 O ovome svjedoe mnogi slavenski toponimi i pozajmice u govoru Ljume92 i

91 abej, Eqerem, Hyrje n historin e gjuhs shqipe, Tiran, 1976, str. 142. 92 Od 31 sela ove oblasti potvrenih kao srednovjekovna naselja u turskim ka- tastrima 1571, 1591. godine (Pulaha, Selami, Krahinat e Sanxhakut t Dukagjinit gjat shekullit XVI, Studime historike 4, 1973, 181, 182.), 20 njih ima isto slavenske nazive (Gorna Gotica ili Paka, Pobrek, Dobro, Dolina Gotica, Virnica [Virica], Kudsa [Kodsa], tianic, ur, Bulin Dol ili Bardofic, Gabranica, Bogdanica, Kolosna, Dobroin, Morina ili Vijovi, Gamnja ili Milobost, Buslita, Lanita ili Trana, in Bera ili Sveti Nika, Kruofic, Muni [Moni]), 1 albanski (Buzalepur), 3 u slavenskoj form (Kukufic, Nankofic e Madhe, Nankofic e Vogl, Trualita), 2 vlaka (Pandala ili Pankala, Braan) i 4 koji se ne mogu lako odre- diti (alja, Tatza, Krynza, Buad.) Od oronima mogu se pomenuti Zminec, Galai ili Gjalic, Koritnik, i dr., ali su svakako i mikrotoponimi veoma znaajni i kara- kteristini. U Lomji smo identifikovali Kepi Shillaft, u Gostilu: Tarane (Kodra e Zabelit t Prem) (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Hoxha, Munair, Histo- riku i fshatit Gostil - Lokalitet Kuks, rrethi Kuks 1969, f. 2.), u Prbregu: Le- nica, Kroi i Bratit, Kanii, en Elija. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave Domi, Rifat, Historiku i fshatit Pobreg - rrethi Kuks 1969, f. 2.), u eanu: Ormane, Boilaz, pela e Bratit, Padina e Madhe, Padina e Vogl, Strg, Kroi i Zbinecit. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Gjuta, Handi, Historiku i fshatit Gjegjn - rrethi Kuks 1973, f. 6,7.), u Trenu: Planic, Pajeca, Lama e Kolovozit, Kroi i Vojvodes. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Korbi, Rexhep, Historiku i fshatit Trshen - lokaliteti Bicaj, rrethi Kuks 1969, f. 3.) U tini: Fua e Pa- kaave, Ara e Tejkit, Kroi Bu, Boe, Mali i Galices. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Axhami, Islam, Historiku i fshatit Shtiqn - lokaliteti Kuks, rrethi Kuks 1969, f. 2.), u Nangi: Kodra e Berujait, Zites, Podi, Zbori (AMK. Kutia Historikt re fshatrave. Onuzi, Enver, Historiku i fshatit Nang -Lokaliteti Bicaj, rrethi Kuks 1969, f. 1), u Gabrici: Livadet e Bogdanit. (AMK. Kutia e historik- ve t fshatrave, Gjana, Tasim, Historiku i fshatit Gabric - Bicaj, rrethi Kuks 1969, f. 1.) u Morini: Plainat, Kepi i Barakikes, Mali i Graditit, Proi i Plaines. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Shehu, Fteah, Historiku i fshatit Morinc - lokaliteti Qendr,1969, f. 2.), u Bardocu: Resnik, Kodra e Kamlenit, Padina e vogel, Maja e Koveces, Boka e Lenes, Lenite, Polje Bunari, Polje Husaj, Gradi-

44

ti, Kepi i Brakikes, Zabreg, Proi i Biskoves, Kodra e Golibrdes. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Shahu, Hasan, Historiku i fshatit Bardhoc 1963, f. 4.) u Kolosjanu: Mali i Pralit, Mali i Kumait, Mali i Belees, Kroji Stapec, Kodra e Dobranes (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Halilaj, Zeqir, Historiku i fshatit Kolosjan 1969, f. 2-3), u Domaju: Mana e Tetes, Soponek ((AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Domi, Rakip, Historiku i fshatit Domaj -lokasliteti Bicaj, Rrethi Kuks 1963, f. 6.) u Luni: oli i Dheneve. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Bruka, Dervish, Historiku i fshatit Lusn 1963, f. 3.) u Canaju: Ara e Jovanit, Bojdane, panski, Brati. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Kr- xhaliu, Xhemali, Historiku fshatit Canaj 1963, f. 2,3), u Mustafaju: Oradet, Be- le, Pod, Reka e Tejes, Kroji i Vojvodes, Trnabuka, Molet e Bratit, Raadoci, teku i Vikarit, Buza e Graditit, pela e Graditit, Zorita. (AMK. Kutia e histo- rikve t fshatrave,Zela, Gani, Historiku i fshatit Mustafaj - lokaliteti Bicaj, rrethi Kuks. 1963, f. 2, 3.) u Buatu: Oradet, Ropnie. (AMK. Kutia e histo- rikve t fshatrave, Hoxha, Zaim, Historiku i fshatit Bushat - lokaliteti Bicaj, rrethi Kuks. 1963, f. 1.), u Osmanaju: Kroji i pap Tushes, Raadoci. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Historiku i fshatit Osmanaj - lokaliteti Bicaj, rrethi Kuks. 1969, f. 1.), u Zal-Lusni: Ara e kavit, Varezat e Dues, Reka e Ujit t Bu- trices. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Korbi, Osman, Historiku i fshatit Zall - Lusn - lokaliteti Bicaj, rrethi Kuks. 1963, f. 3.) - U turskom katastarskom registru iz 1571, 1591. godine u nahiji Debar, prema nama, slavenski toponimi su Butrica, Nikosan, Kuki, Bardan, Dra, Lija, ir- an, Diragita (mahale Blotan, Radomir, Ceren) ulan, ajla (kiza, Kalis, Mlika.) U Guri: Pralit, Guri i poljakut, Spraon, Rodinat e Sojme (AMK. Kutia e histo- rikve t fshatrave, Shira, Ramadan, Historiku i fshatit Gurr - lokaliteti Bush- tric, rrethi Kuks. 1963, f. 3.), u kinaku: Livadet e Veledenes, Reka e Made, Reka, Ara e Kotare, Hodani. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Tosuni, Han, Historiku i fshatit Zall - Lusn - lokaliteti Bushtric rrethi Kuks. 1963, f. 2, 3.) u Paluu: Peretic, Kroi i Malavices, Sirodi, Ura e afkes (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Palushi, Selim, Historiku i fshatit Palushl - Lusn - lokaliteti Bush- tric rrethi Kuks. 1963, f. 2, 3.), U Matrandu: Kodra e Boanit, Brinja e Alio- vices (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Hareni, Xhelil, Historiku i fshatit Matranxh - lokaliteti Bushtric rrethi Kuks. 1963, f. 4, 5.), u Vili: Proi Rado. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Jata, Shefqet, Historiku i fshatit Vil - lokaliteti Bushtric rrethi Kuks. 1963, f. 1.), u Fatu: kala e ovekit, Pijavod, Fua Smreje. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Hoxha, Musli, Historiku i fshatit Fshat - lokaliteti Bushtric rrethi Kuks. 1963, f. 4.), n Buzamadi: Reka, Laa Vlki, Kroi i Zdumes, Livadi kaf, Kodra e Kumicit, Pust, Mali i Lenes. (AMK.

45

Kutia e historikve t fshatrave, Cena, Hasije, His- toriku i fshatit Buzmadhe - lokaliteti Bushtric rrethi Kuks. 1963, f. 2.), u aju: Reka e ajes, Letne, uri Pop, Kureli i Letne, Lieni i Letne, Carakol. (AMK. Kutia e historikve t fsha- trave, Gjini, Veli, Historiku i fashatit aj - lokaliteti Bushtric rrethi Kuks. 1963, f. 2.), u ee: Prohodi, Raje, Kodra e Boane, Ograda, Stanet e Boane (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Bajraktari, Ahmet, Historiku i fshatit Gjegje - lokaliteti Bushtric rrethi Kuks. 1963, f. 2,3.), U Brekinju: Proi i Mihait, Proi i Lavaditit, Proi i Selces, Kroi i Diovojces, Kroi i Mat Kejes, Kodra e rtecit, Kodra e Borovjanit, Borovjan, Kodra e Ilahines, Rraf- a e olit, Ledina e Proslopit, Mali i Lokites, Mali Noves, Ornejca e Liketit, Mali i Strbines, Ara e Lenes, Promkat e ata, Teferii, Kodra e Dolines (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Bajraktari, Dafku, Zenel, Historiku i fshatit Brekij - lokaliteti Shishtavec, rrethi Kuks. 1963, f. 1,2.), U Novom Selu: Luga, Reica, Gradit, Toroejce. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, B. Hamzi, Historiku i fshatit Novosej - lokaliteti Shishtavec, rrethi Kuks. 1962, f. 1,2.), u Topoljanu: Reka, Kika e Vrahit, Zastena, Matjca, Gryka e Ploes, Zanoges, Prroi i Kalaviit, Kodra e Polenes, Lendina e Radines, Mali i Osohes, Arat e Lasnecit, uri i Las- necit, Guri i Ploes, Toroica. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, upi, Ramadan, Historiku i fshatit Topojan - lokaliteti Shishtavec, rrethi Kuks. 1963, f. 3.4), u Turaju: Proi i kinakeve, Kroi i Vellkit (AMK. Kutia e historikve t fsha- trave, Basha, Vebi, Historiku i fshatit Turaj - lokaliteti Shishtavec, rrethi Kuks. 1969, f.3), u trezni: Guri i Ploes, Guri i Blates, Reka e trezes, Kodra e Gra- ditit, Kroi i Delices (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Osmani, Kambner, Historiku i fshatit Shtreze. 1963, f.2), u Nimi: Ara e Lenes. (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Llukovi, Neshat, Historiku i fshatit Nim - Zapod, rrethi Kuks. 1963, f. 1), u Kolovozu: Zite, Reka e trezes, Reka e Topojanit, Lazi e Verit, Lazi e Koljes, Guri i Lazit, Plajnice, Jaralnik, Orade, Lazije, Velemije, Bla- te, Plumbumlaka, Lofkam, Dafrokam. Doslavec, Bratalajke, Krdanojca, Zarovec (zavorec), Mijan, Bunare (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Nela, Halit, Historiku i fshatit Kollovoz - lokaliteti Shishtavec, rrethi Kuks. 1963, f. 1), u Resku: Kroi i Parecit, Kroi Tanu. Kroi Selites, (AMK. Kutia e historikve t fshatrave, Domi, Muhamet, Historiku i fshatit Resk 1970, f. 5.) - Neke od slavenskih pozajmica koje smo identifikovali u leksici albanskog na- rodnog govora u Kuksu u sferi svakodnevnih ljudskih djelatnosti su: otava, pra- it, kula, laka, pirajka, pogae, erep, poljak, inik, dajo, lomit, troh, troit, konop, mee, lis, brazde, pojate, ode, platke, platit, orl, prlak, karlic, police, ka- mare, vrahe, ume, opet, vie, kait, kajgane, postenice, razboj, kore, rasad, soj, l'ndine, rudine, orade, padine, potke, korit, grabit, m'ti, dremit, g'zof, pod,

46

njenoj duhovnoj kulturi. Vukodlak, Vampir pripadaju fondu sla- venske demonologije.93

Isto tako i podjela narodnog godinjeg kalendara po principu urevdanSredletoMitrovdanSredzimaurevdan (Shngjergj -mezi i vers-Shnmitr-mezi i dimritShngjergj) kao i dani pro- mjene godinjih doba kao to su Krstovdan, Boi, Blagovec i ur- evdan (Krstovi, Bozhiqi, Bllagoveci e Shngjergji) proslavljaju se u Ljumi. I samo ime be-ja, temeljna albanska institucija, je slavenskog porijekla od beda = prisila, prijetnja.94 Slavenski topo- nim Zbor = mjesto, skupina ljudi, u selu Nanga je jedini dokaz da je na prostoru Ljume postojala stara slavenska institucija skuptine (tradicija okupljanja Slavena na jednom mjestu).

U jednoj od balada zabiljeenih u Ljumi, jasno je naznaeno jedno naselje u kojem se nalazi mahala potura i Albanaca, u vri- jeme kada su oni zajedno ivjeli. Tu se pominje djevojka poturea i Potur Mahala.95 Bez sumnje da je rije o djevojci i mahali Torbea, zato to samoTorbee u Kuksu i okolini identifikuju kao poture. Neprihvatanje Hasanove majke da se njen sin oeni Mejremom, djevojkom potureom, govori o neprihvatanju i odvajanju jednih od drugih. Smatramo da nije sluajno ni to to neka susjedna sela aljane zovu Torbeima. I istorijski zapisi o gore pomenutim seli- ma govore o ranije doseljenim stanovnicima. Znaajna je i injeni-

patkua, porot, eki, staraplak, sakice, teslice, kopa, lehe, zakos, kose, eg, e- leg, rud, skapejt, zdajke, zatke, zatek, zaslon, rogoze, stan, baice, elnik, okola, prenice, jaz, prglen, gost, gostit, ko, postai, hore, valavice, arga, ornajce, po- sek, bubrek, mrcejne, postat, raskapite, vade, vadit, trt, trtan, kutel, kolan, ke- ke, opinge, opake, grdit, ko