-BRONZANO DOBA- (2000-950 PRE N.E.)- Na nasim prostorima bronzano doba traje sve do 750 god. pre. n.e. dok u Evropi traje do oko 950 god. pre.n.e.Bronzano doba u Evropi traje tokom cijelog drugog milenijuma pre n.e.Uzimajuci u obzir sve sto se dogodilo tokom tog perioda ,mozemo ga ocjeniti kao istorijski dogadjaj prvog reda u evropskoj civilizaciji.Tek u bronzano doba Evropa je prvi put bila naseljana na cijeloj svojoj teritoriji.Osim te vazne cinjenice ,bronzano doba je donelo i jedan nov nacin angazovanja ljudskog uma.U oblastima gdje je za to bio uslov covjek se sve vise usmjerava ka tehnoloskom razvoju.Na osnovu najnovijih otkrica znamo pouzdano da je u bronzanom dobu Evrope doslo do otkrivanja i primjene tehnoloskih postupaka u metalurgiji i ishrani.Vjerovatno ih je bilo i u drugim oblastima zivota i privredjivanja, ali pomenute dvije oblasticine osnovnu vrijednost novih dostignuca.Kamen, kost, drv i bakar nisu vise mogli da zadovolje potrebe narastajuceg broja stanovnika u gradjevinarstvu, zemljoradnjii drugim vaznim zivotnim potrebama.Savremenim analizama praistorijskih bronzanih predmeta saznali smo da legura bronze sastoji od dvije osnovne komponente: bakra i kalaja ili bakra i arsena njihov udeo je razlicit.Rudnika bakra u Evropi ima dosta i vecina ih je eksplatisana tokom bronzanog doba.Nama najbliza rudista su u Transilvaniji ,istocnoj Srbiji i na Rudniku kod Gornjeg Milanovca.Ako znamo da se bakar topi na temperaturi 1084C*,onda se za taj postupak moraju obezbjediti odredjeni uslovi peci ,visoko kaloricno drvo...Zahvaljujuci tehnoloskim inovacijama proizvodnja bronze je rasla i zadovoljavala potraznju.Sa metalurgijom se razvijala i citava mreza novih zanimanja i privrednih djelatnosti (rudari,dizajneri,livci,trgovci.)Upotreba bronze omogucila je izradu oruzija ,orudja, pribora i nakita koja su bila prikladnija ,efikasnija i lepsa od ranije koriscenih.Stari i novostvoreni oblici usavrsani su do kraja bronzanog doba.Osim prilagodjavanja oblika mjenjao se i nacin ukrasavanja predmeta od bronze.Uz sve ove promjene broj predmeta od bronze rastao je visestruko i njihov broj u uzem podruciju rudista dosteze skoro industrijsku proizvodnju.Tokom trajanja ovog doba stvoren je sirok asortiman bronzanih predmeta.Mnogi od tih oblika pojavljuju se po prvi put (razne vrste sjekira,testere ,srpovi,vrhovi kopalja,raonik,konjska oprema,nozevi,brijaci,igle za sivenje,udice,bodezi,macevi,sljemovi,ukrasne igle za kosu i grudi,kopce za odjecu,narukvice,ogrlice,dijademe,karike za kosu,pincete,ogledala,pojasevi,dugmad,iskucani ukrasni limovi,fine vrste posudja,kotlici,vedrice,kultna kolica....)

Svakako su najznacajniji predmetibili namjenjeni za privredjivanje i ratovanje.Kada je rijec o detaljima i opremi na odjeci i nakitu ,nisu zalili truda i pravili su ga vrlo mastovito i u izobilju.Mnogi od tih predmeta su imali i prakticnu i estetsku ulogu, pa su modelovani sa posebnom paznjom,Sa masovnom proizvodnjom predmeta od bronze povecava se efikasnost u privredjivanju,ostvaruju se kontakti i razmjena na sirokom prostoru Evrope.Ti kontakti su bili idealna mogucnost da se ubrza prodor drugih civilizacijskih tekovina.Stanovnici ranog bronzanog doba koristili su utvrdjenja na dominatnim mjestima iz perioda eneolita (Gradina na Bosutu,Petrovaradinska tvrdjava).Medju novoizgradjenim nasljima istice se Feudvar kod Mosorina na Titelskom platou.Naselje je imalo odbranbeni rov i bedeme,mjesto naselja je izabrano prvenstveno iz strategijskih razloga.I tokom srednjeg i kasnog bronzanog doda biraju se dominatna mjesta iznad niskih terena i vodenih tokova.

(oruzije i nakit iz bronzanog doba)

2

MORISKA (MOKRINSKA) GRUPA

Ova kulturna grupa poznata je pod nekoliko naziva ona se u Madjarskoj naziva Maros ili grupa Periamos dok u Rumuniji nosi ime Periam grupa. Na nasem podruciju grupu je prvi izdvojio M.Grbic pod imenom mokrinska grupa,po lokalitetu Mokrin u Banatu.Za relativnu hronologiju grupe u okviru bronzanog doba panons ko-podunavskog kompleksa znacajna je pre svega stratigrafija lokaliteta Pecica u Rumuniji ciji materijala iz slojeva I-XII odgovara ranom bronzanom dobu (Rajneke A).Posebno znacajna je unutrasnja hronologija nekropole u Mokrinu –Lalina humka koju je ustanovio N.Tasic.Tasic je izdvojio tri faze moriske grupe na ovoj nekropoli:Faza I – povezuje se svojim inventarom sa tipom Pitvaros i Nadjirev ranog bronzanog doba u Potisju.Faza II – druga faza bi bila neka klasicna moriska faza Faza III – u poslednjoj fazi pojavljuju se elementi vatinske grupe (pancevacko-omoljicka faza) sto odgovara periodu A2-B1-Rajneke

Ova grupa zastupljena u sjevernom Banatu,na sirem podruciju oko usca Morisa u Tisu.O naseljima ove grupe veoma malo znamo,nesta podataka dobijamo od F.Milekera koji je konstantovao nekoliko manjih naseobinskih struktura u okolini Mokrina.Naselja se po pravilu nalaze na uzvisicama ,dok se kao oblici zgrada pominju zemunice.O njihovom rasporedu i izgledu nemamo vecih podataka.Nasuprot tome dobro su nam poznate nekropole i pogrebni ritual.Najveci broj podataka dolazi nam sa nekropole u Mokrinu.Na nekropoli nalazi se 312 grobova njihov broj bio je veci ali je unistem prijasnjim aktivnostima smatra se da je iznosio preko 400 ukopa.U nekropoli konstantovana su dva osnovna oblika sahranjivanja kremacija i skeletno sahranjivanje.Broj kremacija znatno je manji u odnosu na skeletno sahranjivanje.Samo pet grobova sadrzi kremirane pokojnike i ovaj ritual vezan je za najraniju fazu.Sama nekropola nalazi se na jednom niskom i izduzenom grebenu ,na ovoj gredi grobovi su poredjani u jedanaest redova u pravcu sjever-sjeverozapad-jug-jugoistok.Skeletno sahranjivanje vrseno je u rakama, mahom cetvrtastim i sa zaobljenim uglovima.Cinjenica da raniji grobovi nisu osteceni kasnijim ukazuje da su grobovi na povrsini zemlje morali biti obelezeni.Sahranjivanje u grobovima vrseno je u zgrcenom polozaju po pravilu ruke su savijene u laktu i postavljene ispred lica.Darovi izuzev nakita postavljani su u visini karlice.Najveci broj grobova sadrzi pojedinacne ukope dok je u 5 slucajeva konstantovan grupni grob.Dva groba sa zenom i detetom ,jedan sa odraslim muskarcem i deckom i jedan sa skeletima muskarca, zene i deteta.Po pravilu skeleti su orjentisani u pravcu sjever-jug ili jug-sjever.Broj zenskih grobova nesto je veci u odnosu na muske.U grobovima najranije faze ,karakteristicni su uglavnom za kremirane pokojnike posude Nadjirev tipa,srecu se i krcazi sa jednom drskom i javljaju se profilisane zdele sa dve do cetiri horizontalno busene drske.U fazi dva izdvajaju se isti oblici zdela i sudovi sa vertikalno busenim bradavicastim drskama, koje su omogucavale vesanje sudova.U trecoj fazi najtipicniji su tikvasti i u profilaciji rasclanjeni sudovi sa dvije naspramne drske koje vezuju obod sa trbuhom.Medju keramikom ove nekropole posebno treba pomenuti sud sa tipicno urezanom vucedolskom ornamentikom grob 282.Na dva suda sa nekropole u Mokrinu konstantovane su figuralne predstave.U jednom slucaju na posudi iz groba 110radi se o stilizovanoj pedstavi lovca i jelena,sud pripada I fazi mokrinjske nekropole.U drugom slucaju

3

na sudu su dva friza pored geometrijskih ornamenata ,stilizovanog oltara,drvece javlja se i predstava jedne zivotinje jelena ili konja.Ovaj predmet pripada fazi II.

Metalni inventar osobito je bogato zastupljen u fazi II, a znatno redje u fazi III.Kao karakteristicna forma oruzija javljaju se trouglasti bodezi ,zastupljeni u nekoliko varijanti.Izdvajaju se prema broju zakovica i duzini / sirini seciva.Pored metalnog orudja inventaru moriske grupe pripadaju kameni cekici ,obicni ili profilisani koje se vjerovatno smatraju za bojne sjekire.

Nakit je radjen od zlata i bronze.Od zlatnih nakita najkarakteristicniji su male karike za kosu.Javljaju se u razlicitim varijantama: otvorene sa naspramnim ili ukrstenim krajem ,spiralno uvijene ili sa poprecnim spojnicama.Od nakita srecu igle sa uvijenom ili zavrnutom glavom , spiralno uvijene narukvice ,ogrlice sa zavrnutim krajevima.Posebnu paznju zasluzuje dijadema iz groba 73 ukrasena sitno iskucanim motivima.Od sitnijeg nakita srece se prstenje, zatim razliciti privesci (naocarasti,spiralno uvijeni ili u obliku Panove frule).Prema polozaju skeleta djelovi ogrlica ili su se nalazili na glavi ili na kapi odnosno marami.Pored toga poznat je i nakit od fajansa, kaolina, puzica i ljustura morskih skoljki i buseni zivotinjski zubi ,najcesce ocnjaci psa.O ekonomiji grupe malo se moze govoriti posto nema evidentiranih vecih naselja,mada naselja u Pomorisju govore o trajnije naseljavanje.Lov i stocarstvo bili su primarni , sto pokazuju nadjene zivotinjske kosti.Od divljih zivotinja srecu se divlja svinja,vuk,lisica,a od domacih koza, ovca, svinjagovece, konj i pas.Vecina metalnog nakita usko je vezan za ano srednje doba Evrope.Kolicina nakita govori o postojanju razmjene sa lokalnim grupama.Na veze sa udaljenim krajevima upucuje importovane perle od fajansa i ljusture skoljki.Zlato kako pokazuju analize bilo je dobivano sa podrucija Transilvanije.O religioznim predstavama moze se malo reci ovde prvenstveno treba spomenuti lobanju bivola nadjenu iznad skeleta u grobu 154 koji upucuje na zrtvovanje zivotinja.Znacajne su i predstave na posudama iz grobova 110 i 40.Moriska grupa pripada Podunavsko-balkanskom kompleksu gdje treba traziti i njenu etnogenezu.Nesumljivo je da na Morisku grupu veliki uticaj je imala lokalna eneolitska komponenta Tisapolgar i Bodrogkerestur kulturne grupe kao i uticaji iz juznih stepa.Na 310 skeleta izvrsena je antropoloska analiza na 88 skeleta izvrsena je analizau pogledu odredjivanja rasne pripadnosti.Pri tome 40 je pripisano nordijskoj rasi ,17 tauridskoj rasi,16 kromanjonskoj ,a 15 mediteranskoj.Ova antropoloska slika mokrinjske nekropole upucuje na mjesavinu razlicitih fizickih grupa.

4

GRUPA BELOTIC-BELA CRKVA

Iskopavanja vrsena na nekropolama pod humkama u Beloticu i Beloj Crkvi kod Krupnja dala su za rezultat izdvajanje nove rane bronzanodopske kulture zapadne Srbije Belotic-Bela Crkva.Nalazi sa drugig manjh lokaliteta koji su iskopavani prije sada su bili pripisani ovoj kulturi.O kulturna grupa rasprosirala se u planinskom podruciju zapadne Srbije ,juzno od Posavine.Najveca koncentracija lokaliteta je od Valjeva prema Drini.Ova grupa na jug se proteze do Priboja na Limu gdje je evidentiran jedan lokalitet (pored skeletno sahranjenog pokojnika nalazili su se keramicki predmeti koji odgovaraju ovoj grupi).Naselja grupe Belotic-Bela Crkva nisu nam poznata uprkos dugom nizu godina rekognosciranja terena oko poznatih nekropola.Po svemu sudeci stanovnistvo se bavilo stocarstvom,sto u izvjesnoj mjeri upucuje na polu nomadski nacin zivota i manju posvecenost gradnji stambenih objekata od cvrsceg materijala.Nacin sahranjivanja dosta bolje nam je poznat.Nekropole su prvenstveno locirane na grebenu pojedinih kosa,orjentisane su tako da prate pravac grebena.Nekropole se sastoje od veceg broja manjih humki.Postoji istina manji broj vecih tumula (Cerik-Bandera I i tumul u Dragacevu).Sahranjivanje u humkama je biritualno: skeletno sahranjivanje i kremacija,stim da je na nekropoli Cerik-Bandera konstantovan samo prvi tip sahranjivanja , a na nekropoli Belotic samo drugi.Nema nekog jedinstvenog pravila kad je u orjentacija pokojnika.Skeletno sahranjenje individue uglavnom su polagane na desni bok.Prije nasipanja humke najpre su vrsene posebne pripreme tako da je na periferiji postavljan kameni venac,sto je konstantovano i u humkama sa kremacijom na nakropoli Belotic ,to je svakako moglo imati i prakticnu namjenu da humku stiti od osipanja.Potom je nekad cjela osnova humke poplocana kamenjem (humka 2) ili su vrseni izvjesni obredi zrtvovanja na sta ukazuje spaliste ispod centra humke..Tek tada se pristupilo nasipanju humke pri cemu sahrana nije vrsena direktno na zdravici vec na srazmjerno vecoj visini (humka 1).Uporedo sa tim vjerovatno su vrsena i dalja zrtvovanja nasta ukazuju i sudovi postavljeni kao grupa izvan grobova (24-25 humka 1).Ocigledno da je ukazano posebno postovanje prema jednom od sahranjenog ciji grob lezi u centru,na najvecoj visini dok su drugi grobovi postavljeni nize i orjentisu se prema njemu ,reklo bi se o isvesnom polozaju potcinjenosti.Zavrsetak skeleta predstavljalo je pokrivanje skeleta ono je u humci 2 izvrseno kamenjem dok je centralni grob u humci 1 bio pokriven daskama.U ovom slucaju rijec je o zajednickoj grobnici u humci 1 sahranjenje su dvije starije osobe i dva deteta.U humci 2 sahranjenje su 3 starije individue od kojih 2 muskarca.Sahranjivanje u ove dve humke je mozda simultano i mozda je rijec o ljudskom zrtvovanju po M.Garasaninu.Drugi nacin sahranjivanja bila bi kramacija.Konstantovana u humkama 12 i 15 na nekropoli u Beloticu.Spaljivanje je vrseno na licu mjesta na sta ukazuju ostaci lomace sa garom , pepelom i karboniziranim drvetom u obe humke ovo je konstantovano u njihovom sredistu.Ostaci spaljenog pokonika nisu sakupljani i stavljani u urnu vec posto bi sagorijeli zasipani su zemljom.Darovi koji su davani pokojniku paljeni su ponekad sa njim na lomaci kako pokazuju sudovi humka 12 ili su polagani nakon kremacije humka 15.Na sredini spalista nalazile su se dvije manje kamene konstrukcije na ljima su nadjene sagorjele kosti i jedan sudic postavljen posle kremacije .Zanimljivo je da je u nasipu ove humke nadjeni komadi okera.Pokretni inventar grupe Belotic-Bela Crkva prilicno je siromasan.Skoro nikad nije nadjen indentican nalaz u dva groba.Medju orudju koje se nalazilo u grobovima treba spomenuti mali trougli bronzani bodez iz centralnog groba koji se po Rajnekeovoj

5

hronologiji pojavljuje u fazi A1.O metalnom nakitu nema nikakvih podataka osim fragmentovanog prstena Noppenring iz groba 10 humka 1 (nekropola Cerik-Bandera) , ali njegovo stanje nije dopustalo blize hronolosko opredeljenje.posebnu karakteristicnu pojavu cini keramika.Rijec je o sivo ili sivocrnoj keramici u ciju je fakturu dodavan pesak.Povrsina je brizljivo izravnana i uglacana ali bez ikakvog sjaja.Od karakteristicnih oblika javljaju se :1) Pehari sa nesto razgrnutim obodom ,profilisan,ravnog dna sa dve naspramne drske koje ne prelaze preko oboda:ovaj oblik pokazuje slicnost sa formama Schneckenberg grupe iz Transilvanije koji pripada istom horizontu ranog bronzanog doba.2) Posebnu znacajnu formu predstavljaju sudovi sa visokim cilindricnim vratom sa jednom ili dvije drske .U grupi belotic Bela-Crkva postoji nekoliko varijanti ovog suda Svi ovi oblici u osnovi pripadaju jednoj velikoj porodici sudova ranog bronzanog doba ili prelaznog perioda.Grupa Belotic-Bela Crkava znacajna je u jos jednom smislu.Njenom pojavom prvi put se na Balkanu fiksiraju izvjesne odredjene pojave pogrebnog rituala,sahrana pod humkama,zgrceno sahranjivanje u kovceg delom i uporedna pojava spaljivanja.,koja ce kasnije kroz dugi niz vjekova sve do rimske dominacije biti karakteristika ovog podrucija .U svojim kasnijim manifestacijama ove pojave mogu se sigurno vezati za Ilire,kao sto se veza sa pontskim stocarima vezuje za grupu Belotic-Bela Crkva i za najranije indoevropljane ( M. Garasanin ).Ove komponenete mjesanja indoevropljana sa autohtonim stanovnistvom moze se uzeti za osnovu izucavanja etnogeneze Ilira preko ove jos preilirske faze kasnije protoilirske do konacne ciste Ilirske faze halstata.(po M.Garasaninu).

6

BUBANJ-HUM III GRUPA

Izdvajanje ove grupe izvrsio je M.Garasanin na osnovu rezultata stratigrafskih iskopavanja na srednjem platou naselja Bubnja.Time je bilo omoguceno da nalazi sa drugih lokaliteta niske kotline budu blize kulturno opredeljeni.Sloj grupe Bubanj-Hum III nalazi se iznad eneolitskih slojeva od kojih najmladji pripada grupi Bubanj-Hum II sto vremenski odgovara kasnom eneolitu.Zablize odredjivanje hronoloskoh polozaja u odnosu na ranu bronzu srednje Evrope i egejskog podrucija znacajan je posebno odnos Bubanj-Hum IIIsa grupama Pitvaros (rana etapa moriske kulture) i Armenokori.Znacajna je stratigrafska i kulturna povezanost sa naseljem Ezero u Trakiji.Rasprostranjenos grupe nije utvrdjena sa sigurnoscu.Postoji izvjesna koncentracija naselja u niskoj kotlini, sto potvrdjuju lokaliteti Gornje Toponice, Vrtiste, Gornje Vrezine i Vitkovac kod Aleksinca,slicna naselja nalaze se i u sofijskom polju sto upucuje na sirenje grupe prema istoku,mada kontakti sa grupom Armenokori ukazuju na sirenje moravsko-vardarskim putem konacno nalazi iz Svetozareva pokazuju da se grupa sirila i prema sjeveru u dolinu Velike Morave.O naseljima nema puno podataka.Naselje Bubanj ograniceno na srednju terasu ovog lokaliteta ,manjeg je obima od prijasnjih eneolitskih.Naselje lezi na visokoj terasi strme leve obale Nisave.Oblici zgrada za stanovanje nisu nam poznati.Nalazi sa srodnih lokaliteta u Bugarskoj govore o manjim cetvrtastim kucama sa zidovima od kamena i podom od premaza.O nacinu sahranjivanja nema nikavih podataka.Nasuprot ovome pokretni inventar grupe bolje je poznat.Medju orudjima karakteristicni su buseni kameni cekici i brojne motike od jelenskog roga.Najznacajniju odliku grupe cini keramika.Keramika fine fakture na Bubnju daleko zaostaje za grubom.Radjena je od dobro preciscene zemlje sa dosta sitnih zrnaca pjeska.Povrsina je sa unutrasnje strane po pravilu brizljivo izravnata ,a sa spoljne glacana i ujednacena po nekad i polirana.Boja fine keramike varira od sivocrne i sive do otvoreno smedje.Gruba keramika je losije pecena , debelih zidova, radjena od gline koja cesto ima kao primjesu krupnije kamencice.od oblika karakteristicni su:1) Pehar blago zaobljene profilacije, sa dvije trakaste drske koje povezuju obod sa trbuhom.2) Zdele koje se javljaju u razlicitim varijantama:zdele blago zaobljenog profila ,sa sirom koso zasecenom stranom.3) Od ostalih nalaza javljaju se Blago bikonicni pehari na niskoj,supljoj , konicnoj nozi.Ornamentika ove keramike veoma je oskudna.Po pravilu zdele i pehari nisu ukraseni.Posebno se izdvaja nekoliko fragmenata i pomenuti pehar na nozi koji je ukrasen urezima,bockanjem i mahom zigosanim ornamentima.Kao motiv javljaju se uglaste trake i kombinacije trouglova koje nekad daju oblik malteskog krsta.Oblike grube keramike je tesko odrediti zbog lose ocuvanosti.O ekonomiji moze se malo zakjluciti samo na osnovu iskopavanja na lokalitetu Bubanj.Brojni nalazi motika od jelenjeg roga govore o postojanju zemljoradnje, dok obilje zivotinjskih kostiju koja je veca nego u eneolitskim slojevima ,potvrdjuje primarni znacaj stocarstva i lova.Grupa Bubanj-Hum III pripada podunavsko-balkanskom kompleksu ranog bronzanog doba.To znaci da se u njenoj genezi moze racunati na lokalnu,autohtonu eneolitsku

7

komponentu.Formiranje grupe moglo je nastati i direktnom evolucijom iz lokalne eneolitske kulture npr.Bubanj-Hum II gdje se motike od jelenovog roga i kameni cekici te neke keramicke forme cesto pojavljuju u velikom broju.

-Tipovi bronzanodopskih bodeza-

-Forme oruzija i nakita iz perida ranog bronzanog doba-

8

VATINSKA KULTURNA GRUPA(XVI-XIII vek pre n.e.)

Bronzano doba Vojvodine ,a narucito vatinska grupa ,postala je poznata u svjetskoj arheoloskoj nauci krajem XIX i pocetkom XX vjeka.Ovo se pre svega moze zahvaliti intezivnom prikupljanju arheoloske gradje koje su vrsili amateri: M.Hornes i F.Milleker.Mileker je prvi vrsio i iskopavanja na Vatinu i na naekropoli u Vrscu.Ipak sav ovaj materijal je sakupljen bez dovoljno naucnih podataka i mogao se samo razvrstavati na osnovu tipoloskih karakteristika.po Milutinu Garasaninu postoje tri faze vatinske kulture:1) Pancevacko-omoljicka faza (rano i pocetak srednjeg bronzanog doba).2) Vatinsko-vrsacka faza (srednje bronzano doba).3) Belegis-Ilandza (kraj srednjeg i pocetak kasnog broznanog doba).Ova kulturna grupa uglavnom se rasprostira na podruciju Vojvodine,pri cemu se njena maticna oblast nalazi u vojvodjanskom i rumunskom Banatu,mada je njeno teritorijalno razgranicenje veoma tesko odrediti.Sigurno je na istoku u Olteniji dolazila u dodir sa grupom Verbicoare,cije elemente nalazimo i u nasem Podunavlju.Na zapadu ova grupa obuhvata cjelu teritoriju juznog Srema i siri se prema sjeveru i u Backu.Postoji i par lokaliteta u istocnoj Slavoniji koji se vezu za ovu kulturnu grupu.Naselja su podizane na rijecnim terasama i na brezuljcima.Poluzemunice i nadzemne kuce sa temeljima od kamena i drvenom nadzemnom konstrukcijom.Neka naselja su imala i zemljane bedeme Feudvar,Zidovar.

-keramicke posude sa Vatina-

9

-SAHRANJIVANJE I POGREBNI RITUS-

O sahranjivanju podaci su dosta podpuniji.Sahranjivanje je na nekropolama ili u pojedinacne grobove koji po pravilu nisu daleko udaljene od naselja.U sahranjivanju javljaju se dva osnovna oblika skeletno sahranjivanje i kremacija.Skeletno sahranjivanje konstantovano je i na Vatinu ,ali su podaci prilicno oskudni.Izgleda da su mrtvi bili polagani u rake na daske.Jedan grob sa ove nekropole imao je kompletno sacuvan inventar i pripada vatinsko-vrsackoj fazi.Kremacija je poznata u svim fazama ,vatinske grupe narucito u poslednjoj.Grobovi po pravilu sadrze urne u koje je polagan pepeo pokojnika kao i metalni predmeti i nakit koji je uvek izgoreo sto znaci da je zajedno sapaljivan sa pokojnikom.Uz urne se javljaju i drugi sudovi.Najpotpuniju sliku o sahranjivanju u Vatinskoj kulturi daje nam nekropola u Ilandzi.Najveci deo grobova ove nekropolesadrzao je odredjeno inventar koji se sastojao od urne, zdele i loncica.U vecini grobova nadjene su i zivotinjske kosti koje su stavljanje u zdelu,urnu ili pored urne.Grobovi u Belegisu su nesto siromasniji u pogledu grobnog inventara i sastoje se od urne sa ostacima pokojnika koja moze da bude poklopljena zdelom.

Mrtvi su sahranjivani u odeci sa nakitom i ostalim metalnim predmetima,potom su sagorjeli djelovi kostiju i pepeo polagani u urnu zajedno sa svim predmetima koji su bili na lomaci.Uz to se u grob stavljaju posude i hrana o cemu svjedoce zivotinjske kosti.Potom je grob bio zatrpan ali ne i pokriven u vidu humke.Tako da su se formirale ravne nekropole sa urnama.Nekropole su sigurno pripadale rodopskim zajednicama.

-primjeri urni i metalnih predmeta se Vatina-

10

ARHEOLOSKI NALAZI VATINSKE KULTURE-

Arheoloski nalazi ove grupe keramika ,oruzije,orudje ,nakit dobro su nam poznati.Od ostalih nalaza treba spomenuti one od kamena(cekici) i kosti (ukrasi gravirani ubodima i spirala).Metalni nalazi dobro su nam poznati i sa nekoliko pronadjenih ostava.Od karakteristicnih oblika srecemo bodeze sa prosirenom plocom za pricvrscivanje organske drske.Grivne sa spiralno zavrsenim obodom,zatim ukrasi od bronzanog lima tutulusi (suplji konicni ukrasi za odjecu).Najpoznatije dvije ostave su iz Vukovara i Lovasa(spiralno uvijeni zlatni nakit/ Rajneke B1-B2).Sa Vatina nam potice mac sa prosirenom plocicom za drsku,bojna sjekira (madjarskog tipa/Rajneke B-C).Sa nekropole u Vrscu nadjena je sjekira sa rebrima duz ivica,sekira sa cevasto produzenim otvorom za drsku,igla sa caurastom glavom i veci broj bodeza.U nekropoli u Belegisu javljaju se polumjesecasti privjesci.U kasnoj fazi vatinske grupe srecemo zlatni nakit (plocice sa iskucanom ornamentikom) sa ostave u Vatinu,prstenovi tipa Noppenring.Od ostalih metalnih predmeta zavrsne faze vatinske grupe u najvecem broju srecu se igle i bodezi.Keramika vatinske grupe daleko je bolje poznata i mnogo bolje proucena nego metalni predmeti.Gruba keramika se odlikuje primjesom pjeska u fakturi i debelih zidova slabo glacana.Fina keramika se odlikuje svijetlosivom,otvorenomrkom ili crvenkastom prevlakom koja je dobro uglacana ,a kod boljih primjera ona moze dostici i visok sjaj.U najranijim slucajevima ornamentika se izvodi aplikaciom plasticnih rebara a kasnije kod fine keramike javlja se urezivanje raznih motiva:motiva krinova,girlande,srafiranih trouglova,ornamenti pjescanog sata...U kasnijoj fazi karakteristicna je ornamentika izvedena utiskivanjem vrpce ili urezivanje direktno na urnu,motivi se ponavljaju.Od karakteristicnih oblika se zapancevacko- omoljicku fazu karakteristicni su oblici:

1) Sudovi sa dve drske koji spajaju obod i rame i kod kojih razlikujemo nekoliko varijanti 2) Pehari sa jednom drskom koja prelazi preko oboda i na cijem je gornjem djelu javlja ispupcenje u vidu roga ili dugmeta.3) Amforice sa niskim cilindricnim vratom i zaobljenim ramenom 4) Poklopci za amfore5) Dvojni sudovi koji u ovom periodu predstavljaju veomarijetku pojavu,dok se njihova upotreba produzuje u kasnijem periodu6) Koritasti cetvrtasti sud sa Vince ,vise se javljaju u kasnijoj fazi7) Riton sud u obliku obuce iz vincanskog groba

11

U vatinsko-vrsackoj fazi karakteristicni su sledeci oblici:

1) Sud sa dve drske koje uvjek prelaze obod i sa ostrom rasclanjenom profilacijom2) Sud sa jednom drskom profilacije i oblika istog kao i u predhodno navedenoj tipoloskoj podjeli.3) Amforica sa niskim vratom i ponekad ostrom profilacijom i izdvojeno nogom. sa nekoliko varijanti.4) Poklopci koji su namjenjeni za amforice sa takodje nekoliko varijanti.5) Dvojni sudovi poznati i iz predhodne faze.6) Trbusasti sudovi sa nesto razgrnutijim i zaravnjenim obodom i malim vertikalni drskama na ramenu,svi ovi sudovi se odlikuju bogatom ornamentikom koja ih usko vezuje sa dubovacko-zutobrdskom keramikom.7) Pehari na supljoj i busenoj nozi.8) Zoomorfno posudje veoma retko,najvjerovatnije sluzilo za kultne svrhe razlikujemo nekoliko varijanti.- drske se javljaju u vidu tipa ansa lunata i ansa cornuta.

Za kasnu fazu karakteristicni su oblici:

1) Urne sa visokim cilindricnim vratom i nesto razgrnutim obodom,naglasenim trbuhom i horizontalnim trakastim drskama na trbuhu.Iznad drsaki na prelazu sa vrata na rame mogu se javiti bradavicasta ispupcenja koja ponekad mogu postojati i na trbuhu izmedju drski.2) Manji sudovi koji su takodje sluzili kao urne sa cilindricnim ili konicnim vratom i sa dve male horizontalno busene drske koje spajaju donji deo vrata sa ramenom suda.3) Sudovi sa dve drske ostre profilacije i malih dimenzija ,sa kolenasto lomljenim profilom4) Sudovi sa jednom drskom koja prelazi preko oboda postoji nekoliko varijanti.5) Zdele sa nekoliko razlicitih oblika (dimenzija,profilacije...)

-HRONOLOGIJA-

Prva faza vatinske kulturne grupe pripada bronzi II po D.Garasanin ili po Rajnekeu A2-B1 ili XVI vjek pre n.e. ovde je karakteristican mikenski uticaj (po M.Garasaninu).Druga faza je po Rajnekeu C.U kasna faza hronoloski je smjestena u Bronzu III po D.Garasanin ili faza D po Rajnekeu.Sve ove konstantacije smjestaju vatinsku kulturu u period izmedjuXVI-XII vjeka p.n.e.Geneza vatinske kulture je prilicno slozena .Ova grupa ulazi u opsti komleks grupa razvijenog bronzanog doba karpatsko-donjopodunavskog kompleksa.Vatinska kultura sigurno je bila u vezi sa svojim susjedni kulturama tog vremena Otomani,Wietenberg,Verbicoari u Olteniji i Tei u Transilvaniji.Sve ove grupe kroz sve svoje faze paralelne su sa vatinskom grupom.

12

karta srednjeg bronzanog doba

13

DUBOVACKO-ZUTOBRDSKA GRUPA

Nazvana po lokalitetima Dubovac u juznom Banatu i lokalitetu Zuto Brdo kod Golupca.Svojim materijalom odmah je privukla zanimanje evropskih arheologa.Jedan od najkarakteristicnijih predmeta ove kulture je sigurno klicevacki idol nazalost unisten u toku I svjetskog rata.Odmah po publikaciji 1890 godine usao je u sve vece praistorijske leksikone.Na osnovu materijala prikupljenog na iskopavanjim Velesnice i Zutog brda ,Miloje Vasic je veoma rano izdvojio ovu pojavu kao zasebnu kulturnu grupu,ukazujuci na njenu usku povezanost sa mikenskim svijetom.U periodu izmedju dva rata malo je radjeno na istrazivanju ove kulture ,samo je detaljnije publikovano nekoliko predmeta (plastike-kolica iz dupljaje) iz Vrsca.Ova grupa datira se u srednje i kasno bronzano doba.Poznavanje grupe bolje je utvrdjeno posle iskopavanja na lokalitetu Glamija u Korbovu.Ova grupa rasprostire se uz uzak pojas Podunavlja,istocno od usca Save ,zapadno i istocno od Djerdapa do SZ Bugarske.Nalazista ove grupe koncentrisana su i u rumunskom Podunavlju u Olteniji.Ova kulturna grupa nije usla dublje u unutrasnjost Srbije.U Rumuniji ostaje nepoznat odnos ove kulture sa susjednom i vremenski istom Verbicoari grupom.Naselja Zuto Brdske kulture nisu nam dobro poznata.Karakteristican polozaj naselja utvrdio je jos M.Vasic .Naselja u Podunavlju podignuta su na terasama pored usca neke manje recice u Dunav.Ne moze se sa sigurnoscu govoriti o bedemima oko naselja mada ima indicija posebno na lokalitetu Dupljaja.Kuce su prema M.Vasicu bile cetvorougaone i gradjene od kolja.Prilikom iskopavanja lokaliteta Orasje kod Dubravice konstantovana je gradjevina sa ostacima lepa i peci kao i dva koca od 20 cm.Zanimljiv je nalaz modela kuce iz jednog groba sa Karaburme .Prema fakturi i inkrustrovanoj ornamentici ovaj predmet sigurno pripada Dubovacko-Zutobrdskoj kulturi.Model se odlikuje siroko otvorenom ulaznom stranom i apsidalnim zavrsetkom i jasno pokazuje oblik dvoslivnog krova.Medjutim ostaje otvoreno pitanje da li prednju stranu treba smatrati za realnu predstavu ulaza u kucu ili je ta strana otvorena u vezi sa odredjenom namjenom suda ili potrebe da unutrasnjist bude lakse dostupna.

-model kuce sa Karaburme-

14

-NEKROPOLE I SAHRANJIVANJE-

Nasuprot oskudnim podacima o naseljima daleko bolje nam je poznat nacin sahranjivanja.Spaljivanje pokojnika predstavlja jedini oblik sahranjivanja u Dubovacko-Zutobrdskoj kulturi.U vecini slucajeva rijec je o grobovima sa urnama u rijetkim slucajevima pepeo pokojnika se baca u raku sa prilozima i pokriva zemljom.Urne su najcesce bile postavljene uspravno i pokrivene zdelom kao poklopcem.Grobni darovi su rijetki postavljaju se u grob u visini urne.Nema odredjenog pravila o postavljanju darova u odnosu na strane svjeta.Plastika u grobovima postavljana je na isti nacin ponekad u dvojne sudove.U nekim slucajevima konstantovani su dvojni ili trojni grobovi sa urnama.Spaljivanje nije vrseno u blizini ili u grobu (nisu nadjena spalista).Grobovi su takodje morali biti obelezeni na povrsini zemlje posto srazmjerno gustim grobovima u okviru nekropole ,po pravilu nema nikakvih poremecaja starih grobova prilikom ukopa novih.S tim treba uzeti u obzir da su grupni grobovi nastali u jednom vremenskom periodu mozda se radi o ljudskom zrtvovanju kao pratnji odredjenom pojedincu (po M.Garasaninu).Na nekropolama se javljaju i prazni grobovi sa prilozima ali bez pokonika”simbolicni grobovi”.Podignuti pojedincima koji su poginuli u tudjini i kojima tjelo nije nadjeno.Nije utvrdjena odredjena grupacija grobova u nekropoli sto bi ukazalo na rodovsku ili porodicnu pripednost grupe ili pojedinaca.Grobovi Dubovacke kulture odlikuju se homogenoscu tesko je napraviti tacnu liniju izmedju bogatih i siromasnih grobova.

(URNA SA NEKROPOLE U KORBOVU)

-METALNI NALAZI-

Pokretni arheoloski materijal Dubovacko-Zutobrdske kulture srazmjerno je dobro poznat.Keramika i plastika bolje su nam poznati od metalnih predmeta oruzija i nakita koji su veoma rijetki u grobovima i hronoloski manje osjetljivi.Od bronzanog oruzija treba spomenuti kamu iz groba u Klicevcu hronoloski pripada bronzi B2 po Rajnekeu.Od ostalih predmeta trba spomenuti bojnu sjekiru iz okoline Zutog Brda,kelt sa lokaliteta Kurvin grad.Od nakita najvise se srecu tutulusi od bronze (Zuto Brdo).Znacajna je ostava iz Velike Vrbice medju cijim nalazima

15

je nadjen i zlatni nakit (perle,privesci,prsten-noppering).Znacajan nalaz je i fibula u obliku gudala nadjena u urni sa lokaliteta Vinca.Fibula tipoloski pripada periodu urnen felder-kasna bronza.Za utvrdjivanje oblika nakita Dubovacko-Zutobrdske kulture znacajne su nam predstave nakita na statuetama.

(zlatni nakit iz ostave u Velikoj Vrbici)

-KERAMIKA-

Faktura Dubovacko-Zutobrdske keramike je nesto grublja,glina je mjesana sa pjeskom .Povrsina posuda je glatka bez neke odredjene prevlake.Boja je pretezno crvenkasta ili zuckasta, prelom sudova po pravilu je crn.Medju sudova najcesci oblici su :1) Urne sa cilindricnim ,cesto nesto levkasto razvracenim obodom i naznacenim zadebljanim trbuhom koji se cesto suzava prema uskom dnu .Na trbuhu se po pravilu nalaze dve do cetiri drske urne mogu pripadati visem elegantnijem stilu ili manjem zdepastijem.Postoji jos razlicitih varijanti urni.

2) Zdele poklopci urni koji se mogu javiti u vise varijanti.

3) Zdele sa uvuceni obodom sa jezicastim ili tunelastim drskama koje su u formi slicne oblicima iz paracinske i vatinske grupe.

4) Sudovi sa dvije drske usko vezani za karakteristican oblik vatinske grupe drske se u gornjem djelu mogu zavrsavati roscicima ili u vidu zavrnutih voluta,postoje i obicni sudovi bez aplikacija sa drskama koje nadvisuju obod i podsjecaju na forma zdela paracinske kulture.

5) Solje sa jednom drskom koje ponekad u gornjem djelu imaju ojacanje u vidu roscica ili dugmeta,slicnog su oblika kao one u vatinskoj I fazi.

6) Sudovi sa jednom drskom koji se u gornjem djelu zavrsavaju u vidu

16

roga ili volutka.Oni su mahom trbusaste forme postavljeni na nisku cilindricnu ili prstenastu nogu.7) Dvojni sudovi koji se sastoje od dva spojena recipijenta sudova u svojoj profilaciji vezu se za forme 6 i 4 ove sudove po pravilu prati odgovarajuci poklopac.8) Zoomorfno posudje zastupljeno uglavnom u obliku ptica

(zoomorfa posuda u obliku ptice)

(jedna od formi Dubovacke keramike-Korbovo)

Dubovacko-Zutobrdska keramika je bogato ornamentisana.Kao osnovna tehnika ukrasavanja javlja se urezivanje cesto ispunjenjo belom inkrustracijom.Tehnika zigosanja takodje je poznata i uglavnom zastupljena kod izrade kotiva koncentricnih krugova koji su mahom inkrustrovani.Ornamentalni motivi rasporedjeni su u slozene siste cesto vertikalne i horizontalne frizove.Javljaju se arkade ,cik-cak linije,kombinacija tackastih motiva sa snopom linija.U opsem karakteru ukrasavanja izbjegava se praznina na posudi (horror vacui). -PLASTIKA-

Plastika bez sumlje predstavlja jednu od najznacajnijih odlika Dubovacko-Zutobrdske grupe.Osnovnu skupinu cine antropomorfne figurine dok su zoomorfne zastupljene u vidu gore pomenutih posuda.Jedinstvenu grupu predstavljaju Dvoja kolica iz Dupljaja

(kolica iz Dupljaja)

Na kultnim kolicima iz Dupljaje prikazana je muska figurina sa naglasenim genitalijama ispos tipicne zenske haljine,kolica vuku barske ptice.D.Garasanin je ovu figurinu poistovjetila sa bogom plodnosti Apolonom ili Dionizijem.Drugi autori su spremni da tvrde da je u pitanj kult plodnosti i vegetacije ili kult sunca.

17

Hronoloski gledano Dubovacko-Zutobrdska grupa traje u periodu od srednje do kasne bronze ili po Rajnekeu bronza B-D.

(tutulusi-privesci za odjecu)

18

KASNA BRONZA (URNEN FELDER)

Urnen felder (kul. polja sa urnama 1300/ 250-800/750 p.n.e.)Teritorija rasprostranjenosti ove kulture je od istocne Francuske pa do Crnog mora.Kulture kasne bronze u centralnoj evropi:1)Luzicka kultura(JI Njemacka,Ceska,Slovacka,J. Poljska,S.Madjarska) Kod nas javlja se u Makedoniji(dolini Vardara). Naselja su gradinskog tipa, sa sirokim i uskim odbranbenim bedemima.Sahranjivanje je spaljivanjem.Bogat bronzani nakit,slabo oruzije2)Knovic i Milavce(Ceska)3)Bajerdof i Velatica(Moravska-Austrija)kod nas u sjevernoj Hrvatskoj4)Hotin kultura(Slovacka)5)Rigze kultura(tumuli sa bogatim prilozima ,mac sa punom livenom Drskom-Juzna Bavarska) 6)Kultura Val(Madjarska-Transdenubi) –kod nas to je kultura Dalj Koja se javlja u slavoniji i sjevernoj Backoj.7)Kultura Pilini i Gava(11-9 vijek p.n.e.)Potisije,Madjarska

-Tipovi maceva iz kulure urnen felder-

Na nasem podruciju ova grupa zahvata kulture:Srednje Podunavske grupe

1) Dobova-Ruse u sjevernoj Sloveniji (lok.Dobova,Pobrezje i Ruse)

19

Ova grupa definisana je na osnovu iskopavalja nekropola u Rusama, Dobovi, Mariboru...Dobovsko-Ruska grupa zauzima ravnicarsko podrucije uz rrijeke Muru, Savu i Dravu,tampon prostor izmedju alpske i panonske regije.Povezivanje ove grupe u jedinstvenu cijelinu Dobove–Ruse izveo je F.Stare.Ova grupa pripada periodu Br.d.D po Rajnekeu.Naselja su relativno dobro poznata i razlikujemo brdska i nizinska naselja.Brdska naseljabnastavljaju svoj razvoj jos i iz ranijeg perioda.Nasuprot tome izgleda da su naselja u nizinama novija i mozemo ih povezato sa novim naseljavanjima u Panoniju.Visinska naselja su mogla biti utvrdjena.U cjeloj ovoj kulturi sahranjivanje je jedinstveno kremacija u ravnim nekropolama.Grobna jama bila je pokrivana kamenim plocama, rijetko su ostaci pokojnika polagani u urne najcesce su polagani direktno u jamu.Postojali su kolektivni i pojedinacni grobovi.Razlika izmedju zenskih i muskih grobova je moguca na osnovu priloga i nalaza.Sa muskarcima se sahranjuju igle, britve, nozevi a, sa zenama fibule, ukrasi za kosu.Bogatiji grobovi su uvijek zenski nikad muski.Polaganje oruzija u grob je rijetko.

2)Viroviticka kulturna grupa u srednjoj Podravini Naselja ove grupe nisu poznata.Grupa je definisana na osnovu iskopavanja na nekropolama u Sirovoj Kataleni i nekropole u Virovitici.Viroviticka grupa predstavlja najstariju manifestaciju kulture urnen felder na savsko-dravskom podruciju.Ova kultura istovremena je sa kulturom Belegis II u Vojvodini.Sahranjivanje je iskljucivo kremacija u ravnim nekropolama.Kremirani ostaci pokojnika polagani su u jamu i zatim pokrivani keramickim sudom.Bronzani prilozi su veoma rijetki.Nakit je oskudan i javljaju se najvise ukrasne igle.Keramika prati tradiciju srednjeg bronzanog doba.Keramika ima regionalno obiljezje.Urne su trbusastog oblika i imaju usko dno, na trbuhu se nalaze obicno dvije horizontalne drske.Ukrasavanje se obicno vrsi plasticnim aplikacijama.3)Grupa Zagreb u SlavonijiTeritorija rasprostiranja ove grupe manje-vise ista je kao teritorijalna rasprostranjenost viroviticke grupe.Najpoznatiji lokaliteti grupe su Zlatar, Koprivnica, Sisak, Sarvas...sahranjivanje je kremacija, ostaci polagani u urne i ztim posipani ostacima pepela i gara.Prilozi su oskudni.Za pojedine slucajeve javlja se sakranjivanje u kamenim skrinjama.Bronzani nalazi su rijetki treba spomenuti nalaz maca se jezicastom drskom (Koprivnica) i maca iz Siska tipa Alerona.Nakit je ogranicen na jednostavne oblike fibula, igala i narukvica.Od keramickih oblika karakteristicne su trbusaste urne sa cilindricnim vratom i facetiranim obodom.Grupa Zagreb istovremena je sa najranijim fazama grupe Dobove-Ruse.4)Grupa Velika Gorica Ova grupa dobila je naziv po nalazima iz nekropole Velika Gorica kod Zagreba.Grupa se rasprostire na podruciju Srednje Posavine.Sahranjivanje je kremacija sa urnom.Ovoj grupi pripada nekoliko nalaza bronzanih maceva tipa Lipovka, Hogl i Morigen sa lokaliteta Velika Gorica, Miljani i Draganici.Od bronzanih nalaza javljaju se jednosekle britve, suplje sjekire.Najvece bogatstvo i raznovrsnost pokazuju nozevi.Nakit je oskudan javljaju se naocaraste fibule i ukrasne igle za kosu, novina su i bronzani torkvesi.Gotovo sva keramika pociva na tradiciji kulture urnene felder.5)Daljska grupa Grupa Dalj istovremena je sa grupom Vilanova u Italiji.Grupa se rasprostire na podruciju Podunavlja od Baranje do zapadnog Srema.Najpoznatiji lokaliteti su nekropola u Batini, Vukovaru, Doroslavu.Grupa Dalj obuhvata dug period od oko 1000 do 3 vjeka pre n.e.Za

20

ovaj rani period karakteristicno je kremiranje pokojnika, ali javljaju se i pojedinacni slucajevi inhumiranih pokojnika.grobne jame su razlicitih velicina i kruznog oblika.U grobovi je vidljivo raslojavanje od grobova sa samo urnom do grobova sa desetinama posuda.Na nekropoli u vukovaru kremacija je bila radikalnija kost su u potpunosti spaljene, spalista su izvan nekropole.Na grobovima su pronadjeni ostaci zivotinjskih kostiju sto govori o ritualnim obredima.Daljska grupa je izuzetno siromasna oruzijem.Najcesce se srecu gvozdena koplja i nozevi.Nakit je u oskudnom broju otkriven u grobnim cjelinama.Javljaju se naocaraste i dvopetljaste lucne fibule.Od keramickih oblika srecemo trbusaste urne sa cilindricnim vratom i rasirenim obodom

-Ostava urnene feldera Iz Slavonskog Broda-

-PERID URNEN FELDERA NA PODRUCIJU VOJVODINE-

Perid polja se urnama pripada vremenu kraja bronzanog i pocetka gvozdenog doba i obuhvata vremenski period od XIII – VIII vjeka pre n.e.U periodu polja se urnama karakteristicno je intezivno koriscenje metalnih predmeta, oruzija, orudja i nakita koji se

21

nalaze osobito u ostavama a, vrlo rijetko u naseljima i grobovima.Ovo ukazuje na nemirna vremena kada je bilo potrebno cesto sklanjati i skrivati skupocjene predmete.U keramici perioda polja se urnama postoji niz novih oblika u posudju, fakturi (pojava crno glacane keramike) i ornamentici sve veca upotreba kanelura.Osnovni oblik naselja perioda urnene felder u Vojvodini su ravnicarska i gradinskaGradinska naselja su Feudvar, Kalakaca...Naselja su podignuta na dominatnim mjestima cesto okruzena rovovima.Na Kalakaci javljaju se poluukopane zemunice i nadzemne kuce.O duhovnom zivotu nosilaca kulture urnene felder na podruciju Vojvodine poznato je vrlo malo.Sve sto se moze reci svodi se na sehranjivanje i kultu pokojnika.Ekonomija ovoga perioda bolje je poznata, mada iskljucivo za period naselja tipa Kalakaca.Razvijeno je i stocarstvo i zemljoradnja alov i ribolov nisu primarne grane privrede.Metalni nalazi vezuju se za metalurgiju Trasilvanije kao i razvijenu lokalnu proizvodnju odredjenih metalnih predmeta.

-Privesak iz perioda urnen felder-

22