BRÂNCUŞI – ΕΝΑΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΓΛΥΠΤΗΣ

� ΔΑΝΙΗΛ

Πατριάρχης της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας

Εκδόσεις TRINITAS του Πατριαρχείου της Ρουμανίας Βουκουρέστι - 2019

BRÂNCUŞIΕΝΑΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΓΛΥΠΤΗΣ

� ΔΑΝΙΗΛ

Πατριάρχης της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας

Εκδόσεις TRINITAS του Πατριαρχείου της Ρουμανίας Βουκουρέστι - 2019

Συντονιστής Eκδότης Ion-Dragoș Vlădescu

Επιμέλεια έκδοσηςLucian-Florentin Mâță

Φωτό Bogdan OnofreiCiprian OliniciCosmin OliniciLaurențiu Tătulescu

© VISARTA Βουκουρέστι, 2007, με την έγκριση ADAGP Παρίσι © Εκδόσεις TRINITAS του Πατριαρχείου της Ρουμανίας - 2019ISBN: 978-973-155-181-4www.editurapatriarhiei.ro | editura@patriarhia.ro

Μετάφρασ η στην ελληνική γλώσσα από την πρεσβυτέρα ΠΑΝΔΗ ΧΑΡΙΤΙΝΗ

Descrierea CIP a Bibliotecii Naţionale a RomânieiDANIEL, patriarh al Bisericii Ortodoxe Române

Brâncuşi: enas christianos orthodoxos glyptis / Daniīl Patriarchīs tīs Orthodoxoy Ekklīsias tīs Roymanias. - București: Trinitas, 2019 ISBN 978-973-155-181-4

73

5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος

Χριστιανική – Ορθόδοξη πνευματικότητα στη ζωή και τη διανόηση του Brâncuși Η σμιλευμένη ύλη – φανέρωση του φωτός του Δημιουργού

Φώτα του ορθοδόξου λειτουργικού κόσμου στο Τραπέζι της Σιωπής, στην Πύλη του Φιλιού και στην Κολώνα του απείρου.

Tα θρησκευτικά κίνητρα του μνημειακού Συγκροτήματος του Târgu-Jiu

«Τα θεία μυστήρια που άναψε ο Constantin Brâncuși, πάνω στον (ποταμό) Jiu, στην πατρίδα του.» Χριστιανικές σημασίες του μνημειακού Συγκροτήματος του Târgu-Jiu.

Η πραγματική τέχνη – μεταμόρφωση της ζωής και ψυχική χαρά

Χρονολογία

7

11

33

47

47

50

69

83

7

Πρόλογος

Το έτος 2007 συμπληρώθηκαν 50 χρόνια από την κοίμηση (16 Μαρτίου 1957) του Constantin Brâncuși και 100 χρόνια από τότε που ο μεγάλος Ρουμάνος γλύπτης δημιούργησε τα πρώτα επαναστατικά του έργα, τα νεανικά του αριστουργήματα: Την Προσευχή (1907) και το Φιλί (1907), εγκαταλείποντας την κλασική, ακαδημαϊκή γλυπτική – της φύσης, για να εγκαινιάσει την μοντέρνα τέχνη κάνοντας μια «τεράστια εικαστική στροφή» (Z. Zărnescu). Για το έργο του Brâncuși, που από το 1907 ονομάζεται «Προσευχή», ειπώθηκε ότι αντιπροσωπεύει «την αφετηρία της μοντέρνας τέχνης» (V.G. Paleolog).

Παραδόξως, o Constantin Brâncuși επέφερε αυτόν το νέο προσανατολισμό αξιοποιώντας την αρχαϊκή λαϊκή τέχνη και διαιωνίζοντας τα βαθιά νοήματα «ουσίες» ή «γραμμές κλειδιά» της ύπαρξης του ανθρώπου και του σύμπαντος, όπως ο ίδιος έλεγε.

Επίσης, το 2007 συμπληρώθηκαν 70 χρόνια από τότε που o επονομασθείς «χωριάτης-δημιουργός», «πρίγκηπας-χωρικός» ή «προφήτης της μοντέρνας τέχνης», επέβλεπε προσωπικά, το 1937, το έργο της εκτέλεσης και τοποθέτησης των 47 συνθετικών στοιχείων του μνημειακού συγκροτήματος της πόλεως Târgu-Jiu: Το τραπέζι της σιωπής, η Πύλη του φιλιού και η Στήλη του απείρου, έργα που αποπερατώθηκαν, εγκαινιάστηκαν και αγιάστηκαν το 1938, παρουσία του. Το μνημειακό συγκρότημα του

8

1 Το κίνητρο αυτού του φόρου τιμής δεν αφορά μόνον την προσωπική μας σχέση με την ρουμανική επαρχία της Ολτένια, που είναι η γενέτειρα του πατρός μου, αλλά και το θαυμασμό που τρέφουμε για τον Ρουμάνο καλλιτέχνη, που συνέδεσε ευφυέστατα την παράδοση με το νεωτερισμό και επηρέασε, όσο κανείς άλλος, την παγκόσμια τέχνη. Το δε γεγονός, ότι ένας λάτρης της τέχνης, που γεννήθηκε στο Botoșani της Μολδαβίας, ο Iosef Brummer, όταν αποδήμησε στη Αμερική το 1912, έκανε τον Brâncuși γνωστό σε όλο τον κόσμο, μέσω των εκθεσιακών χώρων που διέθετε (κατά τον Constantin Zărnescu, οι Αφορισμοί του Brâncuși, Εκδ. Dacia, Cluj-Napoca, 2004, σ. 107) μας προτρέπει να συμβάλουμε και εμείς για μια καλύτερη κατανόηση του έργου του Brâncuși.

Târgu-Jiu παραμένει το πολυτιμότερο επίτευγμα του Brâncuși και η βαθύτερη γλυπτική καλλιτεχνική σύνθεση μεταξύ ύλης και πνεύματος, πίστης και τέχνης, αρχαϊκού και μοντέρνου, χρόνου και αιωνιότητας.

Αρμόζει, λοιπόν, φέτος, που συμπληρώνονται, πάνω από 50 χρόνια από την κοίμηση του Constantin Brâncuși σαν σιωπηλό πέρασμα από την πύλη της αιώνιας αγάπης στο ανέσπερο φως, να αναδείξουμε πιο έντονα την παρουσία της ορθοδόξου-χριστιανικής πίστεως και πνευματικότητας στη ζωή και το έργο του, κυρίως επειδή τα έργα, που ο ίδιος ονόμασε: Προσευχή (1907) και Στήλη του απείρου (1937), αποτελούν παραγγελίες ορθοδόξων χριστιανών για ταφικά μνημεία, τα οποία, σε σύντομο χρονικό διάστημα από τη δημόσια έκθεσή τους, θεωρήθηκαν αριστουργήματα της ταφικής γλυπτικής του XX-ου αιώνα.

Εν συνεχεία θα προβάλουμε την παρουσία της ορθοδόξου–χριστιανικής πνευματικότητας στη ζωή και το έργο του Constantin Brâncuși, κάνοντας χρήση του αναδομημένου και εμπλουτισμένου κειμένου της διάλεξης «Σμιλευμένη ύλη – επιφανεία του φωτός του Δημιουργού. Ορθόδοξη πνευματικότητα στο έργο του Brâncuși», που παρουσιάσαμε τις 14 Ιανουαρίου 2006, στο Πανεπιστήμιο Καλών τεχνών του Ιασίου «George Enescu», αφού μας απονεμήθηκε ο τίτλος του Επίτιμου Διδάκτορα (Doctor Honoris Cauza), από το αυτό πανεπιστήμιο, για τον οποίον και είμαστε βαθύτατα ευγνώμονες.

Επιθυμία μας είναι η έκδοση αυτού του κειμένου, με το νέο τίτλο: «Brâncuși – ένας χριστιανός ορθόδοξος γλύπτης», να αποτελέσει ταυτόχρονα έναν ευλαβικό φόρο τιμής στη μνήμη του διάσημου Ρουμάνου γλύπτη1, που από καιρό βρίσκεται στο φως των μεγάλων καλλιτεχνών της ανθρωπότητας, και ένα κάλεσμα για μια ευρύτερη και βαθύτερη γνώση των πνευματικών νοημάτων

9

που περιλαμβάνονται στο καλλιτεχνικό έργο αυτού του συνετού και πιστού τέκνου της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας, που έκανε παγκοσμίως γνωστές, ανύποπτες αποχρώσεις της ρουμανικής ψυχής.

Ευχαριστούμε όλους όσους μας προσέφεραν φωτογραφικό υλικό από τη ζωή και το έργο του Constantin Brâncuși για την εικονογράφηση του περιεχομένου της παρούσης εργασίας, που θα κυκλοφορήσει σε νέα έκδοση από τις Εκδόσεις TRINITAS του Πατριαρχείου της Ρουμανίας, κατά το εκκλησιαστικό έτος που είναι αφιερωμένο στους Αγίους Βασιλείς και Ισαποστόλους Κωνσταντίνο και Ελένη (2013), πρωτεργάτες της χριστιανικής πίστεως και τέχνης.

Ο πατέρας της μοντέρνας τέχνης, Constantin Brâncuși, είναι ένας Ρουμάνος που εντάχθηκε στο δίκτυο των παγκόσμιων διαχρονικών αξιών. Αυτός στον οποίο ο Henri Rousseau είπε «εσύ μεταμόρφωσες το αρχαίο σε μοντέρνο», έφυγε από τη Ρουμανία και εγκαταστάθηκε στη Γαλλία, όπου έχαιρε ευρύτατης ενημέρωσης γύρω από ιστορία της τέχνης και προσωπικής επαφής με μεγάλους καλλιτέχνες από διάφορα μέρη του κόσμου, ενώ οι εκθέσεις του στη Νέα Υόρκη και σε άλλες πόλεις της Δύσεως του προσέφεραν αναγνώριση και διασημότητα. Όμως αυτός που εγκατέλειψε τη γενέτειρά του, την κουβαλούσε πάντοτε μέσα στην ψυχή του, δια μέσω της πίστεως και της παραδόσεως του λαού του, πράγματα που αφομοίωσε στη δημιουργική έκφραση, που αντανακλάται στην τέχνη του. Όντας ταυτόχρονα παραδοσιακός Ρουμάνος και μοντέρνος οικουμενικός καλλιτέχνης, ο Constantin Brâncuși δεν έχασε την ταυτότητά του ανάμεσα στους ξένους, διότι έψαξε την

10

«ουσία των πραγμάτων» πέραν από τις παροδικές απατηλότητες και ανακάλυψε τον πνευματικό χώρο της δημιουργικής ελευθερίας μέσα στον κάθε γεωγραφικό χώρο. Ανακάλυψε τα φώτα της αιώνιας ζωής πέρα από κάθε σημείο του θανάτου αυτού του εφήμερου υλικού κόσμου.

Ενοποίησε την πίστη με την τέχνη, το εθνικό με το οικουμενικό και το εφήμερο με το αιώνιο. Γι΄αυτό και από τα έργα του, η Στήλη του απείρου είναι και Στήλη της αθανασίας του!

Ένα πρότυπο για όλους μας!

† ΔΑΝΙΗΛ, Πατριάρχης Ρουμανίας

11

Χριστιανική – Ορθόδοξη πνευματικότητα στη ζωή και τη διανόηση του Brâncuşi

Πολλοί αναλυτές του έργου του Constantin Brâncuși τόνισαν την αλήθεια, ότι η παμπάλαια και πλούσια λαογραφική παράδοση της Ρουμανίας υπήρξε μια ισχυρότατη πηγή για την καλλιτεχνική και φιλοσοφική του έμπνευση, λιγότεροι όμως αναγνώρισαν στο έργο του την επίδραση της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης ή της βυζαντινής λειτουργικής παράδοσης.

Μεταξύ αυτών των ελαχίστων θυμίζουμε τον Dan Botta και τον Mircea Eliade. Ο πρώτος, ο Dan Botta, από τις αρχές του 1930, έγραφε για την τέχνη του Brâncuși: «Βυζαντινή, η γλυπτική του Brâncuși, είναι καρπός του δόγματος, που απαγορεύει τη λαξευμένη μορφή, του δόγματος που προβλέπει μόνον τη γεωμετρική γλυπτική, το λουλούδι, το σύμβολο. Τέκνο αγρότη από το Gorj, ο Constantin Brâncuși, εκφράζει με μια απαράμιλλη πλαστικότητα αυτό το δεδομένο της παραδόσεώς μας. Ο ίδιος είναι γλύπτης αφηρημένων σχημάτων. Μια χιλιετία ανώνυμης λαϊκής τέχνης, μια χιλιετία σμιλευμένης γεωμετρίας εκφράζεται

12 BRÂNCUŞI – ενας χριστιανος ορθοδοξος γλυπτης

O C

ON

STA

NT

IN B

RÂ

NC

UȘI

ΜΕ

ΤΟ

ΙΕΡΑ

ΤΙΚ

Ο Σ

ΤΙΧ

ΑΡΙ

Ο

13Χριστιανική – Ορθόδοξη πνευματικότητα στη ζωή και τη διανόηση του Brâncuşi

στην τέχνη αυτού του μεγάλου γλύπτη. (…) Η γραμμή ισχύος επί της οποίας τοποθετείται ο Brâncuși είναι η βασιλική οδός της παράδοσης την οποία εκπροσωπεί και μεταλαμπαδεύει. Μια τέχνη είναι πολύτιμη κατά το μέτρο που φωτίζει μια παλαιότερη παράδοση και ενσωματώνει αρμονικά μια ποικιλία πολιτισμικών συμπλεγμάτων. Η γλυπτική του Brâncuși συμμετέχει και στην προϊστορική τέχνη».2

Ο Mircea Eliade έγραφε το 1962: «η χωριάτικη σοφία του Brâncuși του επέτρεψε να ξαναβρεί την κοίτη της ρουμανικής λαϊκής τέχνης, δηλαδή εκείνη τη θεώρηση του κόσμου που ήταν χαρακτηριστική των αγροτών της νεολιθικής περιόδου, (…) ανακαλύπτοντας εκ νέου την ύλη ως λίκνο των θρησκευτικών επιφανειών και νοημάτων, ο Brâncuși ξαναβρήκε τα συναισθήματα και τις εμπνεύσεις του καλλιτέχνη των αρχαϊκών χρόνων.»3

Παρόλα αυτά, η θρησκευτική διάσταση του έργου του Brâncuși, που σποραδικά αναφέρουν ορισμένοι ερμηνείς και κριτικοί τέχνης, πρέπει να αναδειχθεί πιο εμπεριστατωμένα και πιο συστηματικά, αρχίζοντας από τις προσωπικές μαρτυρίες του γλύπτη, που εκφράζονται κυρίως στους Αφορισμούς του, όσο και από τον ορθόδοξο λειτουργικό κόσμο εντός του οποίου ο ίδιος έζησε και δραστηριοποιήθηκε. Αν δεν γίνει αντιληπτή η ύπαρξη ως μυσταγωγία ή μυστήριο και η τέχνη ως μεταμόρφωση της ζωής προς το αιώνιο φως και τη χαρά, χάνουμε το κλειδί ή την σπονδυλική στήλη της ερμηνείας του έργου του Brâncuși.

Ο Constantin Brâncuși ήταν πεπεισμένος για την ενδόμυχη σχέση ή συμβίωση, θρησκείας και τέχνης στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ο ίδιος ομολογούσε σχετικά: «Για μένα, τον Brâncuși, η τέχνη δεν δύναται να υπάρχει αφ’ εαυτής. Από τις αρχές της μέχρι την τελευταία της, σύγχρονη έκφανση, η τέχνη υπήρξε μέσο μεταβίβασης των θρησκευτικών ιδεών. Ο καλλιτέχνης ήταν

2 Dan Botta, Limite – Όρια, Εκδ. Cartea Românească, Βουκουρέστι, 1936, σς. 56-63.

3 Mircea Eliade, Aντικρύζοντας τον κόσμο όπως την πρώτη στιγμή της Δημιουργίας – Σημειώσεις για το βιβλίο «Pasărea Măiastră», που πρωτοδημοσιεύτηκε στο: O λόγος στην εξορία – Cuvântul în exil (Αύγουστος 1962) και εντάχθηκε στην ανθολογία με τον τίτλο Ενάντια στην απογοήτευση. Δημοσιογραφία της εξορίας – Împotriva deznădejdii. Publicistica exilului (εκδοτική επιμέλεια Mircea Handoca, Εκδόσεις Humanitas, Βουκουρέστι, 1992, σς. 205-207), στο οποίο βρίσκονται και οι σελίδες που είναι αφιερωμένες στον Dan Botta.