Bosna i Hercegovina

Komisija/ Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika

Bosna i Hercegovina Komisija za o~uvawe

nacionalnih spomenika

Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika, na temelju članka V stavak 4.

Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i članka 39. stavak 1. Poslovnika o radu Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 20. do 26. siječnja 2004. godine, donijelo je

O D L U K U I

Graditeljska cjelina – Manastir Vozuća u Vozućoj proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik sastoji se od manastirske Crkve Sv. Trojice, parcele na kojoj su se nalazile kolibe i škola, izvora Kaluđerice i groblja.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. 2340, 2342, 2343, 2348, 2349, 2350, 2351 i 2352, vlasništvo Srpske pravoslavne crkvene općine Zavidovići, k.o. Vozućica, općina Zavidovići, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o provedbi odluka Povjerenstva za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljenog prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02 i 27/02).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je

osigurati pravne, znanstvene, tehničke, administrativne i financijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Vlada Federacije dužna je osigurati sredstva za izradu i provedbu potrebne tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Povjerenstvo) utvrdit će tehničke uvjete i osigurati financijska sredstva za izradu i postavljanje informacione ploče sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuje se:

I zona zaštite obuhvata k.č. 2348, k.o. Vozućica. U sklopu ove zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite: - dopušteni su samo istraživački radovi, radovi konzervacije, konstruktivne sanacije i

restauracije nacionalnog spomenika uz odobrenje od strane federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na razini Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite,

- utvrđuju se hitne mjere zaštite od daljnjeg propadanja, - konzerviranje, saniranje i statička konsolidacija zidova i svoda, - zaštita objekta od atmosferskog utjecaja.

2

Vlada Federacije dužna je osigurati provedbu sljedećih mjera: - istraživački radovi koji će obuhvatiti ispitivanje stabilnosti postojećih zidnih struktura

objekata, petrografskih i kemijskih svojstava kamena i ostalih građevinskih materijala, prikupljanje podataka i informacija za izradu projekta rehabilitacije,

- potrebno je uraditi statičku ekspertizu i sačiniti projekt konstruktivne sanacije objekta, projekt mora biti usklađen sa projektom rehabilitacije nacionalnog spomenika.

II zona zaštite obuhvata k.č. 2340, 2342, 2343, 2349 i 2350, k.o. Vozućica. U sklopu ove zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

- u cilju povezivanja manastirske cjeline sa pristupnim putom, potrebno je ponovno izgraditi gornji stroj mosta, na postojećim mostovskim osloncima (položaj mosta je ucrtan u kopiji katastarskog plana), a prema odgovarajućem projektu i uz odobrenje nadležnog ministarstva;

- očistiti prostor od samoniklog bilja i izvršiti hortikulturno uređenje prostora; - osigurati redovno održavanje izvora pitke vode koji se nalazi na k.č. br. 2343; - izvršiti ograđivanje ove zone na adekvatan način (jednostavnom niskom drvenom

ogradom).

III zona zaštite obuhvata prostor aktivnog groblja na k.č. br. 2351 i k.č. br. 2352, k.o. Vozućica. U sklopu ove zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

- očistiti prostor groblja od samoniklog raslinja i izvršiti njegovo hortikulturno uređenje;

- po potrebi izvršiti ograđivanje ove zone na adekvatan način (jednostavnom niskom drvenom ogradom).

IV

Stavljaju se van snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski spisi koji su u

suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svatko, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i općinske službe suzdržat će se od poduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

VI

Ova odluka dostavit će se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi

zaštite, općinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi provedbe mjera utvrđenih u toč. II - V ove odluke i nadležnom općinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je

dostupno na uvid zainteresiranim osobama u prostorijama i na web stranici Povjerenstva (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članku V, stavak 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i

Hercegovini, odluke Povjerenstva su konačne.

3

IX Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objavit će se u «Službenom glasniku

BiH». Ovu odluku Povjerenstvo je donijelo u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra

Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Predsjedateljka Povjerenstva

Ljiljana Ševo Broj: 06.1-2-1043/03-8 20. siječnja 2004. godine Sarajevo

4

O b r a z l o ž e n j e I – UVOD

Na temelju Zakona o provedbi odluka Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljenog prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, članak 2, stavak 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika proglasilo nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8, Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Povjerenstvo ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Povjerenstvo je na sjednici održanoj 14. lipnja 2000. godine donijelo odluku o stavljanju Manastira Vozuća kod Zavidovića na Privremenu listu nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 770.

U skladu sa odredbama zakona, a na temelju članka V, stavka 4. Aneksa 8. i članka 35. Poslovnika o radu Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika, Povjerenstvo je pristupila provedbi postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom. II – PRETHODNI POSTUPAK U toku vođenja postupka izvršen je uvid u: - podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i radovima na dobru, itd., - kopiju katastarskog plana, - povijesnu, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke. Na temelju uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće: 1. Podaci o dobru Lokacija Graditeljska cjelina manastirske Crkve Sv. Trojice, parcele na kojoj su se nalazile kolibe i škola, izvor Kaluđerice i groblja, k.č. 2340, 2342, 2343, 2348, 2349, 2350, 2351 i 2352, posjedovni list br. 409, k.o. Vozućica, općina Zavidovići, Federacija Bosne i Hercegovine, nalazi se u vlasništvu Srpske pravoslavne crkvene općine Zavidovići. Od regionalnog puta Žepče-Zavidovići-Banovići-Živinice, u mjestu Vozućoj udaljenom 25 km od Zavidovića, odvaja se 6 km dugačak put kojim se, prolazeći pored sela Maričići, Kalajši, Jeličići, Lipa, pristupa lokalitetu manastira Vozuća. U literaturi postoje detaljniji opisi položaja Manastira Vozuća1.

1 “Mada nije daleko od krivajske železničke pruge, nekadašnja manastirska a sada obična parohijska crkva

Vozuća, jedan od značajnih srpskih kulturnih spomenika u Bosni, malo je poznata. Kao da se je zaboravilo i ono što je ranije o njoj pisano: u Narodnoj enciklopediji prof. V. Petković, zaveden pogrešnom ubikacijom nekog bezimenog manastira iz jednog zapisa, veli da je Vozuća na reci Ukrini! Međutim, Vozuća je u srednjoj Bosni, kraj potoka Vozućice, leve pritoke Krivaje. Dolinom Krivaje ne vodi nikakav duži i značajniji put: u ovome kraju bilo je u prošlosti samo poprečnih puteva. Ima samo državna šumska železnica, ali je saobraćaj putnika na njoj neznatan, jer je u dolini Krivaje danas jedino značajnije naselje Olovo. Da se dođe do crkve Vozuće, treba ostaviti železnicu u stanici Vozućoj (26 km od Zavidovića), i odatle krenuti ka crkvi. Put, dug 5-6 km, takav je da se njim jedva može ići konjem, te je najbolje peške. Zatim, danas je crkva potpuno u osami. To su razlozi zbog kojih je strani svet malo posećuje i zbog kojeg je i danas slabo poznata. Crkvene vlasti i starešine u prvom redu Eparhiski savet, trebali bi da nastoje i da

5

Povijesni podaci

Manastir Vozuća2 potječe, najvjerojatnije iz perioda 16. stoljeća. Prvo spominjanje Manastira Vozuće u dokumentima3 datira iz 1617. godine i govori kako je izvjesni prepisivač Petar, prepisao knjigu Lestvica u hramu Sv. Nikole, zvanom Vozuća4, sljedeće spominjanje manastira Vozuće je iz 1622. godine, kada je «rasoder» Ilija, pri igumanu Serafionu, pisao jedan Trebnik5. 1628. godine, kaluđer Zaharije Vozućanin prepisao je jedan molitvenik6. U jednom zapisu, pronađenom u rukopisu Ustava, pisanom 1535. godine u Hilandaru, spominje se pokrivanje crkve iz 1637. godine, a taj se zapis može dovesti u vezu i sa

pomognu da se izradi most na Krivaji i ma kakav put kojim bi se olakšao prilaz od železničke stanice ,,Vozuća,, do crkve i tako ova znamenita crkva učinila pristupačnijom. Dolina Krivaje je klisurasta. Niže naselje Ribnice i reke Ribnice nastaje jedno proširenje krivajine doline.U kom su glavna naselja H r g e na desnoj i V o z u ć a na levoj strani Krivaje.) Značajno je da se imenom Vozuća zovu to naselje i brdo zapadno od njega (749 m), ali da se ni jedno mesto ili selo u naselju ne zovu tim imenom. Sela u Vozućoj su: Bučje, Bare, Gaj, Polje, Kalaiši, Jeličići ili Popovo Selo, Cvijanovići, Jelav, Sjenokos i Kočarin. Ime ,,Vozuća,, dato je i železničkoj stanici, pa se tako zove sada i nova grupa kuća oko stanice a na desnoj strani Krivaje, u hataru naselja Vukovina. Kroz Vozuću teče rečica koju u samom naselju zovu R i j e k a, ali je u okoklini poznata pod imenom Vozućica.

Vozućica postaje od dva glavna potoka. Jedan je Ljeskovac, koji dolazi iz šume Vrela (u planini Čauševcu) i teče prema istoku i jugoistoku. Drugi je Plavušnica ili Klisac, dolazi ispod Carine, s juga (prolazi pored Klisa ili Klisnih Kosica). Pod kosom Stolovašom su im Sastavci. Od Sastavaka nastaje Rijeka ili Vozućica koja teče prema severoistoku i posle toka od nekih 5 km se saliva u Krivaju.Na levoj strani Ljeskovca, pod kosom Svinjčine-Kućerine a malo pre Sastavaka je crkva Vozuća. Od Sastavaka naviše je uopšte šumski kraj na eruptivnom terenu. Ta je šuma jedanput već sečena u industriske svrhe, ali se je oko crkve podigla već nova mlada borova šuma. Pošto je tako oko crkve šuma i pošto se do nje dolazi danas samo uzvodno, crkva se i zbog lakta koji čine Ljeskovac-Vozućica može da vidi tek kad se uđe u zagrađeno crkveno dvorište: toliko je i danas zaklonjena. A u neposrednoj blizini nema nikakvih kuća. Blizu crkve je jedno vrelo s koga se nosi voda za piće i na kom se sveti voda na Bogojavljenje. Oko crkve i Vozućice su bliža brda: Žedni Vrh (bezvodan), Djedovo Brdo, Krkavac, Kočarin, Kolim. Oko 2 km prema jugu je vis Carina, pa Krvavac: zapadno od ovoga je Parađev Vis. Za postanak i prošlost manastira Vozuće bio je od presudnog uticaja put zvani D r u m, koji je vodio iz srca Srednje Bosne u doline Spreče i Save. Taj drum je izbegavao dolinu Bosne i išao od Sarajeva i Vareša sve preko planine. Pošto izađe s juga na Carinu, drum ide preko kose Papratnja, desno od Vozućice, prelazi Kravaju i dalje prema severoistoku ide u dolinu Spreče: u Puračić ( i dalje u Tuzlu) i Ozren. U odnosu prema tome nekada važnom putu, manastir je imao sasvim drukčiji položaj nego što ga ima danas: bio je samo neznatno udaljen od tog puta i zato mnogo pristupačniji i mogao da ima ulogu nekog manjeg duhovnog centra. Verovatno su ga i sagradili nekadašnji čuvari toga druma. Iako u blizini druma, manastir je ipak bio na veoma podesnom mestu za manastir: uvučen malo u dolinu potoka, u šumi i kraj vode, onako isto kao što su postavljeni gotovo i svi ostali manastiri po Bosni. Nekada je ovaj kraj bio bolje naseljen, pa je oko manastira bilo više života: dok je pojao manastir, on je održavao i čuvao okolno stanovništvo, a ovo njega. Kad je manastir napušten, mnogi se je svet iz ovog kraja raselio. U Vozućoj se priča kako je nekada neki Grujica kosio travu od crkve sve do Dubokog Potoka (oko 3 km): sada je sve to šuma.” (Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine)

2 “Ovaj manastir zove se Vozuća, zbog toga što je sagrađen u selu Vozućoj; selo pak prozvano je tako, što su tu

nekad bili neki vozari, koji su vozili japiju rijekom Krivajom. Osim toga još i rijeka, koja teče ispod samih zidova manastirskih, zove se Vozućica, ai to će valjda biti zbog seoskog imena. Na onom mjestu đe je nekad bio ogromni manastir, sada je crkva, koja je podignuta na temelju strare crkve, u istom stilu i veličini.» (Dabro-bosanski istočnik (list za crkveno-prosvjetne potrebe srpsko-prav. svećenstva u Bosni i Hercegovini), Sarajevo, studeni 1889, br. 21 i 22, str.336) 3 “najstariji pomen manastira Vozuće je iz 1617 godine. Naime, te godine prepisao je jedan kaluđer (čije svetovno

ime beše Petar) pri hramu sv. Nikole, manastiru knjigu L e s t v i c u, koju je našao u manastiru Papraći ( a doneo je iz Rusije papraćki iguman Longin). Nastojatelj za prepisivanje te knjige bio je proiguman Visarion. Taj rukopis je sada u manastiru Žitomisliću.” (Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine) 4 Ševo, Ljiljana: 2002,str. 269

5 Ševo, Ljiljana: 2002,str. 269; Petković, R. Vladimir: Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu

srpskog naroda, SANU, posebna izdanja, Odelenje društvenih nauka, knjiga CLVII, Beograd, 1950, str.59 6 “U karlovačkoj Patrijaršiji biblioteci ima jedan M o l i t v e n i k, vrlo rđavo pisana knjižica, koju je pisao

u selu Detladu 1628. god., za vreme patrijarha Pajsija i bosanskog mitropolita Isaije”. (Filipović, M.:

Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine)

6

Manastirom Vozuća i sa Manastirom Gostović (Udrim)7. U tzv. «Beočinskom pomeniku8», upisana su tokom 17. stoljeća imena vozućkih monaha, a u istom vremenskom periodu se spominju, također, i u Kruševskom pomeniku9 . U bilješkama anonomnog austrijskog špijuna, u periodu uoči rata 1716-1718. godine, zabilježena su imena planina Gostoviz, Voszutja i Osren i evidentirano postojanje istoimenih pravoslavnih manastira. Nakon ovoga, sve do obnove Manastira Vozuća 1856. godine, nema pisanih podataka o Manastiru Vozuća.

1690. godine, nakon poraza Austrije u austrijsko-turskom ratu, mnogi su kaluđeri napustili Manastir Vozuću, a kako Pravoslavna crkvena općina iz Sarajevu, 1691. godine, daruje popu Miliću iz Vozuće liturgijske predmete, pretpostavlja se, da već tada u Vozućoj nije bilo kaluđera10.

Više od jednog stoljeća Manastir Vozuća je bio napušten11. Obnova je izvršena u

periodu 1856-1859 godine12. Na početku obnove, iznad vrata na zapadnom zidu uzidana je

7 Ševo, Ljiljana: 2002,str. 269

“Ima još jedan zapis za koji nije sigurno da se tiče Vozuće. Taj je zapis u odlomku rukopisnog U s t a v a ( pisanog u Hilandaru u Sv. Gori 1535), gde se veli da je 1637 prepokrivena crkva, ali se ne veli koja. U Vozućoj je bila jedna L i t u r g i j a, štampana u Mlecima, u kojoj je bio jedan nedatirani zapis da je ta knjiga poklon manastiru Gostoviću. V. Stakić, koji je opisao tu knjigu, a koje više nema, i objavio taj zapis, tvrdi da je zapis o pokrivanju crkve pisan istom rukom kao i taj drugi zapis) što znači da su istovremeni. Međutim, pošto se u zapisu u Liturgiji govori o tome da je knjiga svojina manastira Gostovića, a zapis o pokrivanju crkve pisan istom rukom, može se s još više razloga uzeti da se taj zapis odnosi i na Gostović i da je i Ustav ranije bio svojina manastira Gostivića, pa posle njegove propasti dospeo u Vozuću. Kao jedan dalji oslonac za mišljenje da se zapis o pokrivanju crkve odnosi na Vozuću…” (Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine) 8 U Pomeniku manastira Rača, koji su krajem 17. stoljeća monasi iz Manastira Rača prenijeli u

Beočin, spominju se imena kaluđera iz mnogih bosanskih manastira, a među njima i monaha iz Vozuće. (Ševo, Ljiljana: 2002,str. 269) 9 isto, str.270

“U Kruševskom (Dobrunskom) pomeniku, koji je sada u Narodnoj biblioteci u Beogradu, pominje se na 21 listu jeromonah Vasilije iz Vozuće.” (Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine) 10

(Ševo, Ljiljana: 2002,str. 269) “Može se, dakle, reći kao vrlo verovatno da je Vozuća opustela poslednih godina 17 veka, što je bilo

posledica ratnih događaja i turske osvete, a da se je crkva srušila posle 1716-1718, verovatno baš između 1730 i 1740 godine. Slične je sudbine bio i katolički franjevački manastir u Olovu, udaljen od Vozuće 43 km uz Krivaju: on je opusteo krajem 17 veka, a unišen tek 1704 godine. Vrlo je verovatno da su kaluđeri napustili Vozuću 1690, jer je te godine svet u Bosni mnogo stradao od gladi i od Turaka, pošto je u to vreme besneo austrisko-turski rat 1683-1699. Godine 1691 pravoslavna crkvena opština u Sarajevu dala je neke utvari). To znači da je crkva u Vozućoj postojala ali da nije bilo manastira, nije bilo kaluđera, nego se je o crkvi starao mirski sveštenik Milić, koji je nastojao da crkvu snabde i utvarima, pošto su kaluđeri odneli ili Turci opljačkali crkveni utvari.” (Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine) 11

“Popovi, koji su posle kaluđera preuzeli duhovnu službu u ovome kraju, dolazili su tim ruševinama, i u njima neki put služili. Priča se da su iz ruševina bili izrasli grabovi, i pop Pavo stariji i njegov sin pop Jefto, koji će se posle osobito istaći prilikom obnavljanja crkve, pričešćivali su decu pod grabom u crkvi. Ruševine su opominjale pravoslavni svet iz okolnih sela da je to njegova bogomolja. Narod je, zaista, poslušao tu opomenu. I kao što je bio slučaj s nekim drugim manastirima u Bosni, kao npr. s Papraćom i Ozrenom, narod je sa svojim prostonarodnim sveštenicima nastojao da se obnovi i Vozuća i uspeo je u tome nastojanju kada je i u Turskoj ponovo nastalo snošljivije doba za hrišćane.” (Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine) 12

“Crkvu su obnovili, kao što to iznosi V. Stakić, ljudi iz Vozuće, Vukovina, Hrga, Mićevića i Svinjašnice ( u kojima je tada bilo svega 120 kuća). Pokretači su bili: tadašnji pop a posle prota Serafim Marković i pop Jefto Popović i od naroda: Marko Ristanić, Marko Stakić, Mitro Pašalić i Pavo Nastasić. Narod je dao radnu snagu i 50.000 groša u gotovu novcu. I ženske su o praznicima donosile kamen za gradnju crkve. Građenje je trajalo od 1856-1859)” (Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine) “…To je narod jedva dočekao, i to je s takim oduševljenjem radio, da pričaju, da nijedan svetac nije bio, da nije svo ženskinje iz rečenije sela, donijelo po kamen (tesani) na ramenu. Kazuju za neku baku Ilinku kojoj je onda bilo oko 70 godina, da je ona najviše kamena donijela, te tijem i ženskinje podstrekavala. Kamen se nosio iz 2-3 sata hoda, đe se sjeko i vadio iz obala, koje nijesu bile pristupačne ni konjima a kamo li kolima. Da je narod bio oduševljen zato, vidi se i otuda, što je i osim toga što su radili (irgatovali), što god se moglo uraditi bez majstora, još dali 100 kesa (50.000 groša) gotovije novca, za majstoriju i druge troškove, što nijesu sobom mogli uraditi. Kada se uzme u račun da je to novaca dalo 120 kuća seljaka, bez ikakvog poreza, nego šta je kome moglo od srca poći, vidi se da je to narod učinio od svega srca.” (Dabro-bosanski istočnik -list za crkveno-prosvjetne potrebe srpsko-prav. sveštenstva u Bosni i Hercegovini,, Sarajevo, novembar 1889, br. 21 i 22, str.337)

7

kamena ploča sa uklesanim natpisom o obnovi manastirske crkve13, a po završetku radova na obnovi, na vanjskim zidovima tambura kupole , oko prozora, ispisani su natpisi koji se odnose na radove obnove crkve14. Prilikom ovog obnavljanja (1856-1859) , manastirska crkva je bila pokrivena «hrastovom daskom», dok je prilikom obnove 1884. godine dobila pokrov od «lučeve daske»15. O ovoj obnovi svjedoče podaci uklesani na ploči postavljenoj iznad ulaza u naos: «Prepokri se ova sv. pravoslavna crkva-bivši manastir Vozuća- trudom pravoslavnog naroda ove opštine, nastojanjem upravitelja Riste Stakića sveštenika i drugije članova crkv. odbora 1884 godine.»16 U podacima u literaturi postoji podatak, da je nakon ovoga crkva bila pokrivena limom17, a 29.prosinca 2003. godine, prilikom izvršenog uvida u stanje objekta, evidentiran je zapis uklesan na kutnom kamenu zida crkve u kojem piše: «ovaj manastir pokriven cinplehom 1928. godine18». Postoji podatak da je 1894. godine uz manastirsku crkvu dograđen zvonik19, koji je bio sagrađen od drveta20. Na pronađenim fotografijama iz izvora iz perioda 1930.-1950. godine21, zvonik je bio drveni, a prema dostupnoj dokumentaciji iz 1977. godine22, zvonik je bio zidan od kamena i pokriven šindrom. Kameni zvonik je u periodu iza 1977. godine uklonjen. Prema podacima dobijenim od arhitekte Aleksandra Ninkovića23, postignut je dogovor između tadašnjeg Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine i crkvenih vlasti da se ukloni dograđeni kameni toranj, da se izgradi novi toranj koji će biti odmaknut od objekta crkve, te da se izvrši pokrivanje manastirske crkve bakarnim limom.

«Neprijateljska avijacija je u toku rata (misli se na II svjetski rat) pokušala - na sreću bez uspjeha i veće štete – bombama porušiti Lovnicu, Tavnu, Ozren, Liplje, Vozuću, Gomionicu i Moštanicu, Rmanj su uspjeli srušiti do temelja, Gostović je već 200 godina u ruševinama a do 18-19 vijeka u ruševinama su se nalazili Tavna, Liplje i Vozuća»24.

13

transkripcija zapisa, kao i fotografija stanja natpisne ploče snimljene 29.prosinca 2003. godine, dati su u prilogu

14 “A kada je dovršeno obnavljanje crkve, onda su spolja na kubetu iznad i između prozora naslikali

crvenim bojom razne crkvene utvari i ornamente i ispisali imena popova i istaknutih domaćina, ali tako da se ne vidi gde počinje taj natpis. Pošto se inače uvek pop Jefto pominje na prvom mestu, uzimam da se je i ovde počelo sa njeogovom porodicom… Na isti način i istom bojom ispisana su mnoga imena na kubetu crkve manastira Ozrena, na kojoj su takođe radili ljudi iz Bukovice.” (Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine)

Transkripcija zapisa iz knjige Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine, data je u Prilogu.

15 “Ozidan je i skubećen kamenom, te onda pokriven rastovom daskom; koji je krov trajao 25 godina, t.j. do 1884.,

kad je opet pokriven lučevom daskom (za koji krov vele da more trajati 80-90 godina). (Dabro-bosanski istočnik -list za crkveno-prosvjetne potrebe srpsko-prav. sveštenstva u Bosni i Hercegovini), Sarajevo, novembar, 1889, br. 21 i 22, str.337) 16

vidjeti na fotografiji u Prilogu 17

“…Ni taj lučevi krov nije trajao dugo, pa je crkva u novije vreme pokrivena limom (blehom)”. (Filipović, M.:

Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine) 18

vidjeti na fotografiji u Prilogu 19

“Tek 1894 crkva je dobila zvona i podignuta je zvonara.” (Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940.

godine, str.20) 20

“Uz crkvu je sa zapadne strane dozidana nezgrapna zvonara, kao i kod Ozrena. Ali, dok je u Ozrenu i zvonara

zidana od kamena, u Vozućoj je zvonara od drveta. Ovom zvonarom je pokriven okulus iznad vrata na zapadnom

zidu”. (Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine, str.23) 21

vidjeti na fotografiji u Prilogu 22

Snimak postojećeg stanja crkvenog tornja manastira Vozuća i fotografija manastirke crkve u Vozućoj, Zavod za

zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine, august, 1977. godine 23

stručnjak koji je radio u Zavodu za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine i koji je bio uključen u

spomenute konzervatorske radove 24

Zdravko Kajmaković: Oko problema datacije pravoslavnih manastira u sjeveroistočnoj Bosni sa posebnim

osvrtom na Papraću, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1972, XIII, str. 149-150

8

Prema podacima koje je dostavio svećenik Vanja Jovanović25, najveća stradanja manastir Vozuća je doživio u 20. stoljeću:

«Krajem februara 1917. godine, austro-ugarske vojne vlasti su skinule zvono sa zvonika; 5. septembra 1941. godine, vozućki NDH žandari su opljačkali crkvu, odnijevši odjejanja, barjake, ikone, knjige i druge crkvene utvari; 14. februara 1942. godine muslimanska milicija je zapalila zgradu osnovne škole, drveni zvonik koji je bio uz crkvu (zvono, težine 236 kg palo je na zemlju i raspalo se) i 20 drvenih koliba na Crkvenoj luci.“

Poslije drugog svjetskog rata, manastir je obnovljen, dograđen mu je zvonik, pa srušen zbog narušavanja autentičnosti, a 1970. godine, manastir Vozuća je proglašen spomenikom kulture I kategorije i stavljen pod patronat Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine. 1989. godine izgrađen je novi, drveni zvonik, postavljeno novo zvono, a 1991. godine u manastir je uvedena električna energija.» Krajem 1995. godine, manastir je devastiran26, a 1996. ili 1997. godine sa crkve je skinut i odnesen bakreni pokrov.

Postoji dosta podataka i o sveštenim licima koja su vršila vjersku službu u manastiru Vozuća27.

Crkva je prvobitno bila posvećena Sv. Nikoli, a obnovljenu crkvu, koja je posvećena sv. Trojici, osvetio je tek 1865. godine episkop Visarion, pomoćnik tadašnjeg sarajevskog

25

podaci iz Mitropolije dabrobosanske koji su dio novijeg šematizma Mitropolije 26

vidjeti točku 4. Obrazloženja odluke (Sadašnje stanje lokaliteta)

27 “Najstariji sveštenik koji se javlja u Vozućoj posle kaluđera bio je, po narodnom predanju, neki pop Cvjetko,

koji je stanovao u Ljeskovicama kod Žepča, a popovao u Vozućoj. Posle njega ili za njegova vremena je došao pop Petar, koji je pobegao iz Vrbanje (Jajački srez), zbog Turaka, nije imao dece, a od njegova brata Milja vode poreklo Miljevići (čitavo selo), čiji su ogranak i Stakići, koji su posle kuge prešli u Hrge. On je popovao i Sižju i Krtovoj, koja je od Vozuće udaljena osam sati hoda! Posle njega je bio pop Blagoje Đurić, koji je ostavio jedan zapis iz 1774. god., još dok je bio ,,djak,, u popa Petra, na jednoj Liturgiji popa Petra, koju je V. Stakić video u Gostoviću. Blagoje je bio pop u selu Paravcima (opština Smrdinj), a popovi su bili i sin mu pop Sarafijan i unuk pop Petar, zvani i Paravci, po selu. Posle popa Petra, u Vozućoj za 2-3 godine nije bilo stalnog sveštenika, nego bi s vremena na vreme došao kakav pop sa strane i posvršavao poslove. Tako je jednom dolazio neki pop čak iz Mrtvice kod Brčkog. Devedesetih godina 18 veka bio je došao za sveštenika neki Danilo, kaluđer, vešt slikanju ikona, i ostao je desetak dana pa nekud otišao). Vreme njegova boravka Stakić je utvrdio po njegovim zapiskama. Nažalost, tih zapisaka, izgleda, više nema, kao što ni u novoj seoskoj crkvi u Gostoviću nema dveri i prestonih ikona koje je on izradio. Oko 1800 zapopio se Simo Aničić iz Vozuće, ali je on oko 1810 pobegao u Obudovac u Posavini, bojeći se osvete muslimana, jer je uz pomoć seljaka bio ubio dvojicu, koji su mu nasrnuli na porodičnu čast. U Vozućoj su V. Stakiću tvrdili da je pop Simo popovao i u selima Blatnici i Mladikovinama (u predelu Usori). Od popa Sime nastao je u Slatini, kuda su prešli iz Obudovca, nov sveštenički rod: sin mu Jovan nije bio pop, ali se je zapopio unuk mu Nikola Jovanović (umro u Slatini 1888). Nikola se je prezivao i Đaković (saopštenje njegova sina g. Petra N. Jovanovića, prote u Tuzli). Po odlasku popa Sime, u Vozućoj je ostao pop Pavle, i on od istog roda kao i pop Simo, a njegov sin je bio pop Jefto). Ovaj se je naročito istakao prilikom obnavljanja crkve Vozuće. Rođen je 1819, rukopoložio ga je 1849 sarajevski mitropolit Ignjatije, a umro je 1889. (I njegov sin je bio pop: pop Pavle, koji je umro 1879). Pored popa Pavla oca i popa Jefte, bio je u vreme obnavljanja crkve u Vozućoj i pop Sarafijan Marković. Ovi popovi su u to vreme opsluživali ne samo sela oko Vozuće, nego i Gostović (četiri sata daleko), pa čak i Žepče, u kome je tada bilo dosta pravoslavnih porodica. Ovi vozućki popovi ne samo da su obnovili Vozuću, nego su pomagali i druge crkve. U parohijskoj arhivi čuva se jedno pismo koje su 21 marta 1876 pisali sveštenici i seoski prvaci iz Obudovca i okolnih sela protama, sveštenicima i narodu u Vozućoj i molili da im Vozućani useku i pošalju kao prilog za gradnju crkve u Obudovcu izvesnu građu, kao što su to već jednom učinili. Pismo je potpisao i pop Nikola Jovanović, unuk popa Sime i dalji rođak vozućkog popa Jefte. Kako su popovi preuzeli na se staranje o ruševinama manastirskim a posle i o crkvi, i neka mesta su prozvana po njima. Tako u blizini crkve imaju mesta Popovo Ječmište i Popova Luka.” (Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine, str 17-18)

Prema podacima matičnih knjiga Mitropolije dabrobosanske, kao i knjige Mujkić, Jusuf H. Zavidovići kroz historiju, Zavidovići, 1999, svećenici koji su službovali u Vozućoj su: *Stevan Vasiljević-1905, *Nikola Gajić-1908, *Jovan Janković-1910, *Dimitrije Tekić-1912, *Inoćentije Brajić-1913, *Dimitrije Tekić-1914, *Jovan Zečević-1928, Ratko Gospić-1949-52, Vlado Lazarević-1953-72, Golub Mitrović-1973-75, Miloš Šarenac-1975-94.

9

mitropolita Ignjatija28, a u literaturi se susrećemo sa podacima da je manastirska crkva u Vozućoj bila posvećena i prazniku Bogorodičinog Pokrova29.

Nakon obnavljanja crkve 1856-1859. godine, uz nju su podignute i kolibe, male drvene brvnare, kojima su se služili rodovi koji su pripadali vozućkoj parohiji30, a 1858. godine, uz manastirsku crkvu, sagrađena je zgrada osnovne škole, u kojoj su, u početku, nastavu izvodili svećenici31. Ova škola je zatvorena oko 1894. godine.

2. Opis dobra

Manastirska Crkva Sv. Trojice u Vozućoj orijentirana je svojom podužnom osovinom u pravcu istok (apsida) – zapad (ulaz), koji pokazuje izvjestan otklon prema pravcu jugoistok-

28

(Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine) 29

(Ševo, Ljiljana: 2002,str. 269) Šuput, M.: Spomenici srpskog crkvenog graditeljstva XVI-XVII vek, Beograd-Novi Sad- Priština, 1991,

47;

30

Svaki rod iz parohije koja je pripadala toj crkvi podigao je jednu takvu kolibu za sebe da se njegovi članovi

imaju gde skloniti i gde obedovati kad dođu crkvi. Bliže crkvi gradili su kolibe predstavnici onih rodova koji su se u većoj meri istakli prilikom obnavljanja crkve i čija su imena ispisana spolja na crkvenom kubetu. Najbliža je crkvi koliba ,,nastojatelja,, pok. Mitra Pašalića, pa onda kolibe pok. Todora Đokića, Blagojevića, popova, Pavlovića itd. Tih koliba ja sam nabrojao 55 i sve su na jednoj maloj ravni ispred crkve (kad se dolazi iz Vozuće), s obe strane prilaza crkvi. Grade ih pojedine kuće i sada. U kolibama se ostave torbe s jelom i druge stvari kad se dođe crkvi. Naročito se kolibe iskorišćuju u noći uoči Uskrsa i uoči obeju Gospojina, jer se tada preko cele noći kod koliba peku svinje na ražnjevima. Bude po 10-20 ražnjeva (pod Ozrenom bude ih i po 150). Značajno je da su kolibe kolektivna rodoveka svojina: pošto se neka zadruga izdeli, sve nove kuće služe se, po pravilu, svojom zajedničkom kolibom. Tako npr. od zadruge kojom je nekada upravljao pok. Mitar Pašalić sada ima 15 kuća. Jedino je od njih Đorđe Pašalić napravio sebi posebnu kolibu a svi se ostali služe svojom starom kolibom. Ovakvih koliba bilo je mnogo i kod manastira Ozrena, pa su po naredbi arhimandrita Danila Bilbije, bivšeg nastojnika manastira Ozrena, porušene: ostale su samo još tri. Ovakve kolibe se grade u ovom kraju i kod običnih

crkava na čardaku (Gostović) (Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine, str.25-26) 31

“Po zabeleškama pok. Đorđa Markovića iz Hrga (1938), koje čuva g. Jovan Zečević, sveštenik, prvu školu u

Vozućoj otvorio je pop Serafijan Stakić ih Hrga (Vasovina) 1851, i to u svojoj kući. Imao je oko trideset učenika. Zauzimanjem popa Serafijana i popa Jefte Popovića iz Vozuće, 1858 sagrađena je zgrada za školu uz obnovljenu manastirsku crkvu. U toj školi učiteljevao je težak Blagoje Pašalić, za kog Đ. Marković veli da je učio školu kod ,,nekog,, Hadži-popa Petka u Vranjaku. To je, međutim, čuveni pop Petko Jagodić, koji se je istakao u tzv. trebavskoj buni 1858 godine i iz Vranjaka pobegao u Srbiju. Godine 1873. došao je u Vozuću za učitelja Stevan Vasiljević (Vasilijević), rodom iz Šikulja kod Tuzle, koji je svršio neke škole u Beogradu. Učio je 47 učenika, i to sedmoricu besplatno, a ostali su mu plaćali po dukat. Među tim učenicima bili su i svršili školu: Pavle Popović, sin pomenutog popa Jefte, Vasilije Katanić, pozniji sveštenik u Stuparima, kod Ozrena, Vasilije Stakić, sin popa Riste iz Hrga (koji se istakao kao pisac nekolikih priloga), i Đorđija Marković, sin popa Serafijana ili Serafima. Oko 1875. došao je za učitelja Trifun Nenić, koji je svršio Pelagićevu bogosloviju u Banjoj Luci. Za vreme okupacije Bosne, 1878, rad u školi je prekinut. Godine 1879 došao je opet za učitelja St. Vasilijević i ostao do 1881, kada se je zapopio i postao sveštenik u Puračiću. Posle njega ponova učiteljuje Blagoje Pašalić, ali samo pola godine, pa nastaje kraći prekid u toku 1882. godine. Godine 1882-1883. bio je učitelj Radivoje Vasić, rodom iz Srbije. Za njegova vremena škola je preneta u Vasovine (Hrge). Pošto nikako nije mogao da dobije dokumenta, vlasti su sumnjale u njega, pa je posle pet ili šest meseci proteran i otišao je u Vareš. Tad je počeo da podučava Vasilije Stakić, ali su mu vlasti zabranile, jer nije imao ,,stručnu,, spremu, pa je obustavljen rad u školi. Otada vlasti nastoje da se otvori komunalna škola u Garama. I tek 1886. dolazi nov srpski učitelj: Jefto Popović iz Srebrnice, koji je svršio učiteljsku školu u Beogradu. Godine 1887. došao je učitelj LJubomir Borojević iz Gline i ostao do oko 1893. Za vreme Popovića i Borojevića svršili su školu pok. Đorđe Petrović (poginuo 1914 kao talac na Bišnji kod Dervente) i prota Pavle Katanić, sada arhijerejski namesnik u Bijeljini. Pošto je otišao Borojeviš, vlasti su otkazale pomoć za prikupljanje prireza, i srpska škola je zatvorena. Godine 1894. otvorena je komunalna škola u Garama, koja je 1914-1915. preseljena u novu zgradu kod železničke pruge. Stara srpska škola bila je u zgradi ć e l i j i, koja je podignuta odmah pošto je obnovljena crkva. U ćeliji ima i sada v l a d i č i n a s o b a, u kojoj je od 1873. bila škola, a sada je u njoj soba za sednice crkvenog odbora. Pored te ima i popovska soba, u kojoj po potrebi noćivaju sveštenici. Ispred zgrade su izgrađeni drveni d u ć a n i još sedamdesetih godina prošlog veka. Dok je radila škola u ćeliji, jedan dućan je stalno radio, a sada svi stoje

prazni: samo o velikim praznicima dolaze pojedini trgovci sitne robe i zakupe te ,,dućane,,.” (Filipović, M.:

Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine, str.27-28)

10

sjeverozapad32. Crkva je jednobrodna građevina, sa ulaznom pripratom, naosom u dva traveja (zapadnim i potkupolnim travejom), sa pravokutnim bočnim pjevnicama, kupolom postavljenoj iznad srednjeg polja, jednom apsidom na istočnoj strani, u sredini tročlanog prostora oltara (cijeli istočni travej je u sastavu oltarskog prostora). Kupola leži na visokom tamburu postavljenom na kvadratičnom postolju koje se, preko stereotomske konstrukcije sferičnih trokutova,tzv. «pandantifa», oslanja na polukružne svodove pjevnica, odnosno na polukružne kamene lukove postavljene u pravcu zidnih pilastara. Horizontalno ukrućenje svodova i lukova naosa crkve ostvareno je postavljanjem hrastovih horizontalnih drvenih gredica-zatega, postavljenih dispoziciono, u uzdužnom i poprečnom smjeru, a visinski u razini geometrijske tetive lukova i svodova u naosu. Zidovi crkve su širine cca 75-80 cm (aršin), a različitih su visina: zid ulazne priprate je nešto niži od zidova naosa, a najniži su zidovi apside. Kod zidanja crkve, upotrebljene su tri vrste lokalnog kamena33 i pri tome su svi završeci zidova i zidnih pilastara, sva sučeljavanja zidova na kutovima, kao i svi lukovi unutar crkve izvođeni od tesanika kamena mila, konstrukcije svodova rađene su od kamena sedra (ili od sige), a vidljiva lica vanjskih zidova od pritesanog serpentina.

Crkve Vozuća, Liplje i Udrim su svojim tlocrtnim i prostornim rješenjima veoma slične, izgrađene su u približno istom vremenskom periodu, te se po mišljenju mnogih autora naslanjaju na tradicije raške škole34.

32

vidljivo iz Kopije katastarskog plana (u Prilogu) i provjereno kompasom za vrijeme terenskog uvida u stanje

dobra 33

“Kako za prvobitnu građu tako je i prilikom obnavljanja upotrebljen kamen od tri vrste: na uglovima su

upotrebljene 10-30 cm debele fino tesane ploče od mila, a inače zidano je sa kamenom s mesta, većinom tamnozelenim serpentinom, koji je samo malo zatesavan sa spoljašne strane. Prilikom obnavljanja i popravljanja kamenje je gotovo sasvim premazano malterom: tek je kod većih komada pošteđena sredina. To mnogo kvari

spoljašni izgled građevine. Za izradu gornjih delova upotrebljena je i sedra.” (Filipović, M.: Manastir Vozuća u

Bosni, Skoplje, 1940. godine, str.21) 34

“Iz istog perioda, 16. vijeka, potiču još i ove crkve: Vozuća, Liplje i Gostović ili Udrim. Sve ove crkve u

osnovama i arhitektonskim rješenjima sasvim su bliske ili identične ozrenskoj crkvi te nema sumnje da su nastale ne samo u istom vremenskom intervalu, već su i djelo jedne graditeljske škole, a neke od njih gradili su, možda, i isti majstori. Sve one u osnovama imaju nerazvijen tip slobodnog krsta (pjevnički prostori iskaču iz osnovne mase zida najviše do 100 cm), apside su petostrane, krovni zabati visoki i oštri, dokaz da su uglavnom pokrivene šindrom, kubeta su vitka i visoka i stoje na četvrtastom relativno niskom ali ipak nadvišenom postolju, kubeta su ujedno najukrašeniji dijelovi crkve (slijepe arkade i niše sa prislonjenim stubićima), sve su zidane od lomljenog lokalnog kamena tamnozelene, tamnosmeđe i sive boje, krovovi na pripratama redovno su nešto niži od krovova nad naosima, a dužina im je približno slična, 18-14 m. Crkva na Ozrenu je najveća, a Gostović (Udrim) i Vozuća najmanje. Na kraju sve četiri crkve nalaze se u planinskom području sjevernog dijela centralne Bosne a u stilsko-genetičkom smislu naslanjaju se i vežu za brojne crkve sjeverne i zapadne Srbije: Tronošu, Blagoveštenje Kablarsko i Dobrilovinu (C. Gora), itd., no od ovih se ipak razlikuju u detaljima a posebno u opštem vizuelnom arhitektinskom utisku, čemu najviše doprinosi izduženost kubeta bosanskih crkava. U biti ove crkve kompilatorski objedinjuju osnovne oblike i rješenja stare raške i docnije moravske arhitekture.” (Zdravko Kajmaković: Oko problema datacije pravoslavnih manastira u sjeveroistočnoj Bosni sa posebnim osvrtom na Papraću, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1972, XIII, str.154) “Veoma su slične prvom, sažetom, tipu kupolne crkve manastira Dobrilovine, Majstorovine, kablarskog Blagoveštenja, Tavne, Tronoše, Vozuće, koje se direktno ugledaju na konstruktivni sklop raškog hrama, viđen najvjerovatnije u Mileševi, dok su crkve dva sjevernobosanska hrama iz tog vremena- Ozrena i Liplja- srodnije drugom, razvijenom tipu sa slobodnim nosačima kupole.” (Ševo Ljiljana: Manastir Lomnica, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Beograd, 1999, str. 48-49) «Skupinu za sebe čini više crkava sagrađenih u oblasti Podrinja. Nisu pouzdano datovane, ali je najverovatnije da nastaju u drugoj polovini 16. veka, na opšti duhovni podsticaj obnovljene Patrijaršije. Ta skupina, u većoj meri nego druge, predstavlja celinu sličnih prostornih, strukturnih i formalnih obeležja. Karakteristične koncepcije, izgrađene su po uzoru na rašku arhitekturu, pa se može govoriti o pravoj obnovi jedne od klasičnih škola srpske srednjovekovne arhitekture. Rezultat obnove je nova celina čije su graditeljske vrednosti bile određene opštim prilikama. Jednobrodna crkva ima naos u tri traveja, kupolu iznad srednjeg polja, transept na bočnim stranama, apsidu na istočnoj strani, u sredini, arhitektonski označenog ili naznačenog, tročlanog prostora oltara. Na zapadnoj strani izdvojen je narteks. Velika sličnost u merama, naročito u prečniku kupole, nekoliko građevina – Tronoše, Tavne, Vozuće, Sv. Trojice pod Ovčarom i Blagoveštenja pod Kablarom – dozvoljavaju pretpostavku da su crkve građene po jedinstvenom projektu koji je napravljen prema određenom uzoru.” (Korać, Vojislav; Šuput, Marica: Arhitektura vizantijskog sveta, zajedničko izdanje Narodne knjige Beograd, Vizantološkog instituta SANU i Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 1998, str.395-397)

11

Prema podacima iz pisanih izvora, izvjesno je da je obnova 1856-1859. godine manastirski kompleks i samu manastirsku crkvu zatekla u ruševnom stanju35.

Ulazni portal u crkvu i ulazni portal u prostor naosa imaju skoro identične dimenzije (gabarite cca 1,70 x 3,00 m) urađeni su na isti način primjenjujući stepenasto usječene forme ulaznih špaleta, polupilastara i volti i jednostavne lunete. Lijevo od ulaznog portala u naos je uzidana spomen-ploča36 od mramora, a visoko iznad ulaznog portala, neposredno ispod polukružnog svoda naosa, izveden je dekorativni friz sa polukružnim slijepim arkadama.

Podovi priprate, molitvenog i oltarskog prostora prizemlja bili su izvedeni sa završnom obradom od kamenih ploča. U centralnom prostoru naosa urađen je Amvon u vidu Bogorodičinog kola (solea). Izrađen je u ravni poda, kao krupan mozaik. Sredinu mu čini osmokraka zvijezda od tamnoljubičastog kamena. Oko nje su u krugu osam izduženih šestokutnika od šarenog crvenog mramora. Likovi između heksagona su od tamnoljubičastog kamena kao što je i zvijezda. Freske nisu sačuvane.

U prostoru naosa, u apsidi ima pod prozorom jedna velika niša u zidu, a lijevo od nje je jedna mala četvrtasta niša. Kao đakonikon su dvije male niše pri zemlji. Ove niše su nesumljivo bile i u prvobitnoj crkvi, ali su prilikom obnavljanja i one pretrpjele veće izmjene. Ovo je naročito slučaj s nišama za đakonik, od kojih je gornja nadvišena tzv. saracenskim, povrnutim lukom, a takve elemente su unosili neimari i kod Ozrena i Papraće. Najuočljiviji su ti elementi na crkvi Manastira Moštanice (Andrejević A, Manastir Moštanica pod Kozarom, Starinar XIII-XIV, za 1962-1963. godinu, Beograd 1965, 163-175). Crkva je iznutra ožbukana i obijeljena vapnom, a u dnu zidova su vidljivi tragovi premaza bojom. Ikonostasa nema, a prema saznanjima jereja Zorana Živkovića, ikonostas je spašen i nalazi se na području zvorničko-tuzlanske eparhije37.

Osnovne dimenzije crkve: Tlocrtne mjere38: ukupna dužina crkve 16,80 m'; vanjska širina priprate i zapadnog traveja naosa cca 6,40 m; vanjska širina srednjeg traveja naosa, zajedno sa pijevnicama, cca 9,70 m; vanjska širina istočnog traveja naosa cca 8,18 m; unutrašnje mjere priprate cca 4,75 x 4,84 m; ukupna svijetla dužina naosa (mjereno od ulaza u naos do apside) je cca 9,51 m; radijus apside je cca 1,80 m; Visinske mjere39: najviša kota (postolje križa na kupoli) udaljena je od poda crkve cca 17,40 m; visina tambura cca 3,60 m; visina kvadratičnog postolja tambura cca 2,60 m; udaljenosti tjemena svodova traveja od poda crkve (unutrašnje mjere) su cca 7,70/8,80 m (priprata/naos).

35

“Ozidan je i skubećen kamenom, te onda pokriven rastovom daskom; koji je krov trajao 25 godina, t.j. do 1884.,

kad je opet pokriven lučevom daskom (za koji krov vele da more trajati 80-90 godina). Od pređašnje gradnje samo je patos crkveni i pragovi na vratima srednje crkve zaostao. Patos je bio mermerni, ali je pri rušenju crkve većinom izlomljen. (Izlomljen je kad je crkva rušila se, te kamenje koje je odozgo padalo, potrlo ga je; a nema traga da je od vatre stradao, kao što je kazano u Šematizmu, za 1884-5 i 6 godinu. Pragovi su također od mermera kao i patos. (U Šematizmu je kazano, da su i dovratnici od prije zaostali; ali to nije, nego je poslje napravljeno). Na pragu koji je iznad spoljni vrata, poznaju se linije-crte-što je sasvim prilično, da je tu bio neki natpis bojom napisan, koji je poslije kiša i vrijeme uništilo. Drugije kakvije natpisa, niti tragova od njih nije se našlo. Pređašnji manastir imao je mloge svoje ćelije, koje su sve bile zidane, i koje su kao kakav grad opasivale svu crkvu. Najveće ćelije bile su sa zapadne strane, pod kojima su bili duboki podrumi. Takođe su bile ćelije i sa južne i istočne strane; sa sjeverne strane, koja je pod brijegom, sudeći po zidovima nijesu bile odaje, nego neki magazini. Jedna kapija bila je u uglu jugoistočne strane, kojom se izlazilo na lijepu ravnicu, đe su sada ljudi pogradili kolibe, da imaju đe prenoćiti kad crkvi dođu. Druga kapija bila je na zapadnoj strani, koji je put odma preko ćuprije-na rijeci Vozućici-u šumu vodio.” (Stakić, Vasa: O manastiru Vozućoj, Dabro-bosanski istočnik, list za crkveno-prosvjetne potrebe srpsko-prav. sveštenstva u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, novembar 1889, br. 21 i 22) 36

natpis na spomen ploči: Jovan S. Zečević paroh Vozućki 1895 ubijen od ustaša 1941 «u dobru je lako dobro biti

na muci se poznaju junaci» u znak sjećanja na svog dobrog sveštenika i paroha ovu spomen-ploču podižu zahvalni parohijani Vozućke parohije (vidjeti fotografiju u Prilogu) 37

podatak koji je članovima Povjerenstva, prilikom posjete lokaliteta Manastira Vozuća 29.prosinca 2003. godine,

saopćio jerej Z. Živković 38

izmjerene na terenu prilikom posjete lokaliteta Manastira Vozuća 29.prosinca 2003. godine

39 izmjerene sa crteža crkve u Vozućoj iz knjige Šuput, M.: Spomenici srpskog crkvenog graditeljstva XVI-XVII

vek, Beograd-Novi Sad- Priština, 1991, 47-49

12

Tambur kupole crkve ima oktogonalnu osnovu, a apsida je na vanjskoj fasadi petostrana (i tambur kupole i apsida u enterijeru imaju kružnu, odnosno polukružnu formu). Prozori na fasadama su izvedeni sa jednostavnim profilacijama i polukružno su zasvedeni. Graditelj se kod vanjske dekoracije usredsredio na kupolu i njen postament, kao i istočnu fasadu sa apsidom. Prozori kupole su veoma uski i visoki (cca 0,40 x 2,40 m), sa ukrasnim kolonetama i lukovima između njih, stvarajući ukrasne nizove slijepih arkada. Taj motiv se ponavlja ispod strehe kupole, kao i na kvadratičnom postamentu tambura kupole (ovdje lukovi leže na profiliranim konzolicama), kao i u gornjoj zoni apsidalnog zida.

Sjeverozapadno od objekta crkve, 1989. godine, bio je izgrađen novi drveni zvonik. Prema informacijama arhitekte Aleksandra Ninkovića, zvono je bilo veoma teško, te se na osnovu dinamičkog proračuna utjecaja klaćenja zvona, došlo do zaključka da je drveni zvonik neophodno izgraditi na zidanom postamentu.

Prilikom uviđaja u stanje objekta na terenu, dana 29.prosinca 2003. godine, konstatirano je da zvonika nema. Postoji samo zidana jednoprostorna građevina (gabaritnih dimenzija cca 3,45 x 3,48 m, visine cca 2,80-2,90 m, debljine zidova od cca 50 cm) pokrivena armiranobetonskom ravnom pločom, koja je služila kao postament drvenoj konstrukciji zvonika koja je na njemu bila fiksirana čeličnim kotvama.

U crkvenom dvorištu nalazi se veliki broj stolova sa klupama. O ostacima manastirskih zidanih zgrada i kaluđerskih ćelija dat je opis 1940.

godine40. Nema dostupnih podataka da su vršena bilo kakva arheološka istraživanja. Srušen je i most preko rijeke Vozućice, tako da je veoma otežan pristup crkvi. Postoji

konstrukcija mostovskih obalnih oslonaca, a sama konstrukcija gornjeg stroja mosta je, najvjerojatnije, odnesena.

U neposrednoj blizini manastirske crkve, na drugoj strani Vozućice, nedaleko od mosta, nalazi se izvor pitke vode koja se koristila u svrhe bogosluženja. POKRETNO NASLIJEĐE

Po riječima sadašnjeg vozućkog svećenika Zorana Živkovića koji je odnedavno na

službi u crkvi, nije sačuvana ni jedna knjiga. Prema njegovim saznanjima navodno su carske dveri i jedna knjiga (ne zna koja) tokom posljednjih godina, ali ne zna točno kad, prenesene u Manastir Ozren. Danas ovi predmeti nisu u Manastiru Ozren.

Milenko Filipović, četrdesetih godina XX stoljeća, govoreći o starim knjigama i

zapisima u Manastiru Vozuća, kaže da su one, tokom posljednjih decenija XVII stoljeća, kada je manastir opustio, čuvane po seoskim i svećeničkim kućama. Filipović navodi da je neki pop Simo, bježeći iz Vozuće 1810. godine u Obudovac u Posavini, ponio sa sobom nekoliko knjiga među kojima se izdvajaju sljedeće:

Časlovac sa pashalijom za 1736-1740, Okotoih sa raznim molitvama, Epistolija.

Filipović navodi da se u kući Gavre Kališa sačuvao dobro očuvan Božidarev Zbornik štampan u Mlecima 1538. godine. Na njemu nije bilo nikakvih važnijih zapisa. Na prvom listu

40

“Oko stare Vozuće bilo je mnogo zidanih zgrada. Po predanju, to su bile kaluđerske ćelije. Zidina je tih mnogo,

najviše sa zapadne strane. Tih je ruševina mnogo sa svih strana, pa mi se čini da jednim delom potiču i od kamenog ogradnog zida, kojim je manastir mogao da bude opkoljen, a uz taj zid da su bile prislonjene i neke zgrade. Ovo je u toliko pre verovatno što narodno predanje pominje dve kapije: jednu koja je bila na uglu na jugoistočnoj strani i vodila u luku gde su sada kolibe i drugu na zapadnoj strani i kroz koju je išao put preko Vozućice u šumu. U zidinama na zapadnoj strani poznaje se i jedno veliko četvrtasto odeljenje: po predanju, to je bio podrum za vino. Na severnoj strani vidi se jedan niži i jedan viši zid. U jednom zidu na severnoj strani vidi se jedna niša. Na tim zidovima, kao i na zidu koji ide uporedo sa južnim crkvenim zidovima, vide se ostaci maltera, što je dokaz da su to zaista bila odeljenja za stanovanje, ćelije, i da je u manastiru živeo veći broj kaluđera.”

(Filipović, M.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine, str.24-25)

13

je stajao popis od 36 imena, a sa druge strane zapis: «sia kniga sobornika Gavre Kalaiša», a ispod njega deformirana sator-formula41. Pored toga do 1940. godine očuvano je:

1. sedam listova rukopisnog Ustava pisanog na rebrastom papiru. Dimenzije listova su 13 x 17,5 cm. Na jednom od listova stoji zapis da je knjiga pisana 1535. godine u Hilandaru, te da je 1637. godine dovršeno pokrivanje neke crkve (Manastir Vozuća ili Manastir Gostović),

2. dvadeset devet listova prazničnog Mineja za ožujak. Dimenzije Mineja su iznosile 21 x 31,2 cm. Minej je pisan lijepim rukopisom u crvenoj i crnoj boji, na debelom, sitno rebrastom papiru. Međutim, rukopis nije jednak, vjerojatno su ga pisale dvije osobe. Na Mineju nema nikakvih zapisa, ali na sredini listova postoji vodeni znak, jednak onom na Ustavu pa se pretpostavlja da je pisan oko 1538. godine,

3. Službenik, štampan u Budimu 1799. godine. U vrijeme pisanja Filipovićevog članka bio je u vlasništvu advokata Branka Stakića. U knjizi je stajao zapis da je on vlasništvo popa Riste Petrovića Stakića iz Vozuće,

4. Veliki Trebnik, štampan u Moskvi 1847. godine. U vrijeme pisanja Filipovićevog članka nalazio se u crkvi u Vozući,

5. Trebnik, štampan u Moskvi 1847.godine. U vrijeme pisanja Filipovićevog članka nalazio se u crkvi u Vozući,

6. Oktoih, štampan u Moskvi 1850. godine. U vrijeme pisanja Filipovićevog članka nalazio se u crkvi u Čaradku,

7. Službenik (1853), 8. Časlavac, koji je 1846. godine bio u svojini Blagoja Ristića iz Bijele u Posavini. U

vrijeme pisanja Filipovićevog članka nalazio se u crkvi u Vozući (Filipović, 1940, 29-32, Ševo, 2002, 269-272)

Poslije obnove crkve u Vozućoj (1856-1859. godine) jedan od boljih lokalnih slikara prve polovine XIX stoljeća, Todor Stanić Gračanić, naslikao je ikone Krista, Bogorodice, Svete Trojice i Blagovijesti. Ikone su rađene pred kraj slikarevog života. Pokazuju njegov pokušaj da se približi onovremenim stilskim tokovima, ali bez dovoljno znanja, tako da su one značajnije kao dokument, a ne kao likovni domet (Mazalić, 1965, 152). Ove knjige, kao i ikone su vjerojatno uništene tokom upada NDH žandara 5. rujna 1941. godine kada je crkva opljačkana42. 3. Dosadašnja zakonska zaštita Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine, objekt je bio stavljen pod zaštitu države43. Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine ovo dobro je bilo evidentirano i svrstano u II kategoriju kao kulturno-povijesno dobro. 4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

41

Sator-formula predstavlja kvadrat podijeljen u 16 manjih kvadrata (4X4). U svakom manjem kvadratu stoji

upisano po jedno slovo. Po riječima prof. dr. Dimitrija Kalezića sator-formula bi mogla predstavljati dupli

liturgijski pečat.

42

Neobjavljeni šematizam dabrobosanske eparhije 43

dio dokumentacije Republičkog zavoda za za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i

Hercegovine uništen je u ratu 1992-1995 (Rješenje o stavljanju pod zaštitu manastirske crkve je također uništeno) Prema podacima iz Mitropolije dabrobosanske koji su dio novijeg šematizma Mitropolije, Manastir Vozuća je 1970. godine proglašen spomenikom kulture I kategorije i stavljen pod patronat Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine.

14

Jedini podatak o izvršenim konzervatorsko-restauratorskim radovima odnosi se na radove uklanjanja kamenog tornja i prepokrivanju krova crkve bakarnim limom. Ove aktivnosti su bile poduzete u periodu između 1977-1989. godine.

Negdje oko 2000. godine, objekt crkve je privremeno pokriven hidroizolacionim bitumenskim pokrivačom (ljepenkom), koja je postavljena na daščanom pokovu krova, koji je također, tom prilikom, privremeno saniran. Ovi radovi su bili poduzeti kao interventne mjere zaštite objekta crkve od daljnjeg propadanja. 5. Sadašnje stanje dobra

Manastirska Crkva Sv. Trojice u Vozućoj nalazi se u lošem stanju. Objektu prijeti

opasnost od potpunog urušavanja svoda priprate i rušenja zidova priprate. Objekat je 4-5 godina bio bez krovnog pokrivača (odnesen je bio bakarni pokrivač), izložen djelovanju atmosferilija, vlage, snijega i leda, a prema kazivanju jereja Živkovića, na krovu priprate je počelo rasti drveće i grmlje. Kao posljedica, na terenu je evidentirano «propadanje» svoda priprate, svod je drastično promijenio svoj geometrijski oblik, što je prouzrokovalo poremećaj ravnoteže prenošenja unutrašnjih sila u poprečnom presjeku svoda. Povećao se horizontalni potisak sila (svod je i inače bio izveden bez zatega), što je dovelo do pukotina u samoj konstrukciji svoda, kao i konstrukciji zidova svoda. Raspukline u konstrukciji svodova i zidova dostižu širinu do 15 cm i veoma je izražena opasnost od rušenja priprate crkve.

Enterijer crkve je devastiran, zidovi imaju površinska oštećenja izazvana municijom manjeg i većeg kalibra, oštećena je žbuka, objekt nije zatvoren prozorima i vratima, nije ustakljen, kameni Sveti Presto je polupan (ostaci su prikupljeni i nalaze se u zidanoj jednoprostornoj građevini postamenta tornja), a zidovi ispisani raznim grafitima. Ikonostas ne postoji.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterije za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim

spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Povjerenstvo je donijelo odluku kao u dispozitivu. Odluka je utemeljena na sljedećim kriterijima:

- A. Vremensko određenje - B. Povijesna vrijednost - C. Umjetnička i estetska vrijednost

C. I. Kvalitet obrade C. III. Proporcije C. IV. Kompozicija C. V. Vrijednost detalja

- D. Čitljivost D. IV. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru D. V. Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom razdoblju

- E. Simbolička vrijednost E. II. Sakralna vrijednost E. III. Tradicionalna vrijednost E. IV. Vezanost za rituale ili obrede E. V. Značaj za identitet skupine ljudi

- G. Izvornost

15

G. IV. Tradicija i tehnike G. V. Položaj i smještaj u prostoru G. VI. Duh i osjećanja

Sastavni dio ove odluke su: - kopija katastarskog plana, - posjedovni list, - fotodokumentacija, - grafički prilozi.

Korištena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja Graditeljske cjeline – Manastira Vozuća u Vozućoj nacionalnim spomenikom BiH, korištena je sljedeća literatura:

1889. Stakić, Vasa: O manastiru Vozućoj, Dabro-bosanski istočnik (list za

crkveno-prosvjetne potrebe srpsko-prav. sveštenstva u Bosni i Hercegovini), Sarajevo, studeni 1889, br. 21 i 22

1940. Filipović, Mil. S.: Manastir Vozuća u Bosni, Skoplje, 1940. godine 1950. Dr. Vladimir R. Petković:, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu

srpskog naroda, Srpska akademija nauka; Posebna izdanja, knjiga CLVII, odeljenje društvenih nauka, nova serija, knjiga 4, str. 146, 412, Beograd, 1950.

1965. Mazalić, Đoko, Slikarska umjetnost u Bosni i Hercegovini u tursko

doba (1500-1878), Sarajevo, 1965. 1972. Zdravko Kajmaković: Oko problema datacije pravoslavnih manastira u

sjeveroistočnoj Bosni sa posebnim osvrtom na Papraću, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1972, XIII, str. 149-171

1991 Šuput, M.: Spomenici srpskog crkvenog graditeljstva XVI-XVII vek,

Beograd-Novi Sad- Priština, 1991, str.47-49 1998 Korać, Vojislav; Šuput, Marica: Arhitektura vizantijskog sveta,

zajedničko izdanje Narodne knjige Beograd, Vizantološkog instituta SANU i Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 1998.

1999. Ševo Ljiljana: Manastir Lomnica, Republički zavod za zaštitu

spomenika kulture, Beograd, 1999.

2002. Ševo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1978. godine, Biblioteka Baština, Banja Luka, 2002.

Nosilac istraživanja i izrade Prijedloga odluke: Emir Softić, diplomirani inženjer arhitekture, saradnik za spomenike graditeljskog naslijeđa u Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika