Bukitap;nebirşikayettir,nedebiritiraf.Harbinyumruğunuyemiş,mermilerindenkurtulmuşolsabile,tahriplerindenkurtulamamışbirneslianlatmakisteyenbirdeneme,sadece.

E.M.Remarque

ERICHMARIAREMARQUE

GARP

CEPHESİNDEYENİBİRŞEY

YOK

roman

Çeviren:BEHÇETNECATİGİL

DördüncüBasılış

VARLIKYAYINEVİAnkaraCaddesi,İstanbul

BÜYÜKESERLERKİTAPLIĞI:74

Bukitabınilkbaskısı,Aralık1956da,ikincibaskısıEkim1958de,üçüncübaskısıMart1965teyapılmıştır

VarlıkYayınları,sayı:1620İstanbul'daAsyaMatbaasındadizilip

DilekMatbaasındabasılmıştır.Eylül,1971

I

Cephedendokuzkilometre

gerideyiz.Bizidündeğiştirdiler;şimdikarnımızkurufasulyevesığıretidolu;tokvememnunuz.Hepimizinaşkablarımızdaakşam

yemeğidehazır;üstelikçiftporsiyonsucuğumuz,ekmeğimizdevar,keka!Böylebirşeyolduğuyoktuçoktandır:Kırmızıdomateskafalı,iriyarıaşçı,yemekleribuyurettiönümüze;kepçesinisallayarakkimigördüyseçağırdı,aşkabınabocaettiyemeği.Mutfağınınasılboşaltacağınıbilemediğiiçin,perişandızavallı.TjadenileMüllerbirerçanakelegeçirdiler,neolurneolmaz,ağızlarınakadardoldurttularkabları.Tjadenbuişioburluğundanyapıyor,Mülleriseihtiyatlıdavranmakistediğinden!Tjadenbuncayemeğineeder,neresinedoldurur,aklıermezkimsenin.Tjaden,oldumolasıkurubirçirozgibidir.

Amaenönemlisi,tütünistihkakımızıdaçiftvermelerioldu.Herkeseonarpuro,yirmişersigara,ikiçiğnemliktütündüşmesi,pekmakbulegeçti.ÇiğnemliktütünümüKatczinsky’yeverdim,onunsigaralarıyladeğiştim;şimdibenimkırksigaramvar.Birgünlüknafakaçıktıböylece.

Bizebuncaşeydüşmezdiaslında.Prusyalılardabucömertliknegezer!Bizbunusırfbiryanılmayaborçluyuz.

İkihaftaöncenöbetdeğiştirmeküzereilerihattageçmemizgerekmişti.Bulunduğumuzkesimsakindiazçok;buyüzdeniaşeçavuşu,döneceğimizgüniçinnormalerzakalmış,yüzellikişilikbölük

ihtiyacınıöncedenhazırlamıştı.Amatamdasongünüuzunnamlular,ağırtoplarlakarşılaşıncaaldıbizibirtelaş:İngiliztopçusu,durmadanmevzilerimizidövüyordu.Cankaybımızçokoldu,ancakseksenkişidönebildik.

Eskiyerimizegecevaktigeldik.Şöylebirde,rahatbiruykuçekmekiçin,yorgunbitik,hemenkıvrılıpyattık.Katczinsky'ninhakkıvarmış:İnsanboluykuuyuyabilseharb,hiçdefenadeğilhani!Cephedeuykununlafıolamazdı;sonraherseferindeikihafta,azzamandadeğildidoğrusu.

Öğlenoldu,tektükbarakalarımızdançıkmayabaşladık.Yarımsaatsonrahepimizaş

kablarımızelimizde,etrafayağlı,besleyicikokularsaçanseyyarmutfakcenaplarınınönündesafbağlamışbulunuyorduk.Enöndeenaçlarvardıtabii:KısaboyluAlbertKropp,enakıllımızolduğuiçin,onbaşımızKropp.SonraMüllerV.okulkitaplarınıhalayanındataşıyan,hususiimtihanlarınhayaliyleyaşayan,yaylımateşlerindefizikproblemleriçözmeyeçalışanMüller.SonraLeer,subaykerhanelerindekikızlarabiten,topsakallıLeer;Leerbukızlarınipekkombinezongiymeleri,yüzbaşılardahilüstsubaylaraçıkmadanönceyıkanmalarıiçinordudanemiraldıklarınayemineder...Dördüncüsübenim,ben

PaulBaeumer.Bizdördümüzdeondokuzyaşındayız,dördümüzdeaynısınıftatalebeikenaskerealındık.

Hemenarkamızdaarkadaşlarvar.KarakurubirçilingirolanTjaden,bizakran,bölüğünenoburu.Yemeğedalgibioturur,gebetahtakurularıgibi,şişgöbekkalkar.

—HeleWesthus,yinebizyaşta,turbaişçisi,birtayınırahatçaalırbiravucunavesorar:Bilinbakalım,avucumdanevar?

Detering,birköylü,tekdüşüncesiçiftliğiylekarısıdır.NihayetStanislasKatczinsky;bizimgrubunbaşı,canıpek,kurnaz,hinoğlu,kırkyaşında,toprakbenizli,mavigözlü,düşükomuzlu,tehlikelidurumların,iyi

yemeklerin,kaytaracakyerlerinkokusunualmadaerbaptırKatczinsky.

Bizimmanga,yemekkazanıönündebiryılanbaşıolmuş,duruyordu.Sabırsızlanıyorduk.Aşçıbaşıoralıolmuyor,durmuşhalabekliyordu.

SonundaKatczinskyseslendiona:“Şuseninhaşlamadeposunuaçartık.Heinrich!Fasulyepişmişbeyahu!”

Aşçı,uyuklargibibaşınısalladı:“Hepiniztamamolun,bakalım!”

Tjadensırıttı:“Tamamız.”Çavuşhalaanlamıyordu.“İşinize

geliyor,değilmi?Yaötekilernerde?”“Onlarıbugünsen

doyurmayacaksın.Yaseyyar

hastanede,yadamezardaonlar.”Aşçıbaşı,durumuöğrenince

beynindenvurulmuşadöndü,sallandıbir:“Benseyemeğiyüzellikişilikpişirmiştim.”dedi..Kropp,aşçınınböğrünüdürtükledi:“Şuhalde,nihayetiyicedoyacağız,desene!Başla,haydii“

BirdenbireTjaden'inkafasındabirşimşekçaktı.Osivrifareyüzüışıldamayabaşladı;gözlerikurnazlıklaufalıyor,yanaklarıseğiriyordu;yaklaştı:“Yahu!”dedi.“Ohaldeekmeğideyüzellikişilikaldın,ha?”

Çavuş,şaşırmışvedalgın,başınısalladı.

Tjaden,aşçınınceketinituttu:

“Sucuk,sucuğudamı?”Domateskafayinesallandı.Tjaden'inçenesititriyordu:

“Tütünüdemi?”“Evet,hepsini!”Tjadenağzıkulaklarınavararak,

çevresinebakındı:“Şansdiyebunaderlerbe!Öyleysehepsibizimbunların.Demekadambaşına...durhele...öyleya,çifttayın!”

Amadomates,canlanmıştıyine:“Olmazöyleşey!”dedi.

Şimdibizlerdekeyfegelmiş,önedoğruilerlemiştik.

“Nedenolmazmış,Havuçkafa?”diyesorduKatczinsky.

“Yüzellikişininistihkakı,seksenkişininolamaz.”

“Sengörürsün!”diyehomurdandıMüller.

“Yemekhadineyse,amagerikalanlarıseksenmevcudagöreverebilirim,”diyedayattıDomates.

Katczinckyiçerledi:“Cepheyegitmekistiyorsungaliba!Senbunlarıseksenkişiiçindeğil,ikincibölükiçinaldın,anladınmı?Aldığıngibidedağıtırsın.İkincibölükbiziz!”

Herifinüzerineyürüdük;zatenhiçbirimizhoşlanmazdıkondan;siperlerdekaçkereonunyüzündenyemeğimiziçokgeç,çoksoğukyemiştik;çünkühafiftaneateşindebilekazanıyakınlaragetirmeyekorkar,buyüzdendekaravanacılarımızötekibölüklerden

dahauzunbiryolyürümekzorundakalırlardı.BirincibölüktekiBulckeneyamanoğlandımesela.Birkilerfaresigibitombulduamaişbaşadüştümükazamenö:qsaflarakadar,alır,gelirdi.

Fitilialmıştık;bölükkomutanımızçıkagelmeseydi,yüzdeyüzbirçıngarçıkacaktı.Komutan,tartışmanınsebebinisordu:“Evet,”dedişöylece,“dünkükaybımızbüyükoldu...”

Sonrakazanabaktı:“Fasulyedepeknefisebenziyor.”

Domates,başınısalladı:“Hemetivar,hemdeyağı!”dedi.

Teğmenbizebaktı.Nedüşündüğümüzübiliyordu.Başkaşeylerdebiliyordu;çünkübölüğe

çavuşolarakgelmiş,aramızdayetişmişti.Kazanınkapağınıtekrarkaldırdı,kokuyuiçineçekti.Giderken:“Banadabirtabakdoldur,getir!”dedi.“Nevarsaonlarıdapayet!Hepsiniverebiliriz.”

Domatesafallamıştı.Tjaden,onunetrafındazıplayıpduruyordu.

“Sendençıkmıyorya!Bakhele,ambarmüdürümüsünsen?Başlahaydi,kocaşişko,sayarkendeyanılmaha...”

“Yıkılşuradan!“diyekızgınsoluduDomates.Kafasıişlemiyordu;aklıalmıyor,dünyayıanlamıyorduartık.Herşeyeboşverdiğinigöstermekistercesine,gönlündenkoptu,adambaşınaikiyüzellişer

gramyapmabalbiledağıttı.Bugün,sahidendeiyibirgün.

Postabilegeldi,hemenherkesebirkaçmektup,gazetegetirdi.Şimdibarakalargerisindekiçayıragidiyoruz.Kropp'unkoltuğundabirmargarinfıçısınınyuvarlakkapağı.

Çayırınsağkenarındabirbüyükumumihelayapılmış;üzeriörtülü,sağlambiryapı.Amahenüzherşeyinpüfnoktasınıöğrenememişacemierleregörebiryerburası.Bizlerdahaiyisiniararız.Nitekim,aynımaksatiçinyapılmışbirerkişilikkutulardavaryeryer.Bukutular,dörtköşe,temiz;sırftahtadanyapılmış,dörttarafıdakapalı,oturacakyerlerimükemmelverahatşeyler.Sağlısollu

birerkulplarıdavar,oradanorayataşınabilirlerde.

Bizüçkişibirçevreoluyor,rahatçakuruluyoruzbunlara.İkisaattenöncekalkmayızkutulardan.

İlkzamanlarda,kışladaacemierken,umumihelayagitmekzorundakaldıkçanasılsıkıldığımızıhalahatırlarım.Kapılarıyoktubuhelaların;yirmikişibirvagondagibiyanyanaoturur.Birbakıştayirmisinidegörmekmümkündür;öyleya,askerindaimagözaltındabulunmasıgerek.

Ogünbugün,oazıcıkutancıyendiğimizgibi,çokşeylerdeöğrendik.Zamanladahanelerinustasıolmadıkki!

Fakatburada,açıktabuişbirzevkadeta.Önceleribugibişeylerdennediyeçekinirmişiz,anlamıyorum;bunlardayemekiçmekgibitabiişeylermadem?Buişlergözümüzdebüyümeseydi,bizimiçinyepyenihadiselerolmasaydıböyleÜzerlerindebilhassadurmayalüzumkalmazdıbelki.Başkalarıbunlaraçoktanalışmışlardı.

Herkestençokaskerler,midevehazımişleriylecanciğerdirler.Askerinkelimehazinesinindörtteüçü,midevehazımterimleridir.Gerekenyücesevinçlerinin,gerekseenderinöfkelerininifadesi,özdebuikişeyedayanır.Düşünceyioderecederlitopluveaçık,birbaşkayoldan

ifadeimkansızdır.Evlerimizedönünceaileveöğretmenlerimiz,istediklerikadarşaşırsınlar,buradaortakdilbuişte!

Bizimiçinbütünbuişler,isteristemezmeydandaoluşlarıneticesi,birmasumlukkarakterikazanmıştır.Dahasıvar:Bunlarbizeöyletabiigelirki,kazanılmasıgarantibirskatoyunuoynanırgibigayetrahatyapılır.Çeşitligevezelikleriçin“helayarenliği”sözüboşunadoğmamıştır:Neferlerarasındaburalarısohbetköşeleri,ahbapmeclisleriyerinitutar.

Şuandabeyazçinidöşelilükskabinelerdekindendaharahathissediyoruzkendimizi.Oralartemiz

vesıhhidirsadece,amaburasıgüzelvehoş.

Düşünceden,kaygıdanuzak,güzelimsaatlerdirbusaatler.Başımızınüstündemavigök.Ufuktaışılışılsarı,bağlıbalonlar;uçaksavarmermilerininbeyazbeyazbulutları.Biruçağınpeşinedüştüklerivakit,zamanzamanbirdemetgibiyükseklerefırlamaktalar.

Cepheninboğukuğultusunu,sadece,çokuzaklardabirgökgürültüsügibiduyuyoruz.Eşekarılarınınvızıltısıbastırıyorogürültüyü.

Dörtbiryanımızçiçekaçmışçayır.Otlarınincecikpüsküllerisallanıyor;siyahbeneklibeyazkelebeklerpırpır

yaklaşıyor;yazsonlarınınılık,yumuşakrüzgarındasüzülüyorlar.Mektupları,gazeteleriokuyor,sigaralarımızıtüttürüyoruz;kasketlerimiziçıkarıyor,yanımızakoyuyoruz;rüzgarsaçlarımızlaoynuyor,sözlerimiz,düşüncelerimizleoynuyor.

Işılışıl,kırmızıgelinciklerinortasındaüçkutu...

Margarinfıçısınınkapağınıdizlerimizekoyuyoruz.Skatoyunuiçinaltlık,tamam.iskambilkağıtlarıKropp'da.Gayetiyibiroyundansonrabirpartidepırafaçeviriyoruz.

Barakalardandoğrubirakordeonsesigeliyor.Aradakartlarıbırakıyor,bakışıyoruz.Birimiz:“Yahu

çocuklar...”diyor,yahut:“işimizayazolabilirdi...”Vebiransusuyoruz.içimizdekuvvetli,gizlibirduyguvar;herbirimizbunuduyuyoruz;öylefazlakelimeyeihtiyacıyokbuduygunun.Bizbugünbukutularınüstündeoturamayabilirdik;kılkalmıştıbuna.Herşeyinyenivekuvvetlioluşu,iştebuyüzden.Kırmızıgelincik,iyiyemek,sigaralar,yazrüzgarı.

Kroppsoruyor:“Kemmerich’itekrargörenvarmı?”

“St.Joseph’deyatıyor!”diyorum.Müller,onunkalçasından

vurulmuşolduğunu,busayedeevinegidebileceğinisöylüyor.

İkindiüzeriKemmerich'iziyarete

kararveriyoruz.Kropp,cebindenbirmektup

çıkarıyor:“Kantorek'insizlereselamıvar.”

Gülüşüyoruz.Müllersigarasınıfırlatıyor:“Buradaolmalıydıki!”diyor.

★

Kantorek,bizimsınıfın

öğretmeniydi;kuyrukluceketigri,suratıfareyüzügibisivri,kısaboylu,sertbiradam.“Klosterbergcanavarı”HimmelstossÇavuşboyundaaşağıyukarı.Dünyanınbaşınafelaketlerin,çoklukböylebücüradamlaryüzündengelmesi,negarip!Bu

gibilerboyluboslulardandahaenerjik,dahasinirolurlar.Ufaktefekbölükkomutanlarınadüşmektenbendaimaçekinmişimdir.Böyleleriçokkeredehşetlizalimdirler.

Kantorek,bedeneğitimiderslerindebizlereöylenutuklarçektiki,bütünsınıftaburoluponunkomutasındaŞubeyegittik,askereyazıldık.Onunohalihalagözümünönündedir:Gözlüğününcamlangerisindenparıltılıgözlerlebizisüzmüş,heyecanlıbirseslesormuştu:“Gidiyoruz,değilmi,arkadaşlar?”

Buöğretmenlerinduygularıçokkereyelekceplerindehazırdır;derslerdedersgibiverirlerbunları.

Amabizozamanlarböyleşeyleritasaetmezdikkendimize.

Yalnız,içimizdenbiriduraklıyor,bizimlegelmekistemiyordu:JozefBehm,şişman,sevimlibirçocuk.Amasonundarazıoldu,başkatürlüdeyapamazdızaten.Belkidahabirçoklarıonungibidüşünmüşlerdi;amahiçbirikatılmamazlıkedemezdi;çünkübusıralardaannelerbabalarbilehemenkorkakdamgasınıyapıştırıyorlardıinsana.Neyapalımki,insanlarfarkındadeğillerdiişin.Akıllarıerenlerfakir,basitkimselerdiaslında.Bugibilersavaşabirfelaketgözüylebakarlarken,tuzukuruolanlarsevinçtenuçuyorlar,harbinherkeslerdenönceasılkendilerine

zarargetireceğinihiçdüşünmüyorlardı.

Katczinsky,bununokumuşluktanilerigeldiğiniiddiaeder;tahsil,insanıaptallaştırır,der.Katnesöylediyse,düşünmüşdesöylemiştir.

Gariptir,ilkölenlerdenbiriolduBehm.Birhücumdagözlerinebirmermisaplandı,öldüsanıpbıraktıkonuoracıkta.Alıpgetiremezdik,çünküapartopargerikaçıyorduk.Öğledensonrabirdenbireseslendiğiniduyduk;tailerdesürünmekteolduğunugördük.Demekbayılmıştısadece.Gözlerihiçgörmediği,acıdançılgınadöndüğüiçinkendinigizlemedenilerliyordu;bizkurtarmayagidemeden,karşı

taraftanvurdular.BuolaylaKantorek,birbirine

bağlanamazşüphesiz.Budasuçolursanekalırdünyadangeriye?Kantorekgibidahabinlercesi,kendilerinihiçsıkıyasokmadanenmükemmeliyaptıklarınaemindirler.Amaonlarıniflasıda,iştebunoktadabizimiçin.

Onlaronsekizyaşındakibizleriyetişkinlerdünyasına;çalışma,vazife,kültür,ilerlemedünyasına;geleceğindünyasınailetenyolgöstericilerolmalıydılar.Bizzamanzaman,onlarıalayaaldık,onlaraufaktefekoyunlaroynadık,amatemeldeinanıyordukonlara.Dahagenişbiranlayış,dahainsancabirbilgi,düşüncelerimizde,

temsilcileriolduklarıotoritekavramıylabirleşiyordu.Şuvarki,gördüğümüzilkölü,bizdekibuinancıparamparçaetti.Yaşımızınonlarınyaşındandahasaygıdeğerbiryaşolduğunuanladık;onlarbizdensadecelafebeliğinde,beceriklioluştaüstündüler.İlkyaylımateş,bizeonlarınyanlışınıgösterdi;onlarınbizeöğrettikleridünyagörüşü,bubombardımankarşısındayıkılıverdi.

Onlarhalayazıpsöylerlerken,bizhastaneleri,cançekişenlerigörüyorduk;onlardevletehizmetienbüyükfaziletdiyevasıflandırırlarkenbizartıkölümkorkusunundahabaskınolduğunuanlamışbulunuyorduk.Amayinedeisyan

etmedik,askerdenkaçmadık,korkakolmadık.Bütünbusözleri'onlaröylebolkullanıyorlardıki!Bizvatanımızıonlarkadarseviyor,herhücumdacesaretleileriatılıyorduk.Amaşimdiayırdediyoruz;birdenbiregörmeyiöğrendik,onlarındünyalarındanhiçbirşeykalmadığınıgördük.Ansızın,korkunçbirşekilde,yapayalnızbuldukkendimizi;vebuişibirbaşımızahalletmekzorundakaldık.

★

Kemmerich’egitmedenönce

eşyalarınıtopluyoruz;yoldaonalazımolur.

Seyyarhastanedebüyükbirkaynaşmavar;herzamankigibiasitfenik,irinveterkokusu.Barakalardanbazışeylerealışıkolduğuhalde,burada,yinedeiflahıkesiliyorinsanın.OnabunaKemmerich'isoruyor,yattığıkoğuşubuluyoruz.Kemmerich,yüzündezayıfbirsevinçvekesikbirheyecanifadesi,bizikarşılıyor.Baygınkensaatiniçalmışlar.

Müllerbaşınısallıyor:“Bensanaherzamandemezmiydim,öylegüzelsaatiyanınaalmadiye!”

Müllerbirazpatavatsızdır,hephaklıçıkmakister.Yoksaçenesinitutardı;çünküKemmerich'inbukoğuştanbirdahasağ

çıkamayacağınıherkesgörüyordu.Saatinibulmuş,bulmamış,hepsibir;hattabulupevineyollasalarbile!

“Nasılsın,Franz?”diyesoruyorKropp.

Kemmerichboynunubüküyor:“Eh...Yalnız,ayağımdehşetlisancıyor.”

Yatağınabakıyoruz.Bacağıtelbirsepetiçinde:Üstündeyorgankümbetgibiyüksek.Müller'inbaldırınıdürttüm.BakıcılarınbizedışarıdasöyledikleriniKemmerich'eyetiştirebilirdi:Kemmerich'inbacağıyoktuartık!Kesmişlerdi.

HalikorkunçKemmerich’in:Benzisolgunsarı;yüzündeşimdiden,belkiyüzkeregördüğümüziçinçokiyi

bildiğimizoyabancıçizgiler.Aslındaçizgideğilbunlar,birerişaret.Derininaltındahayatınnabzıatmıyorartık;dirilikvücuduntakenarlarınaitilmiş,sürülmüşçoktan;içteniçeölümçalışıyor,gözlereartıkölümhakim.ArkadaşımızKemmerichişteşuracıktayatıyor;dahaazzamanöncebizimleatetikızartmış,mermiçukurlarınaçömelmişKemmerich.Henüzkendisi,amayinedeartıkoKemmerichdeğil.Üstüsteçekilmişfotoğraflargibi,silikvebelirsizresmi.Sesibilekülleraltında.

Cepheyegelişimizihatırlıyorum:Onuistasyonaşişmanbirkadıncağızolanannesigetirmişti.Kadındurmadanağlıyordu;yüzü

ağlamaktanşişmiş,kabarmıştı.Kemmerichonunbuhalindenutanıyordu;çünküokadarinsaniçindeenazmetinolanıydıannesi;biryağvesuyığınıhalindeeriyorduadeta.Bendenmedetumuyor,hepkolumututarakFranz'agözkulakolmamiçinyalvarıyordu.Franz'ınyüzüdebirçocukyüzügibiydihani,kemikleriyumuşacık.Nitekimdörthaftaarkaçantasıtaşıdıktansonratabanlarıdümdüzoluverdi.Amasavaşmeydanındakimkime!

“Artıkevinegidebilirsin!”diyorKropp.“İzinekalsaydı,dahabirkaçaybeklememgerekirdi.”

Kemmerichbaşınısallıyor.Ellerinebakmayıiçimgötürmüyor,

balmumugibielleri.Tırnaklarınaltındasiperlerinpislikleriduruyor,zehirgibimorkarabukirler,aklımabutırnaklarındahadauzayacağıgeliyor;Kemmerichsonnefesiniverdiktensonradahortlaksıbodrumbitkilerigibidahadauzayacağı.Tablogözümünönünde:Tırnaklartirbuşonlargibikıvrılıyor,uzadıkçauzuyorlar;onlarlabirlikte,yarılankafasındasaçlaruzuyor,iyitopraklardakiotlargibi,tıpkıonlargibi;ah,nasılolur..?

Müllereğiliyor:“Eşyalarınıgetirdik,Franz!“

Kemmericheliyleişaretediyor:“Yatağınaltınabırakın.”

Müllerbırakıyor.Kemmerichyine

saattensözaçıyor.Şüphelendirmedenonunasılyatıştırsakacaba?

Müller,elindebirçiftpilotçizmesi,yinedoğruluyor.Yumuşak,sanderidenyapılmış,dizlerekadargelen,yukarısındanbağlanançokgüzelİngilizçizmeleribunlar.Herkesinaradığıbirşey.Müllerbakıpbakıphayranoluyor,çizmelerintabanlarınıkendihantalpostallarınıntabanlarınadayıyor,soruyor:“Buçizmeleridegötürecekmisin,Franz?”

Üçümüzdeaynışeyidüşünüyoruz:İyileşsebile,ancaktekinikullanabilir,şuhalde,onahiçlüzumuyokbunların.Budurumdabunlarınburadakalmasıçokyazık!

ÇünküKemmerichölürölmezsıhhiyeleriçederlerşüphesiz.

Müllertekrarlıyor:“Çizmeleriburadabırakmayacakmısın?”

Kemmerichbırakmakistemiyor.Bunlaronunensevdiğişeyler.

Mülleryinebirtekliftebulunuyor:“Ohaldedeğişelim.Buradaböyleşeylerlazımolur.”

AmaKemmerichhiçoralıolmuyor.

Müller'inayağınabasıyorum;güzelimçizmeleriduraklayaraktekraryatağınaltınabırakıyor.

Dahabazışeylerkonuşuyor,sonradavedalaşıyoruz.“Hoşçakal,Franz!”

Benyarınyinegeleceğimivadediyorum.Müllerdeaynışeyi

söylüyor;aklıfikriçizmelerdekaldığıiçintetikteolmakistiyor.

Kemmerichinildiyor.Ateşivar.Dışardabirsıhhiyeerinidurduruyor,Kemmerich'ebiriğneyapmasınısöylüyoruz.

Sıhhiye:“Olmaz!”diyor.“Herkeseyapmayakalkarsakfıçılarlamorfinlazım.”

“Subaylarakoşarsınama!”diyorKropp,içerlemiş.

Benhemenarayagiriyor,adamaöncebirsigarauzatıyorum.Alıyor.Sonrasoruyorum:“Hemseniğneyapabilirmisin?..“

Sözümealınıyor:“Yapamazsambananediyesoruyorsunuz?..”

Elinebirkaçsigaradaha

tutuşturuyorum:“Neolur,hatırımıziçin...“

“Pekala!”diyor.Kropponunlaberaberiçerigiriyor,adamagüvenmediğiiçingözleriylegörmekistiyor.Bizdışarıdabekliyoruz.

Mülleryineçizmelerdensözaçıyor:“Banaöyleuyarkibuçizmeler.Busalapuryalarıniçindeayacıklarımboyunasutopluyor.Kemmerichyarınaçıkardabizimbölükhizmetibitenekadardayanırmıdersin?Bugeceölecekolursa,çizmelerihavagörürüz.”

Albertdönüpgeliyor.“Nedersiniz,acaba..?”diyesoruyor.

“Yolcu!”diyekesipatıyorMüller.Barakalarımızadönüyoruz.Yarın

Kemmerich'inannesineyazmamgerekenmektubudüşünüyorum.Üşüyorum,birazşnapsolsadaiçsem!Müllerotlarıkoparıyor,ağzınaalıpçiğniyor.KüçükKroppbirdenfırlatıyorsigarasını,tepinirgibiçiğniyorboyunasigarayı;yüzüallakbullak,perişanetrafınabakmıyor,kekeliyor:“Boktanişler,çokboktanişler!”

Yürüyoruzuzunzaman.Kroppyatıştı.Bildiğimizbirşeybu.Cephetutarağı,herkesiyoklarbirkere.

Müller,onasoruyor:“Kantoreksananeyazıyor?”

GülüyorKropp:“Bizdemirgibigençlermişiz!“Herüçümüzöfkeylegülüyoruz.Kroppküfrediyor;

konuşabildiğiiçinmemnun.Evet,işteböyledüşünüyorlar,yüz

binlerceKantorekböyledüşünüyor!Demirgibigençler!Gençler!Bizleryirmidenyukarıdeğiliz.Amagençmiyiz?Gençha?Gençlikgerilerdekalalıhanidir.Bizler,yaşlanmışkimseleriz.

IIEvdebiryazımasasıgözünde,

“Saul”adında,başlanmışbirdurumdabiryığınşiirbulunduğunuhatırlamam,garibimegidiyor.Bazıgecelerimibunlarıyazmayaharcamıştım.Hemenhepimizböyleşeylerleuğraşmışızdır;amabu,

benimiçinöyleuzakbirhayalhalinegeldiki,artıkgözleriminönündecanlandıramıyorumbile.

Buralarageldikgelelieskihayatımızlabütünbağlarımızkesildide,bizbunaseyircikaldık.Günoluyor;niçin,nedenbuböyle,kavramayaçalışıyor,amaişiniçindençıkamıyoruz.Helebizyirmisindekileriçinbunlarbilhassaçapraşıkşeyler.Kropp,Müller,Leervebenimiçin;Kantorek'indemirgibigençlerdediğibizleriçin...Bizdenyaşlılar,hepsi,geçmişlerinesımsıkıbağlıdırlar;onlarınçolukçocuklarıvar;meslekleri,kazançlarıvar;onlaröylekuvvetlilerki,savaşyıkamazonları.Bizyirmisindekilerinseanneleri

babalarıvarsadece;bazımızındabirersevgilisi.Çokbirşeydeğilbu.Çünkübizyaştakilerüzerindeanne,babaetkisiçokzayıftır;kızlarınkidehenüzpekaz.Bunlardabiryanabırakılırsaçokbirşeykalmıyorbizlere:Birazromantizm,birkaçamatörcemerakveokul.Hayatımızdahaöteyegeçmiyordu.Şimdiysehiçbiriyok.

Kantorekolsa,henüzhayatıneşiğindesiniz,derdi.Yalandadeğil.Bizhenüzköksalmamıştık;savaşsellerisöktü,sürüdübizi.Ötekiler,bizdenyaşlılariçinsavaşbirduraklayıştır,onlarileriyidüşünebilirler.Amabizidörtyandansardıharb;sonununneyevaracağını

bilmiyoruz.Bildiğimiz,şimdilik,yalnızşu:Öylemahzundaolduğumuzyokamatuhafvemelankolikbirşekildekabalaştık.

★

Müller,Kemmerich'inçizmelerini

almakisterseistesin;yinede,acıkarşısındaböylebirşeydüşünemeyecekbirkimsekadarduyguludurpekala.O,budurumuus’avurmasınıbiliyorsadece.ÇizmelerinKemmerich'eşukadarcıkfaydasıolacaksa,Mülleronlarınasılelegeçireceğinidüşünmekşöyledursun,dikenlitelüstündeyalınayakyürür,dahaiyi.Amanevar,buçizmeler

Kemmerich'inhiçişineyaramazdaMüllergüzelcegiyebilironları.Kemmerichölmeküzere,çizmeleronunolmuş,başkasınınolmuşfarketmezki!BuböyleoluncadaMüllernediyepeşinedüşmesinçizmelerin?Birsıhhiyeerindençok,onunhakkıbuçizmeler!Kemmerich'inölümünübekleseişiştengeçer.İştebundanötürüMüller,pusudaşimdiden.

Biz,artıkbaşkatürlüdüşünemezolduk,çünküsahte.Yalnızgerçeklerdoğru,önemlibizimiçin.Hemsonra,iyiçizmebindebirbulunur.

★

Önceleribuişdeböyledeğildi.Şube'yegittiğimizdeyirmikişilikbirsınıftıkbiz.Birkısmımızilkdefa,kışlaavlusunagirmedenbiraradagüleoynayatraşolanyirmidelikanlı.Gelecekiçinkesinplanlarımızyoktu;birhayattarzıdenebilecekşekildepratikbirmeslekdüşüncesipekazımızdabelirmişbulunuyordu;bunakarşılık,hayatada,savaşadaidealizeeden,adetaromantikbirkarakterkatanmüphembirtakımfikirlerledoluydukafamız.

Onhaftaaskerlikeğitimigördük,busüreiçindeonyıllıkokulhayatındakindendahakesinbirbiçimesokulduk.Parlatılmışbirdüğmenindörtciltlikbir

Schopenhauer'dandahaönemliolduğunuöğrendik.Önceşaşkınlık,sonraöfke,nihayetumursamazlıkiçindeburadazekanındeğil,ayakkabı,fırçasının,düşüncenindeğilsistemin,hürriyetindeğiltaliminsözügeçtiğinianladık.Bizgüleoynaya,canlabaşlaaskerolmuştuk;amaonlarhevesimizikırmakiçinellerindengeleniyaptılar.Aradaniiçhaftageçincekoluşeritlibirpostacının;üzerimizdeönceleriannelerimizin,babalarımızın,öğretmenleriniizin,Eflatun'danGoethe'yekadarbütünbirkültürçevresininetkisindendahaüstünbirotoriteolduğunuartıkanlamıştık.Genç,uyanıkgözlerimizle,

öğretmenlerimizinöğrettikleriklasikvatankavramınınburadaşimdikihaldegerçeklereuyduğunu,insanınendeğersizuşaklardanbilebeklenmeyecekderecedekişiliğindenvazgeçtiğinigördük.Selamduruş,esasvaziyet,merasimgeçişi,tüfekas,sağadön,soladöntopukvur,küfür,azar,binlerceeziyet!Bizgörevimizibaşkatürlüdüşünmüştük;birdebaktıkki,kahramanlığa,sirkatlarıgibiyetiştiriliyoruz.Amaçabukalıştık.Hattabuşeylerinbirkısmınınçoklüzumlu,amabirkısmınındapeklüzumsuzolduğunuöğrendik.Askermilleti,bitirimdirbunlarıanlamakta.

★

Bizimsınıfı,üçerdörder,

mangalaradağıttılar.Friesland’lıbalıkçılar,köylüler,işçiler,esnaflarlahemencecikahbapolduk.Kropp,Müller,Kemmerichveben,dokuzuncumangayadüşmüştük.HimmelstossÇavuş'unmangasına.

Kışlanınenkırıpgeçenadamıydıbu;kırıcılığıyladaövünürdü.Bodur,tıknazbirherif;onikiyıllıkhizmetivar,kızıl,kıvırcıkbıyıklı,sivilkenmüvezzilikyaparmış.Bizimsessizcedirendiğimizisezdiğiiçin,Kropp'u,Tjaden'i,Westhus’uvebenibilhassagözünekestirmişti.

Birsabah,ondörtkereyatağınıyaptım.Herseferindebirkusur

buluyor,bozuyordu.YirmisaatdidinerekaralıklarlatabiiNuhnebi’denkalma,taşgibikatıbirçiftçizmeyiyağlıyayağlıyaöyleyumuşattımki,Himmelstossbileartıkmırınkırınedecekbirtarafınıbulamadı.Emriüzerinebirdişfırçasıylakoğuşuovdum,temizledim,Kropp'labenelimizdebirelfırçası,birdeküçükfaraş,kışlaavlusununkarlarınıtemizlemeyekoyulduk.Tesadüf,birteğmençıkagelipdebizigerigöndermese,Himmelstoss’udabirgüzelpaylamasaydı,soğuktankakırdayanakadardayanacaktıkhani.Neyazıkki,bununsonusadeceşuoldu:Himmelstossbizebüsbütündüşmankesildi.Bendörthaftaher

pazarardardanöbettuttum,birokadardakoğuşhizmetigördüm.Tamteçhizatla,elimdetüfek,nadasedilmiş,kaygan,ıslakbirtarlada:Fırla,marş,marş!Yereyat!talimleriyaptım,sonundabirçamuryığınıhalindeyereyıkıldım.DörtsaatsonraHimmelstoss'aeşyalarımıgösterdimadamakıllıtemizlemiştimamaellerimdeovmaktankaniçindekalmıştı.Kropp,WesthusveTjanden'lekeskinayazdaeldivensizbirçeyreksaathazıroldurduk.Çıplakparmaklarımızbuzgibitüfeğinnamlusunayapışmıştı;biryanlışımızıyakalamışolmakiçinazıcıkkımıldamamızıbekleyenHimmelstoss,etrafımızdadönüyor,

bizikolluyordu.Geceninikisinde,sekizkere,dongömlek,kışlanınenüstkatındanaşağıya,avluyakoştum.Çünküdonum,çamaşırlarımızıkatlayıpkoyduğumuztabureninkenarındanbirikisantimdışarıtaşmıştı.NöbetçiçavuşHimmelstossdabenimleberaberkoşuyor,mahsusayaklarımabasıyordu.SüngütalimlerindebenhepHimmelstoss'laçarpışmakzorundakaldım.Benimelimdeağırbirdemirçubuk,onunelindekullanmasıkolaybirtahtasüngübulunuyor,busayedekollarımıçürük,bereiçindebırakmasıiştenbileolmuyordu.Amabendebirseferindeöylekızdımki,gözümdönmüş,saldırdımüzerine,karama

birvuruşvurdum,yereyıkılıverdi.Şikayetekalkışıncabölükkomutanıalayetti,onunla:“Sendedikkatliol!”dedi.Malınıbiliyor,Himmelstoss’unçürüktahtayabasmışolmasındanodamemnungörünüyordu.Barfiksdemirinetırmanmaktaustaolmuştum,dizlerimibükmektedekimsebenimleboyölçüşemiyordu.Sesiniişitirişitmezürkerdikamabuyabanınsürücübeygirinedeboyuneğmemiştik.

Kropp'labenbirpazargünü,konakyerinde,birçubuğataktığımızhelakovalarınıavlununötesinetaşıyorduk:Himmelstossikidirhembirçekirdekgiyinmiş,gezmeyegidiyordu.Yanımızdangeçerken

durdu:“Nasıl?”dedi.“Buişhoşunuzagidiyormu?”Sendelemenumarasıyaptık;kovayıbacaklarındanaşağıbocaediverdik.Deliyedöndü,amabizimdeartıkburamızagelmiştidoğrusu.

“Bununsonukalebentlik!”diyebağırdı.

Kroppboşaldı:“Ama”dedi,“Öncesorguyaçekerlerbizi.Ozamandabizimsöyleyeceklerimizvardırelbet.”

“Birçavuşlabunebiçimkonuşma!”diyegürlediHimmelstoss.“Sizkaçırdınızgaliba!Çokbeklersinizsorsunlardiye!Nediyeceksinizbakalım?”

Hazıroldurumunageçerek:“Bay

Çavuşhakkındabildiklerimizisöyleyeceğiz.”dediKropp.

Himmelstossdurumukavradınedeolsa;birşeydemedençekildi.Uzaklaşırkenhomurdanıyordu:“Bendebununacısınıçıkarmazsam...”Amaborusunuöttüremezdiartık.Sürülmüştarladayereyatfırla,marş,marş!denemesinekalkıştıtekrar.Nederseyapıyorduk;emiremirdi,yapmakgerekirdi.Amabizbuemirleriöyleağırdanalarakuyguluyordukki,Himmelstossneyapacağınıbilemezoluyordu.Keyfedergibidizçöküyor,sonrakolumuzuuzatıyor,sonra...Bizdahabuişibitirmeden,v,öfkedenkudurarakbirbaşkakomuta

geçiyordu.Bizdahaterlememiştik,bağırmaktanonunsesikısıldı.

Sonundabizikendihalimizebıraktı.Bizimiçinhalarezilköpeklerdiyorduamasözlerindebirçekinmedevardıhani.

Aklıbaşında,kibarçavuşlardaçoktutabii;hattaböyleleriçoğunluktaydılar.Amahepsideherşeydenöncehurdayurttopraklarındakirahatgörevlerindemümkünmertebeuzunmüddetkalmakistiyor,buiseyalnız,acemierlerekarşısertdavranmaklamümkünolabiliyordu.

Bizimdepayımıza,galibakışlameydanınezaketininenüstünderecesidüşmüştü;öfkeden

kudurduğumuzzamanlaroldu,içimizdenbazılarıbuyüzdenhastalandılar,hattaWolfzatürreedenöldü.Amateslimolsaydıkkendimizekarşıgülünçdüşerdik.Sertitimatsız,merhametsiz,kinci,kabaolduk.Fakatisabet,çünkübizdedebuniteliklereksiktizaten.Bizibutalimdevresindengeçirmedensiperlereyollasalardıçoğumuzaklımızıoynatırdıkgaranti.Bizibekleyenakıbete,böylecehazırlanmışoluyorduk.

Kırılmadık,alıştık.Başkabazışeylerekatlanmamızıgüçleştirenyirmiyaşımız,buiştebizeyardımetti.Amaenönemlisi,içimizdesağlam,pratikbirdayanışma

duygusununbelirmesioldu.Buduygu,cephedeharbinyarattığışeylerineniyisinimeydanagetirdi:Arkadaşlık!

★

Kemmerich'inyatağıyanında

oturuyordum.Kemmerichgittikçeçöküyor.Sağdasoldagürültü,kıyamet.Birhastatrenigelmiş,gönderilebilecekyaralılarıayırıyorlar.Doktor,Kemmerich'inyanındangeçipgidiyor,Kemmerich'ebakmıyorbile.

“Senbirdahaya,Franz!”diyorum.Dirseklerinedayanarak,

yastıklarınarasındadoğruluyor:

“Bacağımıkesmişler.”Demek,nihayetbiliyor.Başımla

tasdikediyor,cevapveriyorum:“Bukadarınaşükret!”

Susuyor.Konuşmayadevamediyorum:“İki

bacağındagidebilirdi,Franz!Wegelersağkolunukaybetti,odahakötüya!Hemsenevinededöneceksin.”

Yüzümebakıyor:“Acaba?”“Tabii!”Tekrarlıyor:“Acaba?”“Elbette,Franz.Ameliyatsarstı

seni,helebirazcanlan.”Yaklaşmamiçinişaretediyor;eğiliyorum,fısıldıyor:“Hiçümidimyok.”

“BöylesaçmakonuşmaFranz,şubirkaçgüniçindesendegöreceksinya!Hemneçıkar,birbacakkesilmekle?Onavarıncayakadarburadadahaneleridüzeltmiyorlar!”

Birelinikaldırıyor:“Şuparmaklarabak.”

“Ameliyatoldun,tabii!Bolyemekye,hementoplarsın.Yemekleriniziyimi?”

Birtabakgösteriyor,yemeğinyansıyenmemiş.Kızıyorum:“Franz,yemelisin.Herşeyinbaşıyemek.Hemburanınyemeklerideiyipekala!”

Eliylereddediyor.Birzamansonra,yavaşça:“Benormanmemuruolmakistiyordum,”diyor.

“Yinedeolursun!”diyeteselliediyorum.“Şimdimükemmeltakmaorganlaryapıyorlar;bacağınkesikmideğilmifarkındabileolmazsın.Kaslaratakıyorlar.Takmaellerleinsanhattaparmaklarınıbileoynatıyor,çalışıyoryazıyazıyor.Hemsonrahergünyeniyenibuluşlarçıkıyorortaya.”

Kemmerich,birzamansessizyatıyor,sonra:“Çizmelerigötür,Müller'ever!”diyor..

Peki anlamınabaşımısallıyor,nesöylesemdeonuneşelendirsemdiyedüşünüyorum.Dudaklarısilinmiş,erimişadeta;ağzıpörsümüş,alın,elmacıkkemikleriilerifırlamış.iskeletçıkıyorortaya.Gözler

şimdideniçerigöçmüş.Birikisaatsonratamam.

BuhaldegördükleriminilkideğilKemmerich;amabizberaberbüyüdük,böyleoluncaişdeğişiyor.Benkompozisyonödevlerimiondankopyaederdim.Okuldaçokzaman,koluçlarısıralarasürtünmektenparlamış,kahverengi,kemerlibirelbisegiyerdi.İçimizde,barfikstetamdönüşyapantekkişideoyduyine.O,budönüşüyaparkensaçlarıipeklergibiyüzündeuçuşur.Kantorekonunlaiftiharederdi.Amasigaraiçemezdi,sigaraKemmerich’edokunurdu.Akpaktıderisi,birkızabenzerdiadeta.

Çizmelerimebaktım.Kocaman,

kütükgibi.Pantolonpaçalarıgirmişiçlerine;ayaktadururken,bugenişborularıniçindeinsaniriyarı,güçlügörünür.Amayıkanmayagidipdesoyundukmu,birdenbireçöpgibibacaklarımız,daromuzlarımızmeydanaçıkıveriyor.Bizozamanaskerdeğilizartık,adetaçocukgibikalırız,arkaçantasıtaşıyabileceğimizeinanmazkimse.Çıplakkentuhafbirhalyaşarım;çıplakkensiviliz,kendimizisivilhissediyoruzbayağı.

FranzKemmerichyıkanırkenbirçocukgibizayıfnahifgörünürdü.Şimdiişteşuradayatıyor,niçinama?Bütündünyayışuyatağınbaşınatoplamalı,demeliki:—İşteFranz

Kemmerichondokuzbuçukyaşında;ölmekistemiyor,kurtarınonu!

Düşüncelerimiçiçegiriyor.Asitfenikvekangrenyüklübuhavaciğerlerimibalgamlasıvıyor,boğucu,durukbirpeltegibi.

Ortalıkkararıyor.Kemmerich'inyüzüperdeperdesoluyor,buyüzyastıklardandoğrubeliriyor,öylesolgunki,parıldıyor.Ağızkımıldıyorhafif.Yaklaşıyorum.Fısıldıyor:“Saatimibulursanızevimegönderin.”

İtirazetmiyorum.Artıkfaydasıyok.Onuinandırmakimkansız.Elimdenbirşeygelmiyor,pekbiçareyim.Şakaklarıgöçmüşbualın,yalnızdişlerikalmışbuağız,buçıkıkburun!Sonraevindeağlayano

şişmankadın,mektupyazmakzorundaolduğumokadın.Ah,şumektubuolsunyazabilsem!

Hastaneninadamları,ellerindeşişeler,kovalarlageçiyorlar.BiriyaklaşıyorKemmerich’edikkatlebakıyor,yineuzaklaşıyor.Beklemekteolduğubelli,yataklazımherhalde.

Franz’asokuluyor,sankibuonukurtarırmışgibi,şunlarısöylüyorum:“BelkiseniKlosterberg’dekidinlenmeyurdunagönderirler,Franz,villalarınortasına?Penceredentarlalarıseyreder,ufuktakiçiftcağaçlarıgörürsün.Oranınengüzelzamanışimdi;buğdaylarsararmıştır,akşamgüneşindetarlalarsedefebenzer.Yabalıkavladığımızdereniniki

yanındakikavaklıyol!Kendinebirakvaryumyapar,balıküretirsin.İstediğinzamankimseyesormadandışarıçıkar,gezersin.Hattapiyanodaçalarsınistersen.”

Gölgedekalanyüzünedoğrueğiliyorum.Henüznefesalıyor,hafifçe.Yüzüıslak,ağlıyor.Abuksabukkonuştumdaiyiettimsanki!

“AmaFranz...“Omzunukavrıyor,yüzümüyüzüneyaslıyorum.“Uyumakistermisin?”

Cevapvermiyor.Gözyaşlarıyanaklarındanaşağıakıyor.Silmekisterdim,fakatmendilimçokkirli.

Aradanbirsaatgeçiyor.Dikkatkesilmiş,oturuyor,belkibirşeysöylerdiyeyüzündekikımıldayışları

kolluyorum.Ağzınıaçıphaykırsakeşke!Amasadeceağlıyor,başıyanadönük.Annesinden,kardöşlerindenbahsetmiyor,hiçbirşeydemiyor,hepsiçokgerilerdeherhalde?O,şimdiondokuzyıllıkküçükömrüyleyapayalnızveağlıyor,buömüronubırakıyorçünkü.

Gördüğümayrılışlarınbendeakılkomayan,enzorolanıbu.Tjaden'inkidekorkunçolmuştugerçi.Okayagibidelikanlıferyatlariçindeannesiniçağırmış,katılıpkalıncayakadar,gözleriyuvalarındanfırlamış,elindebirsüngü,doktoruyatağınayaklaştırmamıştı.

BirdeninliyorKemmerich,hırıldamayabaşlıyor.

Yerimdenfırlıyor,dışarıkoşuyor,soruyorum:“Doktornerde,doktor?”

Beyazgömleğigörüncesımsıkıtutuyorum:“Yetişin,FranzKemmerichölüyor!”

Doktorkendinikurtarıyor,oradakibirhastabakıcıyasoruyor:“Kimdirbahsettiği?”

Adam:“Yirmialtıncıyatak,”diyor.“Bacağıkalçadankesilmişti.”

Doktorhırsındansoluyor:“Bilirmiyimhangisi;bugünbeşbacakkestim.”Benibirkenaraitiyor,bakıcıya:“Sizbirbakın!”diyor,ameliyatsalonunakoşuyor.

Hastabakıcıylagiderkenöfkemdentitriyorum.Adamyüzümebakıyor:“Sabahınbeşindenberi

boyunaameliyat!”diyor.“Rezalet!Yalnızbugünonaltıölüm,seninkionyedinci,yirmiyibulurmuhakkak.”

Gevşiyorum,birdenartıkhiçbirşeyyapamazoluyorum,küfretsemmanasıyok,yereyıkılıpbirdahaaslakalkmakistemiyorum.

Kemmerich'inbaşucundayız.Ölmüş.Yüzügözyaşlarıylaıslakhala.Gözleriyarıaçık;boynuzlardanyapılmışeskidüğmelergibisarıbugözler.

Hastabakıcıböğrümüdürtüyor:“Eşyalarınıalacıkmısın?”

Başımısallıyorum.Adamdevamediyor:“Hemen

kaldırmalıyız,bizeyataklazım.Hastalarkoridorlardayatıyor.”

Kemmerich'ineşyalarınıalıyor,boynundankünyesiniçözüyorum.Adammaaşdefterinisoruyor.Yok.Herhaldekalemdedir,diyor,ayrılıyorum.ArdımsıraFranz'ıtutupbirçadırbezinekoyuyorlar.

Dışkapınınönündebirkurtuluşgibikaranlığıverüzgarıhissediyorum.Derin,alabildiğimkadarderinnefesalıyorum;havayıyüzümde,budereceılıkveyumuşakduymuşluğumyoktuhiç.Kızlar,çiçekaçmışçayırlar,akbulutlarkarmakarışıkuçuşuyorkafamda.Çizmeleriminiçindeayaklarımileriilerigidiyorlar;dahahızlıyürüyor,.koşuyorum.Yanımdaaskerlergeçiyor,nedediklerinianlamıyorum

amakonuşmalarıbeniheyecanlandırıyor.Toprak,tabanlarımdangeçerekiçimeyayılanenerjilerleyüklü.Geceelektriklenmişgibiçıtırdıyor;cephedetrampetkonserlerigibiboğukgümbürtüler.Kollarım,bacaklarımkıvrılıpbükülüyor,mafsallarımıgüçlühissediyor,sıkvehızlısoluyorum.Geceyaşıyor,benyaşıyorum.Yalnızmidemdedeğil,bütünbenliğimdebiraçlıkduyuyorum.

Müller,barakanınönündebenibekliyor.Çizmelerionaveriyorum.içerigiriyoruz;çizmelerigiyipdeniyor,tamdaayaklarınagöre.

Müller,stokazıklarınıkarıştırıyor,banagüzelbirbaharlısucukikram

ediyor.Rumlusıcakçaydavar.

IIIİkmalkıtasıgeldi.Boşluklar

dolduruldu,barakalardakiotşiltelerhemenişgaledildi.Birkısmıkıdemlierler,amayirmibeşiacemideposundangönderilenyeniaskerler.Bunlarbizdenaşağıyukarıbiryaşgenççocuklar.Kroppbenidürtüyor:“Tosunlarıgördünmü?”

Başımısallıyorum.Horozlanıyor,avludatraşoluyor,ellerimizipantolonceplerinesokuyor,acemilerisüzüyor,kendimizekıdemliaskerlergözüylebakıyoruz.

Katczinskydebizekatılıyor,

beygirahırlarındangeçiyor,gazmaskesivekahvealmaktaolanikmalerlerininorayagidiyoruz.EngençlerindenbirinesoruyorKat:“Çoktandıryemeğebenzerbirşeyyediğinizyoktu,değilmi?”

Genç,yüzünüburuşturuyor:“Sabahşalgamekmeği,öğlenşalgamhaşlaması,akşamşalgampirzolasıylaşalgamsalatası.”

Katczinsky,erbapçaıslıkçalıyor:“Şalgamekmeğimi?Şansınızvarmışyahu,şimditalaştozundandaekmekyapıyorlar.Ee,nedersin,kurufasulyeye?İstermisinbirkepçe?”

Gençkızarıyor:“Alayetme!”Katczinsky'nincevabı:“Getiraş

kabını!”

Meraklapeşisıragidiyoruz.Otşiltesininyanındakibirfıçıyagötürüyorbizi.Fıçısahidendeyarıyakadaretlikurufasulyedolu.Katczinskyfıçınınönündebirgeneralgibidikiliyor:“Açgözünü,uzatelini!İştePrusyalılarınparolası!”diyor.

Şaşırıyoruz.Soruyorum:“Vaycanına,Kat,bunudanerdenbuldun?”

“Domateskendiverdigüleoynaya.Üçtelparaşütipliğiyledeğiştokuşettik.Eeeeh,kurufasulyesoğukkendenefistirdoğrusu.”

Gencinkabınıtepelemedolduruyor.“Birdahaya,”diyor,“burayaaşkabınlagelirkensolelindebirsigara,yahutçiğnemeliktütünbulunsun,anlaşıldımı?”

Sonrabizedönüyor:“Sizetütünsüzvereceğimtabii.”

★

Katczinsky'sizolamayız,çünkü

altıncıduygusuvardıronun.Böylelerineheryerderastlanır,amaonlarınotaraflarınıöncedengöremezkimse.Herbölükteböylebirikikişibulunur.BenimtanıdıklarımiçindeenşeytanıKatczinsky’dir.Mesleğigalibakunduracılık,amaneönemivar,onunbilmediğiişyokturki!Onunladostolmakiyibirşey.Biz,Kropp'labenonundostlarıyız.HaieWesthusdayarıyarıyadostusayılır.FakatWesthus,Katczinsky'nindaha

çoksağelidir;yumruğabakanbirmeselemihalledilecek,Westhus,Kat'ınkomutasıaltındaçalışır,sonundamükafatınıgörürtabii.

Meselagecevaktihiçbilmediğimiz,duvarlarındangayrıherşeyitalanedilmişyürekleracısıbirköyegeliriz.Ufak,karanlıkbiratölyekonaklamamıziçinazönceüstünkörühazırlanmıştır.İçindekaryolalar,karyoladeğildesadecekerevetler,üzerinetelgerilmişbirkaçtahtalatavardır.

Telörgüserttir.Altımızaserecekbattaniyemizdeyoktur,elimizdekilerüstümüzeörtmekiçindir.Çadırbezleriçokincedir.

Katbakarbütünbunlara,HaineWesthus'a:“Gelhele!”der.Tamamenyabancısıolduğumuzköyedalar,giderler.Yarımsaatgeçer,çıkagelirler,kucaklarıtepelemeotdolu.Katbirbeygiralımbulmuştur,ahırdaot.Artıksıcakçauyuyabiliriz,karnımızzilçalmasa!

Kropp,uzunzamandırburalardabirtopçuerinesorar:“Buradabiryerdekantinvarmıdır?”

Berikigüler:“Kantinmi,nekantini?Ekmekkabuğudahiaramahurda!”

“Pekibuköydeartıkhiçkimseoturmuyormu?”

Topçueritükürür.“Yoo,varbirkaçkişi.Amaonlardabirmutfak

kazanıgördülermidolanıpdilenirler.”

İşfena.Kemeribirdelikdahasıkmak,sabahıbeklemekgerek.

AmabakarımKat,kasketinibaşınageçiriyor,sorarım:“Nereyeböyle,Kat?”

“Birbakayımhele!”Alırbaşını,gider.

Topçueripispissırıtır:“Bakbakalım!Ağırtaşıma,biryerinincinir.”

Ümitsiz,uzanır,düşünürüz:Demirbaşkomanyadançöplensekmiacaba?Fakatbutehlikelibiriş.Çaresiz,birazuyumayaçalışırız.

Kroppbirsigarayıortadanböler,yarısınıbanaverir.Tjadenmilli

yemeğinianlatmayakoyulur:Domuzyağındapişmişirifasulye.İçindekekikyoksabeşparaetmez,der.Amahepsininberaberkonmasışart.Patatesi,fasulyeyi,domuzyağınıayrıayrıpişirmekaslacaizdeğil.Birisihomurdanır:“Hemençenenikapamayacakolursanseniezer,kekikyaparım.”Bununüzerinesalondaseskesilir.Şişeağızlarındabirkaçtitrekmumyanmaktadır;aradabir,topçueribirtükürükfırlatıryere.

Bizbirazkestirmişoluruz,kapıaçılır,Katgörünür.Kendimirüyadasanırım:Koltuğundaikisomun,elindekikanlıkumtorbasındabeygiretivardır.

Topçueripiposunuağzından

düşürür.Ekmeğieller:“Takendisi,sahiden,ekmek,hemdesıcakhenüz!”

Katfazlakonuşmazartık.İşteekmeğigetirdiya,gerisifasafiso!Beneminim,onubirçölebıraksalar,birsaatiçindehurmasıyla,kızartmasıyla,şarabıylabirakşamsofrasıdonatırKat.

Haie'yeemreder:“Odunkır!”Sonraceketininaltındanbirtava,

cebindenbiravuçtuz,hattabirtopakyağçıkarır.Hepsinidüşünmüştür.Haie,yerebirateşyakar.Boşatölyedehlizindeçıtırçıtıryanarateş.Bizyataklarımızdanineriz.

Topçueriduraklar.ÖvsünmüKat'ı,düşünür.Överseonadabelkibirpaydüşer.

AmaKatonabakmazbile,havaalırtopçu.Söylenesöyleneçeker,gider.

AtetiniyumuşatmanınyolunubilirKat.Etihementavayakoymakolmaz,katılaşır.Öncebirmiktarsudabirazhaşlamakgerek.Ellerimizdeçakılar,halkaolupoturur,karnımızıdoyururuz.

BöyledirKat.BiryerdebiryıldayalnızbirsaatiçinbirazyiyecekbulunacaksatamosaatteKat,sankibirilhamladürtülerekkasketinibaşınageçirir,çıkargider,elindepusulasıvarmışgibi,dosdoğruvarır,oyiyeceğibulur.

Nelerbulmazki!Havasoğuksaküçüksobalar,odun,kuruot,saman,masa,sandalye;amaherşeydenönce

yiyecek.Akılermezbuişe,sankiyoktanvarederbütünbunları;insanın,sihirbazlığınainanasıgelir.Enparlakbaşarısıdörtkutuıstakozbulmasıolmuştu.Amaıstakozyerinedomuzyağıolsaydıdahaiyiydibizimiçin.

★

Barakalarıngüneşliyüzüneyan

gelmiş,oturuyoruz.Katran,yazveterliayakkokusu.

Katyanımdaoturuyor,çünküyarenliğebayılır.Tjaden,birbinbaşıyagevşekselamverdidiyebiröğleüstübirsaatselamtatbikatıyaptık.Katbunuunutamıyorbir

türlü.“Dikkatet!”diyor.“Bizharbikaybedeceğiz,çünküselamvermesinimükemmelöğrendik.”

Kropp,pantolonpaçalarınıkıvırmış,yalınayakpaytakpaytakgeliyor.Çoraplarınıyıkamış,kurusundiyeotlarınüzerineseriyor.Katgökyüzünebakıyor,sessizceyelleniyor,sonradalgındalgınfikirbeyanediyor:“Herfasulyetanesi,birmusikinağmesi!”

Kat'laKropptartışmayabaşlıyorlar.Tepemizdeolanbiruçaksavaşıiçinbirşişebirasınabahsegiriyorlar.

Kat,birihtiyarcephekurdusıfatıyla,tekrarkafiyelidüşürdüğügörüşündedireniyor:“Aynıyemek,

aynımaaşUnutuldugittisavaş!”Kroppisebirfilozoftur,teklifişu:

“Harbdediğin,halkşenliklerinebenzemelibirnevi.Boğagüreşlerindekigibiçalgılı,biletliolmalı.İkimemleketinbakanları,generalleribanyodonlarıyla,ellerindesopalar,sahayaçıkıpbirbirlerinesaldırmalılar.Sağkalanhangimemlekettense,omilletgaripsayılmalı.Bu,hemdahabasit,hemdedahaiyi.Buradaonlarınyerinebizlerdövüşüyoruz.”

Teklifhoşumuzagidiyor.Derkenkonuyudeğiştiriyor,kışladakitalimleregeçiyoruz.

Gözümüzünönündebirsahnebeliriyor.Kışlameydanında,kızgın

biröğlevakti.Kımıldamayanbirsıcaklık.Kışlabinalarıölügibi.Herşeyuyuyor.Yalnıztrampetçilerinegzersizyaptıklarıduyuluyor;birtarafatoplanmışlar;acemice,monoton,ruhsuzçalıpduruyorlar.Üçsesliakoradagel:Öğlensıcağı,kışlameydanı,trampettalimi!

Kışlanınpencereleriboşvekaranlık.Birkaçın'dakurumayabırakılmışketendonlar.İnsanodalarahasretlebakıyor.Odalarserindir.

Eydemirkaryolalı,kareliyataklı,önleridolaplı,tabureliloş,rutubetlikoğuşlar,sizbiledileklerimizinamacıolabiliyorsunuz!BuAllah’ınkırlarındabayatyemek,uyku,tütün,

elbisekokulandoluköşebucaklarınızlasizbileyurduhatırlatanmasalımsıbirparıltıoldunuz!

Katczinsky,büyükbirheyecanla,renklendirerektasvirediyorokoğuşları.Onlaradönebilmekiçinnelervermeyizki!Hayalimizonlardanöteleregeçmeyecesaretedemiyorzira...

Ah,osabahlannazaridersler.“98modelitüfeğinparçalarınelerdir?”ikindileribedeneğitimi.“Piyanoçalanlarburaya.Sağadön,mutfağapatatessoymaya!”

Hatıralardamestiz.Kroppbirdengülüyor:“Löhne'deaktarma!”diyor.

Bizimçavuşunensevdiğioyundu

bu.Löhne,biraktarmaistasyonudur.İzinligidenlerimizdeardaşaşırmasınlardiye,Himmelstoss,koğuştabizeaktarmatalimiyaptırır,Löhne'debiryeraltıgeçidindenikincitrenenasılgidileceğiniöğretirdi.Karyolalargeçiditemsilederlerdi,hepimizkaryolalarınsolundahazıroldururduk.Derkenkomutverilirdi:“Löhne’deaktarma!”Şimşekhızıylahepimizkaryolalarınaltındansürünüröbürtaraftançıkardık.Butalimisaatlerceyaptığımızolurdu...

BusıradaAlmanuçağıvuruluyor;birkuyrukluyıldızgibi,dumandanbirbayrakiçindeyetedüşüyor.Kroppbirşişebirayıkaybetti;isteksizceparayıödüyor.

Albert’inüzüntüsüyatışınca:“Hiçşüphesiz,”diyorum,“Himmelstosspostacıikenhalimselimbiradamdı.Pekiamaçavuşluğundabuderecegaddarolmasınasebepne?”

Busorum,Kropp’utekrarhareketegetiriyor:“YalnızHimmelstossdeğilki,dahabirçoklarıböyle.Birşerittaktılaryahutbirkılıçkuşandılarmı,betonyutmuşgibideğişiveriyorlar.

“Üniformadandolayı!”diyetahminyürütüyorum.

“Aşağıyukarı!”diyorKat,vebirnutukçekmekiçin,oturduğuyerdebirdoğruluyor.“Fakattamsebepbudeğil.Bak,senbirköpeğipatatesyemeyealıştırırdasonradanonabir

parçaetgösterirsen,köpekyinedekapmakistereti.Çünkübuonunkanındavar.Bunungibi,insanoğlunadabirazcıkkuvvet,kudretver;kapmakiçinatılırhemen.Butabiibirşey,çünküinsanaslındaöncebirhayvandır,ancaksonradanolsaolsabirekmekdilimindeyağgibi,üzerinebirazgörgüsürülür.Askerdediğinbudur:Daimabiriötekinedişgeçirir.Kötülükonlarınfazlagüçlüolmasındadırsadece.Birçavuş,birneferin,birteğmenbirçavuşun,biryüzbaşıdabirteğmeninodereceiflahınıkesebilirki,adamçıldırırsonunda.Odabunubildiğiiçinbirazbirazalışmayabakar.Enbasitmisal:Talimmeydanındangeliyoruz,

leşimizçıkmış,bitkiniz.Biremirverilir:Şarkısöyleyin!Herbirimizsilahlarımızıtaşıyabildiğimizesevinirkenşimdibirdeşarkı.Eh,geldehayrınıgörbuşarkının!Nitekim,bölükyüzgeriedilir,alsanabirsaatcezatalimi!Dönüşteyine,şarkısöyleyin,denir.Söylenenşarkı,şarkıyabenzerbudefa.Bütünbunlardanmaksat?Bölükkomutanıkafasınakoymuşbirkere!Çünkübuonunkudretidahilinde.Kimseonakusurbulmaz,aksinesıkıadamderlerona.Busadeceküçükbirmisal.Dahanedurumlarvardırki,canınaokurlaradamın.Şimdisorarımsize:Birsivilheristediğinihodrimeydanyapabilirmi,hangimeslekteolurböyleşeyler?

Çenesinidağıtıverirleradamın.İnsanbunuaskerlikteyapabiliryalnız!Görüyorsunuzya,insanınbaşınavuruyor!Sivilken,borusu,nekadarazötmüşseaskeroldumuokadarazıtıyorinsan.”

Kropp,gevşekçesöyleniyor:“Disiplinşartmış,öylediyorlar.”

“Onlaragöresebepçok!”diyehomurdanıyorKat.“Olabilir,fakatyokyereeziyetdoğrumu?Disiplin...Senbunubirçilingire,birırgata,birişçiye,buradakibuneferlereanlatgelde!Nefer,ancak,kendisineezacefaedildiğinigörür,sonradacepheyegelir.Halbukio,hangisilüzumlu,hangisilüzumsuzbunudapekalabilir.Kışladaçektiğiezacefadan

sonraneferincephedebuderecedayanması,şaşılacakşeydirdoğrusu.”

Bununböyleolduğunuherkesteslimeder;çünkütalimlerinyalnızsiperlerdesonaerdiğini,amacephedendahabirikikilometregeride,saçmalıkların,selamdurmaların,merasimgeçişlerinintekrarbaşladığınıherkesbilir.Ziradeğişmezkanun:Nefermuhakkakmeşguledilmelidir.

YüzüpençepençekızarmışTjadensökünediyor;öyleheyecanlıki,kekeliyor.Sevinçtenuçargibisöylüyortanetane:“Himmelstossyoldaimiş,cepheyegeliyormuş.”

★

Tjaden,Himmelstoss'amüthişiçerler;çünküHimmelstossbarakalıordugahtaonuhususişekildeterbiyeetmişti.Tjadenyatağınııslatır,geceleyinuyurkenaltınaişerişte.HimmelstossNuhdiyor,Peygamberdemiyor.Tjaden'inbunuüşengeçliğindenyaptığındadireniyordu.Tjaden'itedavietmekiçindeşanınalayıkbirçareakletti.

Gitti,bitişikbarakalardakezayatağınaişeyenbirikinciadambuldu,Kindervateradındabiri.OnuTjaden'inyanmaverdi.Barakalardakaryolalartipiktir,altlıüstlüdür,atlarıdatelleörülüdür.Himmelstoss,buikisini,birinialta,ötekiniüsteolmaküzereaynıkaryolayayatırdı.

Buişalttayataniçinmüthişbirşeyoldutabii.Ertesigeceyerlerideğiştirildi,ödeşmeleriiçinalttakiüstegetirildi.Himmelstoss'unhususiterbiyedediğibuyduişte.

Buluşadiceydiamabirfikirolarakiyiydi.Neçare,faydasıolmadı,faraziyeyanlıştıçünkü.ikisideüşengeçliklerindenyapmıyorlardıbuişi.Onlarınouçukrenklerinikimgörseanlayabilirdibunu.Sonundasıraile,ikisindenbiridöşemedeyatmayabaşladı.Yerdeyatankolaycaüşütebilirditabii.

BuaralıkHaiedeyanımızaçöküyor.Banagözkırpıyor,dalgındalgınkocamanelleriniovuşturuyor.Askerlikhayatımızınengüzel

günlerinionunlaberabergeçirdik.Cepheyehareketimizdenöncekigeceydibu.Yükseknumaralıalaylardanbirineverilmiştik.Amaönceüstbaşalmakiçingarnizonagidiyorduk;acemieratdeposunadeğil,birbaşkakışlaya.Ertesisabaherkendenhareketedecektik.OakşamHimmelstoss'unhesabınıgörmeyehazırlandık.Haftalardanberikafamızakoymuştukbunu.HattaKroppbununladakalmıyorbarışoluncapostaidaresinegirmeyi,böylelikleHimmelstosstekrarmüvezziliğedönerseonunamiriolmayıbiledüşünüyor,onunasılimanagetireceğinihayalediyordu.ZatenHimmelstossdabuyüzden

bizepesdedirtemiyorduya!Bizhep,engeçsavaşınbitiminde,.elbetbirgünelimizegeçerdiyedüşünüyorduk.

Şimdilikonuadamakıllıbirıslatmakistiyorduk.Kimolduğumuzuanlamazsameseleyoktu,sabahadayolcuydukzaten.

Akşamlarıhangimeyhanedeoturduğunubiliyorduk.Oradançıkıpkışlayadönerkenkaranlık,ıssızbirsokaktangeçiyordu.Osokaktabirtaşyığınıgerisindepusukurduk.Benyanımabiryatakçarşafıalmıştım.Odayalnızolsabari,diyemeraktançatlıyorduk.Derkenayaksesleriniişittik,hementamdık:Sabahlarıkapıyıhızlaaçıpkalkındiyeböğüren

adamınayaksesleriydibunlar.“Yalnız!”diyefısıldadıKropp.“Yalnız!“Tjaden'leikimiztaş

yığınındausulcakıvrıldık..İştepalaskasınıntokasıdaparladı.

Kafayıçekmişebenziyordu;şarkısöylüyor,dünyadanhabersizyürüyüpgidiyordu.

Çarşafıtuttuk,hafifçesıçradık,arkadandoğrubaşınageçiriverdik,aşağıçektik;beyazbirçuvalagirmişgibioldu,kollarınıkaldıramadı.Şarkısıkesildi.

AzsonradaHaieWesthusyaklaştı.Tabiiöncekendisibaşlamakiçinkollarınıaçarakbizigeriitti,keyiflikeyiflipozaldıbirişaretdireğigibikolunukaldırdı,elibirkömür

küreğinebenziyordu.Beyazçuvala,biröküzüöldürebilecekgüçtebiryumrukaşketti.

Himmelstossbirtaklaattı,beşmetreöteyeyuvarlandı,böğürmeyebaşladı.Bunundaicabınabakmış,yanımızabirdeyastıkalmıştık.Haieçömeldi,yastığıdizlerinekoydu,Himmelstoss’unkafasınıyakalayarakyastığasıkıştırdı.Hemensesiboğulduadamın.Heiearadabirnefesaldırıyor,busıradaHimmelstoss’ungırtlağındanyaman,netbirferyatyükseliyor,derkensesyineinceliyordu.

Tjaden,Himmelstoss'unaskılarınıçözdü,pantolonunuaşağısıyırdı.Bunuyaparkenkırbacıdizlerinde

tutuyordu.Sonradoğruldu,başladıveriştirmeye.

Harikabirsahneydibu:YerdeHimmelstoss,üzerindeikibüklümHimmelstoss'unbaşınıdizlerinesıkıştırmış,yüzündeşeytancabirgülüş,keyfindenağzıkulaklarındaHaie;sonraçarpıkbacaklarlatitreyen,çizgilidon;aşağısıyrılmışpantolonuniçindehervuruştaenorijinalhareketleriyapanbacaklar;bacaklarınüzerindebirodunkırıcıgibiyorulmaknedirbilmezTjaden.Sonunda,sırabizedegelsindiyeTjaden’iadetazorlaçekipalmamızgerekti.

Haie,nihayet,Himmelstoss’utekrarayağakal

dırdı,finalolarakhususibirseansyaptı.Göktenyıldızdevşirecektisanki,sağkolunuöylesineyukarıkaldırdı,birsilleindirdi.Himmelstosstekerlendi,Haieonubirdahakaldırdı,biçiminekoydu,soleliyletamhedefinibulmuş,ikincibirtokataşketti.Himmelstossböğürüyor,dörtayaküstündekaçıyordu.Çizgilimüvezzikıçı,parıldıyorduayışığında.

Tabanakuvvetsıvıştık.Haiebirdahabaktıarkaya,içrn

içinköpürerek,doymuşvebirazmuammalıbirsesle:“intikam,kansucuğudur!“dedi.

AslındamemnunolmalıydıHimmelstoss;çünküiştekendisözü:

“Birinin,ötekiniterbiyeetmesilazımdır.”meyvasınıbizzatkendisindevermişti.Bizleronunmetodunugayetiyikavramışöğrenciler"olmuştuk.

Himmelstossbuişikimlereborçluolduğunuaslaanlayamadı.Amabiryatakçarşafıkazanmışoldu;çünkübirkaçsaatsonratekrargeliparadığımızdaçarşafıbulamadık.

Ogece,biziertesisabahhareketederkenfazlaheyecanlanmaktanalıkoydu.Busoğukkanlılığımıztitreksakallıbirisinepekdokunmuş,adambiziaslanlardiyeadlandırmıştı.

IV

Tahkimatyapmayailerihatlaragidiyoruz.Havakararırkennakliyekamyonlarıgeldi.Biniyoruz.Sıcakbirakşam;alacakaranlıkbirörtüyebenziyor,bukoruyucuörtüaltındakendimiziiyihissediyoruz.Karanlıkbizibirbirimizebağlıyor,cimriTjadenbilebirsigaraveriyorbana,ateşinideuzatıyor.

Yanyanayız,sıkışık;kimseoturamıyor,oturmayaalışkındadeğilizzaten.Müller’in,helenihayetkeyfiyerinde;yeniçizmelerinigiymiş.

Motorlarhomurdanıyor,kamyonlarsarsılıyor,takırdıyor.Yollar,arabalarıngeçmesiyleaçılmış,oyuk,çukur.Işıkyakılamaz;bu

yüzdenkörlemesine,palaspandırasgidiyoruz.Arabalardanaşağıdüşmekiştendeğil.Bunadapekaldırdığımızyok.Neçıkar;kırıkbirkol,karındabirdeliktendahaiyi.Bazılarımızsılayadönmekiçinböylebirfırsatgözetiyoradeta.

Yanımızdanuzunbirdizihalindecephanekollarıgeçiyor.Onlarınişiacele,biziboyunageridebırakıyorlar.Lafatıyoruz,karşılıkveriyorlar.

Karşımızabirduvarçıkıyor,yolunkenarınadüşenbirevinduvarı.Birdenkulakkabartıyorum.Yanlışmıduydum?Tekrarveaçıkçakazgaklamalarıişitiyorum.BenKatczinsky’yebakıyorum,obanabakıyor,anlaşıyoruz.

“Kat,tencereyetalipçıktı,sesleniyor.”

BaşınısallıyorKat:“Dönüşteicabınabakarız.Benburalarıiyibilirim.”

TabiibuişinkurduKat.Yirmikilometrelikbirsahadakibütünkazlarıbilirşüphesiz.

Kamyonlartopçularınbölgesinegiriyor.Topmevzileri,uçaklardangörülmesindiyeçalılarla,dallarlaörtülü;askerlerçardaksefasıyapacaklarsanki.İçlerindeoturanlartoplarolmasa,bukameriyeler,pekhoş,pekşirinyerlerdoğrusu.

Havatopdumanlarıvesislebulanık.Barutdumanlarıdilimizdeburukbirtatbırakıyor.Toplar

patlıyor,arabamızsarsılıyor.Yankıgümbürdeyerekyuvarlanıyor,herşeysallanıyor.Yüzlerimizbellibelirsizdeğişiyor.Bizsiperleregirmeyeceğiz,yalnıztahkimatageldikgerçi,amayinedeheryüzdeşuokunuyor:Burasıcephe,bizonunsahasınagirdik!

Henüzkorkudeğilbu.Bizimgibisıksıkilerihatlaragitmişbirkimsevurdumduymazlaşır.Telaşlananlaryalnızacemierler.Katonlaraöğretiyor:“Bu30,5’luktu.Atılışındanbelli.Şimdipatlar.”

Fakathedeftekipatlamalarınboğukyankısıbizekadargelmiyor,cepheninuğultularındaboğuluyor.Kat,ileriyekulakkabartıyor:“Bugece

bombardımanvar.”Hepbirdenkulakkesiliyoruz.

Cephetekindeğil.Kropp:“Tommy’lerateşegeçtiler,”diyor.

Gülleyaylımıaçıkçaduyuluyor.Bizimkesiminsağındakiİngilizbataryalarıbunlar.Birsaatöncesindenbaşlamışlar.Herzamansaattamondabaşlarbizimkiler.

“Neoluyorbunlara?”diyebağırıyorMüller.“Saatleriileriherhalde.”

“Bombardımanvar,dedimya!Kemiklerimdehissediyorum.”Katomuzlarınıdikiyor.

Yanıbaşımızdaüçatışoluyor.Alevdemetlerisisiçaprazkesiyor,toplargümbürdüyorlar.Birürperme

hissediyor,amayarınsabahyinebarakalardaolacağımızaseviniyoruz.

Yüzlerimizeskisindennedahasolgun,nedahapembe;gerginyahutgevşekdedeğil;amayinedebirbaşkatürlüdeğişik.Kanımızdabirşeyinkontakyaptığınıseziyoruz.Lafdeğilbu,gerçek;bukontağıyapancephedir,cephedeolduğumuzunşuuru.ilkobüsmermilerivınlamaya,havahallaçpamuğugibiatılmayabaşlarkendamarlarımızda,ellerimizde,gözlerimizdebirdenbiresinikbirbekleyiş,birpusuhalibelirir.Duygularımızdaşiddetlibiruyanma,tuhafbirkıvranmaolur.Vücutbirandatamhazırlığınıyapmıştır.

Çokkere,sessizkanatçırpışlarla

üzerimizegelenbuşeyisarsılmış,titreşenhavasanırım;yahutcephenintakendisidirdesaçtığıelektriklegizlisiniruçlarınıhareketegetiriyor.

Herseferindeböyleolur:Yolaçıkarız,somurtkanyahutneşeliyizdir;derkenilktopmevzilerinegeliriz,konuşmalarımızınherkelimesibambaşkaahenklerebürünür.

Kat,barakalarınönündedursada,“bombardımanvar”dese,öylealdırmayızpek;amaosözburadasöyleninceaynıcümle,ayışığındabirsüngügibikeskinleşiverir,zihinleresaplanır,dahayakındır,karanlıkbiranlamda,içimizdeuyananbilinmezehitabeder.Ürperen,kendini

korumayadavranan,bizimeniç,engizlihayatımızdırbelkide.

★

Benimiçincephe,korkunçbir

girdaptır.İnsanhenüzmerkezdençokuzaklardasularındurgunkısımlarındaikendaha,onunemiciküvetinihisseder.Girdap,yavaşyavaş,kurtulmayaimkan,fazladirenmeyehacetbırakmadan,insanıçekerkendine.

Amatopraktan,havadanmüdafaakuvvetleriyağarbize,bilhassatopraktan.Toprakherkestençokaskerinyardımcısıdır.Askertoprağasarıldı,uzunuzun,deligibi,onu

kucakladı,ateşkarşısındaecelterleridökerekyüzünü,kollarını,bacaklarınıonuniçinesoktumu,ozamantoprakaskerinbiricikdostuağabeysi,annesiolur;askerkorkularını,feryatlarınıtoprağınsessizliğineesenliğineinler;toprakbukorkuları,buferyatlarıalır;askereyeniden,onuonsaniyeliğinekoşturacakbirdirilikverir,sonraaskeriyinetutar,bazenbututuşuebediolur.

Toprak,toprak,toprak!Kıvrımların,oyukların,

çukurlarınlakendimizibağrınaattığımız,kucağınabüzüldüğümüztoprak!Senbizedehşetlikramplar,öldürücüpüskürtmeler,gümbürdeyenpatlayışlararasındao

muazzamkarşıakıntıyıvererek,hayatımızıkurtardın!Adetaparamparçaolmuşvarlığımızınyolunuşaşırmışdalgası,sendengelenkarşıakımıniçindeeridigitti;ozamanbizkurtulmuşlar,üzerindekapandık,atlatılmışdakikanınkorkuluvedilsizsaadetindedudaklarımızısanauzattık!

Obüslerinilkgürleyişindebenliğimizinbirkısmıylabinlerceyılgeriyedönüyoruz.İçimizdeuyanan,biziçekipçeviren,koruyanbirhayvaniçgüdüsüdür.Şuurludeğildir;şuurdandahaçabuk,dahaemin,dahaşaşmazbirşeydiro.Açıklanamaz,Gider,hiçbirşeydüşünmezsiniz.Birdenbirekendinizibirtoprak

oyuntusundabulursunuz,mermilersaçılırüstünüzden;amahatırlayamazsınız,obüsleringeldiğininasıldaduydunuz,yahutkendiniziyereatmaknezamanaklınızageldi.Bunlarıdüşünmeyekalkışsaydınızçoktandarmadağınbiretkülçesiolmuştunuz.Nasılolduğunubizbilmeden,biziyereatıpkurtaranikincisidir,içimizdekiouyanıkseziştir.OolmasaydıFlandre'danVosges'akadartekadamkalırmıydı?

Bizsomurtkan,yahutneşeliaskerlerizdir,yolaçıkarız,cepheninbaşladığıbölgeleregeldikmiinsanhayvankarışımıbirbenliğebürünürüz.

★

Karşımızafakircebirorman

çıkıyor.Seyyarmutfağıgeçiyor,ormanıngerisindetaşıtlardaniniyoruz.Kamyonlargeridönüyorlar.Yarınsabahortalıkağarmadangelipbizialacaklar.

Çayırlarınüzerigöğüshizasınakadarsisvetopdumanı.Gökteay.Yoldankıtalargeçiyor.Çelikmiğferlerayışığındadonukdonukparlıyor.Beyazsisiniçindenbaşlar,tüfeklerçıkıyor:Konuşmalar,tasdikedenbaşlar,sallanantüfeknamluları.

Sisilerdesonaeriyor,başlargövdeyekavuşuyor;birsütgölündençıkargibisistençıkıyorceketler,

pantolonlar,çizmeler.Yürüyüşkoluoluyorlar.Kıtasağasolasapmadandosdoğruyürüyor,gölgelerbirkamabiçiminegiriyorlar,onlarıtektekayırdetmekartıkimkansız;ilerleyensadecesiyahbirkamaşimdi.Sisgölüüstündeyüzenbaşlarvetüfekler,garipbirşekildetamamlıyorbukamayı.Birkıta...insanıyok.

Buyoladikeyikincibiryoldanhafiftoplarvecephanearabalarıbizedoğrugeliyorlar.Atlarınsırtıayışığındapırılpırıl,kımıldanışlarıgüzel;başlarınısalladıkçagözleribiryanıp,birsönüyor.Toplarvearabalar,aylıarazininerimişarkaplanlarındanönlerekayıyorlar;süvarilerçelikmiğferleriylegeçmiş

zamanşövalyelerinebenziyor;güzelveheyecanlıbiryanıvarbusahnenin.

İstihkamparkınagidiyoruz.Birkısmımızbükülmüş,sivridemirçubuklarıomuzluyor,birkısmımızdikenlitelbobinlerineortadandüzkazıklargeçiriyor,bobinlerionlarlagötürüyoruz.Yüklerimizhemağır,hemdetaşımasızor.

Arazi,arızalıbirhalalıyor.İlerdenhaberveriyorlar:“Dikkat,soldaderinmermiçukuru!”“Dikkathendek!.”

Gözlerimizidörtaçıyoruz;vücudumuzunağırlığınıyüklenmedenönceayaklarımız,sopalarımızilerisiniyokluyorlar.Birdenduruyor,kafile;enöndegidenintelbobinineçarpıyor

birisininyüzü;küfrediyor.Yolumuzunüstünde,topların

parçaladığıbirkaçaraba.Yenibiremir.“Sigaralar,pipolarsöndürülsün!”Siperlereçokyakınız.

Artıkgözgözügörmüyor,çokkaranlık.Küçükbirormanınkenarınıdönüyoruz,cephekesimiuzanıyorönümüzde.

Ufukta,biruçtanbirucabellibelirsiz,kırmızımtırakbiraydınlık.Bukızartı,bataryalarınağızalevleriyleürpererekboyunakımıldamakta.Kızartınınüzerindeışıtmamermilerigrivekızılbalonlarhalindeyükseliyor,patlıyor;beyaz,yeşil,kırmızı,yıldızyıldızyağıyoraşağıya.Fransızraketleriatılıyor,

havadaipekparaşütlergibiaçılıyor,ağırağıryeresüzülüyorlar.Herşeyigünışığınaboğuyorlar,parıltılarıbizekadarvuruyor,keskingölgelerimizdüşüyortoprağa.Havadadakikalarcasüzülüyor,sonrasönüyorlar.Onlarınpeşisırasağdansoldanhemenyenileri,yükseliyor,yeşil,kırmızı,mavi.

“Rezalet!”diyorKat.Toplarıngürültüsüyekpareve

boğukbiruğultuhalinialıyor,sonrayinegrupateşibaşlıyor.Makinelitüfeklertakırtakıryaylımateşinebaşlıyorlar.Tepemizdehavagörülmeztakipler,ulumalar,ıslıklar,vınlayışlarlayüklü.Ufakmermilerbunlar;amaaradakoca“kömür

sandıklarınıngümbürtülerideduyuluyor;ağırparçalargeceyiyarıpgeçerektagerilerimizedüşüyorlar.Bunlarınsesikızışmışgeyikçığrışlarıgibiazgın,kısıkveuzak.Dahaküçükmermilerinuluyuşvevınıltılarıüzerindebunlaryüksektenuçuyorlar.

Projektörler,karagökyüzünütaramayabaşlıyorlar.Devcileyin,uçlarıincecetvellergibikayıpgidiyorlar.Birtanesiduruyor,hafiftitriyor.Hemenbirikincisigeliyoryanma,çaprazlaşıyorlar;aralarınasiyahbirböcektakılmıştır;kaçıpkurtulmayaçabalıyor:Biruçak.Şaşkınadönüyor,gözlerikamaşıyor,sendeliyor.

★

Demirkazıkları,muntazam

aralıklarlatoprağaçakıyoruz.Herseferindeikikişibirbobinitutuyor,ötekilerdikenlitelisağıyorlar.Sıkveuzundikenleriyleçokdarezilbirtelbu.Telaçmayaalışıkolmadığımiçinellerimparalanıyor.

Birkaçsaatsonraişimizibitiriyoruz.Amakamyonlargelenekadarvaktimizvardaha.Birçoklarıyatıpuyuyorlar.Bendetecrübeediyorum,amahavaçokserin.Denizeyakınolduğumuzhissediliyor,soğuktanuyunmuyorbirtürlü.

Derkenenikonudalmışım.Birden

sıçrıyor,öncenerdeolduğumuanlayamıyorum.Yıldızlarıgörüyor,raketlerigörüyor,birankendimibirşenlikesmasında,birbahçedeuyumuşkalmışsanıyorum.Gündüzmü,yoksagecemi,bilmiyor,alacakaranlığınsolgunbeşiğindeyatıyor,müşfik,koruyucu,tatlısözlerbekliyorum.Ağlıyormuyum?Elimigözlerimegötürüyorum;netuhaf,bençocukmuyum?Yumuşacıkbirderi...Biransürüyorbu;sonraKatczinsky'ninsiluetiniseçiyorum.Kocaaskersessizoturmuş,birpipotüttürüyor,kapaklıbirpipotabii.Uyandığımıgörünce:“Fenasıçradın!“diyor.<Birşeydeğil,çalılarınarasınasaplananbirtapa.”

Doğrulupoturuyorum;tuhafbiryalnızlıkiçindeyim.İyikiKatyanımda.Dalgındalgıncepheyebakıyor:“Negüzelbirdonanma!”diyor.“Yalnızbukadartehlikeliolmasa!”

Arkamızabirmermidüşüyor.Acemierlerinbirkaçıkorkudansıçrıyorlar;birikidakikasonradahadayakındabirparlama.Katpiposunusilkiyor:“Bombardımanvar!”diyor.

Başladıbile.Otelaşiçindemümkünmertebegerileresürünüyoruz.Yenimermiaramızadüşüyor.Birkaçkişibağrışıyor.Ufuktayeşil

raketleryükseliyor.Çamurlarhavayauçuyor,mermiparçalanvınlıyor.

Mermilerpatlayıpsesleridindiktençoksonrabuseferdeparçalarınyereçarptıklarıduyuluyor.

Yanımızdaürkmüşbiracemi,birsarışınoğlanyatıyor.Yüzünüavuçlarıylakapamış,miğferibaşındandüşmüş.Başlığıgerialıyor,tekrarbaşınatakmakistiyorum.Gözleriniaçıpbakıyor,itiyormiğferi.Birçocukgibibaşınıkolumunaltınasokuyor,göğsümesokuluyor,daromuzlarıtitriyor.Kemmerich'inomuzlarıgibibuomuzlar.

Sesçıkarmıyor,amahiçdeğilsebirişeyarasındiyemiğferikabaetlerininüzerinekoyuyorum.Münasebetsizliğimdendeğil,düşündüğümiçin,çünküenkabarık

noktaorası.insanınkıçıçoketlibileolsabirmermisaplandımı,acısımüthiştir.Hastanelerdeaylarcayüzükoyunyatmak,dahasonradatopalkalmakvardırkaderde.

Biryerdekıyametlerkopuyor.Topgümbürtüleriarasındahaykırışmalarduyuluyor.

Nihayetortalıkyatışıyor.Ateşkalktıüstümüzden,şimdisonyedeksiperlerinüzerinde.Gözealıpbakıyoruz.Gökyüzündekırmızıraketlerdalgalanıyor.Birtaarruz,elikulağındaherhalde.

Bizimtarafsessiz.Doğrulupoturuyor,acemiyiomzundansarsıyorum.“Geçti.Küçük!Buseferdeatlattık.”

Afallamış,bakınıyor.“Alışırsın!”diyorum.

Miğferinigörüyor,başınageçiriyor.Yavaşyavaşkendinegeliyor.Birdenkıpkırmızıkesiliyor,kızarıpbozarıyor.Yavaşçaeliniarkasınagötürüyor,süklümpüklümbanabakıyor.Hemenanlıyorum:Savaşnöbeti.Benmiğferionunkabaetlerinekorkenbunudüşünmemiştim,amayinedeteselliediyorum:“Ayıpdeğil.Sendendahametinniceleriilkbombardımandadonlarınadoldurdular.Hadigit,donunuçıkar,at,olurbiter.”

★

Ezilebüzülegidiyor.Ortalıkdahadayatışıyor,amailerdebiryerdeiniltilerdevamediyor.“Neoluyor,Albert?”diyesoruyorum.

“İlerdebirkıtayatamisabet.”İniltilerdevamediyor.İnsansesi

değilbu;insanlarbusesiçıkaramazlar.

“Yaralıatlar!”diyorKat.Atlarıninlediklerinihiçduymamıştım,inanamıyorumadeta.Sankidünyadıraheden;canıyanmışyaratık;vahşetle,dehşetledolubirıstıraptırbuinleyen!Sararıyoruz.Deteringdoğruluyor.“Canavarlar!”diyor.“Canavarlar!Vurupöldürseleryaşunları!”

Deteringçiftçidir,atlançoksever.

Buonadokunuyor.Sankimahsus,ateşdekesiliyorşimdi;hayvanlarıniniltisibüsbütünduyuluyor.insanbilemiyor,şimdibuderecesakinvegümüştenarazideneredengeliyorbuses?Busesinkaynağıgörünmüyor,birhayalsanki;gökleyerarasında,hertarafta,bitiptükenmezbirpınarkaynamaktasanki...Deteringifritoluyorhaykırıyor:“Vurun,öldürünşunları;lanetolsunbe!”

“Önceinsanlarıkaldıracaklar,”diyorKat.

Ayağakalkıyor,sesingeldiğiyeribulmayaçalışıyoruz.Hayvanlarıgörsektahammületmemizkolaylaşır.Karanlıkbirkümehalinde,ellerindesedyeler,sıhhiyeerlerinigörüyoruz;

birateşyanıyor,karairiyığınlarkıpırdıyor.Yaralı,yanıkbeygirlerbunlar.Amahepsiöyledeğil.Birkaçıdörtnalauzaklarakaçıyor,devriliyor,kalkıpyinekoşuyorlar.Birininkarnıdeşilmiş,barsaklarıyerleresarkıyor,ayaklarıbubarsaklaratakılıyor,devriliyor,fakatyinekalkıyor.

Deteringtüfeğinidoğrultuyor,nişanalıyor.Kattüfeğihavayaitiyor:“Çıldırdınmı?”

Deteringtitriyor,tüfeğiniyerefırlatıyor.

Oturuyor,kulaklarımızıtıkıyoruz.Amaokorkunçhırıltı,inilti,sızlanışyinededuyuluyor,neyapsakduyuluyor.

Bizhepimizherşeyeazçok

dayanabiliriz.Amaburadateriçindeyiz.Kalkıpkaçmakgeliyoriçimizden;buiniltilerinerişemeyeceğibiryerolsundaneresiolursaolsun!Halbukibunlarinsanlardadeğil,atlarsadece.Besbellipaniğeuğradılar;yoksaatlarhemenherzamansessizceölürler.

Karanlıkyumaktantekrarsedyelerayrılıyor,sonratektüktüfeksesleri.Yığınlarsallanıyor,yereseriliyor.Çokşükür!Amabitmediki!Bütünacılarıalabildiğineaçıkağızlarında,ürkmüşkaçanatlarayaklaşılamıyor.Gölgelerdenbiridizçöküyor,birsilahsesi...Beygirinbiridevriliyor...Sonrabiridaha.Sonuncusuönayaklarıüzerine

dayanıyor,atlıkarıncagibibirkavisçiziyor,yereçökmüş,önayaklarınaabanmış,dönüyor;sırtıparçalanmışherhalde.Askeroyanakoşuyor,vurupöldürüyor.Acizveyavaş,yereseriliyorbeygir.

Ellerimizikulaklarımızdançekiyoruz.Hırıltıkesildi.Yalnızuzayıpgiden,sönmektebiriççekişhalaasılıhavada.Sonrayinesadeceraketler,mermitürküleri,yıldızlar...Aklımızermiyoradeta.

Detering,kalkıpgidiyor,söyleniyor:“Pekiamaonlarınsuçune?”Sonrayinegeliyor;sesiheyecanlı,heybetlideadeta:“Sizesöylüyorum,”diyor.“Hayvanlarıharbesokmak,alçaklığındaniskası.”

★

Geridönüyoruz.Tamkamyonlara

gidecekvakit.Gökyüzübirgömlekdahaaydınlık.Sabahınüçü.Rüzgarserinvediriltici;donuksaatyüzlerimizigriyeboyuyor.

Hendekler,mermiçukurlarıarasındaaraziyiyoklayarakbirerlekolyürüyor,yinesislibölgeyevarıyoruz.Katczinsky'ninbirsıkıntısıvar,bufenayaalamet.“Nenvar,Kat?”diyesoruyorKropp.

“Ahbirevimizevarsak!”Evimiz..Barakalardemekistiyor.

“Çoksürmez,Kat.”Katsinirli:“Bilmemki,bilmem

ki...”Arahendeklere,sonraçayıra

geliyoruz.Küçükormangörünüyor,buralarıkarışkarışbiliyoruz.Tümsekleri,siyahhaçlarıylaiçteavcılarmezarlığı.

Aynıandaarkamızdabirmermivınlıyor,sesbüyüyor,çatırdıyor,gümbürdüyor.Eğiliyoruz,yüzmetreönümüzdebirateşbulutufışkırıyor.

ikincidakikadaikincibirtopatışıylaormanınbirparçasıyavaştanhavayakalkıyor;üçdörtağaç,köklerindensökülerekparçaparçaoluyor.Sonrakitanelerkazansüpaplarıgibicızcızederekgeliyorlar.Kurusıkıdeğil,hakikiateş.

“Tamsiper!”diyebağırıyorbirisi.

“Tamsiper!”Çayırdümdüz,ormanuzaktave

tehlikeli.Mezarlıktan,mezartümseklerindengayrısiperdeyok.Karanlıktadüşekalkamezarlığagiriyor,tükürülmüşgibiherbirimizbirtümsekgerisineyapışıyoruz.

Tamdavaktindegelmişiz.Karanlıkkuduruyor.Birköpürme,birkıyamet.Gecedendekoyukaraltılar,kocakocakamburlarıylaüstümüzeüstümüzesaldırıyor,biziaşıpaşıpgeçiyorlar.Patlayışlarınparıltısındaışılışılmezarlık.

Kaçacakyeryok.Mermilerinışığındabircesaret,çayırabirgözatıyorum.Köpürmüşbirdenizgibi;güllelerinkapsolalevleridışarıdışarı

vuruyor.Kurtulmakimkansız.Ormanyokoluyor;parçaparça,

hallaçpamuğugibiatılmış,kopuk.Burada,bumezarlıktakalmayamecburuz.

İlerimizdetoprakçatlıyor.Topaklaryağıyor.Birsarsıntıhissediyorum.Birmermiparçasıceketiminkolunuyırttı.Yumruğumusıkıyorum.Acıyok.Amabubeniyatıştırmıyor,yaralarhepsonradansızlamayabaşlar.Kolumusıvazlıyorum.Hafifçizik,amasağlam.Oandakafamabirşeyçarpıpçatırdıyor,zihnimbulanıyor.Aklımdanşimşekgibibirdüşüncegeçiyor:Bayılmamalıyım!Birankaranlıkpelteiçinegömülüyor,yine

hemenyüzeçıkıyorum.Miğferebirmermiparçasıçarpmış,amaçokuzaktangeldiğiiçinbaşlığıdelememişti.Gözlerimdekitopraklarıtemizliyorum.Önümdekocabiroyukaçılmış,hayalmeyalgörüyorum.Gülleleraynıçukurakolaykolaydüşmezlerbirdaha;buyüzdenbuoyuğagirsem,diyorum.Boyluboyuncayerimdenfırlıyor,balıkgibiyereseriliyorum..Derken,tekrarvınlıyormermiler;hemenbüzülüyor,siperolacakbirşeyarıyorum.Solumdabirşeylerbulunduğunuhissediyor,sokuluyor,elegeçiriyorum.İnliyorum,yeryarılıyor,havabasıncıkulaklarımdagürlüyor,elimegeçenşeylerinaltına

sokuluyorum.Tahtavebezparçalarıbunlar;bunlarıüstümeçekiyor,kendime,beniyağanmermilerdenkoruyacakdermeçatmabirsiperyapıyorum.

Gözlerimiaçıyorum,parmaklarımbirceketkolukavramış,sımsıkı.Birkol.Acababiryaralımı?Sesleniyorumcevapyokbirölü.Ellerimtahtaparçalarınıkarıştırmayadevamediyor;birdenmezarlıktaolduğumuzaklımageliyor.

Amaateşbütünherşeydendahabaskın.Akılbırakmıyorinsanda;tabutundahadaaltınasokuluyorum;içindeölümbileolsabenikorumasılazımbutabutun.

Önümdemermiçukurubirağız

gibiaçık.Ellerimletutarcasınagözlerimlekavrıyorumbuçukuru,kendimionuniçineatmamgerek...Oandayüzümevuruyorbirisi,birelomzumututuyor.Ölüdirilmişolmasın?Elsarsıyorbeni;başımıçeviriyor,saniyedendahakısasürenbirışıktaavalaval.Katczinsky'ninyüzünebakıyorum;ağzıalabildiğineaçık,haykırıyor;hiçbirşeyduymuyorum.Benisarsmayadevamediyor,dahadayaklaşıyor,sesibuluyorbenibirara:“Gaz..Gaz..Gaaaz...Öteyedesöyle!..“

Maskekutusunuçekipalıyorum.Azuzağımdabirisivar.Düşündüğümtekşey,oradakidebilmelidir:“Gaaaz...Gaaz..!“

Bağırıyor,onadoğrusürünüyor,kutuyusallıyorum,hiçbirşeyanladığıyok.Birdaha,birdaha,büzülmüşduruyorsadece.Biracemi.ÜmitsizceKat'abakıyorum,maskesinitakmışKat.Bendebenimkiniçıkarıyorum,miğferimbiryanadüşüyor,maskeyiyüzümegeçiriyorum;adamınyanınavarıyorum,maskekutusubendentarafta,maskeyielegeçiriyor,başınadoğruitiyorum,alıyor...bırakıyorum.Birsıçrayıştakendimimermiçukurunaatıyorum.

Gazbombalarınınboğukçatırtılarıpatlamamermileriningümbürtüsünekarışıyor.Patlayışlararasındabirçansesiuğulduyor;gonkların,madenilevhalarıntakırtılarıhertarafa

duyuruyor:“Gaz..Gaz..Gaaz...”Arkamda,patdiyedüşenbirisinin

çıkardığıgürültü,bir,birdaha.Maskemin,soluğumdanbuğulanmışcamlarınısiliyorum.Kat,Kropp,biridahavar.Dördümüzdezorlu,sabırsızbirgüçsarfediyor,çokaznefesalabiliyoruz.

Maskenintakılmasındansonrakibuilkdakikalar,hayatıveyaölümütayineder:Gazgeçiriyormu?Hastanedekikorkunçsahneleribiliyorum:Günlercesürenboğuluşlariçinde,kavrulmuşciğerleriniparçaparçakusan,tükürengazlanmışlar.

Ağzımkapağadayalı,ihtiyatlanefesalıyorum.Zehirligazşimdiyereçöküyor,oyuklarıdolduruyor.

Yumuşacık,yayvanbirdenizanasıgibiçukurlarımızayayılıyor,geriniyor,genişliyor.Kat'ıdürtüyorum:Gazınbilhassabiriktiğibuçukurdakalmaktansaçıkıpdüzlükteyatmakdahaiyi.Aman.:mümkünçıkmak;ikinciyaylımbaşlıyor.Kuduranartıktoplardeğildetopraksanki.

Siyahbirşeyçatırdayarakbizedoğruhızlageliyor,hemenyanımızadüşüyor,kütürdüyor;havalarafırlatılmışbirtabut.

Kat'ınkımıldandığınıgörüyor,onadoğrusürünüyorum.Tabut,bizimçukurdakidördüncününuzanıkkolunadüştü.Adamötekieliylegazmaskesiniçıkarmayasavaşıyor.

Kropptamvaktindemanioluyor,adamınelinisertçesırtınadoğruçekipbüküyor,bırakmıyor.

Kat'labenyaklaşıyor,kırılankolukurtarmayaçalışıyoruz.Tabutunkapağıgevşemiş,çatlak.Kolaycaçöküyor,içindekicesediatıyoruz,cesetaşağıkayıyor;sonratabutunayakkısmınıgevşetmeyegirişiyoruz.

Neysekiadambayılıyor,Albertdebizeyardımediyor.Artıkpeköyleihtiyatlıolmayadalüzumyok,çalışabiliriz.Soktuğumuzküreklerletabutinildeyerekgevşiyor.

Ortalıkağarıyor.Kat,kapaktanbirparçaalıyor,ezilmişkolunaltınakoyuyor,yanımızdakipansumanbezleriylekolusarıyoruz.Oanda

bundanfazlasınıyapamayız.Gazmaskesininiçindebaşım

uğulduyor,zonkluyor,çatlayacaknerdeyse.Ciğerlerimyorgunluktanbitik,hepaynısıcakvekullanılmışhavayıemiyorlar,şakaklarımdakidamarlarşişiyor,boğulacağımısanıyorum.

Gribiraydınlıksızıyorbizedoğru.Mezarlığınüstündebirrüzgaresiyor.Oyuğunkenarınaçıkıyorum.Kirlialacakaranlıktaönümdekopmuşbirbacakduruyor.çizmesisapasağlam;bunlarıbirandaaçıkçagörüyorum.Birkaçmetreilerdebirisiayağakalkıyor,maskemincamlarınısiliyorum,heyecanımdanyinebuğulanıyorcamlar;gözlerimidikip

bakıyorum.Adammaskesiniçıkarmışartık.

Dahabirkaçsaniyebekliyorum.Adamdevrilmiyoryere;sağasolabakınıyor,birşeyleraranıyor,birkaçadımatıyor.Rüzgargazlarıdağıtmış,havatemiz.Hırıltılariçindebendemaskeyiçekipçıkarıyor,yereyıkılıyorum;soğuksulargibihavaiçimeboşalıyor,gözleriminferitükeniyorsanki,dalgalarüzerimikaplıyor,karanlıklardasönüyorum.

★

Topseslerikesildi.Çukura

dönüyor,ötekilereişaretediyorum.Yukarıçıkıyor,maskelerini

sıyırıyorlar.Yaralıyıkucaklıyoruz;birimizsargıtahtasındakikolunututuyor,aksayasendeleyehızlıhızlıyürüyoruz.

Mezarlıkbiryıkıntıyerisanki.Tabutlar,cesetlerdarmadağınortalıkta.Ölülerbirdahaöldürüldüler;amaparçalananlardanherbiribizdenbirininhayatınıkurtardı.

Mezarlığıntahtaperdesiparamparça,sahratrenininraylarıkopmuş,sökülmüş,havayakalkmış.Önümüzdebirisiyatıyor.Duruyoruz,yalnızKroppyaralıylayolunadevamediyor.

Yerdeyatan,acemierlerdenbiri.Kalçasıyapışyapışkaniçinde;o

kadarbitkinki,mataramaelatıyorum,rumluçayvar.Katelimiitiyor,yaralınınüzerineeğiliyor:“Nerendenyaralısın,arkadaş?”

Yaralı,gözlerinikımıldatıyor,cevapveremeyecekkadarbitkin.

Dikkatlepantolonunukesiyoruz.inliyor.“Durhele,durhele,geçer..”

Karnındanvurulmuşolsaydıiçecekvermekdoğruolmazdı.Kusmadığınagöremahzuruyok.Kalçasınıaçıyoruz.Kemikparçalarıyladolupeltegibibiretyığını.Mermimafsalarastlamış.Budelikanlıbundanböyleyürüyemez.

Islakparmağımlaşakaklarınıovuyor,biryudumçayiçiriyorum.Gözlerindebirkımıldayışoluyor.Sağ

kolunundakanamaktaolduğunuancakozamangörüyoruz.

Kat,yaralarayetmesiiçinikipaketpamuğumümkünolduğukadarçokdidiyor,ayırıyor.Üzerlerinehafifçebağlamakiçinbirbezparçasıarıyorum.Yanımızdahiçbirşeykalmamış;bununiçinyaralınınpantolonunubirazdahasıyırıyor,donundanbirparçayırtaraksargıyerinekullanmayıdüşünüyorum.Fakatdonuyok.Yüzünedahadikkatlibakıyorum:Deminkisarışınçocukbu.

Kat,oaralık,ölmüşbirneferinceplerindensargıpaketleriçıkarıyor,yarayıbunlarladikkatlicesarıyoruz.Gözlerinibizdenayırmayandelikanlıya:“Şimdibirsedye

getiririz!”diyorum.Ağzınıaralıyor,fısıldıyor:

“Gitmeyin!”Kat:“Hemengeleceğiz,”diyor.

“Sanabirsedyegetirmeyegidiyoruz.”Söylenenianlayıpanlamadığıbelli

değil,peşimizdenbirküçükçocukgibisızlanıyor:“Gitmeyin!”

Katarkasınabakıyor,fısıldıyor:“Tabancayıçekipbuişebirsonversek;enmünasibidebugaliba.”

Delikanlıtaşınmayadayanabilecekhaldedeğil,dayansabilebirikigünlükömrükalmışşurada.Hemşimdiyekadarçektikleri,ölüpkurtuluncayakadarçekecekleriyanındahiçkalır.Şimdiyanbaygın,henüzbirşeytj.eduymuyorüstelik.

Amabirsaatsonradayanılmazacılar,korkunçferyatlariçindekıvrananbirkülçeolacak.Dahayaşayabileceğisayılıgünler,artıkmüthişişkencelerdenibaretonuniçin.Ogünlerihayaşamış,hayaşamamış,faydasıne?

Başımısallıyorum:“Öyle,Kat,tabancayıçekmeli.”

“Versen!”diyor,duruyor.Katiyicekararvermişanlıyorum.Etrafımızabakınıyoruz,amaartıkbirbaşımızadeğilizki!Önümüzdebirsürüinsanbirikmiş;oyuklardan,mezarlardanbaşlarçıkıyor.

Birsedyegetiriyoruz.Katbaşınısallıyor:“Bukörpe

çocuklar...”Tekrarlıyor:“Bukörpeve

masumçocuklar...”Bizimcankaybımız,sanıldığından

azçıktı:Beşölü,sekizyaralı:Ölülerimizinikisigüllelerinaçtığımezarlardayatıyor,bizeÜzerlerinetoprakörtmektenbaşkabirişkalmıyor.

Geridönüyoruz.Birerlekolhalindekonuşmadanyürüyoruz.Yaralılarsıhhiyemerkezinetaşınıyor...Gamlıbirsabahvakti.Sıhhiyelerellerindenumaralar,fişlerkoşuşuyorlar,yaralılarinliyor.Yağmuryağmayabaşlıyor.

Birsaatsonrakamyonlaravarıyor,biniyoruz.Şimdievvelkindençokyervarkamyonlarda.

Yağmurşiddetleniyor.Çadır

bezleriniaçıyorüzerimizegeriyoruz.Bezlerinüstündedamlalartrampetçalıyor.Bezlerinikiyanındanörgüörgüsularboşanıyor.Kamyonlarçukurlara.battıkçasularısıçratıyorlar;uyuruyanıksağasolakaykılıyoruz.

Öntaraftaikiadam,ellerindeuzunçatallıdeğnekler,yolunüzerinisağlısollukesentelefon.tellerinikolluyorlar;telleröylealçaktaki,kafalarımızıuçurabilir.Buikikişiçataldeğnekleriyletamvaktindetelleritutuyor,yukarıkaldırıyorlar.Seslendikleriniişitiyoruz:“Dikkat,teli”Yarıuykudadizkırıyor,sonrayinedoğruluyoruz.

Kamyonlarınsallanışı,adamların

seslenişi,yağmurunyağışı,hepsirri.onotön.Başlarımızayağmuryağıyor,cephedekiölülerinbaşlarınayağmuryağıyor;yarasıkalçasınagöreçokbüyükoküçükacemierinvücudunayağmuryağıyor;yağmurKemmerich'inmezarınayağıyor,kalblerimizeyağıyor.

Biryerdenbirmermisesigeliyor.İrkiliyoruz;gözlerimizbirdenaçılıyor;ellerimiz,vücudumuzu,kamyonkenarlarındanyoldakihendeklereatmayahazır.

Sesokadarlakalıyor.Yalnızmonotonhatırlatışlar:“Dikkat,tel!”Dizkırıyor,yineyarıuykularadalıyoruz.

VBitleri,yüzlerceoldumu,birbir

öldürmekçokzoriş.Epeyde'sertmübarekler;habiretırnaklakırmakusançveriyorinsana.Tjadenbirçarebuldu;yananbirmumunüzerineteldenbiraltlıkyaptı,birkunduraboyasıkutusununkapağınıbununüzerineyerleştirdi.Bitleribuminiktavayaatıatıveriyoruz...Birçıtırtı,tamam!

Halkaolduk,oturuyoruz;gömleklerimizdizlerimizde,sıcakhavadabeldenyukarımızçıplak;ellerimizçalışıyor.Haine'ninbitleriekstracinsinden:başlarındakırmızıbirerhaçvar.Bununiçindirki,Haie,

onlarıTourbouthastanesindengetirdiğiniiddiaediyor,bunlarbirdoktorbinbaşınınbitleriymişsözde.TenekekapaktaazarazarbirikecekyağlarıçizmesiniyağlamaktakullanacağımdasöylüyorHaie.Sonradabuyaptığışakayabasıyorkahkahayı,biryarımsaatgülüyor.

Amabugünkazancıazoldu;biziasılmeşguledenbaşkabirdurumvar.

Söylentilerdoğruçıktı.Himmelstossburada.Düngeldi,gayetiyitanıdığımızsesiniduydukbile..Dediklerinegöreacemierlerdenbirkaçınasürülütarladafazlayüklenmiş,içlerindevalininoğluolduğununebilsin!Buonunsebebifelaketiolmuş.

ŞaşıracakHimmelstoss.Tjaden,saatlerdironavereceğicevaplandüşünüyor.Haiedalgındalgınkocamanellerinebakıyor,banagözkırpıyor.Dayakfaslıhayatınınenparlakhadisesiolmuş;banaarasıra,odayağıtekrarlayabilmekhülyalarıkurduğunusöylemişti."

★

Kropp'laMüllerkonuşuyorlar.

Kropp,içimizdebirkapmercimekyemeğielegeçirebilmiştekkişi;herhaldeistihkamcılarınmutfağındanaldıbunu.Müller'ingözü,Kropp'unaşkabında;yanyanbakıyor,amakendinitutuyor,soruyor:“Albert

şimdibirdenbarışolsaneyaparsın?”“Barışolmaz!”diyekesipatıyor

Albert.“Canım,oldudiyelim,”diyeısrar

ediyorMüller.“Neyaparsın?”“Basar,giderim.”diye

homurdanıyorKropp.“Malûm.Başka?”“Kafayıçekerim.”diyorAlbert.“Dalgageçme,benciddi

konuşuyorum.”“Bende!”diyorAlbert.“Başkane

yapılır?”Kat,soruylailgileniyor.Kropp'un

mercimeğindenkendineharaçistiyor,alıyor,sonrauzuncabirzamandüşünüyor:“Evet,kafayıçekmekdelazım.Amailkişenyakın

istasyonakoşmak,atlayıptreneevimizegitmek.Barışbubirader!”

.Muşambacüzdanınıkarıştırıyor,içindenbirfotoğrafçıkarıpçalımlabizleregösteriyor:“Benimihtiyar!”.Sonrafotoğrafıcüzdanınakoyuyor,küfrediyor:“Dinineyandığımınharbi!”

“Sanagörene!”diyorum.“Seninçoluğunçocuğunvar.”

“Tamam!”diyebaşınısallıyor.“Onlarbenimelimebakıyorlar.”

Gülüşüyoruz.“OnuniçintasaetmeKat,senuydurur,kaydırırsın.”

Müller'inkarnıaç,rahatedemiyorbirtürlü.HaieWesthus'udayakhülyalarındanuyarıyor:“Haie,şimdibarışolsasenneyaparsın?”

“Kıçınasallardıtekmeyi,neyapacak;buradaböyleolmayacakşeylerdenbahsediyorsunzira!”diyorum.“Hiçbarışolurmu?”

“İnektezeğinintavandaişine?”diyecevapveriyorMüller,sonrayineHaieWesthus'adönüyor:

Haieiçinzorbirişbu.Çillibaşınısallıyor:“Yaniartıkharbolmazsamı,demekistiyorsun?”

“Tamam,bak,herşeyinasıldaanlıyorsun.”

“Kadınlardayineçıkarlarortaya,değilmi?”Haieyalanıyor.

“Odavar.”“Vaycanına!”diyorHaie,yüzü

gülüyor.“Ehozamanşöylesıkıbir

paçozbulurum;tutulacaköteberisiolanetlibutlu,malıngözübirkadın;sonradayallahyatağa!Düşünhele,yaylı,kuştüyüyataklar;tambirhaftadongiymekyokbende.”

Herkessusuyor.Tabloharika.Vücudumuzdabirürpermeoluyor.NihayetMüllertoparlanıyor,soruyor:“Pekisonra?”

Çıtçıkmıyor.SonraHaiebirazbozularak:“Bençavuşolsaydımtezkerebırakır,Pn.ı:.yalılarınyanındakalırdım.”diyor.

“Haie,yahu,senkafadansakatsın!”diyorum.

İstifinibozmadansoruyor:“Seninturbasökmüşlüğünvarmıtopraktan?Helebirdene,görürsün!”Çizmesinin

kenarındankaşığınıçıkarıyor,Albert'inaşkabınauzanıyor.

“Champagne'dakisiperlerdendahaberbatolamaz!”diyorum.

Haielokmasınıçiğniyor,sırıtıyor:“Amaöylekısavadelideğilbuiş.Sonrayangelipyatmakdayok.”

“Fakatyahu,insankendiköyünderahatolurbeHaie!”

“Eh,şöyleböyle,şöyleböyle!”diyor,ağzıaçık,hayalleredalıyor.

Nedüşündüğüyüzündekihatlardanbelli.Yoksulbirbataklıkdamı,Allahınsıcağındasabahtanakşamlarakadarfundalıktayıpratıcıbirçalışma,kepazebirgündelik,pisbirırgatesvabı...

“Barışzamanıaskerliğinne

zorluğuolacak!”diyor.“Hergüntayınınönünde,helevermesinler.kıyametikoparırsın;yatağınhazır,herhaftabey‘lergibitertemizçamaşır;çavuşsun,işinonagöre,üstbaşyolunda,akşamlarıserbest,gidersinmeyhaneye.”

Haie,düşüncesiylemağrur,büyülenmişgibisanki:“Onikiseneyidoldurdunmuemekliyeçıkar,jandarmayageçersin.Bütüngüngeztozartık.”

Geleceğeaithülyalarlayüzüterliyor:“Düşünsenozamanikramı.Beridebirkonyak,ötedebiryarımlitrelik.Eeeen’aparsın,jandarmaylahoşgeçinmeklazım.”

“Amasenaslaçavuşolamazsınki,

Haie!“diyesözekarışıyorKat.Haieşaşkınşaşkınonunyüzüne

bakıyor,susuyor.Şimdidüşüncelerindeherhaldeaydınlıksonbaharakşamları,fundalıktapazargünleri,köyçıngırakları,beslemekızlarlageçenikindiler,geceler,domuzyağındakızarmışkarabuğdayunundangözlemeler,meyhanedesohbetlegeçenkaygısızsaatler...

Hayalleröyleçokki,başalmasımümkündeğil;buyüzdenöfkeylehomurdanıyorsadece:“Sizdeammaaptalcaşeylersoruyorsunuzyahu!”

Gömleğinibaşınageçiriyor,giyiyor,ceketiniilikliyor.

“Yasenneyapardın,Tjaden?”diyorKropp.

Tjadentekşeybiliyor:“Himmelstoss'uelimdenkaçırmamayadikkatederdim.”

Himmelstoss'ubirkafesetıkar,hersabahveryansınedersopayıanlaşılan.HayranlıklaKropp'abakıyor:“Benseninyerindeolsaydımteğmenolurdum.”diyor.“imanınıgevretirdimherifin,korkudanüçbuçukatardı.”

“YasenDetering?”SoruşturmayadevamediyorMüller;boyunasorduğunabakılırsadoğuştanöğretmensanki.

Deteringazkonuşur.Amabukonuyacevapveriyor.Gözlerinihavayadikerektekcümlesöylüyor:“Tammevsimi,hementarlamın

başınagiderdim.”Sonrakalkıpuzaklaşıyor.Gönlürahatdeğil.Çiftlikişleri

karısınakaldı.ikideatlarınıalmışlarüstelik.Hergün,gelengazetelerdeOldenburg'adayağmuryağıpyağmadığınabakıyor.Otlarıçekemezleryağmurvarsa.

OsıradaHimmelstossgörünüyor.Tamdabizdentarafageliyor.Tjaden'inyüzüpençepençekızarıyor.Otlarauzanıyorboyluboyunca;heyecanındangözleriniyumuyor.

Himmelstosskararsızbiraz,adımlarıyavaşlıyor,amabizedoğrugeliyoryinede.Ayağakalkmayaniyetlendiğiyokkimsenin.Kropp,ilgilenmiş,bakıyor.

Himmelstossönümüzdeduruyor,bekliyor.Kimsesesiniçıkarmayıncasözatıyorortaya:“Nehaber?”

Birkaçsaniyegeçiyor.Himmelstoss'unneyapmakgerektiğinikestiremediğimeydanda.Elindeolsamarşmarşemriverir,iflahımızıkeserşüphesiz.Amacepheninkışlameydanıolmadığın!artıköğrenmişebenziyor.Birsondajdahayapıyor,artıkhepimizebirdendeğildebirimizehitabediyor;dahakolaycevapalacağıümidinde.KendisineenyakınKropp,bununiçinKropp'anasipoluyorbuşeref.“Vav,sendemiburadasın?”

AmaAlbert’inonunlabirahbaplığıyok.Kestirmebircevapveriyor:“Ben

zatınızdanepeyöncegeldimgaliba!”Kızılcabıyıktitriyor:“Beni

tanımadınızmıyoksa?”Tjadenartıkgözleriniaçıyor:

“Tanıdık.”Himmelstossonadönüyor:“Sen

Tjaden'sindeğilmi?”“Tjadenbaşınıkaldırıyor:“Yasen

nesin,biliyormusun?”Himmelstossafallıyor:“Ne

zamandanberisenlibenliyiz?Seninleyolkenarlarındayatmışlığımızvarmıbizim?”

Himmelstossbumüşküldurumdannasılkurtulacağınıbilmiyor.Oböyleuluortabirdüşmanlıkbeklemiyordu.Amaşimdilikçekiniyor;herhaldebiriona

sırtındakiberelerdenbahsetmekboşboğazlığındabulundu.

Tjadenyolkenarlarısorusunaöyleiçerliyorki,öfkesindenalayaboğuyorişi.“Yok!”diyor.“Oişitekbaşınayaptınsen!”

ŞimdideHimmelstossköpürüyor.AmaTjadenondanöncedavranıyor,buluşunuilledesöyleyecek:“Sennesinöğrenmekistermisin?Boktanherifinbirisinsen!Bensanabununezamandırsöyleyecektim.”

Busözüsöylerkendomuzgözlerinebenzeyençilçilgözlerindenaylarınbirikmişhıncınıçıkarmışolmanınsevinciparıldıyor.

Himmelstossdaboşanıyor:“Sennedemekistiyorsun,köpoğlu,boklu

bataklıkkargasıseni!Sizbiramirkarşısındasınız,kalkınayağa,esasvaziyetialınhele!”

Tjadenustacabirgözkırpıyor:“SizyerinderahatolabilirsinizHimmelstoss.Yallah!”

Himmelstoss ortalığa dumanattıran bir talimname sanki;imparator bile ondan fazlaiçerleyemez. Bağırıyor: “Tjaden, biramir sıfatıyla emrediyorum: Ayağakalkınız!”

“Başka?”diyesoruyorTjaden.“Verdiğimemriyapacakmısın,

yapmayacakmısın?”Tjadenbuna,soğukkanlıvekesin,

kendidefarkındaolmadan,pekmalûmyoldan,klasikbirkarşılık

veriyor,sonradaarkatarafınıhavalandırıyor.

Himmelstoss:“Divanıharbegideceksiniz!”diyorkaçarken.

Kalemodasınadoğruuzaklaştığınıgörüyoruz.

HaieveTjadenbasıyorlarkahkahayı.Haieokadarçokgülüyorki,çenesiyerindenoynuyor,ağzıaçıkkalakalıyor.Albert'inbiryumrukindiripçeneyiyerineoturtmasıgerekiyor.

Kattelaşla:“Şikayetederseişkötü.”

“Edermidersin?”diyesoruyorTjaden.

“Yüzdeyüz!”diyorum.“Enazındanbeşgünhapis!”diye

açıklıyorKat.Tjadenboşveriyorbuna:“Beşgün

hapis,beşgünistirahatdemektir:”Herşeyinderinlerinikurcalayan

Müller,zeminiyokluyor:“Yakalebentlikverirlerse?”

“Kalebentlikmüddetincebenimiçinharbbittisayılır.”

Tjaden'enemutlu,hiçbirşeyitasaettiğiyok!OrtalıkdurulmadanelegeçmemekiçinHaieveLeerilebirliktekalkıpgidiyor.

★

Müllerbirtürlüsonunu

getirmiyor,soruyor.BuseferyineKropp'usigayaekiyor:“Albert,sen

şimdievinedönsenneyaparsınsahi?”

Kroppkarnınıdoyurdudahauysalkonuşuyor:“Bizimsınıftankaçkişiyizbizşimdi?”

Hesaplıyoruz:Yirmininyedisiöldü,dördüyaralı,biritımarhanede.Olsaolsaonikikişi.

“Bunlardanüçüteğmen,”diyorMüller.“SenzannedermisinkibunlartekrargidipdeKantorek'inkahrınıçekerler?”

Hiçsanmıyoruz;nitekimonunkahrınıartıkbizdeçekmeyizdoğrusu.

Kropphatırlatıyorbirden:“WilhelmTell'dekiüçüzlüolayhakkındafikriniznedir?”Vebaşlıyor

gülmeye.Yüzünebirdenbiresertbirifade

verereksoruyorMüllerde:“GöttingenŞairlerBirliği”ninamaçlarınelerdi?”

Gayetsakinkarşılıkveriyorum:“CesurKarl'ınkaççocuğuvardı?”ÇiyaklargibibağırıyorMüller:“Sizhayattahiçbirşeyolamazsınız,Baeumer!“

Kroppkurcalıyor:“Zamasavaşınezamanolmuştu?”

“Sizdeciddiyetnamınabirşeyyok,Kropp,oturunuz,eksiüç!”diyeişaretediyorum.

GözündekelebekgözlükvarmışdaonudüzeltiyormuşgibiyaparakfısıldıyorMüller:“Lykurgus'agöre

devletinenönemligörevlerinelerdir?”

“Biz,Almanlar,dünyadaAllahtanbaşkahiçkimsedenkorkmayız...Bumudoğru,yoksa:Bizler,Almanlar...demekmi?Düşünün!”diyorum.

“Melbourne'unnüfusunekadardır?”diyorMüllercıvıldargibi.

Öfkelibirsesle:“Bunudabilmiyorsanızhayattanasılmuvaffakolursunuz?”diyesoruyorumAlbert'e.

“Kohezyonnedemektir?”diyesoruyorbuseferdeAlbert,muzafferbirtavırla.

Buıvırzıvırşeylerdenaklımızdadahafazlasıkalmamış.Hiçbiridebirişimizeyaramadızaten.Kimseçıkıpdabizeokulda;yağmurlu,fırtınalı

havadasigaranınnasılyakılacağını,ıslakodununnasıltutuşturulacağını,yahutbirsüngünün,kaburgalararasınatakılıpkaldığıiçin,eniyikamasaplandığınıöğretmedi.

Müllerdüşüncelidüşünceli:“Neçare!”diyor.“Değilmikiokuladönmemizlazım.”

Benbunaimkangöremiyorum:“Bizbelkihususibirimtihanveririz.”

“Bununiçinhazırlanmakister.İmtihanıverdindiyelim,sonra?Talebeolmaköyleahımşahımbirşeydeğilki.Paranyoksauğraşdur!”

“Talebelikfenadeğildir,amaöğrettikleriyinedefasafiso!“

Kropphislerimizetercümanoluyor:“Buralardabütünbunlarınne

değerivar?”Müller,Kantorekgibiitirazediyor:

“Fakatbirbaltayasapolmanlazım.”Albertçakısıylatırnağını

temizliyor.Onunbuzüppeliğinehayretediyoruz,amabuonundüşündüğünügösterir.Çakıyıbırakarakaçıklıyor:“Doğru,Kat,Detering,Haieeskiişlerinedönecekler,çünküöncedenmesleksahibiydiler.Himmelstosskeza.Bizdeisemeslekarama.Bütünbupatırtıdansonraeliylecepheyigösteriyorbizbirmesleğenasılgirer,alışırız?”

“İnsanıngeliriolmalı,ozamanbirormandatekbaşınayaşıyabilir,”diyorum;amabubüyüklük

sevdasındanhemenutanıyorum.“Sahi,geridöndüğümüzzamanne

olacak?”diyorMüller,odatasalandışimdi.

Kroppomuzsilkiyor:“Nebileyim.Dönelimhele,elbetolurbirşeyler.”

Hepimizdebirümitsizlik.“Neyapılabilir?”diyesoruyorum.

YorgunbirseslecevapveriyorKropp:“İçimdehiçbirşeyehevesduymuyorum.Birgünölüpgideceksin,şimdiyekadarneyaptın?Hembendönebileceğimizidesanmıyorum.”

Sırtüstüuzanıyor:“Bendüşünüyorumda,Albert,”diyorum.“Barışsözünüduydukça,içimdengeliyor,barışoluncaçokbüyükişler

yapayım,diyorum;başımavuruyoradeta.Birşeyleryapayımkiburada,bukargaşalıktaçektiklerimizedeğsin,diyorum.Amahiçbirşeygelmiyoraklıma.Meslekti,tahsildi,maaştı,şuydubuydu,yapılabilecekşeyleridüşündükçeiğreniyorum.Hepbunlar,hepbunlar,bupisşeyler.Yapacakhiçbirşeybulamıyorum,Albert!”

Birdenbireherşeygözümeimkansız,çaresizgörünüyor.

Kroppdaaynışeyleridüşünüyor:“Hepimizzorlukçekeceğizonabakarsan.Yurttakalanlardahazanbununendişesiniduymuyorlarmısanki?İkiyıltop,tüfek,elbombası.Bunlarıbirçorapgibiçıkarıp,atıvermekmümkünmühiç?”

Buhalinherkesinbaşındaolduğunutasdikediyor;yalnızcephedeolanbizlerdedeğil,heryerde,bizimdurumumuzdakiherkestebununazçokböyleolduğunoktasındabirleşiyoruz.Bizimnesillerinortakkaderidirbu.

Albert,buduyguyusözhalinesokuyor:“Harbhepimizincanınaokudu,bizhiçbirşeyeyaramayızartık.”

Alberthaklı.Bizgençdeğilizartık.Bizdünyayıfethetmekistemiyoruzartık.Kaçağızbiz.Kendimizdenkaçıyoruz.Hayatımızdan.Onsekizyaşındaidik;dünyayı,hayatısevmeyebaşlamıştık,sevdiğimizbuşeylerekurşunsıkmakzorunda

kaldık.Patlayanilkmermilerkalbimizesaplandı.Çalışma,çaba,ilerlemekapılarıkapandıbize.Bizbunlaraartıkinanmıyoruz,bizharbeinanıyoruz.

★

Kalemodasındabirfaaliyettir

gidiyor.Himmelstossortalığıkaldırdıanlaşılan.Kümeninbaşındaraprapşişmanbaşçavuşyürüyor.Bubaşgediklilerinhemenhepsiningöbeklioluşu,netuhaf!

PeşindeöçalmakiçinçırpınanHimmelstoss.Çizmeleriparıldıyorgüneşte.

Ayağakalkıyoruz.Başefendi

burnundansoluyor:“NerdeTjaden?”Tabiikimsebilmiyor.

Himmelstossbizeterstersbakıyor:“Bilirsinizpekala,söylemekistemiyorsunuz.Söyleyinhaydi!”

Başefendietrafınabakınıyor,aranıyor,Trajengörünürlerdeyok.Birbaşkaçareyebaşvuruyor:“Ondakikayakadarkalemegelsin.”

DümensuyundaHimmelstoss,başçavuşuzaklaşıyor.

“İçimedoğuyor,bundansonrakitahkimattadikenlitelbobinlerindenbiriHimmelstoss'unayaklarınadüşecek!”diyetahminyürütüyorKropp.

“Onunladahaçokeğleneceğizbiz!”diyegülüyorMüller.

Aklımızaşimdidebunukoyduk:Postacıylazıtgitmek.

Barakayagidiyor,durumuTjaden'ebildiriyor,gözegörünme,diyorum.

Sonraiskambiloynamakiçinbaşkabiryeregidiyoruz.İştebizimyapabileceğimizşeyler:İskambil,küfür,harb.Yirmiyaşiçinçokbirşeydeğil...yirmiyaşiçinpekçokşey!

YanınsaatsonraHimmelstossyineyanımızageliyor.Kimseninaldırdığıyok.Tjaden’isoruyor.Omuzlarımızıkaldırıyoruz.“Arayacaktınız!”diyediretiyor.

.“Kim?”diyesoruyorKropp.“Siz!”(1)

“Ricaederimbizesendiyehitabetmeyiniz!“diyorKroppbiryarbaygibi.

“Size(1)sendiyehitabedenkim?”“Siz!”“Benmi?”“Evet.”Himmelstoss'unaklıkarışıyor.Ne

demekistediğinianlamadığıiçinkuşkuyla,Kropp’ayanyanbakıyor.Amabunoktadakendinepekgüvenemiyor,alttanalıyor.“Onubulamadınızmı?”

Kroppatlarınüzerineyangeliyor:“Sizhiçcephedebulundunuzmu?”

“Orasısiziilgilendirmez!”diyekesipatıyorHimmelstoss.“Bensizdencevapistiyorum.”

“Güzel!”diyorKropp,ayağakalkıyor.“Ufakufakbulutlarvarbakıntaarda.Uçaksavartoplarınınmermilerionlar.Bizdünoradaydık.Beşölü,sekizyaralıverdik.Pekhoşoluyordoğrusu.Gelecekseferesizdebizimleolursanızaskerlerölme*denönceevvelakarşınızagelirler,esasvaziyetialırlar,çakıgibiselamveripsorarlar:—Müsaadenizvarmı,geriçekileyim!İzinverirmisiniz,öleyim!Bizdehurdatamsizingibilerinibekliyorduk.”

Kropptekraroturuyor.Himmelstossbirkuyrukluyıldızgibikayıpgidiyor.

“Üçgünhapis!”diyetahminyürütüyorKat.

“Birdahayabengirişiyorum.”diyorumAlbert'e.

Amakısmetdeğilmiş.Akşamyoklamasındasorguyaçekildik.TeğmenimizBertinckbölükkalemineoturdu,hepimiziarkaarkayaiçeriçağırdı.

Şahitlerdenbiridebendim.Tjaden'inniçinkarşıgeldiğinianlattım.Yatağaişemehadisesiişeyaradı.Himmelstoss'uçağırdılar,söylediklerimitekrarladım.

“Doğrumu?”diyesorduBertinck,Himmelstoss'a.

Adamezildi,büzüldü;Kroppdaaynışeylerisöyleyinceisteristemezitirafetti.

“Peki,nedenozamanşikayet

etmediniz?”diyesorduBertinck.Sustuk;askerlikteböyleufaktefek

şeyleriçinşikayettebulunmanınbirfaydasıolmadığınıodabiliyorduherhalde.Hemaskerlikteşikayetdenedemek?Bunuteğmendeanlıyordubesbelli.Öncecepheninkışlameydanıolmadığınıkendisinebirkeredahaaçıklayarak,Himmelstoss'ubirgüzelpayladı.SonradahasertbirölçüylesıraTjaden'egeldi;onadamükemmelbirnasihatleüçgünodahapsiverdi.Teğmen,gözkırparak,Kropp'adabirgünhapiscezasıverdi.Üzgünbirtavırla:“Çaresiz!”dediKropp'a.Makûladam!

Odahapsiçokhoş!Hapisaneeski

birtavukkümesi;ikisinideziyaretmümkün,bizdezatenbuişleribecermesinibiliriz.Ağırhapisolsabodrumatıkarlardı,eskidenağacadabağlarlardıbizi,amaşimdiyasakbu.Artıkarasırainsancamuamelegördüğümüzdeoluyor.

Tjaden’leKropptelörgügerisinekapatıldıktanbirsaatsonrakalkıpziyaretlerinegidiyoruz.Tjadenbir,horozgibiöterekselamlıyorbizi.Geceyekadarskatoynuyoruz.Tjadenrezilikazanıyortabii.

★

DönüşteKat,banasoruyor:“Kaz

kızartmasınanedersin?”

“Fenadeğil!”diyorum.Bircephanekamyonunaatlıyoruz.

Yolculukücretiikisigara.Katkazınyerinibiliyor.Ahırbiralaykarargahınınmalı.Kararveriyorum,kazıtutupgetirmekbenimişim.Kat'tandirektifalıyorum.“Ahırbirduvarınarkasında,kapıdabirağaçdayalı.”

Katparmaklarınıkenetleyipavuçlarınıtutuyor,ayağımıbasıpduvaratırmanıyorum.Katnöbetçikalıyor.

Gözlerimikaranlığaalıştırmakiçinbirikidakikaduruyorum.Sonraahınseçiyor,usulusulyaklaşıyorum;dayalıdesteğiyokluyor,çekiyor,kapıyıaçıyorum.

İkibeyazşeygörüyorum.İkikaz,iştebufena,birinitutsamötekibağırır.Şuhaldeikisinideyakalamakgerek.Elimiçabuktuttummutamam!

Biratılıştabiriniyakalıyorum,birdakikasonradaötekini.Sersemlesinlerdiyede,başlarını,deligibi,veryansınediyorumduvara.Amakuvvetimyetişmiyorbesbelli.İmansızlarhafifçegaklıyor,kolbacakçırpıyorlar.Olancagücümüharcıyor,boğuşuyorum;fakathaykörşeytan,nedezorluymuşlar!Dayatıyor,benisilkeliyorlarbayağı.Karanlıktabubeyazpaçavralarpekderezilşeyler.Kollarımakanatlartakıldı,yerdenkopacağımdiyekorkuyorum;

ellerimdebirçiftbalonvarsanki.Derkenşamatakopuyor;birinin

boğazınahavakaçtı,birçalarsaatgibikeskinbirsesçıkarıyor.Neoluyordemeyekalmadanpatkütbirşeydalıyoriçeri,banaçarpıyor.Yereyıkılıyor,kızgınbirhırlayışişitiyorum.Birköpek.Yanımabakıyorum;boynumaatılmayahazırlanıyor.Hemenyereuzanıyor,çenemiyakamdaniçeriçekiyorum.

Birdoğköpeği.Nedensonrabaşınıgeriçekiyor,yanımaçöküyor.Amakıpırdayacakoldummuhırlıyor.Düşünüyorum.Yapabileceğimtekşey,tabancamıelegeçirebilmek.Neolursaolsun,kimselergelmedenhurdankaçmayamecburum.Elim

birerarpaboyuilerliyortabancaya.Sankisaatlercesürüyorbuiş,

banaöylegeliyor.Hepyavaşçabirkımıldayış,tehlikelibirhırıltı.Hepkıpırdamadanduruş,sonrayenibirdeneme.Tabancayıkavrayınca,elimtitremeyebaşlıyor.Elimiyerebastırıyor,yapacaklarımıdüşünüyorum:Tabancayıbirdençekmek,köpeğintoparlanmasınafırsatvermedenateşedipkaçmak.

Yavaşça,nefesalıyor,sakinleşiyorum.Sonrasoluğumukesiyor,tabancayıkaldırıpateşediyorum.Köpekuluyarakyanasıçrıyor;ahırınkapısınakoşuyor,kaçankazlardanbirinetökezliyorum.

Ohızladerhalkazıyakalıyor,duvarınardınafırlatıyor,kendimidebirsıçrayıştayukarıatıyorum.Bendahaötetarafaatlayamadanköpeküzerimesaldırıyor.Kendimibirhamledeaşağıbırakıyorum.OnadımötemdeKat,kolundakaz,bekliyor.Benigörürgörmezkirişikırıyoruz.

Nihayetnefesalabiliriz.Kazöldü.Katbuişibirandabeceriverdi.Kimseninbirşeysezmemesiiçinhemenkızartalımdiyoruz.Barakadankabkacakveodungetiriyorum.Bugibiişlerdekullandığımızufak,boşkulübelerdenbirinegiriyor,tekpencereoyuğunusımsıkıkapatıyoruz.Ocağabenzerbirşeyvar,tuğlalarınüzerindedemirbir

levhaduruyor.Ateşyakıyoruz.Kat,kazıntüyleriniyoluyor,

hazırlıyor.Tüylerigüzelcebirtarafakoyuyoruz.Butüylerleikiküçükyastıkyapmak,Üzerlerine:“Yaylımateşindetatlıuykular!”diyeyazmakniyetindeyiz.

Gizlikovuğumuzunetrafında,cephedepatlayantoplarınsesleriuğulduyor.Yaktığımızateşyüzlerimizdeparıldıyor,duvarlardagölgelerimiztitreşiyor.Aradaboğukbirçatırtı,kulübesallanıyor.Uçakbombaları.Birseferindeboğulmuşferyatlarişitiyoruz.Birbarakayabombadüştüherhalde.

Uçaklarvınlıyor,makinelitüfektakırtılarıduyuluyor.Amabizden

dışarıya,görülebilecekhiçbirışıksızmıyor.

Kat ve ben, iki asker,üzerlerimizde partal ceketler,karşılıklıoturmuş,geceyarısıbirkazkızartıyoruz.Pekkonuşmuyoruz;amabirbirimize karşı öylesinemuhabbetle doluyuz.. Sevişençiftlerdeolurolsaolsabusevgi,diyedüşünüyoruz. Biz iki insanız, ikiminik hayat kıvılcımı; dışardaysagece var, ve ölümçemberi.Biz onunkıyıcığına oturmuşuz, tehlikelerortasında korunmuş; ellerimizdenyağ damlıyor, kablerimiz birbirineyakın olmuş. İçinde bulunduğumuzsaat,bulunduğumuzyerinaynı:Tatlıbir ateşten etrafa duyguların

parıltıları, gölgeleri saçılıyor, sağdasolda oynaşıyor. Onun, benimhakkımda bildiği ne? Ya benimbildiğim, ona dair? Evvelcedüşüncelerimizbirbirinebenzemezdihiç. Ama şimdi bir kazın önündekarşılıklı iç dünyalarımızıhissediyoruz. Birbirimize o dereceyakınız ki, bunu ifadeye bilekalkışmıyoruz.

Körpeveyağlıbileolsakazkızartmakuzuniş.Buyüzdensıraileçalışıyor,birimizyağdöküpkızartmayadevamederkenbirimizuyuyoruz.Gitgidenefisbirkokuyayılıyoretrafa..Dışarınıngürültüleribirbağ,birrüyaoluyor,amahatırasıbütün

bütünsilinmeyenbirrüya.YarıuykudaKat'ınkaşığıkaldırıpindirdiğinigörüyor,onuseviyorum;omuzlarıçıkıntılıeğiksilûetini..aynıandaonungerisindeormanları,yıldızlarıgörüyorum;tatlıbirsesbenidinlendirensözlersöylüyor:Biraskerolanbana,hantalçizmeleri,palaskası,ekmektorbasıylayücegöklerinaltındaufacık,önündeuzayanyoluyürüyen,çabukunutan,artıkpekseyrekhüzünlenen,koskocagecegöğüaltındadurmadan,boyunayürüyenbanatatlısözlersöylüyor.

Birküçüknefervebirtatlıses.Kocaçizmeli,gönlükırıkbuasker,çizmeliolduğuiçinyürüyen,yürümektengayrıherşeyiunutmuş

buasker,okşanmış,elüstündetutulmuşolsaydıbelkiartıkanlamazdı,bunu:Ufuktakilerçiçekler,askeriağlatacakkadarsessizsakinbirmanzaradeğilmi?Taoradakilerhiçmalikolmadığıiçinkaybetmediği,karmakarışık,amaonuniçinyinedekayıphayallerdeğilmi?Oradaduran,onunoyirmiyılıdeğilmi?

Yüzümmüıslanmış,nerdeyim?Katvarönümde;eğilmişkoca

gölgesievimocağımgibidüşüyoriçerime.Yavaşkonuşuyor,gülümsüyor,yineateşinbaşınagidiyor.

Sonra:“Oldu!”diyor.“Peki,Kat.”Silkiniyorum.Kulübeninortasında

nargibikızartmaparıldıyor.Açılıpkatlanırçatallarımızı,çakılarımızıçıkarıyor,kendimizebirerbutkesiyor,tayınlarımızıkabdakisalçayabanabana,yavaşyavaş,tadınıçıkaraçıkarayiyoruz.

“Beğendinmi,Kat?”“Nefis!Yasen?”“Nefis,Kat!”Bizkardeşiz,eniyiparçaları

birbirimizeikramediyoruz.Dahasonrabenbirsigara,Katdabirpuroiçiyoruz.Yemeğinçoğudaarttı.

“Kat!Kropp'laTjaden'edebirer.parçagötürseknasılolur?”

“Ala!”diyorKat.Birparçakesiyor,gazetekağıdınadikkatlesarıyoruz.Artanıdakendibarakamıza

götüreceğiz.AmaKatgülüyor,“Tjaden!”diyorsade.

Anlıyorum,hepsinigötürmemizgerek.İkisiniuyandırmaküzere,kümesinyolunututuyoruz.Tüyleritopluyoruzdahaönce.

Kropp'laTjaden,gözlerineinanamıyorlar.Sonradişlerinibileyiphazırlanıyorlar.Tjadenkazınkanatlarındanbiriniikieliyleağızmızıkasıgibiyakalamış,dişliyor,çiğniyor.Kabdakiyağıiçiyor,ağzınışapırdatıyor:“Buiyiliğinizihiçunutmayacağım!“

Barakamızadönüyoruz.İşteyineyıldızlarıyla,sökmeyebaşlamışşafağıylaoyücegökyüzü;altındabenyürüyorum,kocaçizmeli,karnı

doymuşasker;sabahınerkensaatlerindebirküçükneferimben.Amayanımda,eğik,çıkıntılısırtıylaKatyürüyor,arkadaşımKat.

Sabahınalacakaranlığındabaraka,kenarçizgileriylesiyah,tatlıbiruykugibibizedoğrugeliyor.

VI

Birtaarruzlafıdırdolaşıyor.Bu

sefercepheye,herzamankindenikigünöncegidiyoruz.Yoldaharabolmuşbirokulgörüyoruz.Cepheduvarıyanınayüksek,ikincibirduvardahaçıkmışlar:Yeniyapılmış,cilasız,beyaztabutlardanbirduvar.Tabutlarreçine,çamve

ormankokuyorhenüz.Enazyüztabutvar.

“Taarruzakarşıtedbir!”diyorMüller,şaşkın.

“Bizimiçin!”diyehomurdanıyorDetering.

Kat,Detering'eçıkışıyor:“Saçmalama!”

“Birtabutunolursaöpdebaşınakoy!”diyealayediyorTjaden.“Panayırlardaatışbarakalarıvardır,oradakihedeflerebenzeyengövdeniçinsanasadecebirçadırbezivermesinler,dikkatet.”

Ötekilerdeişişakayaboğuyorlar,tatsızşakalar,amaneyapalımbaşka?Tabutlarsahidendebizimiçin.Böyleşeyleregelinceteşkilattamam.

Karşısıkaynıyor.İlkgece,durumutayineçalışıyoruz.Ortalıkazçoksessizolduğuiçindüşmancephesigerisindekikamyonlarıngürültüsüişitilebiliyor;bufaaliyetsabahşafaksökenekadarsürüyor.Katbunlarıngidenkamyonlarolmadığını,yenikıtalar,toptüfekgetirdiklerinisöylüyor.

İngiliztopçusununtakviyegördüğünüseslerdenanlıyoruz.Çiftliğinsağına20,5lukenazdörtbataryadahakonmuş,kavrakkütüğügerisindebombatoplarıyerleştirilmiş.AyrıcatapalarımüsademeliufakFransıztoplarındanvarbirsürü.

Endişedeyiz.Barınaklara

girmemizdenikisaatsonrakenditopçumuzsiperlerimizidövmeyebaşladı.Biraydabuüçüncüoluyor.Birhedefhatasıolsaydıkimsesesiniçıkarmazdı;amamesele,butoplardaişyokartık;mermilerbizimkesimleredağılıyor;atışlarkesindeğilçokdefa.Buyüzdenbugeceikiyaralıverdik,

★

Cephebirkafestir;içinde

sinirlerinizgerginbekleyeceksinizneolacaksaolsundiye.Mermi,kavislerininörgülerialtındayatıyor,meçhulünmerakvegerginliğiniyaşıyoruz.Üzerimizdeboşlukta

süzülüyortesadüf.Birmermigelirkenbüzülüpkalabilirim,hepsibundanibaret.Düşeceğiyernemalûmdurbence,nedesözümgeçermermiye.

Biziumursamazedenbutesadüftür.Birkaçayöncebirbarınaktaoturmuşskatoynuyordum;birarakalktım,birbaşkabarınaktakiahbaplarıgörmeyegittim.Dönüpgeldiğimdebirinciyerdeneserkalmamıştı,birgülleyleyokolmuştuorası.Yineikincibarınağagittim,tamzamanındayetişmişim:Toprakaltındakalanlarıkurtarmaktabenimdeemeğimgeçti.Çünküoaradaburayadabirbombadüşmüştü.

Tesadüfişte;birmermiyekurbandagidebilirdim,yaşıyorum.

Bombalarınbirşeyyapamayacağıbirbarınaktaparamparçaolabilirimdeaçıkarazideonsaatsürenbiryaylımateşindensapasağlamçıkabilirim.Herasker,sadece,binlercetesadüfsayesindesağkalırhayatta.Heraskertesadüfeinanır,tesadüfebelbağlar.

★

Ekmeklerimizegözkulakolmak

zorundayız.Sonzamanlardasiperlerdeeskidüzenkalmayalıberifarelerpekçoğaldı.Detering,bununşaşmazbirtehlikeişaretiolduğuiddiasında.

Heleburadakifareleriğrençmiiğrenç;hepsidepekkocamanşeyler

çünkü.Leşfaresidediklericinsten.Tiksindirici,pis,çıplakbirsuratlarıvar.Onlarınouzun,tüysüzkuyruklarınıkimgörsemidesibulanır.

Karınlarıdaçokaçanlaşılan.Hemenhepimizintayınınıdişledilerbirkere.Kroppçadırbezinesımsıkısardığıekmeğinibaşınınaltınakoyuyor,amauykuhakgetire;çünküekmekpeşindefareler,yüzündegeziniyorlar.Deteringaçıkgözdavrandıaklınca:Tavanaincebirtelbağladı,ekmekçıkınınıorayaastı.Amageceyarısıellambasınıyaktığıvakittelinsallanmaktaolduğunugördü.Şişmanbirfare,ekmeğinüzerindegeziniyordu.

Sonundabirçarebulduk.Ekmeklerdenhayvanlarınkemirdiklerikısımlarıdikkatlekesipaldık;bütüntayınıkaldırıpatmakimkansız,yarınaaçkaldığımızınresmidir.Ayırdığımızparçalarıbarınağınortasınayereyığdık.Küreklerimizialıp,vurmayahazır,yataklarımızauzandık.Detering,KroppveKat,ellambalarınıellerinealdılar.

Birkaçdakikasonrailkpıtırtıları,kemirtileriişittik.Sesdahadaçoğaldı,ufakayaklarınsayısıarttı.Birdenellambalarıyandı,herkeskarayığınaveryansınettiküreğini;farelercıyakcıyakkaçıştılar.Sonuçiyioldu.Fareparçalarınıkürekleyipsiperden

dışarıatarakyenidenpusuyayattık.Birkaçseferdahayüklendik.

Derkenhayvanlaryafarkınavardılarişin,yadakankokusualdılar,Artıkgelmediler.Fakatyerdekiekmekkırıntılarınaertesisabahbaktık,yinedetemizlemişhınzırlar.

Bufareler,bitişikkesimdeikikocakediilebirköpeğesaldırdılar,hayvanlarıısıraısıraöldürdüler,birazınıdayedilerhatta.

ErtesigünbizeHollandapeyniriverdiler,herkeseaşağıyukarıdörttebirpeynirdüştü.Birbakımaiyi,çünküpeklezzetlidirbupeynir.Amabiryandandafena.Çünkübukırmızıtoplar,bizimiçinşimdiyekadarhepzorlupatırtılarınöncüsüolmuşlardır.

Üstelikiçkidedağıtılıncatahminlerimizkuvvetlendi.Şimdikihaldeonudaiçiyoruz,amagönlümüzrahatdeğil.

Bütüngünfareöldürmeyarışıyapıyor,aylakdolaşıyoruz.Fişekveelbombasımevcudumuzartıyor.Süngülerimizigözdengeçiriyoruz.Küttarafıtesteregibi,testereyerinedekullanılansüngülervararada.Karşıtaraftabizdensüngüsübuşekildebirneferyakaladılarmıamanzamantanımadanöldürüyorlar.Bitişikkesimdebizimkilerden,süngüleritesterelibazılarıburunları,gözleributestereylekesilmiş,oyulmuşbirhaldebulunmuştu.Ağızlarına,burunlarınatesteretalaşı

doldurmuşlardaadamlarıöyleboğmuşlar.

Acemilerinbirkaçındahenüzböylesüngülervar;bunlarıbıraktırıpyerlerineöbürsüngülerdenaldırtıyoruz.

Aslındasüngüeskiöneminikaybetti.Hücumlardaşimdiçokkeremodaolan,sadeceelbombasıvekürekleatılmakileri.Keskinkürekhemdahahafif..hemdahaçokişigörenbirsilah.Küreğisadeceçenealtınaindirmeklekalmaz,düşmanı,bununlayeredeserebilirsiniz;yüklenmeimkanıfazladırkürekte.Heleomuzlabeyinarasınaçaprazindimi,kolaycagöğsekadaryarıpgeçer.Süngüçokkeresaplandığı

yerdetakılırkalır;ozamandüşmanınkarnınakuvvetlicebasıpöncesüngüyügeriçıkarmakgerekir.Buişlerolurken,pekalabirsüngüdesizyiyebilirsiniz.Hemsonra,süngününsaplandığıyerdekırılacağıdatutar.

Geceleyingazpüskürtüyorlar.Hücumubekliyor,maskelerimizigeçirmiş,pusudayatıyoruz;ilkgölgegörünürgörünmezmaskelerisıyırmayahazırız.

Günışıyor,halabirşeyolduğuyok.Karşıtaraftaheposinirbozucutekerleksesleri.Katarkataryükkamyonları.Negetirir,neyığarlarböyle?Bizimtopçudurmadanmüdahaleediyor,amakamyongürültülerikesilmiyor,kesilmiyor.

Yüzlerimizdeyorgunluk,öylecebakışıyoruz:“Sommekıyısındakinebenziyor.”diyorKat,tasalı.“Oradadasonradanyedigün,yedigeceyaylımateşinetutulmuştuk.”BurayageldikgeleliKatalaylıkonuşmazoldu,bufena;çünkü,Kateskibircephekurdu,kokuyuçabukalır.İyiyemekten,rumdanötürübirTjadenmemnun.Onakalırsaistirahatebileçekileceğiz,birşeyolacağıyokçünkü.

Öyleyedebenziyorhani.Peşpeşegünlergeçiyor.Geceleyindinlemepastasıyımçukurda.Üzerimderaketler,paraşütlüışıtmabombalarıyükseliyor,alçalıyor.Sinirlerimgergin,tetikteyim,kalbimçarpıyor.Gözümikidebirfosforlusaate

gidiyor,yelkovanilerlemekbilmiyor.Gözlerimdenuykuakıyor,uyumamakiçinçizmeleriminiçindeayakparmaklarımıkımıldatıyorum.Bennöbetidevredenekadarbirhadiseolmuyor;karşıdahepotekerleksesleri.Gitgideyatışıyor,boyunakağıtoynuyoruz.Belkişansımızyardımeder.

Gökyüzübütüngünsabitbalonlarlaörtülü.Karşıtarafburadadatankvepiyadeuçaklarıkullanacak,deniyor.Bizidüşündürenbudeğildeasıl,yenialevmakinelerihakkındaanlatılanlar.

★

Geceyarısıuyanıyoruz.Toprakgümbürdüyor.Üzerimizdeağırateş.Köşelerebüzülüyor,mermilerinçeşitliçaplardaolduğunuanlıyoruz.

Herkesteçhizatınıyokluyor,heranyenidenbakıyor,eksikbirşeyvarmıdiye.Barınaksarsılıyor,gecebirkükreyişlebirparıltısanki.Birsaniyesürenaydınlıklardabakışıyor,rengimizuçuk,dudaklarımızkenetli,başımızısallıyoruz.

Ağırgülleleringöğüssiperleriniuçurduğunu,şivlerioyduğunu,betonmesnetlerinüstkısımlarınıparçaladığınıhepbirdenhissediyoruz.Güllesiperedüşünce,pıhlayanbiryırtıcıhayvanınpençevuruşunabenzeroboğuk,çılgın

sarsıntıyıdaduyuyoruz.Sabahadoğruacemilerdenbirkaçı,yüzleribakırçalığı,kusuyorlar.Haladayavrubunlar.

Pis,gribirışık,dehlizleresızıyoryavaştan;toplardançakanşimşekleridonuklaştırıyor.Sabaholuyor.Topçuateşlerinepatlayanlağımlarkarışıyorşimdi.Sarsıntılariçindeenmüthişibunlar,lağımnerdeatılıyorsaoradayüzlerceölü.

Nöbetalacaklargidiyor,gözcülertoztoprakiçindetitreyesendeliyeiçerigiriyorlar.Birihiçkonuşmadanbirköşeyeseriliyor,birşeyleryiyor;öteki,biryedek,hıçkırıyor;patlamalarınyaptığıhavabasıncıonuikikeregöğüssiperiüzerine

fırlatmış;sinirleribozulmuşyalnız,başkabirşeyolmamış.

Acemileronabakıyorlar.Saridirbu,dikkatetmemizlazım;bazıdudaklartitremiyebaşladılarbile.İyikisabaholuyor;taarruzöğleyedoğrubelkide.

Ateşinazaldığıyok.Gerilerimizidedövüyor.Gözgörebildiğikadarhertaraftaçamur,demirfıskiyeleri.Çokgenişbirkuşak,ateşaltında.

Taarruzolmuyor,fakatateşdevamediyor.Yavaşyavaşkulaklarımızduymazoluyor,zatenkimsenindekonuştuğuyok;söylenenlerianlamıyoruzki!

Bizimsiperdenpekazbirşeykalmadıgeriye,birçokyerleriartık

ancakyarımmetreyüksekliğinde,delikdeşik,mermiçukurları,topraköbekleriyledolu.Geçidinhemenönündebirmermipatlıyor.Ortalıkbirdenkararıyor,toprakaltındakalıyoruz,kendimizeyolaçmamızgerekiyor.Birsaatsonrageçittekraraçılıyor,çalıştığımıziçindebirazferahlıyoruz.

Bölükkomutanımızgeliyoriçeriye,ikibarınağınyıkıldığınısöylüyor.Komutanıgörenacemileryatışıyorlar.Komutan,buakşamyiyecekgetirilmeyeçalışılacağınısöylüyor.

Birtesellihavasıesiyor.Tjaden'denbaşkakimsebunudüşünmemişti.Ehiştedışarıdanyine

bazışeylergelecek,yiyecekgetirileceğinegöredurumpekdeberbatsayılmaz,diyedüşünüyoracemiler.Havalarınıbozmuyoruz;yemeğincephanekadarönemliolduğunu,sırfbuyüzdenteminedilmesigerektiğinibizlerbiliyoruz.

Amagetiremiyorlar.İkincibiriaşekademesihareketediyor,odageridönüyor.SonundaKatgirişiyorbuişe,fakatobileeliboşdönüyor.Arkalarakaymakmümkündeğil,aradaniğnebilegeçemez,ateşlerokadarsık!

Kemerlerimizisıkıyoruz,ağzımızabirazcıkbirşeyalsaküçmislifazlaçiğniyoruz.Amayinedekaretmiyor,karnımızzilçalıyor.Birparçacık

ekmeğimvardıyedek,içiniyedim,torbamdakabuğukuruyor,aradabirkemiriyorum.

★

Gece,dayanılırgibideğil.

Uyuyamıyoruz;bakışlarımızıdikmiş,önümüzebakıyor,sersemlemişduruyoruz.Tjaden,kemirilmişekmekkenarlarınıfarelerepeşkeşçekmişolmamızahayıflanıyor.Bizonlarısaklayacaktık,şimdiolsaydıyerdik,diyor.Suyumuzdayok,amaekmekkadardeğil.

Sabahadoğru,ortalıkhenüzkaranlıkken,birpatırdıoluyor.Sürühalindekaçanfareler,geçitteniçeri

dalıyor,duvarlaratırmanıyorlar.Ellambalarıkargaşalığıaydınlatıyor.Hepimizferyat,küfür,fareleresaldırıyor,saatlerdiriçimizdebirikenümitsizliği,hıncıboşaltıyoruz.Yüzlerimizkasılmış,kollarvuruyor,hayvanlarcıyakcıyakbağrışıyorlar.Durmayagelmez,onlarbizesaldırır.

Buyüklenişbiziçokyordu.Yattık,yinebekliyoruz.Bizimbarınağınhenüzbirzarargörmemesibirmucizedoğrusu.Henüzyerindeduran,sayısıpekaz,derindehlizlerdenbiridebizimki.

Birçavuşsürünerekiçerigiriyor,yanındabirekmek.Üçkişigeceleyinateşhattınıgeçipbirazyiyecekgetirmeyemuvaffakolmuşlar.

Anlattıklarınagöre,ateş,azalmayanbirşiddetletopmevzilerimizekadaruzanıyormuş.Karşıtarafınbukadarçoktopunerdengetirdiklerineakılermiyormuş.

Beklememizlazım,beklemeliyiz.Öğleüstütahminimçıktı.Acemilerdenbiri,birbuhrangeçirdi.Benepeydironugözetliyordum:Sinirlisinirliçenesinioynatıyor,yumruklarınıaçıpkapatıyordu.Buyuvalarındanfırlamış,zorlanangözlerigördükmüanlarızbiz.Sonsaatlerdekisakinliği,birgörünüştüsade.

Şimdiayağakalkıyor,sezdirmedensürünüyor,biranoyalanıyor,sonrageçidedoğru

kaymakistiyor.Yattığımyerdeyolunukesiyor,soruyorum:“Nereyegidiyorsun?”

“Şimdigeleceğim!”diyeönümdengeçipgitmekistiyor.

“Beklehele,ateşyavaşlarşimdi.”Kulakkabartıyor,gözleribiran

parlıyor.Sonrayinekuduzköpeklerdekigibiperdeleniyorgözleri;susuyor,yolvermemiçinbeniiteliyor.

“Birdakika,arkadaş!”diyorumyükseksesle.Katilgileniyor.NeferbenikakışlarkenKatyakalıyoronu,ikimizsımsıkıtutuyoruz.

Bağırmayabaşlıyor:“Bırakınbeni,bırakın,dışarıçıkacağım!”

Sözdinlediğiyok,sağasoladebeleniyor,ağzıköpürüyor,manasızbirtakımlaflargeveliyor.Barınakkorkusunatutulmuş,buradaboğulacağınısanıyor,tekgayesikendisinidışarıyaatmak.Bıraktıkmıkorunmadan,gizlenmedendeligibikoşargider.Böyleçoklarınıgördük,builkideğil.

Gözleridönmüş,çılgıngibiolduğundan,başkaçarekalmıyor;aklıbaşınagelsindiye,pataklıyoruzonu.Birhamlede,merhametsizcedövüyoruz.Sonundaşimdilikyinesessiz,yerineoturuyor.Ötekilerbusahnekarşısındasararıyorlar.Onlarındagözüyılarinşallah.Buyaylımateş,buzavallıların

kaldırabileceklerişeydeğil.Acemieratdeposundansonraöylebirbadireyedüştülerki,değilonları,görmüşgeçirmişleribileperişanederbudurum.

Buolaydansonra,boğucuhava,dahadasinirbırakmıyorbizde.Mezarlarımızdayızsanki;sadeceüzerlerimizintopraklaörtülmesinibekliyoruz.

Ansızınbirgümbürtükeskinbirışık.Tamtepemizedüşenbirgülleninşiddetinden,barınak,ekyerlerindençatırdıyor.Bereket,mermihafifdebetondireklerdayanıyor.Madeni,korkunçbirses.Duvarlarsallanıyor;tüfekler,miğferler,toztoprakuçuşuyor.Kükürtlübirdumansızıyor

içeri.Muhkembarınaktailerideşudahageçenlerdeyapılanentipüftenbarınaklarınbirindeolsaydıkşimdihiçbirimizsağkalmazdık.

Amatesiryeterikadarberbataslında.Deminkieryinesapıtmayabaşladı,yanınaikikişidahakatıldı.Birikaçıyor,kalanikisinigüçlükletutuyoruz.Kaçanınpeşinedüşüyor,ayaklarınaateşetsemmi,diyedüşünüyorum.Birdenvınlayanmermiler;kendimiyereatıyorum.Ayağakalktığımvakithendekduvarınısıcakmermi,etveüniformaparçalarıylakaplanmışbuluyorum.Dönüyorum.

İlknefer,sahidençıldırdıgaliba.Tutmasaktosvurankoçlargibi

duvaravuruyorbaşını.Gece,bunugeriyegötürmemizgerekiyor.Şimdilikbirtaarruzolursa,hemençözebilmekiçinbirazgevşekçebağlıyoruz.

Kat,iskambiloynamayıteklifediyor.Neyapılırbaşka?Belkihavayıyatıştırır.Amaboşuna;kulağımızhep,yakınımızadüşenmermilerde.Kaçelaldığımızışaşırıyor,terskağıtoynuyoruz.İsteristemezbıraktık.Dörtbiryanınavurulan,boyunagümbürdeyenbirkazaniçindeyizsanki.

Birgecedaha.Gerginliğekanıksadıkbayağı.Çentiklibirbıçakgibimurdariliğimizikazıyanöldürücübirgerginlik.Ayaklarımız

yürümekistemiyor,ellerimiztitriyor,vücudumuzgüçlüklezaptedilendeliliğin,adetameydanıboşbulmuş,boşalansonsuzbirhomurtununüzerindeincebirzarsanki.Artıkvücudumuzdaetdeyok,kasda.Hiçtasavvuredemediğimizbirşeygöreceğizkorkusuylabirbirimizinyüzünebakamıyoruz.Dudaklarımızısıkıyoruz.Geçer...geçer...atlatırızbelki.

★

Yakınımızdakimermisesleri

kesiliyoransızın..Ateşdevamediyor,amagerilerde;bizimbarınak,şimdiateşdışında.Elbombalarımızıalıyor,

barınağınüzerineatıyor,dışarıfırlıyoruz.Yaylımateşdinmişonunyerinearkamızdazorlubirbarajateşibaşlamıştışimdi.Taarruzbaşlıyor.

Delikdeşikolmuşbuçöldedahainsanlarbulunabileceğinekiminanır?Amaiştesiperlerdenmiğferlerçıkıyor,ellimetreilerimizdemevziegirmişbirmakineli,takırdamayabaşlıyor.

Telörgümanilerikopmuş,parçalanmış.Yinedetutarlarbiraz.Karşıtarafıntaarruzageçtiğinigörüyoruz.Bizimtopçumüdahaleediyor.Makinelilertakırdıyor,tüfeklerçatırdıyor,taarruzedenlerilerlemeyeçalışıyorlar.HaieileKroppelbombalarınıkullanmaya

başlıyorlar.Mümkünolduğukadarçabukatıyorlar,birisionlarabombayısapınıçekipuzatıyor,onlardafırlatıyorlar.Haiealtmışmetreyeatıyor,Kroppelli;bu,tecrübeedilmişbirusûl,önemlide.Karşıtarafkoşarkenotuzmetrekadaryakınagelmedikçehiçbirşeyyapamaz.

Kasılmışyüzlerden,düzmiğferlerdenanlıyoruz.Fransızlarbunlar.Telörgükalıntılarınakadargeliyorlar,epeytelefatverdiklerigörülüyor.Yanımızdakimakineli,birsırayıdeviriyorboydanboya;derken,dolduruştutukluklarıoluyor;onlaryaklaşıyorlar.

İçlerindenbirininkirpimaniinetökezlediğinigörüyorum,yüzü

yukarda,vücutçuvalgibisarkıyor,ellerihavada,duaetmekistiyorsanki.Sonravücutbüsbütünçöküyor.Mermilerlekopmuş,elleri,bilekuçlarıylaberaberteldeasılıkalıyor.

Geriçekiliyorduk,oandayerdenüçbaşkalktıyukarı.Miğferlerdenbirininaltındakarasivribirsakal,ikigözgördüm;üzerimedikilmişikigöz.Elimikaldırdım,amabuacayipgözlerebombayıatamadımbirtürlü.Birçılgındakikaboyunca,bütünsavaşmeydanı,etrafımdadöndüdurdufırdolayı.Kımıldamayantekşeydibugözler.Derken,karşıdakibaşkımıldadı,birel,birhareketvebenimbombaoyanadoğruuçtu.

Geriyekoşuyor,kirpimanilerini

barınağaçekiyor,ateşlenmişbombalarıarkamızafırlatıyor,geriçekilirkenbiryandandabombaatışınadevamediyoruz.Enyakınımızdakimevzilerdenmakineliler,veryansınediyorlar.

Tehlikelihayvanlaroldukşimdi.Savaşdeğil,ölümekarşıkorunmabubizimyaptığımız.Bizbombalarıinsanlarakarşıatmıyoruz,şuandainsanminsanbildiğimizyok.Oradaellerle,miğferlerleölümsaldırıyorpeşimizden;üçgündenberiilkdefayüzyüzegeliyoruz,üçgündenberiilkdefakendimizionakarşıkoruyabiliriz;çılgınbiröfkebürümüşiçimizi;darağacındabitkinbeklemiyoruzartık;canımızı

kurtarmak,canımızıkurtarıpöcalmakiçinyakıpyıkabilir,öldürebiliriz.

Hertümseğin,herdikenlitelkazığınıngerisineçömeliyor,patlayıcımaddedemetlerinigelenlerinayaklarınasavunuyor,kaçıyoruz.Patlayanelbombalarınınhavabasıncıkollarımıza,bacaklarımızaçarpıyor,kedilergibipısmış,kaçıyoruz.Bizialıpgötürendalgayagömülü,bizivahşileştiren;eşkiya,katil,iblisyapan;korkuyla,azapla,yaşamakhırsıylakuvvetimizikatkatçoğaltan,bizebirkurtuluşyoluarayan,boğuşanbudalgayakendimizikaptırmışkaçıyoruz.Karşıdangelenleriniçindebabanbile

olsa,hiçduraklamadanonundagöğsünebirbombayapıştırırsın!

Önsiperlerbırakılıyor.Sipermiydibunlar?Delikdeşik,yıkılmış..Tektüksiperdöküntülerigeçitlerlebirbirinebağlıoyuklar,mermiçukuruartıkları,hepsibukadar.Amakarşıtarafıncankaybıçoğalıyor.Buderecebirdirenmeummamışlardı.

★

Öğlenoluyor.Güneşortalığı

kavuruyor,akanterlergözlerimiziyakıyor;ceketimizinyenleriyleterlerisiliyoruz,kandaoluyorarada.Oldukçaaztahripgörmüşilksiperçıkıyorkarşımıza.İçerisidolu,karşı

taarruzahazır,bizidealıyorlar.Bizimtopçuşiddetlibirsürgüateşiaçıyor,akınıtıkıyor.

Peşimizdekihatlarduruyor,ilerleyemiyorlar.Hücum,topçumuzsayesindeparçalanıyor.Pusudayız.Ateşyüzmetreilerisinitarıyorvebiztekrarileriatılıyoruz.Yanımdabironbaşınınkafasıuçuyor.Onbaşıbirkaçadımdahakoşuyor,birfıskiyegibiboynundankanfışkırıyor.

Süngüsüngüyegelemiyoruz,karşıtarafçekiliyor.İlksiperlerimizetekrarkavuşuyoruz.

Ah,budönüş!Koruyucu,yedekmevzilereulaştınızişte!İçerleresürünmek,içlerindekaybolmakistiyorsunuz.Fakatgeridönmemiz,

tekrardehşetiniçineatılmanızgerek.Buandaeğerbirerotomatolmasaydık,bitkin,iradesizserilir,kalırdık;amaileriyeçekiliyoruztekrar;iradesiz,fakatçılgın,kudurmuş,vahşi..Öldürmekistiyoruz;çünkükarşıdakilerbizimcandüşmanlarımızşimdi;tüfekleri,bombalarıüzerimizeçevrili.Bizonlarımahvetmezsekonlarbizimahvedecekler!

Esmertoprak;paramparça,çatlak,kopukesmertoprak;güneşışınlarındacilalıparıltılariçinde;duroturbilmeyenboğuksesliotomathareketlerininarkaplanıdır;hırıltılarımızyaylarıngıcırtısı,dudaklarımızkupkuru,başımız

zilzurnaiçilmişbirgeceninsabahındagibiharap,boşalmış;sallana,sendeliyeilerliyoruz.Kalburadönmüşdelikdeşikruhlarımızaişkencelibirısrarlaburguburguişliyorgüneşteparıldayanesmertoprağın;cançekişen,ölmüşerlerinhayali.Ölenerler,neçarekader,dergibiuzanmışyatıyorlar;bizÜzerlerindenatlayıpgeçerken,bacaklarımızasarılıphaykırmakistergibiyatıyorlar.

Birbirimizekarşıbütünduygularımızıkaybettik;birimizinhayali,ötekimizinhızdanbitkinbakışlarınaçarptıkçabirbirimizitanımıyoruzadeta.Hiçbirşeyhissetmeyenölüleriz;birsihirbaz

hüneri,tehlikelibirbüyüneticesihenüzkoşabilen,henüzöldürebilenölüleriz.GençbirFransızgerikalıyor,yetişiyoruz,ellerinikaldırıyor,birelindehalabirtabanca.Anlaşılmıyor,ateşmiedecek,yoksateslimmioluyor?Birkürekdarbesiyüzünüikiyebiçiyor.Birikincisibunugörüyor,kaçmayaçabalıyor,birsüngüfışırtıylasırtınasaplanıyor.Havayafırlıyor,kollarınıaçmış,ağzıalabildiğineaçık,sendeleyerekileriatılıyor,sırtındasüngüsallanıyor.Birüçüncüsütüfeğiatıyor,yereçöküyor,elleriylegözlerinikapatıyor.Yaralılarıtaşımaküzerebirkaçöbüresirlebirliktegeridekalıyor.

Düşmanınpeşinde,birdenkendimizidüşmanmevzilerindebuluyoruz.

Bumevzilerehemenhemenonlarlaaynızamandaerişiyor,busayedeaztelefatveriyoruz.Birmakinelihırlamayabaşlıyor,birelbombasıylaişinibitiriyoruz.Amabubirkaçsaniyebizdendebeşkişininkarnındansüngülenmesineyetiyor.Kat,yaralanmadankalmışbirmakinelitüfeknişancısınınyüzünüdipçikleyamyassıediyor.Elbombalarınıkullanmayafırsatvermedenöbürlerinidesüngülüyor,sonrasusuzluktankavrulmuş,suyasaldırıyoruz.

Hertaraftatelmakaslarıaçılıp

kapanıyor,manilerüzerinetahtalaratılıyor,dargeçitlerdensiperlereatlıyoruz.Haie,iriyarıbirFransız’ınboynunabirkürekindiriyor,ilkbombayıatıyor.Birgöğüssiperigerisinebirkaçsaniyebüzülüyoruz,şimdisiperindüzkısmıboşartık.İlerdekikıvrımadoğruyenibirbombavınlıyor,oradadayolaçılıyor;koşarkenbarınaklaradabombalarsallıyoruz.Toprakyerindenoynuyor,çatırdıyor,tozuyor,inliyor.Kayganetparçaları,yumuşakvücutlarüzerindesendeliyoruz.Yarılmışbirkarnınüzerinedüşüyorum;ölününbaşındayeni,temizbirsubaykepiduruyor.

Savaşduraklıyor.Düşmanlairtibatkesiliyor.

Buradauzunmüddettutunamayacağımıziçin,topçumuzunhimayesindekendimevzilerimizeçekiliyoruz.Çekilirken,oaradaapartoparenyakınbarınaklarasaldırıyor,konservefalannegörürsek,bilhassatereyağıvecornedbeefkutularınıtopluyoruz.

Sağsalimgeridönüyoruz.Şimdilikkarşıdanyenibirtaarruzyok!Birsaattenfazlayatıyor,soluyor,yorgunlukalıyoruz;kimsekonuşmuyorhenüz.Öylesinebitkinizki,dehşetliaçolduğumuzhaldekonserveleraklımızabilegelmiyor.Yavaşyavaştekrarbirazoinsanabenzemeyebaşlıyoruz.

Karşıtarafıncornedbeef'leri

bütüncephedemeşhur.Hattasırfbukonserveleriçinzamanzamankarşıyabaskınyaptığımızbileolur.Çünkübizimiaşedurumu,umumiyetleberbattır,hepaçızdırbiz.

Hepsihepsibeşkutuelegeçirebilmişiz.Oradakilereiyibakıyorlarmışdoğrusu.Şalgammarmeladıylaaçlıktanimanıgevreyenbizleregöreşahanebirşey!Oradaetsebil,eliniuzatkafi.HaiebirdeinceuzunbirFransızfrancalasıyakalamış,palaskasınınarasınakürekgibisokuvermiş.Francalanınbirucukanlıbiraz,amaorasınıkesiverdinmi,tamam!

Şuanda,yiyeceğimizolması,neisabet!Bizimkuvveteihtiyacımızvar

daha.Tokkarın,iyibirbarınakkadarönemlidir;bizimyiyeceğedüşkünlüğümüziştebuyüzdenhayatımızıtoklukkurtarabilir.

Tjadenikimataradakonyakyürütmüş.Eldeneledevrediyoruz.

★

Akşamduasıbaşlıyor.Gece

yaklaşıyor,mermiçukurlarındansisleryükseliyor.Buçukurlar,hayaletsırlarıylasolusanki.Akduman,önceürkekürkekkenarlarasürünüyor,sonraçukurdandışarıtaşıyor,gitgideuzunşeritlerhalindeçukurdançukurayayılıyor.

Havaserin.Nöbetteyim;gözlerimkaranlığadikili.Hertaarruzdansonra

böyleolur;halsizim;buyüzdendüşüncelerimlebaşbaşakalmakyoruyorbeni.Doğrudürüstdüşüncededeğilbunlar;hatıralar,benişudermansızanımdabastırmış,içimigariphüzünlerledolduranhatıralar.

Paraşütlüışıtmamermileriyükseliyorhavaya.Birsahnebeliriyorgözümünönünde:Biryazakşamı,manastırınrevakındayım,rahipmezarlarıyladolubahçeortasındaaçmışyüksekgülfidanlarınabakıyorum.Dörtbiryandaevliyaheykellerivar.Ortalıktakimseleryok;buçiçeklidörtgen,büyükbirsessizlikle,sarılı;güneşkoca,külrengitaşlarüzerindesıcacık;elimibutaşlarakoyuyor,sıcaklığı

hissediyorum.Arduvazçatınınsağköşesiüzerindeyeşilmanastırkulesi,akşamınmatyumuşakmavisineuzanıyor.Bahçeyiçepçevrekuşatanrevaktakiparıltılı,küçüksütunlararasında,yalnızkiliselerdegörülebilenserinbirloşlukvar;benoradaduruyor,kadınlardangelenkarışıkbazımeseleleriyirmiyaşımdaöğreneceğimidüşünüyorum.

Sahneşaşırtacakkadarbanayakın,banadokunuyoradeta.Derkenbirışıtmamermisininparıltılarıarasındabirdeneriyipgidiyor.

Tüfeğimitutuyor,düzeltiyorum.Namluıslak;namluyukavrıyor,parmaklarımlaneminigideriyorum.

Bizimşehrinarkasındakiçayırlarortasında,birderekenarındabirdiziyaşlıkavakağaçlarıvardı.Dereninyalnızbirtarafındaydılar,amauzaktangörülürdü;kavaklıyoldenirdiburaya.Bizçocuklarpekseverdikbuağaçları;anlaşılmazbirkuvvetbizionlaraçekerdi;hazanbütüngünüoradageçirir,kavaklarınohafifhışırtılarınıdinlerdik.Ağaçlarınaltına,derekıyısınaoturur,ayaklarımızıhızlıhızlıakıpgidendurusularasarkıtırdık.Suyuntemizkokusu,kavakyapraklarındarüzgarıntürkülerihayalimizisarardı.Onlarıçokseverdik.Ogünlerinhayalişimdibilesilinipgiderken,kalbimçarpıyor.

Netuhaf,dönüpgelenbu

hatıralarınikiniteliğivar:Birincisisessizlikledoluoluşları;bu,onlarınenkuvvetlitarafı.Sonragerçekolmadıklarıhaldegerçeketkisibırakmaları.Sessizgörüntülerbunlar;kelimesiz,hiçkonuşmadan,bakışlarla,tavırlarlabanabirşeylersöyleyengörüntüler.Susuşlarıöyledokunaklıki,benikoluçlarınıtutmaya,tüfeğimesarılmayazorluyor;buhareketleriyapmasambugevşeyişte,buçekilişteyokolacağım,vücudumonlarıniçindeeriyecek,realitelerinardındakisessizkuvvetleredoğruakıpgideceksanıyorum.

Sessizlikbizimkavrayamayacağımızbirşeyolduğu

içindirki,bunlarsessizbukadar.Cephedesessizliknegezer;cephenintesirsahasıokadaruzaklaragiderki,neyapsakdışındakalamayız.Enuzakdepolarda,dinlenmeyerlerindebilemermilerinuğultusu,boğukgürültülerikulaklarımızdadırdaima.Bizimhiç,busesleriduyamayacakkadaruzaklaragittiğimizolmuyor.Heleşusongünlerdebugürültü,büsbütünçekilmezoldu.

Geçmişzamanhayallerininhüzündendahabüyükbirarzuuyandırmayışınınsebebi,onlardakibusessizliktir.Muazzam,şaşırtıcıbirhüzün.Onlar,geçmiştekaldılar,gerigelmezlerbirdaha,geçtigittihepsi;kaybettiğimizbirbaşkadünya.Onlar

kışlameydanlarındaisyancı,vahşibirarzuuyandırdılariçimizde;ozamanbizebağlıydılarhenüz,birbirimizdenayrıbiledüşmüşolsak,bizonlarındık,onlarbizim.Şafakpembelikleriyleormanınsiyahsiluetleriarasındakırlaratalimegiderkensöylediğimizaskertürkülerindeyükselirlerdi;içimizdeolan,içimizdentaşankuvvetlibirhatıraydıonlar.

Amahurdabusiperlerdekaybettikbuhatırayı.Onunartıkyükseldiği,belirdiğiyokiçimizde..Bizölüyüzouzakta,ufukta;oartıkbirhayal,esrarlıbirgölgedir;birfelaketgibiçullanırüzerimize,bizondankorkarız,bizonuümitsizseveriz.Kuvvetlidir,bizimarzumuzda

kuvvetlidir.Amaonaerişilemezki;bizbunubiliriz.Birgeneralolmakümidikadarboşunadıronaerişmekarzusu.

Bugençliğimizinülkesi,bizetekrarverilsebile,neyapabilirizbizonu?Oalemdenbizegeçmişonarin,gizlikuvvetleridahadiriltemeyizki!Bizonlardaolabiliriz,onlarlakaynaşabiliriz,onlarıhatırlayabiliriz,onlarısevebiliriz,onlargözümüzünönünegeldikçeheyecanlanabiliriz.Amabununölmüşbirarkadaşımızınfotoğrafıönündedüşünceleredalmaktanbirfarkıyokki;yüzhatlarıonunhatlarıdır,buonunyüzüdür;birliktegeçmişgünlerimizhatıramızdaaldatıcıbircanlılık

kazanır;fakatyinedeodeğildirburesim.

Bizartıkeskisigibibağlıdeğilizdirona.Biziçekenonungüzelliğinin,havasınınşuurumudur?Hayır!Kendihayatımızınolaylarındapayıolanbirkardeşlik,birberaberlikduygusudur;bukardeşlikbizisarmış,annelerimizinbabalarımızındünyasınıbizimiçindaimabirazanlaşılmazhalesokmuştur;çünkübiz,hepmuhabbetleriçinde,nasılsakendimizionlarakaptırmış,onlararamolmuşuzdur.Enküçükşeylerbizigününbirindehepsonsuzlukyollarınabırakıvermiştir.Bu,belkidegençliğimizinhakkıydısadece.Bizhenüzhiçbirhuduttanımıyor,hiçbir

taraftasondiyebirşeykabuletmiyorduk;kanımızdaümiditaşıyorduk,günlergeçtikçebizitekvarlıkhalinegetirenümidi.

Bizbugüngençliğimizinülkelerineseyyahlargibigidebiliriz.Bizgerçeklerdekavrulduk;farklarıtüccarlar,mecburiyetleridekasaplargibibiliyoruz.Bizartıkoeskitasasızlardeğiliz;bizşimdimüthişvurdumduymazolduk.Ölmeyeceğizamayaşayacakmıyız?

Kimsesizçocuklargibibırakılmış,yaşlıinsanlargibigörmüşgeçirmişiz;kabayız,üzgünüz,satıhtayız..Galibamahvolmuşuz.

★

Ellerimüşüyor,vücudum

ürperiyor;oysaılıkbirgece.Sisserinsade;önümüzdekiölülereusulusulyaklaşan,onlarıniçerleresinmiş,büzülmüşhayatkalıntılarınıemipsömürenkorkulusis.Ölülerinbenizlerisabahasararmış,yeşileçalmışolur;kanlarıpıhtılaşır,siyaholur.

Paraşütlüışıtmamermileriyükseliyorhala;zalimışıklarınıtaşkesilmiştopraklarasaçıyorlar;kraterlervesoğukışıklarladoluhaliyle,aygibiyeryüzü.Deriminaltındakikan,düşüncelerimekorkuvehuzursuzlukyolluyor.Düşüncelerimkuvvettenkesiliyor,

titreşiyorlar,sıcaklıkvehayatistiyoronlar.Tesellivealdanışolmadıkçadayanamazonlar,ümitsizliğinçıplakgörüntüleriönündekarışıyorlar.

Aşkablarınıntıkırtısınıişitiyorum,sıcakyemekburnumdatütüyor.Yemekbanaiyigelir,yatıştırırbeni,güçbelakendimitutuyor,nöbetiminbitmesinibekliyorum.

Sonrabarınağagidiyor,önümdebirkahbulgurbuluyorum.Yağlı,tadıdaiyi.Yavaşyavaşyiyorum.Ateşazaldığıiçin,ötekilerkeyifli,amabensusuyorum.

★

Günlergeçiyor;saatlerhemanlaşılmaz,hemdebilinenşeyler.Hücumlar,karşıhücumlarayolaçıyor;siperlerarasındakimermiçukurlarıyladoluarazideyavaşyavaşölülerbirikiyor.Fazlauzaklardaolmayanyaralılarıçoklukkaldırabiliyoruz.Amabazılarıuzunmüddetolduklarıyerdekalıyor,azarazaröldükleriniişitiyoruz.'

Birtanesiniikigünboşunaaradık.Yüzükoyunyatıyor,yantarafınadönemiyorduherhalde.Onubulamayışımızbaşkatürlüaçıklanamaz;çünküinsanancakağzıyerdehaykırırsabulunduğuyeritayingüçleşir.

Yarasıberbattıanlaşılan;okadar

ağırolmayan,vücuduyarıbaygınuyuşturupbırakacakşekildesarsan,amaiyileşmeümidiolmadığıiçininsandaacılaradayanmagücübırakmayan,buyüzdenhafifdenemeyecek,oberbatyaralardandıherhalde.Kalça,yahutbelkemiğindenvurulmuştur,diyorKat.Göğsündenyaralıolsabukadarbağıramazdı;yarasıbaşkabiryerindeolsaydı,kımıldayabilirdi,görürdük.

Sesigittikçekısılıyor.Busesöylebahtsızbirseski,heryandanduyuluyor.İlkgecebizdenüçkişionuaramayagittiler.Yerinitayinettiklerinisanıpdaoyanadoğrusüründüklerivakit,ses,buseferbaşkataraftangelmeyebaşlamıştı.

Sabahakadarboşunaaraştırdık.Bütüngünaraziyidürbünlerletaradık,hiçbirşeybulunamadı.İkincigün,yaralınınsesiyavaşladı;dudaklarının,ağzınınkuruduğubellioluyordu.

Bölükkomutanımız,onubulacakolanınizniniönealacağını,üçgündefazladanizinvereceğinivadetti.Parlakbirteşviktibu;amabizbuvaitolmadandaelimizdengeleniyapıyorduk;yaralınınhaykırışlarınacandayanmıyorduçünkü.NitekimKatileKroppöğledensonratekrararamayaçıktılar.Albert'inkulakmemesinibirmermisıyırdı.Boşunagitmişoldular,yaralıyıbulamadılar.

Yaralınınnediyebağırdığıaçıkça

anlaşılıyordu.Öncehep,imdat!diyebağırmıştı.İkincigece,birazateşivardıherhalde;karısıyla,çocuklarıylakonuştu;ikidebir:“Elise”dediğiduyuluyordu.Bugüniseyalnızağladı.Akşamüstüsessöndü,bir.hıçkırıkoldu.Bütüngecehafifçeinledi.Rüzgarsiperlerimizedoğruestiğiiçin,olduğugibiduyulduinilti.Sabahleyin,artıkölmüştür,diyedüşünüyorduk;tıkanıkbirhırıltıdalaaksetti.

Gündüzlerçoksıcak;ölülersegömülmedenduruyorlar.Hepsinitoplayamıyoruzki!Onlarıalıpdaneyapacağımızıbilmiyoruz.Onlarımermilergömüyor.Kimisininkarnıbalonlargibiyükseliyoryerden.

Fışırdıyor,geğirirgibiseslerçıkarıyor,kımıldıyorlar.İçlerindekigazgurulduyor.

Gökyüzümavivebulutsuz.Akşamlarboğucuoluyor,topraktaburamburamsıcaklıktütüyor.Rüzgarbizdenyanaestikçekankokusugeliyor,ağırveiğrençderecedebaygınbirkoku.Mermiçukurlarındakiölülerinkloroformveçürümeylekarışıksıcakbuharları,bizeöğürtüvefenalıkveriyor.

★

Gecelersakingeçiyor.Mermilerin

bakırsevkçemberlerini,Fransızışıtmafişeklerininipekparaşütlerini

toplamafaslıbaşlıyor.Buçemberlerebuderecedüşkünlüğümüzünsebebiniaslındahiçbirimizbilmiyoruz.Toplayanlarındediğinegöre,kıymetlişeylerbunlar.Bazılarıöyleçoktopluyorlarki,geridönerkenyüklerininaltındaikibüklümyürüyorlar.

Haie,hiçdeğilsebirsebepgösteriyor:Bunlarıçorapbağıolarakkullansındiyesevgilisinegönderecekmiş.BusözFriesland'lılarımüthişkeyiflendiriyor;ellerinidizlerinevuravura:“Vallahipekhoş,ilahiHaie,ömürsündoğrusu!”diyorlar.HeleTjadenkırılıyorgülmekten;enbüyükçemberonunelindeki;ikidebir

bacağınageçiriyor,dahadanekadarbololduğunugösteriyor.“Haie,yahu,bunlarabacakister,bacak!”Zihnidahayukarılaratırmanıyor.“Sonradaonagörebirkıçlazım;filinkikadar.”

Bununladabitirmiyor:“Öylebirkıçabirgüzelşaplakatardımbenolsam,ofbe!”

NişanlısıbudereceilgitopladığıiçinHaie'ninağzıkulaklarınavarıyor,memnunbirtavırla:“Oturaklıdırbizimki!”diyorkısaca.

İpekparaşütlerdahapratikşeyler.Göğüsgenişliğinegöre,üçüdördübirblûzolur.Kropp'labenbunlarımendilyerinekullanıyoruz.Başkalarıevlerinegönderiyorlar.Buincecikkumaşparçalarınınçoklukne

tehlikelerpahasınaelegeçirildiğinikadınlargörselerdi,ödlerikopardı.

Kat,Tjaden'i,patlamamışbirmermidenkılınıbilekıpırdatmaksızınçemberçıkarmayaçalışırkengörüyor.Buişibirbaşkasıyapsapatlardımermi;fakatTjaden'inşansıvardırdaima.

Bütünbiröğleüstü,siperlerimizinüstündeikikelebekoynaşıyor.Sarıkanadlarıkırmızıbenekli.Bunlarıburalaraçekenne?Sağdasoldagenişbirsahaiçindenebirbitki,nebirçiçek.Birkafatasınındişleriüzerindeeğleşiyorlar.Kuşlardaonlargibikaygısız,kuşlardaharbealıştılarçoktan.Hersabahikicephearasındatarlakuşlarıhavalanıyor.Biryılönce

kuluçkayayattıklarını,yavrularınıuçurduklarınıdagörmüştük.

Siperlerdefarelerdenyanarahatız.Karşıdalarşimdi,sebebinidebiliyoruz;besleniyorlar.Nerdebirfaregörsek,ateşediyoruz.Gecelerikarşıtaraftayenidenkamyonsesleriduyuyoruz.Günboyusadecenormalateşlekarşılaşıyor,busayedesiperlerihaleyolakoyabiliyoruz.Oyalanacakşeydevar,buişiuçaklargörüyor.Hergünsayısızçarpışmalar,seyircitopluyorbirsürü.

Savaşuçaklarınasesçıkarmıyor,amagözetlemeuçaklarındanvebadantiksinirgibinefretediyoruz;çünküpeşlerindentopçuateşibaşlıyor.Buuçaklar,göründükleribirkaçdakika

sonraşarapneller,mermileryağıyor.Buyüzden,birgündebeşisıhhiye,onbirkişiverdik.İkisiöyleunufakolmuşlardıki,Tjaden'egöresiperduvarındankaşıklakazınıpkaravanaylagömülebilirlerdi.Birbaşkasınınbacaklarıylabirliktebelindenaşağısıparçalanmıştı.Siperdegöğsüduvaradayalıöldü,yüzülimonsarısıydı,topsakalınınarasındahalasigarasıparlıyordu;busigara,dudaklarındacızırdayaraksönünceyekadarparıldadı.

Ölülerişimdikihaldebüyükbirmermiçukurunakoyuyoruz.Şimdiyekadarüstüsteüçsıraoldular.

★

Yaylımateş,ansızınyinebaşlıyor.

Bizyineelikolubağlıbekliyor,meraktankatılmış,oturuyoruz.

Taarruz,karşıtaarruz,darbe,mukabildarbe.Kelimelerbunlar,amayaiçlerinealdıklarmanalar?Çokcankaybımızoluyor,heleacemierlerden.Bizimkesime,ölenlerinyerineyeniaskerlerverdiler:Sondefasilahaltınaalınmışgençgenççocuklardankuruluyenialaylardanbirigeldi.Buçocuklarınpekbirşeybildikleriyok;cepheyesevkedilmedenöncenazaribazışeyleröğrenmişler,okadar.Elbombasınedir,biliyorlargerçi;amaarazidekorunmanasılolur,anladıklarıyok.Herşeydenönce,

bunuanlamıyorlar.Onlarıngörebilmesiiçinbirtoprakarızasınınenazyarımmetreyüksekolmasılazım.

Takviyeyeihtiyacımızvardı;amabuacemilerbizimişimizeyarayacaklarıyerde,başımızadahadaişaçtılar.Buzorlutaarruzbölgesindepekdebiçarebunlar;sapırsapırdökülüyorlar.Bugünkümevzimuharebeleri,bilgiister,tecrübeister;insanınarazidenanlamasıgerekir;mermileri,mermilerinseslerini,tesirlerinikulaktantanımakicabeder;nereyedüşeceklerini,nasıldağılacaklarını,korunmaçareleriniöncedentayinedebilmeklazımdır.

Bugençyedeklerinbütünbunlarhakkındahemenhiçbilgileriyoktabii.Harcanıyorlar,çünkübirşarapnelibirmermidenayırdedemiyorlar.Biçiliyorlar,çünkütauzaklaratoslayan,tehlikesiz,oalamet“kömürsandıkları”nınçıkardıklarıgümbürtülerekulakasıpkorkuyorlardayatıkyolluküçükcanavarlarınıslıkgibihafifvınlayışlarınıduymuyorlar.Dağılıpkaçacaklarına,koyunlargibibirbirlerinesokuluyorlar;yaralılarıbileuçaklartarafındantavşanlargibiöldürülüyor.

Buuçukbenizliyüzler;kıvrılmışeller;yinedeileriatılan,hücumedenbuzavallılardakiyürekleracısıo

cesaret;yüksekseslehaykırmayıgözealamayan;göğüsleri,karınları,kolları,bacaklarıparçalanmış,annediyeinleyen;yüzlerinebakılırbakılmazhemensusuverenbusadık,buzavallıinsancıklarıncesareti!

Onlarınoölü,ayvatüylüuzunyüzleri;ölmüşçocuklarınkorkunçifadesizliğinitaşıyordu.

Onlarıgörenlerin;sıçrayışlarınıkoşuşlarını,vurulupdüşüşlerinigörenlerinboğazlarınataşgibibirşeyotururadeta.insanınbudereceaptalolduklarıiçin,onlarıdövesigelir;onlarıkucaklayıp,sizinhurdaişinizne,diyerekburalardanuzaklaştırmasıgelir.Griceket,pantolonveçizmegiymişler;ama

çoğununüniformasıöylebolki,Üzerlerindendökülüyor:Omuzlarıdaracık,vücutlarıküçücük.Buçocukbedenlerinegöredikilmişüniformayokki!

Bireskiaskerekarşılık,beşontaneacemiervuruluyor.,

Birgazbaskınıbirçoğunusilipsüpürüyor.Kendilerinibekleyenakıbetisezebilecekhalegelmemişler.Birbarınakdolusumorarmışbaşlar,kararmışdudaklarbuluyoruz.Birmermiçukurundaymışlar,maskelerinivakitsizçıkarmışlar;diptegazındahadauzunbirzamankaldığınıbilmemişler;yukarıdakiaskerlerimaskesizgörünceonlardamaskelerinisıyırmışlarveçekmişler

havayıiçlerine;ciğerlerikavrulmuş.Durumlarıümitsiz;kankusakusa,tıkanmanöbetleriiçindekıvranakıvranaölüyorlar.

★

Birsiperparçasıiçinde,birden

karşımdaHimmelstoss'ugörüyorum.Aynıbarınaktabüzülmüş,duruyoruz.Herkesnefesinikesmiş,yanyanaduruyor;taarruzunbaşlamasınıbekliyor.

Çokheyecanlıolduğumhalde,siperdendışarıkoşarkenaklımdanşimşekgibibirdüşüncegeçiyor:Bakıyorum,Himmelstossyok.Derhaldönüpsipereatlıyorum,buluyorum

onu:Hafifbirkurşunsıyrığınıbahaneedipyaralıpozutakınmışköşededuruyor.Yüzüdayaktançıkmışgibi.Birkorkunöbetigeçirmekte;neolsaodahenüzyeniburada.Fakatgençyedeklerindışarıdaolupdaonunsiperdekalışı,beni"çılgınadöndürüyor.

“Dışarı!”diyebağırıyorum.Kımıldamıyor,dudakları,bıyığı

titriyor.“Dışarı!”diyetekrarlıyorum.Bacaklarınıtopluyor,duvara

yapışıyor,birköpekgibidişlerinigösteriyor.

Kolundantutuyor,çekipkaldırmakistiyorum.Cıyaklargibibağırıyor.Tepematıyor.Boynundan

yakalıyor,birçuvalgibisilkeliyorum;kafasısağasolasallanıyor;yüzünekarşıhaykırıyorum:“Rezilherif,dışarı!Köpoğlu,cellat,saklanıyorsunha?”Gözlericamgibioluyor;başınıduvaraçarpıyorum:“Seniöküz,seni!”Böğrünebirtekmeindiriyorum:“Senidomuzseni!”Başıönünesarkmış,siperdendışarıitiyorum.

Busıradabizimkilerdenbirpartidahahücumageçiyor,başlarındabirdeteğmenvar.Teğmen,bizigörüyor,sesleniyor:“İleri,ileri,katılın,katılın!”Benimyapamadığımıbusözleryapıyor,Himmelstoss,amirinsözünüdinliyor,uyanırgibibakınıyor,taarruzageçenlerekatılıyor.

Onunpeşindengidiyor,sıçradığınıgörüyorum.OşimdikışlameydanındakidemirgibiHimmelstoss'turyine.Teğmenibilegeçiyor,tailerdekoşuyor.

★

Yaylım,baraj,perdeateşleri;

mayınlar,gazlar,tanklar,makinelitüfekler,elbombaları.Kelimeler,kelimeler,fakatdünyanındehşetleriniiçlerinealankelimeler.

Yüzlerimizkabukbağlamış,zihnimizkurumuş,boşalmış;müthişyorgunuz;taarruzbaşlarkenbazılarınıdürtüşlemekgerekir,uyanıpkatılmalarıiçin,gözlerimiz

yanıyor,ellerimizlimelime,dizlerimizkanıyor,dirseklerimizyarabereiçinde.

Geçenler;haftamı,aymı,yılmı?Günlersadece.Bizvaktin,cançekişenlerinrenksizyüzlerindeyanımızdangeçipgittiğinigörüyoruz;biziçimizekaşıkkaşıkyiyecektıkıyor,bizkoşuyor,bizatıyor,bizvuruyor,bizöldürüyor,bizoradahurdayereseriliyoruz.Bizhalsiziz,körelmişiz;biziayaktatutansadece,bizdendahaperişanlarınbulunuşu;bizefaltaşıgibiaçılmışgözlerleTanrılarabakargibibakanların,hazanölümdenyakasınısıyıranlarınbulunuşu.

Oazıcıkdinlenmesaatlerinde

öğretiyoruzonlara:“Bak,şutenceregibişeyigörüyormusun?Birmayındıro,geliyor!Olduğunyerdekal;yuvarlanırgidero.Amaşöylegidersefırla,kaç!İnsanondankaçabilirpekala!”

Onlarınkulaklarınıoufakmermilerinsinsivınıltılarınaalıştırıyor,onlarabunlarısivrisinekvızıltısınabenzeyençıtırtılarındantanımayıöğretiyoruz;onlarabunların,sesleriçoköncedenduyulankocamermilerdendahatehlikeliolduğunuanlatıyoruz.Onlarauçaklardannasılkorunacaklarını,baskınkarşısındanasılölünumarasıyapılacağını,çarpmadanyanınsaniyeöncepatlamasıiçinelbombasının

nasılçekilmesigerektiğinigösteriyoruz.Onlarıtapalarımüsademelimermilerkarşısındakendilerinişimşekhızıylaçukurlaranasılatacaklarınıbelletiyor;birdemetbombailebirsiperinasıltoparlayıvereceklerini,düşmanbombalarıylabizimkilerarasındakiateşalmamüddetininfarkınıaçıklıyor,gazbombalarınınçıkardıklarısesedikkatleriniçekiyor,onlaraölümdenkurtulabilmeninpüfnoktalarınıgösteriyoruz.,

Onlardinliyorlar,pekidiyorlar;amayenibirtaarruzoldumu,heyecandanyinedeçoğunuyanlışyapıyorlar.

HaieWesthus'usırtıparamparça

götürdüler;hernefesalışındayaranıniçindendoğru,ciğerinininipkalktığıgörülüyordu.Elinisıkabildim.“Herşeybitti,Paul!”diyeinledi;duyduğuacınınşiddetindenkolunuısırıyordu.

Bizkafataslarınınçoğugitmişinsanlarınyaşadıklarınıgörüyoruz;ikiayağıdakopukaskerlerinkoştuklarınıgörüyoruz;kırık,çentikçentikkemikartıklarıüzerindeenyakınçukuradoğrusekiyorlar.Bironbaşışöyleböylebirkilometremesafeyiavuçlarıüzerindesüründü,paramparçadizlerinipeşisırasürüdü.Birbaşkasısargıyerinegidiyordu,kenetliellerindenbarsaklarısarkıyordu.Bizağızsız,altçenesiuçmuş,yüzügitmişadamlar

görüyoruz;boşanankanıdurdurmakiçinkolundakiatardamarıdişleriylesıkanbiriylekarşılaşıyoruz.Güneşdoğuyor,geceoluyor,mermilervınlıyor,hayatsonaeriyor.

İçindeolduğumuzdelikdeşiktoprakparçası,üstündüşmankuvvetlerineyinedebırakılmıyor.Ancakbirkaçyüzmetresinifedaettik.Amahermetreyebirölüdüşüyor.

★

Bizideğiştiriyorlar.Altımızda

tekerleklerdönüyor;uyuşmuşdikiliyor,“Dikkat,tel!”dendikçeçömeliyoruz.Bizburalaragelirkenmevsimyazdı,ağaçlaryeşildihenüz,

şimdisonbaharhalivar,gecepusluvenemli.Kamyonlarduruyor,yereatlıyoruz;karmakarışıkbiryığın,isimlerdenibaretbirkalıntı.Karanlıktasağlısolluadamlarduruyor;yüksekseslealay,bölüknumaralarınıokuyorlar.Herokuyuştaküçükbirparça;kirpasiçinde,solgunaskerlerden,perişan,ufakbirkısım,korkunçderecedeküçükbirkalıntı,esaskümedenayrılıyor,öneçıkıyor.

Derken,birisibizimbölüğünnumarasınısöylüyor.Sesbölükkomutanımızınsesi,demekyaşıyor,kolusargılariçinde.Onadoğrugidiyoruz;Kat'ıAlbert'itanıyorum;birsıraoluyor,dirsekdirseğegeliyor,

bakışıyoruz.Bölüknumaramızınbirdahave

birdahaokunduğunuişitiyoruz.Komutan,istediğikadarçağırsın;hastanelerden,mermiçukurlarından,sesiduyulmazki!

Tekrar:“İkincibölük,buraya!”Busefersesdahakısık:“İkinci

bölüktenbaşkakimseyokmu?”Komutansusuyor,sorarkensesi

birazdahakısılıyor:“Hepsibukadarmı?”Veemirveriyor:“Sağdansay!”

Sabahkurşunrenginde,bizburadangiderkenmevsimyazdıhenüz,vebizyüzellikişiydik.Şimdiüşüyoruz,sonbahar,yapraklarhışırdıyor,sesleryorgundökülüyor:“Bir...iki...üç...dört...”veotuzikide

duruyorses.Uzunbirsessizlikoluyor,sonrasessoruyor:“Başkakimseyokmu?”Vebekliyor,sonrahafifçesöylüyor:“Mangakolu!”Veseskesiliyorveancaktamamlayabilir:“İkincibölük...”Güçlükle:“İkincibölük...Adiadımmarş!”

Birerlekoldakısabirdizi,ağırağırsabahadoğruyürüyor.

Otuzikinefer.

VIIBiziherzamankindendaha

gerilereçektiler;birliğimizinyenibaştankurulmasıiçinbiracemieratdeposunagötürdüler.Bölüğümüze

yüzdenfazlaikmalerilazım.Şimdilikboşkaldıkçasağdasolda

dolaşıyoruz.İkigünsonraHimmelstossdabizegeliyor.Cephedenberiburnusürtülmüşartık.Barışmateklifediyor.Benhazırım;çünküonun,sırtıparçalanmışHaieWesthus'unasıltaşıdığınıgördüm.Üstelikartıkanlayışlıdakonuştuğuiçin,bizikantinedavetetmesinebiritirazımızolmuyor.Yalnız,Tjadenkuşkulu,kapalı.

FakatTjaden'indegönlüoluyor;çünküHimmelstossizinligidenaşçıyakendisininvekaletedeceğinisöylüyor.Delilolarakdaelimizebirkiloşekersıkıştırıyor,Tjaden’eayrıcaikiyüzelligramtereyağı.Hattabizi

ardardaüçgüniçinpatates,şalgamsoymayamutfağaaldırıyor.Mutfaktaönümüzekoyduğuyemek,mükemmelsubayyemeği.

Böylecebiraskeribahtiyaredecekikişeyedebirandakavuşuyoruz:İyiyemek,istirahat.Düşünülürseazbirşey.Dahabirikiseneönceayıplardık,kendimizi.Amaşimdimemnunuzadeta.Herşeyalışmayabakıyor,siperlerbile.

Herşeyigörünüştebukadarçabukunutmamızınsebebi,bualışkanlıktır.Dahaevvelsigünateşdünyasındaidik;bugünaptalcaşeyleryapıyor,dilenciliğeçıkıyoruz,yarınyinesiperleregideriz.Aslında,hiçbirşeyiunuttuğumuzyok.Bizhurda

harbteoldukçacephedegeçengünlerimiztaşgibiiçimizeçöküyor,çünkühemenhatırlanamayacakkadarağırbugünler.Hatırlamayakalksakezerlerbizi;ziraşukadarınıolsunanlamışbulunuyorum:İnsansinipkaldıkçadehşetetahammüleder,fakatdüşünmeyekalkıştımı,onuöldürürbudehşet.

İlerihatlaragidince,kurtuluşuntekçaresinibundabularaknasılhayvanlaşıyorsak,istirahateçekildiğimizzamanlardadaherşeyeboşverenşaklabanlar,lapacılarolupçıkıyoruz.Başkatürlüdeolamayızbiz;bubirmecburiyetadeta.Nepahasınaolursaolsun,yaşamakistiyoruz;buböyleolunca,kendimizi

barışzamanınısüsleyebilecek,amahurdayersizduygularaezdirmeyiz.Kemmerichöldü.HaieWesthuscançekişiyor;HansKramer'invücudunutamisabetkaydedenmermininsaçıldığıyerlerdentoplayıpbirarayagetirmekiçinkıyametgünündeçokzahmetçekecekler;Martens'inayaklarıyokartık;Mayeröldü,Marxöldü.Beyeröldü,Haemmerlingöldü;yüzyirmikişivücutlarındamermiyaralarıoradahurdayatıyor;pekmelunbirişbu;amaartıkbizenebundan,bizyaşıyoruz.Onlarıkurtarabilecekdurumdaolsaydık,bizölecekmişiz,aldırmaz,kurtarırdık;çünkügıkbiledemeyiz,işonakalırsa!Bizürkmenedirbilmeyiz

pek..Ölümdenkorkarızbelkiamabubaşkaşey,maddibirşey...

Fakatarkadaşlarımızöldüler;bizonlarayardımedemeyiz,onlarsükûnakavuştular..Kimbilir,bizimbaşımızanelergelecekdaha;olduğumuzyereçöküpuyumak,yahutnebulursakgövdeyeindirmek,içmek,tütünümüzütüttürmekistiyoruz;saatlerbomboşgeçmesindiye.Hayatkısadır.

★

Sırtımızıdönüncecephenin

dehşetikayboluyor,adi,rezilşakalarlayükleniyoruzcepheye.Birisiölecekolsa,büzüğünüsıktı,diyor;pek

çokşeydebuağzıkullanıyoruz.Bubiziçıldırmaktankoruyor;işibuyöndenaldıkçadayatabiliyoruz.

Amaunutmuyoruz!Yaylımateşlerdendönerdönmezbirliklerinşenliklertertibettikleri,gülüpeğlendiklerihakkındaharbgazetelerininyazdıkları;palavradır.Bizbunukeyfimizdenyapmıyoruz,eğlenmesekmahvolacağızdaondanyapıyoruz.Butaşkınlıkuzunzamansürüpgitmezzaten;neşemizaydanayaacılaşıyor.

Biliyorum;şimdiharbteolduğumuzmüddetçetaşgibiiçimizeoturanşey,harbtensonratekrarbaşkaldıracak,ölümkalımçatışmasıancakozamanbaşlayacaktır.

Cephedegeçengünler,haftalar,yıllartekrargeridönecekler,ölmüş,arkadaşlarımızozamandirilecekler,bizimleyürüyecekler,kafalarımızaozamandankdiyecektir,birgayemizolduğu.Budüşünceyleyürüyeceğiz,ölmüşarkadaşlarımızyanımızda,cephedegeçenyıllarardımızdayürüyeceğizkimekarşı?

★

Buralardabirzamanöncebir

cephetiyatrosuvarmış.Verilentemsillerdenkalmarenkliafişler,birtahtaperdeüzerindeyapışıkhala.Kropp'laben,gözlerimizidörtaçmış,buafişiseyrediyoruz.Halaböyle

şeylerinolabileceğiniaklımızalmıyor.Açıkrenkbiryazelbisesigiymiş,birkızresmi;belindekırmızırugankemer.Birelibirparmaklığadayalı,öbürelindehasırşapka.Ayaklarındabeyazçoraplar,yüksekökçeli,zarifatkılıbeyazayakkabılar.Kızınarkasındabirkaçdalgakıvrımıylamavideniz,yandaışıltılıbirkoy.Çokdagüzelbirkız,burnuince,dudaklarıkırmızı,bacaklarıuzun;tasavvuredilemeyecekkadartemiz,bakımlı.Herhaldegündeikikereyıkanır,tırnaklarınınarasındakirmiryokturhiç.Olsaolsahazanufakbirkumtanesi.

Kızınyanındabiradamduruyor;beyazpantolonlu,maviceketli;

başındagemicikasketi;amabizimbuadamabaktığımızyokpek.

Tahtaperdedekikızbirharikabizimiçin;dünyadaböyleşeylerdeolabileceğinitamamenunutmuşuz,şimdibilegözlerimizeinanamıyoruz.Yıllardırbunabenzerbirşeygörmedikşüphesiz.Bubiryanaferahlık,güzellik,bahtiyarlıknamınaenküçükbirşeygörmedik.İştebarış;barışbuolsagerek;bunuheyecanlahissediyoruz.

“Şuhafifayakkabılarabakhele!İnsanbunlarlayürüyüşyapsabirkilometrebilegidemez!”diyor,sonradabusözümüpekaptalcabuluyorum;böylebirresimkarşısındayürüyüşü

düşünmek,çoksaçmadoğrusu.“Kaçyaşındadersin?”diye

soruyorKropp.Tahminediyorum:“Olsaolsa,en

çokyirmiikidir,Albert.”“Ozamanbizdenyaşlıolur.

Onyedidenyukarıdeğildirbence.”Birürpertihissediyoruz.“Albert,

hanitamda..Nedersin?”Başınısallıyor:“Evdebenimde

beyazbirpantolonumvar.”“Beyazpantolon,”diyorum.“Ama

böylebirkız..“Birbirimizitepedentırnağa

süzüyoruz.Sırtımızdaolupolacağırengiatmış,yamalı,kirpasiçindebirerüniforma.Birmukayeseyapmakbileboşuna.

Bununiçin,tahtaperdeden,öncebeyazpantolonluadamıyırtıpkazıyor,kızızedelemeyelimdiyededikkatleyapıyoruzbuişi.Busayedegayeyeyaklaşıyoruzbiraz.SonraKroppbirtekliftebulunuyor:“Gidipşubitleribirtemizletsekmidersin?”

Benpektaraftardeğilim,çünküetüvünelbiselerezararıdokunuyor,bitlerseikisaatekalmadangelipyinebuluyorlarbizi.Amaikimizdetekrarresmedaldıktansonrabenbuteklifikabulediyor,hattadahadailerigidiyorum:“Birdenesek,temizbirgömlekdebuluruzbelki!”

Albertnedüşünüyorsadüşünüyor:“Dolakdahaiyi!”diyor.

“Belkidolakdabuluruz.Bir

arayalımhele.”FakattamosıradaLeerileTjaden

yanımızageliyor,afişigörüyorlar.Kaşlagözarasındakonuşmayabaldırbacakkarışıyor.BizimsınıftametresiolantekoğlandıLeer;ballandıraballandıraanlatırdıyaptıklarını.Resminkarşısındacoşuyor,başlıyoraçıksaçıkkonuşmaya;Tjadendeonaçanaktutuyor.

İğrendiğimizyokgerçi;askerdediğin,müstehcenhikayeleranlatır;amaşuandabizimhavamızagitmezbunlar.Bununiçinyançiziyor,içimizdezarifvemodaerkekeşyalarısatanbiryeregidergibibirhis,etüvodasınagidiyoruz.

★

Konakladığımızevlerkanala

yakın.Kanalınöteyakasındakavaklıklarlaçevrilidereciklervar;kanalınöteyakasındakadınlardavar.

Bizimbuyakadakievlerboşaltıldı.Karşıyakadaisehenüzoturanlarvar,aradabirgörüyoruz.

Akşamleyinsuyagirdik,yüzüyoruz.Kıyıdanüçkadıngidiyor.Yavaşyürüyorlar;ayaklarımızdayüzmedonlarımızyokamabaşlarınıöteyeçevirmiyorlar.

Leersesleniyor.Gülüyor,durupbiziseyrediyorlar.KırıkdökükbirFransızcaileonlaralafatıyoruz;aklımızanegelirseçabukçabuk,

karmakarışıksöylüyor,onlarınçekipgitmeleriniönlemekistiyoruz.Pekdefazlaahımşahınışeylerdeğiller,amaöyleleriniburadanerdenbulabiliriz!

Birtanesiuzunboylu,siyahsaçlı.Güldükçedişlerininışıldadığıgörülüyor.Hareketleriçabuk;etekliğibacaklarındagevşekçedalgalanıyor.Susoğuk,fakatbizadamakıllıkeyifliyiz;gitmesinlerdiyeilgileriniçekmeyeçabalıyoruz.Nüktelersavuruyoruz,cevapveriyorlar,anlamıyoruz;gülüyor,işaretlerediyoruz.Tjadendahaakıllı.Birkoşuevegidiyor,birtayınalıpgeliyor,tayınıgösteriyor.

Bu,bizebüyükbaşarısağlıyor.Kadınlarbaşlarınısallıyor,yanımıza

gelindiyeişaretediyorlar.Amagidemeyizki!Karşıkıyıyaçıkmakyasak.Köprübaşlarındanöbetçilervar.Vesikasızimkanıyok.Bununiçinsizbizegelindiyeişaretediyoruz;fakatbaşlarınıkaldırarakolmazdiyorlar,köprülerigösteriyorlar.Onlarıdabutarafabırakmazlar.

Geridönüyorlar,yavaşyavaşkanala,yukarıgidiyorlar,hepkıyıboyundan.Yüzerekonlarayolarkadaşlığıediyoruz.Birkaçyüzmetresonrayanasapıyor;ağaçların,çalılarınkenarındabirevigösteriyorlar.Leeroradamıoturuyorsunuz,diyesoruyor.

Gülüşüyorlar;evet,oradaoturuyorlarmış.

Sesleniyor,nöbetçilerbizigöremezoluncageleceğimizisöylüyoruz.Gece.Bugece.

Ellerinikaldırıyor,avuçlarınıbirleştiriyor,yüzleriniellerineyaslayarakgözleriniyumuyorlar.Anladılar.İnceuzunesmer,dansfigürleriyapıyor.Sarışınlarıcıvıldıyor:“Ekmek...İyi...”

Canlabaşlatasdikediyoruz,getireceğizdiye.Dahabaşkanicegüzelşeyler;gözlerimizidöndürüyor,ellerimizleişaretleryapıyoruz.Leer,“Birparçasucuk'uanlatmayaçalışırken,boğuluyorazdaha.Gerekirsebütünbirerzakambarınıvadedeceğizhani.Gidiyorlar,aradabaşlarınıçeviripbakıyorlar.

Bizimyakaya,kıyıyatırmanıyor,dediklerievegidipgitmediklerinedikkatediyoruz;olura,aldatırlarbizi.Sonrayüzerekgeridönüyoruz.

Vesikasızhiçkimseköprüdengeçemez;mademöyle,bizdekarşıyageceleyinyüzerekgideceğiz.Birtelaştıralıyorbizi,neyapsaknafile,biryerlerdeduramıyoruz.Kantinegidiyoruz,ardabiravepunçbulunur.

Punçiçiyoruz;olmadıkmaceralardandemvuruyoruz.Birbirimizinsöylediklerineinanıyor,dahabaskınlarınıuydurmakiçinsırabizegelsindiyesabırsızlanıyoruz.Ellerimizkımıldıyorboyuna;sayısızsigarafosurdatıyoruz.NedensonraKropphatırlatıyor:“Onlarabirkaçda

sigaragötürsekiyiolur.”Kalansigaralarıhemenkasketlerimizesokupkaldırıyoruz.

Hamelmalargibiyeşilgökyüzü.Bizdörtkişiyizamaancaküçümüzgidebiliriz;buyüzden,Tjaden’iatlatmamızlazım.Parayakıyıpyalpalamayabaşlayıncayakadaronarumvepunçiçiriyoruz.HavaiyicekararıncaTjadenortamızda,evimizegidiyoruz.İçimizmacerahevesiyledolu,yanıptutuşmaktayız.İnceuzunesmer,benimoluyor;aramızdakadınlarıpaylaşıyor,anlaşıyoruz.

Tjadenotşiltesininüzerinedevriliyor,horlamayabaşlıyor.Biranuyanıyor,öylekurnazcasırıtıyorki,bayağıkorkuyoruz;numarayaptı,

içirdiğimizpunçlarboşagittisanıyoruz.Sonratekrardevriliyor,uyumayadevamediyor..Üçümüzdebirertayınalıyor,gazetekağıtlarınasarıyoruz;sigaraları,ayrıcabuakşamverdikleribolporsiyonkaraciğerezmesisucuklarınıdabirerpaketyapıyoruz.Hediyelerfenadeğil.

Paketlerişimdilikçizmelerimizesokuyoruz;karşıkıyıdatellere,camkırıklarınabasabilirizdiyeçizmelerimizialacağıznasılolsa.Dahaönceyüzeceğimiziçin,elbiseyehacetyok.Havadazatenkaranlık,yoldauzakdeğil..

Çizmelerimizelimizde,yolaçıkıyoruz.Hemensuyadalıyor,

sırtüstüyüzüyor,içlerindeöteberi,çizmelerimizibaşımızınüstündetutuyoruz.

Karşıkıyıdadikkatleyukarıtırmanıyor,paketleriçıkarıyor,çizmelerimizigiyiyoruz.Paketlerikoltuğumuzasıkıştırıyoruz.Islak,çıplak,sadeceayaklarımızdaçizmeler,koşaradımgidiyoruz.Evihemenbuluyoruz.Çalılarınarasında,karanlık.Leerbirköketökezliyor,düşüyor,dirseğisıyrılıyor.

Pencerelerdepancurlarvar.Evinetrafınıkolaçanediyor,tahtaaralıklarındaniçerisinigörmeyeçalışıyoruz.Sonrasabırsızlanıyoruz.Kroppbirdentereddütediyor:“Yaiçerdebirbinbaşıvarsa?”

Leersırıtıyor:“Varsahemensıvışırız.Alaynumaralarımızıhurdanöğrenir,”diyor,kendikıçınabirşaplakatıyor.

Evinkapısıaçık.Çizmelerimizhafifgürültüçıkarıyor.içerdenbirkapıaçılıyor,dışarıışıksızıyor,birkadınürküpbağırıyor.“Pist,pist,camarade...bonami!”diyor,paketlerikaldırıpgöstererekonuyatıştırmıyaçalışıyoruz.

Öbürikikadındaortayaçıkıyorlar,kapıtamamenaçılıyor,ışıkvuruyoryüzümüze.Bizitanıyorlar,kılığımızabakıpüçüdebaşlıyorgülmeye.Kapıaralığındaeğilipbükülerekgülüyorlar.Nedekıvrakeğilişleri!

“Unmoment...”Çekiliyorlar,bizegiymemiziçinöteberiatıyorlar,olurolmazsarınıyoruz.Şimdiartıkiçerigirebiliriz.Odadabirküçüklambayanıyor,sıcakiçersihafifçeparfümkokuyor.Paketlerimiziaçıyor,uzatıyoruz.Gözleriparlıyor,açolduklarıbelli.Sonrahepimizdehafifbirsıkılma.Leerişaretleyemekyemelerinisöylüyor.Tekrarbircanlılıkbaşlıyor;tabak,bıçakgetiriyor,yiyeceklerinbaşınaçöküyorlar.Kestiklerihersucukdiliminiyemedenöncebirkerehavayakaldırıyor,hayranhayranseyrediyorlar.

Bizisözyağmurunatutuyorlar;çoğunuanlamıyoramabunların

dostçasözlerolduğunuhissediyoruz.Bizlerdepekgençgörünüyoruzherhalde;inceuzunesmer,saçlarımıokşuyor;bütünFransızkadınlarınınsöylediklerinisöylüyor:“Laguerre...grandmalheur...pauvresgarçons...“

Kolunututuyor,dudaklarımıavucunadeğdiriyorum.Parmaklanyüzümükapatıyor.Hemenüzerimdetahrikedicigözleri,derisininyumuşakesmerliği,kızıldudaklar.Ağız,anlamadığımsözlersöylüyor.Gözleridetamanlayamıyorum;burayagelirkenumduğumuzdanfazlasınısöylüyorbugözler.

Yandaodalarvar.GiderkenLeerilişiyorgözüme,sarışınasarılmış,senlibenli.Ozatenbuişlerin

ustasıdır.Amaben:benuzak,hafifzorlubirşeyekaptırmışımkendimi,onateslimolmuşum.Arzularımözleyişvegömülüştenibaretgaripbirkarışım.Başımdönüyor,tutunabilecekhiçbirşeyyokhurda.Çizmelerimizikapınındışındabıraktık,bizeonlarınyerineterlikverdiler.Bendebiraskerinemniyetvepervasızlığınıgeriçağıracakhiçbirşeyyokşimdi.Nesilah,nepalaska,neüniforma,nekasket.Bırakıyorumbilinmezekendimi,kaderimi;çünkünedeolsakorkuyorumbiraz.

İnceuzunesmer,düşünceyedaldığızamanlar,kaşlarımoynatıyor;amakonuşurkenhareketsizbukaşlar.

Bazendasestambirkelimeolmuyor,boğulupkalıyor,yahutyarıdakesilmiş,aşıpgidiyorbeni;biryay,birkavis,birkuyrukluyıldız.Benbunlardanneanlarım,benbunlarınebilirim?Azbuçukkavradığımbuyabancıdilinkelimeleribeniuyuşturuyor,birsessizliğegömüyor;odaesmerveyarıışıkta,busessizlikiçindeeriyipsiliniyor,yalnızüzerimdekiyüzyaşıyor,yalnızoseçik.

Birinsanyüzüneçokcepheli;dahabirsaatönceyabancıydı,şimdimuhabbetlereeğilmiş.Bumuhabbetinkaynağıbuyüzdeğil;oyüzdehepbirdenparıldayangece,dünya,kan.Odadakieşyalarbu

muhabbetteeriyor,değişiyor,bambaşkakılıklaragiriyorlar;lambanınışığıüzerinedüştükçe,serin,esmerelüzerindegezindikçederim,bendebirhürmethissiyaratıyoradeta...

Bütünbunlar;gitmemizeizinverilen,kapısındakuyrukolupbeklediğimizoeratamahsusgenelevlerdekindennekadarfarklı!Oevleridüşünmekistemiyorum;amaisteristemezaklımageliyor,korkuyorum;oevlerinhatırasındaninsanhiçbirzamankurtulamazbelkide.

Derken,inceuzunesmerindudaklarınıhissediyor,odudaklaradoğruuzanıyorum;gözlerimikapıyor,böyleceherşeyisöndürmüşolmakharbi,dehşeti,adiliği,sonragençvebahtiyaryenidenuyanmakistiyorum.Afiştekikızınresminidüşünüyor,biranhayatımınbukızaerişmeyebağlıolduğunusanıyorum.Benisarankollaradahaderindensokuluyorum,belkibirmucizeolur..

Dahasonra,bilmiyorumnasıl,yinebirarayageliyoruz.Leer,demirgibi.Gayetsamimivedalaşıyor,çizmelerimizigiyiyoruz.Gecehavası,sıcakvücutlarımızıserinletiyor.Kavaklarkaranlığaboyvermiş,hışırdıyorlar.Gökte,kanalsularında

ayvar;koşmuyor,yanyanayavaşyavaşyürüyoruz.

“Birtayınadeğdi!”diyorLeer.Konuşmakcanımistemiyor,

neşesizimhatta.Derken,birayaksesiişitiyor,bir

çalılığıngerisinebüzülüyoruz.Adımlaryaklaşıyor,tambizim

hizamızda.Çıplakbiraskergörüyoruz;çizmeli,tıpkıbizimgibi,koltuğundabirpaket,koşaradımgidiyor.Tamyollagidenasker,Tjaden.Gözdenkayboldubile.

Gülüyoruz.Yarınbasacakkalayı.Kimseyegörünmedenot

şiltelerimizedönüyoruz.

★

Kalemodasınaçağrılıyorum.

Bölükkomutanıizinkağıdını,trenbiletiniveriyor,iyiyolculuklardiliyor.İznimnekadar,diyebakıyorum.Onyedigün...İkihaftasıizin,üçgünüdegidişdönüş.Pekaz.Yoliçinbeşgünverilemez"mi,diyesoruyorum.Bertinck,izinkağıdımabakmamıişaretediyor.Hemencepheyedönmeyeceğimiozamangörüyorum.İznimibitirdiktensonraordugaha,kursagideceğim.

Ötekilerimreniyorlarbana.Kat,kaytarmanınyollarınıöğretiyor.“Açıkgözsenordugahtakalırsın!”diyor.

Birhaftasonragitseydimdaha

memnunolurdum;çünkübizimarkadaşlardahabirhaftaburadalar;iyiydideburası.

Tabii,kantindeiçkiısmarlamanılazım.Hepimizkafalarıbiraztütsülüyoruz.Üzerimebirmahzunlukçöküyor,altıhafta,buralardanuzaktakalacağım;şüphesizbirdevletkuşubu,amayadöndüğümzaman?Hepsiniyineburadabulacakmıyım?HaieileKemmerichçoktanöldüler,bile.Şimdiacabakimdesıra?

İçiyoruz;hepsinetekertekerbakıyorum.Albertyanımaoturmuş,sigarasınıtüttürüyor,keyfiyerinde;bizonunlaherzamanberaberdik.KarşımdaKat,düşükomuzları,genişbaşparmakları,sakinsesiyle

çömelmiş,oturuyor.Dişlerifırlak,kahkahalarıyaygaracıMüller.GözlerifaregözlerinebenzeyenTjaden.Sakalkoyvermiş,kırkındagözükenLeer.

Başlarımızınüzerindehalkahalkakoyubirduman.Tütünsüzaskermiolur!Kantinbirsığınaktır,biraiçkidendeyukardabirşey;bacaklarımızıçekinmedenyayıpgerinebileceğimizinişareti.Bizdeöyleyaptık,uzattıkbacaklarımızı;sağasolatükürükatıyoruz,adetbudurdiye.Yarınsabahyolaçıkacakbirkimseyeöylegaripgeliyorkibunlar!

Gece,kanalınkarşıyakasınatekrargidiyoruz.İnceuzunesmeregideceğimi,dönüşümdedeburalarda

olmayacağımızı,yanibirbirimizibirdahagöremeyeceğimizisöylerken,korkuyorumadeta.Amaobaşınısallıyor,pekaldırmıyorbuna.Buhalineöncemanaveremiyor,sonrasonraanlıyorum.Leer'inhakkıvar:Cepheyegitseydimbenyineo,“Pauvregarçon”olurdum.Amaiznegidince..bunutaktıklarıyok,buönemlideğilöyle.Başlarınaçalsınlarmırıltılarınıda,dırıltılarınıda!Mucizeyeinanırsın,iştayınadayanır.

Ertesisabahüzerimdekilerietüvesoktuktansonra,sahratreninegidiyorum.Albert'leKatbeniuğurluyorlar.Duraktatreninhareketinedahabirikisaatolduğunuöğreniyoruz.İkisinindevazifeye

dönmesilazım.Vedalaşıyoruz^“Hoşçakal,Kat;hoşçakal,Albert.”Gidiyorlar,birikielsallıyorlar,

gitgideküçülüyorlar.Heradımlarını,herhareketleriniavucumuniçigibibilirim;çokuzaklardabileolsalar,adımlarından,hareketlerindentanırımonları.Derken,gözdensiliniyorlar.

Arkaçantamınüzerineoturupbekliyorum.

Birdençılgıncabirsabırsızlıksarıyorbeni;hemengideyimistiyorum.

★

Bazıistasyonlardayatıyor,bazı

çorbakazanlarıönündeduruyor,bazıtahtalaraçömeliyorum.Sonraarazisıkıcıürkütücü,bildiğimgibiuzayıpgidiyor.Duvarlarıbölmebölme,badanalıevleri,samandamlarınıbaşlarınakasketlergibiçekmişköyle;eğikışıktasedeflergibiparıldayanbuğdaytarlaları,meyvabahçeleri,samanlıklar,yaşlııhlamurlar;akşamhaliyle,trenpencerelerindenkayıpgidiyorlar.

İstasyonisimleri,kalbimititretenbirermanaoluyorlar.Trenpofurdayarakkoşuyor;camınkenarındaduruyor,pervazayaslanıyorum.Gençliğimin"sınırlarıbuisimler.

Düzçayırlar,tarlalar,çiftlikler;

göğünönündetekkoşulubiraraba,ufkaparalel,birbaşınagidiyor.Önündeköylülerinbekleştiğibirkorkuluk,elsallayankızlar,trenyolundaoynaşanoğlanlar,içerleredoğrugidenyollar;dümdüz,topsuz,tüfeksizyollar.

Vakitakşam;trenpofurdamasabenhaykıracağım.Ovaaçılıyor;genişliyor,hafifmavilikte,uzaklardatepelerinkenarçizgileribelirmeyebaşlıyor.Dolbentepesininbukarakteristikhatlarınıtanıyorum.Butestereağzıkenarlar,ormanzirvesininbittiğiyerdebirdenkesiliyorlar.Şehirbunlarınarkasında.

Altınkızılıbirışıkakıyordünyaya;trenbirdönemeçtentakırtılarla

geçiyor,sonrabirvirajdahaiştebirhayalgibisilik,loşkavaklar;uzakta,uzunbirdizihalindesıralanmış,gölge,ışıkveözlemyapılıkavaklar.

Onlarlabirliktetarlalardadönüyor,trenkavaklarınetrafınıdolanıyor,mesafeazalıyor,birblokhalinegeliyorlar.Biranyalnızbirtanesinigörüyorum,sonraenöndekininpeşindenötekilerdebirbirmeydanaçıkıyorlar.Uzunzamangöğünaltındayineyapayalnızkalıyor,derkenilkevlerleberabergörünmezoluyorlar.

Biryayageçidi.Pencerekenarındanayrılamıyorum.Başkalarıeşyalarınıtoplayıpinmeyehazırlanıyorlar.Kendikendime,

geçtiğimizcaddeninadınısöylüyorum:BremerStrasse...BremerStrasse...

Altındabisikletler,arabalar,insanlar.Gribirsokak,gribirtünel.Butünelbeniannemmişgibiheyecanlandırıyor.

Sonratrenduruyor,istasyongürültü,seslenişvelevhadolu.Arkaçantamısırtlıyor,kancalarıtakıyorum,tüfeğimielimealıpbasamaklardaniniyorum.

Perondaetrafımabakınıyorum;hızlıhızlıgeçipgideninsanlardanhiçbirinitanımıyorum.Birkızılhaçhemşiresibanaiçecekbirşeyleruzatıyor;istemiyorum;yüzümebakarak,yaptığıişinönemine

inanmış,aptalcagülümsüyor:“Bakınbenbiraskerekahveveriyorum!”Bana,“arkadaş”diyor,birbueksikti.

Dışarda,istasyonunönünde,caddeninyanındadereçağıldıyor,değirmenköprüsününbentlerindenbeyazbeyazşırıldıyor.Köprününyanındadörteskibekçikulesi;onunönündealacalı,kocaıhlamur,ıhlamurungerisindeakşam.

Birburadaotururdukçokzaman,ogünlergeçmiştekalalıhanidir;bizbuköprüdengeçerdik;bubirikmişsuyunserin,çürüksükokusunuteneffüsederdik;bentlerinbuyanındakidurgunakışaeğilir,köprüayaklarındakisarmaşıkbitkilere,yosunlarabakardık.Sıcakgünlerde

bentlerinöbürtarafındadurur,fışırdayanköpükleredalargider,öğretmenlerimizdenkonuşurduk.

Sağasolabakınarakköprüyügeçiyorum;sudayineoeskiyosunlar,ışıltılıkemerlergibisalkımsalkım.Kulebinasındaütücükadınlar,eskisigibikollarısıvalı,beyazçamaşırlarınönündeler,ütülerinkızgınlığıaçıkpencerelerdendışarıvuruyor.Darsokaktaköpeklerkoşuşuyor;evlerinkapılarıönündeinsanlardurmuş,kirpasiçinde,yükleraltındagidenbanabakıyorlar.

Şutatlıcıdadondurmayerdik,sigaraiçmeyioradaöğrendik.Yanımdankayıpgidenşusokaktakibütünbinalarıtanıyorum;bakkal,

eczane,fırın.Derkentokmağıaşınmış,kahverengikapınınönündeyim;elimağırlaşıyor.Kapıyıaçıyorum.İçerdenvurangaripbirserinlik,gözlerimikamaştırıyor.

Çizmeleriminaltındamerdivengıcırdıyor.Yukardabirkapıaçılıyor,birisitırabzandaneğiliyor..Açılanmutfakkapısı,içerdepatatesomletikızarıyor,kokusubütüneveyayılmışöyleya,bugüncumartesi.Eğilipaşağıbakanablamolacak.Biranutanıyor,başımıönümeeğiyorum,sonramiğferimiçıkarıpyukarıbakıyorum.Evetablam.

“Paul!“diyebağırıyor.“Paul...!“Başımısallıyorumarkaçantam

tırabzanaçarpıyor,tüfeğimbirden

ağırlaşıyorelimde.Hızlabirkapıaçıyor,sesleniyor:

“Anne,anne,Paulgeldi.”Yürüyemiyorum.Anne,anne,Paul

geldi.Duvaradayanıyor;miğferime,

tüfeğimesarılıyorum.Sımsıkıtutuyorumbunları,amaartıkbiradımbileatamıyorum.Basamaklargözlerimdensiliniyor,dipçiğiayaklarımavuruyor,öfkeyledişlerimisıkıyorum.Fakatablamınsöylediğibuteksözkarşısındahiçbirşeyyapamadanduruyorum.Olancakuvvetimlekendimigülümsemeye,konuşmayazorluyorum,amateksözsöyleyemiyor,merdivendebedbaht,perişan,korkunçbirkrampgeçirerek

öyleceduruyorum.Yanaklarımdanaşağıgözyaşlarımakıyoryalnız.

Ablamgeliyor,soruyor:“Neyinvar?”

Ozamankendimizorlatoparlıyor,sendeleyerekyukarkisofayaçıkıyorum.Tüfeğimibirköşeyedayıyor,arkaçantamıduvarayaslıyor,miğferimiüzerinekoyuyorum.Üzerimdekiöteberiylepalaskamıdaçıkarıyorum.Sonraöfkelibirsesle:“Hadidurma,birmendilverbana!”diyorum.

Ablamdolaptanbirmendilveriyor,yüzümüsiliyorum.Başımınüzerindeduvardabircamkutuasılı;eskidentopladığımrenklikelebeklervariçinde.

Birdenanneminsesiniişitiyorum.Yatakodasındangeliyorbuses.

“Yattımı?”diyesoruyorum.“Hasta!”diyecevapveriyorablam.İçerigiriyor,elimiuzatıyor,

mümkünmertebesakinolmıyaçalışarak:“Bengeldim,anne!”diyorum.

Yarıkaranlıktasessizyatıyor.Sonraürkekçesoruyor,bakışlarınınüzerimdegezindiğinihissediyorum:“Yaralımısın?”

“Hayır,izinligeldim.”Annemçoksolgun.Işığı

yakmaktançekiniyorum.“Bendetutmuş,ağlıyorum,”diyor,“sevineceğimyerde.”

“Hastamısın,anne?”diyesoruyorum.

“Bugünbirazkalkarım,”diyor;kızartmayanmasındiyeikidebirmutfağakoşanablamadönüyor:“Mersinreçelinideaç!”diyor.“Severdin,değilmi?”diyesoruyorbanada.

“Evet,anne,çoktanberiyemedim.”

“Geleceğinibilmişizgibi!”diyegülüyorablam.“Tamdasevdiğinyemekvar.Patatesomleti,hemdereçelli.”

“Öyleyabugüncumartesi.”diyorum.

“Yanımaotur!”diyorannem.Yüzümebakıyor.Elleri

benimkilerinyanındabeyaz,hasta,incecik.Pekazkonuşuyoruz;hiçbirşeysormadığıiçinderinbirminnetduyuyorumonakarşı.Hemnesöyleyebilirim:Olanoldu,sağsalimdöndümşimdionunyanındayım.Ablamdamutfakta,akşamyemeğinihazırlıyor,şarkıdasöylüyorüstelik.'“Yavrum,evladım!”diyorannem,hafifsesle.

Bizaileiçindeöylefazlaşefkatealışıkdeğiliz.dir.Derdigünüçalışmak,çileçekmekolanfakirlerdegörülmezböyleşeyler.Onlarşefkatiöyleanlamazlar,hembildikleribirşeyiikidebiraçığavurmaktanhoşlanmazonlar.Anneminbanayavrum,evladım,demesi,birbaşka

kadınınsevgisindenneleryapacağınıbilmemesineeşittir.BuevdeaylardırsadecebirbardaklıkMersinreçelibulunduğunu,anneminonubanasakladığınıgayetiyibiliyorum:Şuşimdiverdiğibayatkekleriçindeaynışey.Herhaldeiyibirtesadüfoldu,birkaçkekgeçtieline,onlarıdakaldırdı,benimiçinbirkenarakoydu.

Yatağınınkenarındaoturuyorum;pencereden,doğru,karşıdakigazinobahçesininkestaneleri,kahverengivesarıışıldıyorlar.Yavaşçanefesalıyor,düşünüyorum:Evindesin,evindesin!Fakatbirürkeklikvarüzerimde,ondankurtulamıyorum,yadırgıyorumhenüz.İşteannem,işte

ablam,iştekelebekkutum,mahunpiyano..Amabentamhurdadeğilimhenüz.Aradabirperdevar,biradımlıkmesafevar.Bununiçingidiyor,arkaçantamıalıpyatağınyanınagetiriyor,kıtadangetirdiğimöteberiyiortayadöküyorum:Kat'ınbuluverdiğibirbütünHollandapeyniriikitayın,yarımkilokadartereyağı,ikikutuciğersucuğu,yarımkilodomuzyağı,birküçüktorbapirinç.

“İşinizeyararherhalde..”Başlarınısallıyorlar.“Burada

yiyecekvaziyetifenadır,değilmi?”diyesoruyorum.

“Evet,darlıkvar.Sizoradabuluyormuydunuzbari?”

Gülümsüyor,getirdiklerimigösteriyorum.

“Herzamanböyleboldeğiltabii.Eh,şöyleböyle!”

Erna,erzaklarıgötürüyor.Annembirdenelimikavrıyor,kısıkbirseslesoruyor:“Oralarçokmufena,Paul?”

Anne,bensananecevapvereyim?Senbunuanlamayacak,aslakavramayacaksın.Hemdoğrudadeğilseninbunuanlaman.

Başımısallıyor:“Yok,anne!”diyorum.“0kadarfenadeğil.Birsürüarkadaşlarımızvar;fazlasıkılmıyoruz.”

“Evet,amageçenlerdeHeinrichBredemeyergelmişti,oanlattı,şimdilerdepekkorkunçmuşoraları;

gazvarmış,dahabirçokşeylervarmış.”

Busözleribenimannemsöylüyor.Gazvedahabirçokşeyler!diyor.Annemsöylediğişeyleribilmiyor,benimiçintasalanıyorsade.Ona,birseferinde,üçdüşmansiperigördüğümüzü;içindekileri,nehaldelerseöyle,inmeinmişgibitaşkesilmişbulduğumuzumuanlatayım?Göğüssiperlerinde,barınaklarda,bulunduklarıyerde,yüzlerimosmorölüpkalıvermişolduklarınımı?

“Amanannenelerdesöylüyorlar!”diyecevapveriyorum.“Bredemeyer,kendindenuydurmuşbunları.İştegörüyorsun,sapasağlamım.”

Annemintitreküzüntüsünügörünceeskisükûnetimetekrarkavuşuyorum.Şimdiartıkgezinebiliyor,konuşabiliyor,sorulanlaracevapverebiliyorum;dünyalastikgibiyumuşayacakda,damarlarımkavgibiçürüyecekdebirdenduvaradayanmayamecburkalacağımkorkusuyokartık.

Annemyataktankalkmakistiyor;okalkıncayakadarmutfağaablamagidiyor,soruyorum:“Anneminnesivar?”

Ablamomuzlarınıkaldırıyor:“Birkaçaydırhasta,yatıyor,sanayazdırtmadı.Birkaçdoktoragösterdik.Birisikansergaliba,dedi.”

★

İznimikaydettirmeyeaskerlik

şubesinegidiyorum.Sokaklarıyavaşadımlarlageçiyorum.Oradahurda,şubu,banabazışeylersoruyorlar.Fazladurmuyor,çokkonuşmakistemiyorum.

Kışladandönerkenbirisi,yüksekseslebeniçağırıyor.Dalmış.gitmiş,dönüpbakıyor,karşımdabirbinbaşıgörüyorum.Paylıyorbeni:“Sizselamvermesinibilmezmisiniz?”

“Affedersiniz,binbaşım!”diyorum,şaşırmış.“Görmedim.”

Sesinidahadayükseltiyor:“Sizterbiyelikonuşmasınıdabilmezmisiniz?”

Şeytan,indirsuratınabirtane,diyor;amakendimitutuyorum;iznimgerialınırçünkü.Selamvaziyetinegeçiyor:“Görmedim,Binbaşım!”diyorum.

“Ohaldelütfengözünüzüdörtaçınız!”diyesoluyor.“Nedirsizinisminiz?”

Söylüyorum.Şişkin,kırmızıyüzühalaöfke

içinde.“Kıtanız?”Talimnameyeuygunolarak

bildiriyorum.Halasonunugetirmiyor.

“Bulunduğunuzyer?”Fakatyeterartık;söylüyorum:“LangemarckBixchootearası.”

“Nasıl?”diyesoruyor,afallamış.Kendisinebirsaatönceizinli

geldiğimiaçıklıyor,artıkçekergiderdiyedüşünüyorum.Yanılmışım,hattadahadaköpürüyor:“Cepheadetlerinihurdadadevamettirmekişinizegeliyorgaliba.Yoköyleşey!Burada,çokşükür,disiplinvar.”

Emrediyor:“Yirmiadımgeriye,marş,marş!”

Boğukbirhınççöküyoryüreğime.Amaonakarşıbirşeyyapamamki;istesebeniderhaltevkifettirir.Geriyefırlıyor,sonrayineonadoğruilerliyor,altımetrekalaçakıgibiselamvaziyetinegeçiyor,binbaşıyıancakaltımetregeçinceelimiaşağıindiriyorum.

Benitekrarçağırıyor;gönlümüalırcasına,kusurumubudefalıkaffettiğinihatırlatıyor.Selamdurarakminnettarlığımıgösteriyorum.“Haydiyallah!”diyeemrediyor.Topukvurupgeridönüyor,gidiyorum.

Buhadise,akşamımızehirediyor.Kendimieveatıyor,üniformayıçıkarıpbirköşeyefırlatıyorum;çıkaracaktımzaten.Dolaptansivilelbisemiçıkarıyor,onugiyiyorum.

Yadırgıyorumbuelbiseyi.Enikonukısalmış,daralmış,askerdeboyatmışım.Yakada,kravatdazorlukçıkarıyorbana;sonundakravatımıablambağlıyor.Nehafifbuelbise;insanyalnızdongömlek

giymişgibioluyor.Aynadakendimebakıyorum.

Tuhafımagidiyorbugörünüş.Güneşteyanmış,epeyboyatmış,bulûğçağlarındabiroğlan,şaşkın,beniseyrediyor.

Annem,sivilgiyindiğimiçinmemnun;bukılıklaonadahayakınım.Amababamüniformalıolayım,beniaskerkıyafetimleahbaplarınagötürsünistiyor.

Amabenistemiyorum.

★

Sessizcebiryerdeoturmakne

güzelşey;meselagazinoda,gülleattıklarıyerinyanında,kestane

ağaçlarınakarşı.Masaya,yereyapraklardüşüyortektük,ilkyapraklar.Önümdebirbardakbira;içkiiçmeyiaskerlikteöğrendim.Bardakyarılanmış;serin,hoşbiradanönümdedahabirkaççekimlikvarşuhalde;istersembirikincisini,birüçüncüsünüdegetirtebilirim.Buradaneyoklamavar,nebombardıman.Gazinocununçocuklarıgülleyuvarlıyorlar;köpek,başıdizimedayalıduruyor.Gökmavi;kestaneağaçlarınınyapraklarıarasındanMargaretkilisesininyeşilkulesiyükseliyor.

Ala,hoşumagidiyor.Amainsanlardanbaşalamıyorumki!Sorusormayanbirivarsaodaannem.

Fakatbabamöyledeğil.Cephedeolupbitenlerianlatayımistiyor;buhemduygulandırıyorbeni,hemdesaçmabuluyorum.Babamlaartıkalışverişimizkalmadıgibibirşey.Boyunabirşeylerdinlesinistiyor.Böyleşeylerinanlatılmayagelmeyeceğinibilmiyor,farkındayım;hatırınıhoşetmekistiyorumgerçi,amabunlarısözhalinesokmaktehlikelibenimiçin.Anlatmayakalkışırsamdevleşmelerinden,başaçıkılamazhalegelmelerindenkorkuyorum.Cephedeolupbitenleribizdeaçıksaçıkbilseydikhalimizniceolurdu!

Buyüzdenonabazıeğlenceliolaylarıanlatmaklayetiniyorum.Ama

babamsüngüsüngüyeçarpışıpçarpışmadığımızısoruyor.Hayır,diyorum;kalkıpgezmeyeçıkıyorum.

Fakathiçbirşeyihalletmiyorbu.Caddedebirkaçkere,tramvaylarıntekerlekgıcırtılarınıuğuldayanmermilerzannedipirkiliyorum;derkenbirisiomzumadokunuyor.Almancaöğretmenim!Beyliksorularaboğuyorbeni:“Ee,cephenealemde?Müthiştirmüthiş,değilmi?Eh,korkunçamadayanmamızlazım.Hemsonraoradasizeiyibakıyorlarmışhiçdeğilse,öyleduydum.Siziiyigördüm;Paul,demirgibisiniz.Buralardadurumkötüşüphesiz,tabiibirşey;malûm,eniyişeylerdaimaaskerlerimizindir.”

Beni,peşisırasürüyüpbirgazinoyagötürüyor.İzzetikramlakarşılanıyorum,birmüdüreliniuzatıyor:“Yaa,demekcephedengeliyorsunuz.Moralnasılorada?Mükemmeldir,mükemmel,değilmi?”

“Herkesevinedönmekistiyor.”diyorum.

Gürültülübirkahkahaatıyor:“Tamam!AmaönceFransızlarınhakkındangelinde!Sigaraiçermisiniz?Birtaneyakınhele!Garson,bizimgençaskeredebirbiragetir!”

Neçare,sigarayıalmışbulunuyorum,oturmamlazım.İkramınbinibirpara,bunadiyecekyok.Amabenyinedesıkılıyor,sigarayımümkünmertebeçabuk

içiyorum.Birşeyleryapmışolmakiçinbardağıbirdikişteboşaltıyorum.Hemenbirikincisiniısmarlıyorlar;biraskerenelerborçluolduğunubiliyormillet.Yurdanerelerinieklememizgerektiğinikonuşuyorlar.Demirkösteklimüdür:“Bilhassa”diyor,“Belçikanıntamamı,Fransanınkömürbölgeleri,Rusyanınbüyükbirkısmı!”Buralarınınedenalmamızicabettiğihakkındaincedeninceyesebeplergösteriyor,düşmanlarımızrazıolanakadardiretmemiziistiyor.SonraFransayınerdenyarıpgirmeklazım,onuaçıklamıyagirişiyor;aradabanadönüyor:“Nebitmez,mevzimuharebesidirbusizinki!”diyor.“Birazdavranınyahu,temizleyin

herifleri,ondansonragelsinbarış!”“Bizekalırsacepheyiyarmak

imkansız!”diyecevapveriyorum.“Karşıtarafınyedekkuvvetleripekçok,hemsonraharb,sizindüşündüğünüzgibideğil,bambaşkabirşey.”

Üstünbirtavırlareddediyor,benimbuişlerdenhiçanlamadığımıispatakalkıyor:“Teferruatbakımından,şüphesiz!”diyor.“Amaişbütünde!İştesizbubabdahükümveremezsiniz.Sizsadecebulunduğunuzbölgeyigörür,bununiçindemeseleyitoptanmütalaaedemezsiniz.Sizvazifeniziyapıyorsunuz,hayatınızıkoyuyorsunuzortayaenyüce

şereflerelayıkbirşeybuhepinizedemirhaçnişanıvermeliler;amaherşeydenönceFlandre'dacepheyiyarmak,düşmanıyukardantoparlamaklazım.”

Soluyor,sakalınısıvazlıyor:“Yukardanaş&ğıtamamentoparlamaklazım.SonradavereliniParis!“

Benonunbuişinesandığınıbilmekistiyor,üçüncübardağıdaboşaltıyorum.Hemenyenisinigetirtiyor.

Amabenkalkıyorum.Cebimebirkaçsigaradahasokuşturuyor,sırtımadostçavurarakbeniazadediyor:“Hadi,hayırlısı!Yakındaesaslıişlerdegördüğünüzüduyarız

inşallah.”

★

Beniznibaşkatürlü

düşünmüştüm.Biryılönceböyledeğildinitekim.Galibaogünbugünbendeğiştim.Ozamanlaşimdiarasındauçurumvar.Benozamanlarharbitanımamıştımdaha;sakinbölgelerdebulunuyorduk.Farkındaolmadanyıprandığımıbugünanlıyorum.Burayaalışamıyorumbirtürlü;yabancıbiralem.Kimibirşeylersoruyor,kimisidehiçbirşeysormuyor;sormamaklaövündüklerideyüzlerindenokunuyor.Hattabukonularınkonuşulamayacağını

bildiklerinigösterentavırlarlasöylüyorlardabunu;bundangururduyuyorlar.

Yalnızkaldığımzamanlarpekmemnunum;benikimserahatsızetmiyor.Çünküherkesinağzındaaynıtemcitpilavı:Durumiyi,durumfena;kiminegöreöyle,kiminegöreböyle.Sonradahemenkendihayatlarınıilgilendirenkonularageçiveriyorlar.Bendeeskidenonlargibiydimşüphesiz,amaşimdiöyledüşünmüyorum.

Çokkonuşuyorlar,endişeleri,gayeleri,arzularıvar;benbunlarıonlargibianlamıyorum.Bazenonlardanbiriylegazinonunküçükbahçesindeoturuyor,onaanlatmaya

çalışıyorum:İşteherşeyinbaşı,böylesessizceoturmak.Anlıyorlartabii,haklısındiyorlar,onlardaböyledüşünüyorlar,amayalnızlafta,sadecelafta.Hissediyorlarbunu,amahepyarıyarıya;öbürbenlikleribaşkaşeylerlemeşgul;ikiyebölünmüşler,hiçbirininbuişibütünmevcudiyetiyleduyduğuyok;nitekimbendedüşüncelerimitamolaraksöyleyemiyorum.

Onlarıöyleodalarında,bürolarında,işleribaşındagördükçeönünegeçilemezbirduyguyakapılıyor,bendeonlargibiolmak,harbiunutmakistiyorum;amabirhisbenigeriçekiyor,ufuklarıöyledarki!Budarlıkbirhayatınasıldoldurur,

insanınbudarlığıparçalamasılazım.Şimdicephedemermiçukurlarıüzerindemermilervızıldar,ışıtmafişeklerigöklereyükselir,çadırbezlerindeyaralılargerilereçekilir,arkadaşlarsiperlerebüzülürkenhurdaböylemiolmalıydı?Buradakilerbambaşkainsanlar;doğrudürüstanlayamadığım,kıskandığım,nefretettiğiminsanlar.BenKat'ı,Albert'i,Müller'i,Tjaden'idüşünmeliyim;şimdineyapıyorlaracaba?Yakantindeoturuyor,yadayüzüyorlar..Yakındırtekrarcepheyegitmeleri.

★

Odamdamasanınarkasındakahverengi,meşinbirkoltukvar.Bukoltuğaoturuyorum.

Duvarlardavaktiyledergilerdenkestiğim,raptiyeyletutturulmuşbirsürüresim,kartpostal,aradahoşlandığımdesenler.Köşedeküçük,demirbirsoba.Karşıduvardakitaprafım.

Askeregitmedenöncebenbuodadayaşardım.Bukitaplarıdersveripkazandığımparalarlaazarazarsatınaldım.Çoğueldendüşmedir,meselabütünklasikler;kalın,mavibezkaplıherciltbana1mark20feniğegeldi,takımdırhepsi.Çünkübenmeraklıydım,seçmeeserlerbasankitapçılara

güvenemezdim;bakalımaldıklarıörnekler,yazarlarıngerçekteneniyiparçalarımıydı?Buyüzdenbenyalnız“külliyat”larıalırdım.Samimibirşevkleokudumdahepsini,amaçoğupekbirşeysöylemedibana.Benötekikitapları,modernleriseviyordumdahaçok;amabunlardahadapahalıydılartabii.Birkaçınıpekdenamusluyollardanedinmedim;ödünçaldım,gerivermedim,çünküonlardanayrılmayagönlümrazıolmuyordu.

Rafınbirgözüokulkitaplarımladolu.Hortutulmuş,okunaokunayıpranmış,sayfalarıkopmuşkitaplar;malûmnedenböyleoldukları.Vealttadefterler,kağıtlar,mektuplarbir

pakethalinde;sonradadesenler,denemeler.

Hayalimdeozamanlarıyaşatmakistiyorum.Odadayineohavamevcut,hemenhissediyorum,duvarlarbırakmamışlarohavayı.Kollarımkoltuğundayanaklarında,rahatçayerleşiyor,ayaklarımıyukarıçekiyorum.Kendimikoltuğunkucağınabırakmış,arkamayaslanmış,rahatçaoturuyorum.Küçükpencereaçık;penceredensonrayüksekkilisekulesiylecanayakınsokakgörünüyor.Masadabirkaççiçek.Yazıvekurşunkalemleri;kağıtlarınüzerineağırlıkdiyekoyduğumbirdenizkabuğu,mürekkephokkası..hurdaherşey

eskiyerinde.Kadermüsaadeederdeharbden

sonratemellidönüpgelirsemyinedeğişmeyecekbunlar.Benyinehurdaoturacağım,odamıseyredipbekleyeceğimyine.

Heyecanlıyım,amaheyecanlıolmamdoğrudeğil.Osakincoşkunluğu,oşiddetlivetarifegelmezitilişiduymakistiyorumbenyine;eskidenkitaplarımınkarşısınageldiğimgünlerdekigibi.Kitaplarınrenkrenksırtlarındanyükselecekisteklerinateşi,benitekrarsarsınistiyorum.Ruhumunbiryerindeçökmüşkalmışoağırveölükurşunkitlesinieritsin;içimdeyineogelecekgünlerinsabırsızlığını,hayaller

alemindenaldığımokanatlıhazzıuyandırsınistiyorum:Gençliğiminokayıpcanlılığınıgerigetirsinistiyorum.

Oturuyorvebekliyorum.Kemmerich'inannesine

gideceğimaklımageliyor.Mittelstaedt'edeuğramalıyım,kışladadırherhalde..Penceredenbakıyorum:Güneşvurmuşsokaklevhasıgerisindesolgun,hafifbirdizitepebeliriyor;sonbahardaaydınlıkbirgüneçevriliyortepeler;ocakbaşınaoturmuş,KatveAlbert'letabaktankızarmışpatatesyiyoruz.

Amabenbunlarıdüşünmekistemiyor,zihnimdenkovuyorumbunları.Odanınkonuşmasılazım;

benisarmasıgötürmesilazım.Benburanınmalıolduğumuhissetmek;tekrarcepheyedöndüğümde,birölümdalgasıgelirseharbinbatacağını,boğulacağını,yokolacağını,amabiziyiyemeyeceğini,bizeancakdıştantesiredebileceğinibilmekiçinbunuduymakistiyorum.

Yanyanakitapsırtları.Hepsinibirbirtanıyor,onlarıyerleştirişimihatırlıyorum.Bakışlarımlayalvarıyorumonlara:Konuşunbenimle,alınbenieyeskihayatım,albenieytasasız,güzelhayatyenidenalbeni!

Bekliyorum.Hayallergeçiyorgözlerimin

önünden,durmuyorlar,sadecegölge

vehatırabunlar.Yok..yok.Sabırsızlığımartıyor.Korkunçbiryabancılıkduygusu,

ansızınyükseliyoriçimde.Eskiyibulamamkayıp,bendışındayımburanın.Yalvarsamda,çırpınsamdahiçbirşeyinkıpırdadığıbileyok;soğuk,üzgün,birmahkûmgibioturuyorumişte.Eskigünleryüzçevirmişbenden.Biryandandakorkuyorum,ogünlerinüzerinebukadarçokdüştüğümiçinkorkuyorum;onlargerigelirlersenelerolacağınıbilmiyorumçünkü.Benbiraskerim,askerkalmalıyım.

Yorgun,ayağakalkıyor,penceredendışarıbakıyorum.Sonra

kitaplardanbirinialıyorum,okumakiçinkarıştırıyorum.Onubırakıpbirbaşkasınıalıyorum.Altlarıçiziliyerlervarkitaplarda.Arıyor,karıştırıyor,başkakitaplarabakıyorum.Yanımdabiryığınkitapbirikiyor.Bukümeyeyenilerikatılıyor,dahaçabuk...Kağıtlar,defterler,mektuplar.

Dilsiz,duruyorumönlerinde.Birmahkemedegibi.

Cesaretsiz.Kelimeler,kelimeler,kelimeler..

erişemiyorlarbana.Yavaşyavaşkitaplarıeski

yerlerinekoyuyorum.Geçti.

Sessizodadançıkıyorum.

★

Henüzvazgeçmişdeğilim.Artık

odamagirdiğimyokamabirkaçgünleherşeyinbitmişolamayacağınıdüşünerekkendimiteselliediyorum.İlerdebuişiçinyıllarcavaktimolacak.ŞimdilikkışlayaMittelstaedt'egidiyorum,odasındaoturuyoruz.İştesevmediğimhaldealışıkolduğumbirhava.

Mittelstaedtbanasıcağısıcağınabirhavadisveriyor,elektrikçarpmışgibioluyorum.Mittelstaedt,Kantorek'inyedekaskerolduğunuanlatıyor.İyisindenbirkaçpuro

çıkarıyor:“Tasavvuret!”diyor.“Hastanedengelmiştim.Kantorek'lekarşılaşmayayımmı?Pençeleriniuzatıpbaşladıötmeye:

—Vay,senmisin,Mittelstaedt,nehaber?Şöylebirbaktım,dedimki:

—YedekKantorek;vazifehalindesersemliğinlüzumuyok;bunusizdepekalabilirsiniz.Birüstlekonuşurkenvaziyetalınhele!

—Suratınıgörmeliydin.Hıyarturşusuylakörmermiçarpıştısanki.Hıkmıkediptekrarahbaplığıdenediysedebudefadahasertçepayladım.Durumukavrayıncaenkuvvetlikozunuönesürdü,teklifsizcesordu:

—Tavassutedeyimdehususibir

imtihanverin,olmazmı?Güyabanahatırlatacak,anlarsınya!Beynimdöndü.Bendeonahatırlattım:

—YedekKantorek,ikiyılöncebizeverdinizöğüdü,askeregidin,diye.AramızdaJosephBehrdevardı,ogitmekistemiyordu.Gitti,askerliğinedahaüçayvardı,vurulupöldüğüzaman.Sizzorlamasaydınızüçaydahayaşayacaktıbiçare.Şimdihaydiçekinarabanızı.Sonradahakonuşuruzsizinle!

—Benimiçinzorolmadıonunbölüğünegeçmek.İlkişonudepoyagötürdüm,üstünübaşınıdonattırdım.Onuşimdigöreceksin.”

Kışlameydanınagidiyoruz.Bölüksırayadizilmiş.Mittelstaedt:“Rahat!

diyor,bölüğüteftişebaşlıyor.BirdenKantorek'igörüyor,

gülmemekiçinzortutuyorumkendimi.Üzerinderengiatmış,mavi,uzunbirceket.Sırtı,kolkapaklarıkoyurenktekocakocayamalarlakaplı.Buceketpekiribirisinindiherhalde.Partal,siyahpantolondaaksineküçükmüküçük;baldırlarınınyarısındakalıyor.Amaberiyandapostallarıonisbettegeniş,kütükgibi,uçlarıyukarıkıvrık,yanlarındanbağlanan,Nuhnebidenkalmaşeyler.Bunutelafietmekistercesinekasketdetamtersineçokküçük,gayetpis,uyuzbirşey.Umumitesir,yürekleracısı.

Mittelstaedt,Kantorek'inönünde

duruyor:“YedekKantorek,düğmeböylemiparlatılır?Sizbuişiaslaöğrenemeyeceksinizgaliba.Çokzayıf,Kantorek,çokzayıf!”

Keyfimdeniçiniçinkuduruyorum.KantoreksınıftaMittelstaedt'itıpkıböyleazarlardı;aynıtonda:“Çokzayıf,Mittelstaedt,çokzayıf!”

Mittelstaedt,beğenmeyişlerinedevamediyor:“BakınBottcher'e,iştesizeörnek!Ondanöğrenebilirsiniz.”

Gözlerimeinanamıyorum.Boettcherdedemekburada.Boettcher,bizimokulkapıcımız,Boettcherörnekoluyorha!Kantorekçiyçiyyiyecekmişgibibanabakıyor.Amabensankionuhiçtanımazmışgibisaf,masum,suratınakarşı

sırıtıyorum.Düdükgibikasketi,üniformasıyla

nedeşapşal!VaktiyleöğretmenkürsüsünekurulupdaFransızcakuralsızfiillerbahsindekalemiylebizedumanattıran,ecelterleridöktürenbuadammıydı?Dahasonraları,Fransadahiçbirişimizeyaramayanofiillerle!Çokdeğil,dahaikiseneönce.VeşimdiyedekKantorek,birdenbütünbüyüsünükaybetmiş,dizleri,çömlekkulplarınıandırançarpıkkolları,düğmeparlatmasınıbilmeyişi,gülünçhaliyle,askerdenbaşkaherşeyebenziyordu.Kürsüdekiokorkunçhayallebununarasındaartıkhiçbirmünasebetgöremiyor,sahiden

bilmekistiyorum:Buhırpaniadam,benkıdemliaskeri:“Baeumer,allerfiiliningeçmişzamanşeklinisöyleyiniz!”diyetekrarsigayaçekebilecekdurumdaolsaydıneyapardımacaba?

Mittelstaedt,busıradaavcıhattınayayılmatalimleriyaptırmayabaşlıyor.Kantorek'idelütfenmangakomutanıtayinediyor.

Meselebaşka.Avcıhattındamangakomutanları,mangalarınındaimayirmiadımönündebulunmalıdırlar.Geriyedön,ileri!Komutuverildiğizaman,avcızincirisadecedönüşyapar,amabudulumdabirdenbirehattınyirmiadımarkasındakalmışolanmanga

komutanıkoşupyinekıtanınyirmiadımilersindeyeralmıyamecburdur.Bu,topyekûnkırkadımmarşmarşdemekolur.Mangakomutanıtamyerinegeldiğizamanyenibir“geriyedön,ileri!”komutu;onbaşıtekrarpalaspandıraskırkadımönekoşar.Buşekildemangasadecebirdönüşyapmakla,birkaçadımdayürümeklekaldığıhaldeonbaşı,fırtfırtoradanorayakoşardurur.Himmelstoss'un,mükemmelliğitecrübeylesabitusullerindenbiridirbu.

KantorekMittelstaedt'tendahanebekleyebilir,hiç!Çünküvaktiylegarezolmuş,onusınıftabırakmıştı.Mittelstaedt,tekrarcepheyedönmedenöncebucanımfırsattan

faydalanmazsaaptaldırdoğrusu.Askerlikinsanagününbirindeböylesinedebirşansverdimi,herhalde,ölürkengözüarkadakalmazinsanın.

Kantorek,ürkütülmüşbiryabandomuzugibioradanorayafırlıyorboyuna.BirmüddetsonraMittelstaedtbutalimidurduruyor;şimdisürünmetalimi,önemlibirtalimbaşlıyor.Dizleri,dirsekleriüzerinde,tüfeğitalimnameyeuyguntutarak,hemenönümüzde,şahaneendamınıkumlardasürüyorKantorek.Körükgibisoluyor,soluyuşubirmüziksanki.

Mittelstaedt,yedekKantorek'iöğretmenKantorek'insözleriyle

teselliederektenonacesaretveriyor:“YedekKantorek,bizmuazzambirdevirdeyaşamaklabahtiyarız.Hepbirdençırpınmalı,didinmeli,zorluklarıergeçyenmeliyiz!”

Kantorek,dişlerinetakılanpisbirtahtaparçasınıtükürüyor,terdöküyor.

Mittelstaedtonucanevindenvuracakşeylersöylüyor:“Ufaktefekşeyleriçinbubüyükhadiseyiaslaunutmamalıyız,yedekKantorek!”

Kantoreknasıloluyordaöfkesindençatlamıyor,şaşıyorum;heleşimdijimnastikyapılırken!Mittelstaedt,barfikstenkendisinielleriyleyukarıçekipçenesinidemirçubuğadeğdirsindiye,pantolonunun

kıçtarafındankavrıyarakbilgiççenutuklarçekerken,onuöylemükemmeltaklidediyorki!Kantorekdebirzamanlaronaböyleyapardı.

Dahasonravazifetaksimiyapılıyor.“Kantorek’leBoettohertayıngetirmeye!Elarabasınıalıpgideceksiniz!”

Birkaçdakikasonraikisi,elarabasınıalıpgidiyorlar.Kantorek'inbaşıönüneeğik,kızgın.Kapıcı,hafifişeyollandığıiçinmağrur.

Ekmekfabrikasışehrinbirbaşında,yanigidişgelişbütünşehriikikerearşınlıyacakbuikisi.

“Buişibirkaçgündüryapıyorlar.”diyegülüyorMittelstaedt.“Yollardaonlarıgörmekiçinbekleşenlervar.”

“Mükemmel!”diyorum.“Pekiamahiçşikayetetmedimi?”

“Denedi!Fakatbizimkomutanhikayeyiişitincebastıkahkahayı.Öğretmenlerihiçsevmez.Hemkızınadakuryapıyorum.”

“İmtihanlardacanınaokurama.”“Umurumdamı?”diyor

Mittelstaedt,razı.“Zatenşikayetinekulakasandaolmadı;çünkükendisineçoklukhafifişlergördürüldüğünüispatettim.”

“Şöyleadamakıllıhırpalayamazmısınonu?”diyesoruyorum,

Mittelstaedt,mağrur,tenezzületmezbirtavırlacevapveriyor:“Bırakcanım,salağınbiri!”

★

İzinnedir?Sonrasonraherşeyi

dahadazorlaştıranduraklayış.Şimdideniçinevedakarışıyor.Annemsusamış,yüzümebakıyor;günlerisayıyor,biliyorum;hersabahüzgün.Birgündahagitti.Arkaçantasınıbiryeresaklamış,görüpdehatırlamakistemiyor.

İnsandüşününcesaatlerdahaçabukgeçiyor.Kendimitoparlıyor,ablamayolarkadaşıoluyorum.Mezbahayabirikiparçakemikalmayagidiyor.Birnimetbu;halkdahasabahtanbirikiyor,bekleşiyor,bayılanlaroluyor.

Şansımızyokmuş.Üçsaat

nöbetleşebeklediktensonrakalabalıkdağılıyor.Kemikkalmamış.

Bereket,kışladabanayemekveriyorlar.Birazınıannemegetiriyorum;böyleliklehepimizazçokkuvvetlicegıdaalmışoluyoruz.

Günlergittikçeçetinleşiyor,annemingözlerigüngündahamahzunlaşıyor.Dörtgünümkaldı.Kemmerich'inannesineuğramalıyım.

Buyazılamaz.Titreyen,hıçkıranbukadın;benitartaklayan,banabağıran:“0öldüdesennedenyaşıyorsun?”,benigözyaşlarıylaıslatan,haykıran:“Sizçocuklar,nedendünyayageldiniz,ölmekiçinmi...“,biriskemleyeyığılıpkalan,ağlayanbukadın:“Senonugördünmü?

Ölürkengördünmü?Nasılöldü?”Kadına,kalbinebirmermi

saplandığını,derhalöldüğünüsöylüyorum.Yüzümebakıyor,inanmıyor:“Senyalansöylüyorsun,bendahaiyibiliyorum.Acıçekereköldüğübanamalûmoldu.Sesiniduydum,geceleyinkorkusubenimiçimeçöktü.Saklamadoğrusunusöyle,bileyim,bilmeliyim.”

“Doğru!”diyorum.“Benyanındaidim,hemenöldü!”

Yavaşsesleyalvarıyor:“Söylebana,söylemelisin.Biliyorum,beniböylelikletesellietmekistiyorsun.Amagörmüyormusun,doğruyusöylesenbudereceacıçektirmezsinbana!Bilsemdayanırım.Doğruyu

söyle,çokkorkunçbileolsasöyle!Dahakötüihtimallerdüşünmemdeniyidirbu.”

Etlerimiparalasasöyleyememasla!Onaacıyorum,amaonubirazdaaptalbuluyorum.Söylediğimleyetinmeliydi;öğrenmiş,öğrenmemiş.Kemmerichdirilecekdeğilki!İnsanpekçokölügördüktensonratekölüiçinbuderecedövünmeninmanasınıartıkkavrayamazoluyor.Bunudüşünerekbirazsabırsız:“Derhalöldü,”diyorum.“Hiçduymadı,yüzügayetsakindi.”

Kadınsusuyor.Sonrayavaşçasoruyor:“Yeminedebilirmisin?”

“Evet.”“Bütünmukaddesatınüzerine?”

HayAllah,benimiçinnelervarmukaddes?Bizimoradagününegöredeğişirböyleşeyler.

“Evet,derhalöldü.”“Yalansacephedensağdönme,

olurmu?”“Kemmerichderhalölmediyse

cephedensağdönmeyeyim!“Kimbilir,dahanelererazı

olurdum.Amaartıkinanmışabenziyor.İnliyor,ağlıyoruzunuzun.Anlat,diyor,nasıloldu?Birhikayeuyduruyor,bunakendimdeinanıyorumadeta.

Gitmekiçinkalkıyorum,beniöpüyor.Kemmerich'inbirfotoğrafınıhediyeediyorbana.Resimde,sırtındaneferelbisesi;ayaklarıkabukluhuş

ağacıdallarındanyapılma,yuvarlakbirmasayadayanmışKemmerich.Arkasındadekorolarakbirormantasviri.Masadakalınbirbirabardağı.

★

Evdesonakşamım.Kimse

konuşmuyor.Erkenyatıyor,yastıklarıkucaklıyor,kendimeçekiyor,başımı,içlerinegömüyorum.Birdahaböylekuştüyübiryataktayatabilecekmiyim,kimbilir!

Annemgecegeçvakitodamageliyor.Beniuyudusanıyor,bendeuyurgibiyapıyorum.Konuşmak,karşıkarşıyauyanıkolmak,çokzor.

Sancısıolduğu,aradakıvrandığı

halde,hemenhemensabahakadaroturuyor.Sonundabendahafazladayanamıyor;uykudanuyanıyormuşgibiyapıyorum.

“Gityatanne,hurdaüşüyeceksin.”“Bensonraçokuyurum.”diyor.Yataktadoğruluyorum:“Bende

hemencepheyegitmiyorumya,anne!Öncedörthaftaordugahtakalacağım.Oradanbirpazargünübelkikalkargelirimyine.”

Susuyor,sonrayavaşçasoruyor:“Çokkorkuyormusun?”

“Hayır,anne!”“Birşeydahasöyliyeceğim:

Fransadakadınlardankollakendini.Oradafenakadınlarvarmış.”

Ahanne,anne!Bensencehala

küçükbirçocuğum.Başımıkucağınakoyupdaniçinağlayamıyorum?Niçinhepbenkuvvetli,hepbenmetinolmakzorundayım.Nekadaristerdim,birdefadabenağlasam,benteselliedilsem!Doğru,birçocuktanfazlabirşeydeğilimben;kısapantolonumhenüzdolaptaasılı..Çokdaolmadıki;niyegeçtigittiogünler?

Mümkünmertebesakinolmıyaçalışarak:“Bizimbulunduğumuzyerdekadınlaryok,anne!”diyorum.

“Cephedeihtiyatlıol,Paul!”Ahanne,anne!Senikollarıma

alsamdaberaberceölsek.Nekadarzavallıinsancıklarızbiz!

“Oluranne,dikkatederim.”

“Benhergünseniniçinduaedeceğim,Paul!”

Ahanne,anne!Haydikalk,gidelim,senelercegeriye;bütünbusefaletlerdenkurtulacağımızyere;oradabirsenbirben,ikimiz,anne!

“Sanatehlikesizcebirişverebilirlerbelki.”

“Evetanne,belkibirmutfakişi.Olabilir.”

“Kabulet,herkesnedersedesin!”“Benonlarındediğinealdırmam,

anne!”İçiniçekiyor.Yüzü,beyazbir

parıltıgibikaranlıkta.“Artıkgityat,anne!”Cevapvermiyor.Kalkıpyorganımı

omuzlarınaörtüyorum.Koluma

dayanıyor,sancısıvar.Onuodasınagötürüyorum.Birmüddetyanındakalıyorum.“Bendönünceyekadarsendeiyileşirsin,anne!”

“Peki,yavrum!”“Banaöteberiyollamayın,anne.

Bizimoradayiyecekbol,Göndereceklerinizhurdasizelazım.”

Yatağındayatıyor;beniseven,beniherşeydençoksevengarip.Gitmeyekalkınca:“Sanaikidedonbuldum.”diyorçabukçabuk.“Yündür,sıcaktutar.Çantanakoymayıunutma.”

Ahanne,buikidonunsanabirçokdolaşmalara,koşmalara,yalvarmalaramalolduğunubenbilirim!Ahanne,anne!Senibırakıp

danasılgideceğim,aklımalmıyor;benimüzerimdesendengayrıkiminhakkıvarki?Benhenüzşuradaoturuyorum,senoracıktayatıyorsun;birbirimizesöyleyecekneçokşeyimizvar,amaaslasöyleyemeyeceğiz.

“İyigeceler,anne!”“İyigeceler,yavrum!”Odakaranlık.Anneminsolukları

yükselipalçalıyor.Aradasaatintiktakları.Dışardapencerelerinönünderüzgar.Kestanelerhışırdıyor.

Sofadaayağımaarkaçantamtakılıyor;sabahleyinerkengideceğimiçin,hazırçanta.

Yastıklarımıısırıyor,yumruklarımıkaryolamındemir

çubuklarınageçiriyorum.Benburayaaslagelmemeliydim.Benkayıtsız,çokkeredeümitsizdimcephede;benartıköyleolamayacağımhiçbirzaman.Benbiraskerdim;amaşimdikendimin,anneminbuderecenaçarvesonsuzherşeyinıstırabınıyaşıyorum;benbiracıkaynağıyımartık.

Benaslaizinligelmeyecektim.

VIIIOrdugahtakibarakaları

tanıyorum.Himmelstoss,Tjaden'iburalardatalimettirirdi.Başkacabirtanıdığımpekyokhurda;herkesdeğişmiş,herzamankigibi.Yalnızbir

ikikişiyievveldenşöylebirgörmüşlüğümvar.

Vazifemimihanikibirşekildeyapıyorum.Akşamlarıhemenherzamanaskerigazinodayım;dergilervar,benokumuyorum;fakatpiyanoçalmaktanhoşlanıyorum.İkikızvarhizmeteden,birisigenç.

OrdugahınetrafıyüksektelörgülerleÇevrili.Askerigazinodangeçdöndüğümüzzamanlarvesikagöstermeklazım.Nöbetçiyleanlaşanlarvesikasızdageçiyorlartabii.

Ardıçağaççıklarıvehuşormanlarıarasındakırdahergünbölüktalimiyapıyoruz.Dahafazlasıistenmezsezordadeğilhani.Koşuyor,yere

yatıyoruz;soluklarımızfundalarınsaplarını,çiçeklerinisağasolakımıldatıyor.Toprağaçokyakındanbakılıncaparlakkumbirlaboratuvardakigibitemiz,ufacıktanelerdenmeydanagelmiş.Elimizibukumlaragömmek,tuhafvehoşoluyor.

Amaengüzeli,kenarlarıhuşağaçlıormanlar.Heranrenkdeğiştiriyorlar.Ağaçlarıngövdelerişimdipırılpırılbeyazken,yapraklarınsuluboyayeşiliipeklivesaydamdalgalanırken,azsonraopalmavisinedönüyorherşey.Kenardandoğrugümüşgibigeliyor,yeşilihafifçesiliyormavi.Fakatbirbulutgüneşikapayıverincemavininbiryerisiyahagiriyorhemen.O

zamanbugölge,birhayaletgibi,şimdimatgövdelerarasındakoşuyor,taufkakadarkırınüstünüörtüyor.Renklerebulananyapraklarınınaltınkızılıparıltısında,beyazdallarıyla,şahanebayraklarıandırıyorhuşağaçları.

Çokvakit,buinceışıkvesaydamgölgecümbüşlerineöylesinedalıyorumki,komutlarıduymuyorumadeta.insanyalnızoldumu,tabiatıincelemeye,sevmeyebaşlıyor.Benimdehurdafazlamerhabamyok;normalölçüyüaşmasınıdaistemiyorumzaten.Birbirimizifazlatanımıyoruz;birazçeneçalmaktan,akşamlarıYirmibiryahutkumaroynamaktanbaşkaneyapabiliriz?

BizimbarakalarınyanındaRuslarınkampıvar,büyük.Bizimkindentelörgülerleayrılır;amaesirleryinedebizimtarafageçmeyemuvaffakoluyorlar.Çokürkek,çekingengörünüyorlar;çoğusakallı,iriyarı.Buhalleriyledayakyemiş,sinmişsenbernarköpeklerinebenziyorlar.

Bizimbarakalarınyanınasokuluyor,artıklarıdöktüğümüzvarillerigözdengeçiriyorlar.Nebulacaklar,hiç!Bizimyemekzatenbizeyetmiyor;herşeydenönceberbat:Altışakedilmiş,sudahaşlanmışşalgam;çamurlarıbiletemizlenmemişhavuçsuyu.Enbayıldığımızyemekdeçürükçarık

patates.Helesadesuyapirinççorbası,bulunmazbirziyafetbizimiçin.İçindeinceincedoğranmışsığıretiliflerivardiyorlar.Amaöylesineufakkesilmişlerkibulabilenebravo.

Yinedehepsiniyiyoruztabii.Birgünzenginsinizdebuuydurmayemeklereihtiyacınızyoksa,önkişiçıkarbıraktığınızıyemeyeistekli.Sadecekaşıklarınalamadığıartıklar,çalkanıpbulaşıkvarillerinedökülür.Buvarillerearadabirbirkaçşalgamkabuğu,küflenmişekmekkabukları,çeşitlisüprüntülerdedüştüğüolur.

Esirleringözleribuboş,bulanık,kirlisudadırişte.Pispiskokanvarillerdenbusularıkablarınahırsladoldurur,mintanlarınınaltındaalıp

giderler.Bizimdüşmanlarımızolanbu

adamlarıbukadaryakındangörmeknetuhaf.Yüzleriinsanıdüşündürür;kendihalindeköylüyüzleridirbuyüzler.Genişalınlar,yayvanburunlar,kalındudaklar,irieller,kabarıksaçlar.Ekipbiçmekte,elmatoplamaktakullanmalıydıonları.BizimFrieslandköylülerindendahababacanbirhallerivar.

Birparçacıkyiyecekdilenirkenkihallerini,hareketlerinigörmek,üzücübirşey.Hepsideenikonuçökmüş;çünküancakaçlıktanölmeyecekkadaryiyecekveriliyoronlara.Hoşbizimdeçoktandırdoyumlukyemekbulduğumuzyokya!Dizanteri

olmuşlar,ürkekbakışlarlabazılarıkanlıgömlekuçlarınıgösteriyorlargizlice.Sırtları,enselerikamburlaşıyor,dizlerikırılıp,başlarınıyanayatırıpeğikbakıyorlar,elleriniuzatıpdaöğrendikleribirkaçkelimeyledilenirlerken...sıcaksobalar,evlerocaklargibihafif,yumuşakobassosesiyledilenirlerken.

Onlarıtekmeleyenleroluyor,yeredüşüyorlar.Amaazböyleleri.Çoğuonlarailişmiyor,yanlarındangeçipgidiyorlar.Arasıraçokdasefilolanlarınıgördükçeiçerliyor,bazılarımız,yapıştırıyorlartekmeyi.Onlardainsanaöylebakmasalarya!İnsanın,başparmaklarıyla

kapayıvermekistediğioikiküçükyarıkta,ogözlerlenekorkunçhüzündüro.

Akşamlarıbarakalarageliyor,alışverişyapıyorlar.Nelerivarsadeğişmekistiyorlarekmeğekarşılık.Bazendaistediklerioluyor;çünküçizmeleriçokiyi,bizimkilerseberbat.Yüksekkonçluçizmelerininderisigayetyumuşak,telatingibi.Aramızdaevlerindenyiyeceköteberi,gönderilenköylüçocuklarıvar,buçizmeleronlaranasipoluyor.Birçiftçizmeninkarşılığıaşağıyukarıikiveyaüçtayın,yahutbirtayınlakaskatıbirsucukparçası.

FakatRuslarınhemenhepsiellerindekieşyalarıçoktanelden

çıkarmışdurumdalar.Partalşeylerkalmışüstlerinde.Mermiparçalarından,bakırsevkçemberlerindenyaptıklarıufakl:cfekoymaları,öteberiyideğişmeyeçabalıyorlar.Okadaremeksarfettiklerihaldepekbirşeygetirmiyorbunlar.Birikidilimekmekkoparabildilermigidiyorlar.Pazarlıktapekyamanvekurnazbizimköylüler.EkmekveyasucukparçasınıRusunburnunadoğrututuyorlar,adamıniçigidiyor,yüzüdeğişiyor,gözleridönüyor,sonundarazıoluyorherşeye.Köylülerganimetlerinipekiyibecerdikleriobirsürügösterişiçindesarıpsarmalıyorlar,kalınçakılarınıçıkarıyor,yavaşyavaşve

dikkatli,azıklarındanbirparçaekmekveherlokmaiçindebirazsucukkeserekkazançlarınamükafatgibiyiyorlar.Onlarınböyletıkındıklarınıgörmekbetinegidiyorinsanın;kalınkafalarınıyumruklamakistiyorinsan.Bizedeçokseyrekbirazbirşeyverdikleriolur.Hoş,birbirimizipektanıdığımızdayokya!

★

BençokkereRuslarınnöbetçisi

oluyorum.Karanlıkta,hastaleylekler,büyükkuşlargibikımıldadıklarıgörülüyor.Telörgününyanınageliyor,yüzlerinidayıyor,parmaklarınıdelikleregeçiriyorlar.

Bazenyanyanaduruyorbirçoğu.Kırdan,ormanlardankopupgelenrüzgarıteneffüsediyorlar.

Seyrekkonuşuyorlar,odabirkaçkelime.İnsancabirhallerivar;hatta,samimi,birbirlerinekarşı,bizimkilerdendahaçokyakınlıkgösteriyorlar.Amabununsebebi,kendilerinibizlerdendahabedbahthissetmeleriherhalde.Harb,evet,onlariçinbitmiştir,amadizanteriyidüşünmekdehayatdeğilki!

Onlarıbekleyenyaşlıyedeklerinanlattığınagöre,önceleriçokcanlıymışlar;aralarında,malûm,herzamanolur,cinsimünasebetlerdevarmış,yumruklu,bıçaklıhadiselerçıkarmışbuyüzden.Amaşimdi

uyuşuk,kayıtsızhepsi.Çoğununartıkistimnabileyaptığıyok,okadardermansızlar.Halbukibuişhazanöylesalgınhalinialırki,hattabütünbirbarakakendinibunakaptırır.

Telörgününyanındaduruyorlar;bazenbirtanesisallanarakgidiyor,hemenbirbaşkasıonunyerinialıpsırayagiriyor.Çoğusessizsedasız;içlerindenbazılarıtektük,birsigaraizmaritidileniyor.

Karanlıkşekillerinigörüyorum.Sakallarırüzgardauçuşuyor.Onlarhakkındabildiğimtekşey,esiroldukları;banadokunandaiştebuesirliklerionların.Hayatlarımeçhulvesuçsuz!Haklarındadahaçokşeybilseydim;isimlerini,hayatlarını,ne

umduklarını,kahırlarınıbilseydimirkilişiminbirgayesiolur,duygummerhameteçevrilirdi.Amaşimdionlarınberisinde,sadeceyaratığınıstırabını,hayatınkorkunçhüznünü,insanoğlununmerhametsizliğinihissediyorum.

Biremir,busessizsakinhayalleribizimdüşmanlarımızyaptı;biremironlarıbizimdostlarımızyapabilir.Herhangibirmasabaşında,hiçbirimizintanımadığıbirkaçkişitarafından,biryazıimzalanır.Başkavakit,dünyanınnefretedipenbüyükcezalaraçarptırdığışey,insanöldürmek,yıllarcabaşgayemizolur.Şuradakişuçocukyüzlü,havarisakallı,sessizsakinadamlarıgören

birisi,bunlaradüşmandiyebilirmi!BuRuslarınbizedüşmanlığıyanındabirçavuşunbirere,biröğretmeninöğrenciyeolandüşmanlıkları,dahakötüdüşmanlıklardır.Amabizonlarayinedeateşederiz,serbestolsalaronlardabize.

Korkuyorum,dahafazladüşünmemdoğrudeğil.Buyoluçurumagider.Henüzvaktigelmedibunların;amabenbudüşünceyikaybetmekistemiyorum,dursunşimdilik,harbbitenekadarkapansınbusayfa.Kalbimçarpıyor:Siperlerdedüşündüğümbütüninsanlığınbufelaketindensonrayaşamaimkanıolarakaradığımgaye,obüyükvebirdefalıkşeybumudur;builerkihayat

için,atlatılandehşetyıllarınadeğerbirvazifemidir?

Sigaralarımıçıkarıyor,herbiriniikiyebölerekRuslaraveriyorum.Eğiliyor,sigaralarınıyakıyorlar.Şimdibazıyüzlerdekırmızınoktalarışıldıyor.Tesellibuluyorum;arkalarındakoruyucuodalarolduğunuduyurankaranlıkköyevlerininufakpencerelerinebenziyorbuparıltılar.

★

Günlergeçiyor.Sislibirsabah

vaktitekrarbirRusgömülüyor;şimdihemenhergüniçlerindenölenleroluyor.Ölüyügömerlerkennöbetçi

benim.Esirlerbirilahiokuyorlar,çokseslibirilahi.Duyulaninsanseslerideğildebirorgsesi,kırdauzakçabiryerdeçalanbirorgsesisanki.

Gömmeişiçabukbitiyor.Akşamleyinyinetelörgülerin

yanındalar.Huşormanlarındanrüzgaresiyoronlaradoğru.Yıldızlardonuk.

Artıkiçlerindenbirkaçınıtanıyorum,bunlarAlmancayıoldukçadüzgünkonuşuyorlar.Birimüzisyen,Berlin’dekemançalarmışbirzamanlar.Benimdebirazpiyanoçaldığımıduyuncakemanınıgetiriyor,çalmayabaşlıyor;ötekileroturuyor,sırtlarınıtelleredayıyorlar.Oayaktaçalıyor;kemancıların

gözlerinikapayıncabüründükleriouzakifadevar,zamanzamanyüzünde.Sonrayinekemanınıoynatıyor,gülümsüyorbana.

Halkhavalarıçalıyoranlaşılan,çünküötekilerdebirliklemırıldanıyorlar.Yeraltındandoğruuğultularıgelenkaranlıktepelerebenziyorlar.Buseslerinüzerindekemansesikıvrakbirkızgibi;berrakveyalnız.Seslerkesiliyor,kemandevamediyor,gecededonuyormuşgibiince.Tayanındaolmaklazım,birodadabelkidahaiyi.Açıktaböyleyapayalnızdalgalanması,insanahüzünveriyor.

Pazargünleriiçinizinalamıyorum,esasiznimikullanalıçok

olmadıçünkü.Buyüzden,hareketimdenöncekisonpazar,babamlaablambenigörmeyegeliyorlar.Bütüngünaskerigazinodaoturuyoruz.Başkanereyegidebiliriz?Barakalaragitmekistemiyoruz.Öğleüstükırlaradoğrubirgezintiyapıyoruz.

Saatlersıkıntılıgeçiyor;nekonuşalımbilmiyoruz.Anneminhastalığındanaçıyoruz.Artıkkanserolduğuyüzdeyüz;şimdihastaneyeyatırmışlar,yakındaameliyatolacakmış.Doktorlariyileşirdiyeümidediyorlarmış;amaşimdiyekadarkanserdenkurtulanıduymadıkbiz.

“Nerdeyatıyor?”diyesoruyorum.

“Luisehastanesinde!”diyorbabam.

“Kaçıncısınıfta?”“Üçüncü.Ameliyatmasrafıne

tutacak,dahabilmiyoruz.Kendiistediüçüncüsınıfı.Oyalanırım,dedi,hemsonradahadaucuztabii!”

“Yanındabaşkahastalardavarşuhalde;geceleriuyuyabilsebari!”

Babambaşınısallıyor.Yüzüsolgun,kırışıklıklarladolu.Annemçokhastaimiş,zorladıklarıiçinhastaneyeyatmışamabubizeçokparayamalolmuş,babamındurumudasarsılmıştabii.

“Ameliyatanevereceğinibilseinsan!”diyorbabam.

“Sormadınızmı?”

“Sormadık...sorulmazkilBakarsındoktorkızar,ameliyatıoyapacakçünkü.”

Doğru,diyedüşünüyorumacıacı.İştebizimhalimiz,iştefakirlerinhali.Onlarameliyatücretinibilesormayacesaretedemezler,tasasınıçekerekkahrolmakonlariçindahakolay.Amabaşkaları,zenginleriçinmeseledeğilbunlar,ücretiöncedenödemektabiionlariçin.Doktorlarnediyekızsınlaronlara.

“Sonrakipansumanlardaçokpahalı!”diyorbabam.

“Hastayardımsandığı,birşeyvermiyormu?”diyesoruyorum.

“Anneninkieskihastalık.”“Birazparamızvarmıbari?”

Başınıkaldırıyor.“Yok.Amabenyinefazlamesaiyapabilirim.”

Biliyorum:Geceninonikilerinekadarmasabaşındadikilecek,katlayacak,yapıştıracak,kesecek.Akşamınsekizinde,vesikailealdığıgıdasızöteberiyledermeçatmakarnınıdoyuracak,sonrabaşağrılarınakarşıtozunualıpçalışmasınadevamedecek.

Onubirazneşelendirmekiçinosıradaaklımagelenbirkaçfıkrayıanlatıyor;askerşakalarından,kendilerineoyunoynanmışgenerallerden,çavuşlardanfalan.bahsediyorum.

Dahasonraikisiniistasyonakadargötürüyorum.Banabirbardak

marmelatlaannemingitmedenbenimiçinkızarttığıbirpaketpatatesomletiveriyorlar.

Sonratrenkalkıyor,bengeridönüyorum.

Akşam,Üzerlerinemarmelatsürerekpatatesomletleriniyemeyebaşlıyorum;fakatbirtadaldığımyokyediklerimden.GötürüpRuslaravereyimdiyedışarıçıkıyorum.Derkenanneminbunlarıkızgınocakbaşındabelkidesancılariçindekızarttığıaklımageliyor.Paketitekrararkaçantamakoyuyor,sadeceikitanesiniRuslaragötürüyorum.

IX

Birkaçgüntrendegidiyoruz.Gökteilkuçaklargörünüyor.Yükkatarlarıyanındanhızlageçiyoruz.Toplar,toplar.Sahratreninebiniyoruz.Alayımıarıyorum.Nerdedir,bilenyok.Bilmediğimyerlerdegeceliyor,bilmediğimyerlerdesabahlarıkumanyaalıyor,doğruluğuşüphelibazıbilgilerediniparkaçantamı,tüfeğimiyüklenerekyenidenyollaradüşüyorum.

Vardığımzaman,bombalanmışbölgede,bizimkilerdenkimseyibulamıyorum.Bizimbirliğin,neresisıkışırsaorayakoşturulanbiruçartümenolduğunusöylüyorlar.Bu,benidüşündürüyor.Banapekçoktelefatverdiğimizdenbahsediyorlar.Katile

Albert'isoruşturuyorum.Onlarhakkındakimseninbirşeybildiğiyok.

Aramayadevamediyor,dolanıpduruyorum,içimdegaripbirhisvar.Birgece,sonrabirikincisi,birkızılderiligibigeceyiaçıktageçiriyorum.Derkenyerlerinikesinolaraköğreniyor,ikindiyedoğrubölüğümübulupkalemodasınagiriyorum.

Başçavuşbenibırakmıyor.Bölükikigünekadardönecek,seninbirdegidipbölüğüaramanboşuna!diyor.“İzinnasılgeçti?”diyesoruyor.“Güzelşey,değilmi?”

“Şöyle,böyle!”diyorum.“Evet!”diyeiçiniçekiyor.“Geri

gelmekolmasa!Hepbudüşüncedirzaten,izninikinciyansınızehireder.”

Sağdasoldabaşıboşdolaşıyorum,derkenbölüksabahleyintoztoprakiçinde,sıkıntılı,efkarlıçıkageliyor.Yerimdenfırlıyor,aralarınasokuluyorum;gözlerimarıyor,işteTjaden,işteburnunusilenMüller;iştekezaKatveKropp.Otşiltelerimiziyanyanaseriyoruz;onlarabaktıkçakendimisuçlugibihissediyorum,sebepyokhalbuki.Yatmadanöncepatatesomletleriylemarmelatıçıkarıyor,onlardatatsınlaristiyorum.

Enüstekiler,küflenmiş,amayinedeyenebilir.Onlarıkendimeayırıyor,Kat’laKropp'aiyiceleriniveriyorum.

Katlokmasınıçiğniyor,soruyor:“Bunlarıannenyaptıherhalde?”

Başımısallıyorum.“Güzel!”diyor.“Tadındanbelli.”Ağlayacaktımnerdeyse.Kendimi

tanıyamıyorumartık.AmahurdaKat'ın,Albert'inötekilerinyanındayinedüzelirim.Benburanınmalıyım.

UyumaküzereydikkiKroppfısıldıyor:“Şansınvarmış,Rusya'yagidiyoruz.”

Uzaklardacephegümbürdüyor.Barakalarınduvarlarısarsılıyor.

Rusya’ya.Harbbittidemek.

★

Muazzamtemizlikyapılıyor.

Yoklamanınbiribitiyor,biribaşlıyor.Herbakımdanmuayeneden

geçiyoruz.Yırtık,kopuknevarsagerialınıyor,yerlerineyenileriveriliyor.Buaradakusursuzyenibirceketekonuyorum.Kat,birtakımyeniüniformabilealıyortabii.Barışolacak,diyesöylentilerdolaşıyor,amaötekirivayetakladahauygun:Rusya'yagötürülüyoruz.PekiamaRusya'yagideceksekbuyenieşyalaranelüzumvar?Sonundaanlaşılıyormesele:İmparatorteftişegelecekmiş,bütünbuyoklamalaronuniçinmiş.

Tambirhaftainsankendiniacemieratkışlasındasanıyor.Öylesinefaaliyet,öylesinetalim.Milletsıkıntılı,sinirli;zirabuaşırıtemizlikbizegöredeğil,helemerasimgeçişlerihiçdeğil.Siperlerdençok,

asılbugibişeylerbıktırıraskeri.Beklenendakikanihayetgeliyor.

Dimdikduruyoruz.İmparatorgörünüyor.Nasıladamdiyemerakiçindeyiz.Cepheboyuncayürüyor;benhayalkırıklığınauğruyorumbiraz:Resimlerinegöreonudahairiyarı,dahaheybetli,hepsindendeöncedahagürseslitasavvurederdim.

Demirhaçnişanlarıdağıtıyor,aradabazılarınabirşeylerdesöylüyor.

Dahasonraarkadaşlaroturupkonuşuyoruz.Tjadenhayretleriçinde:“Demekbütünkomutanlarınbüyüğübu.Onunkarşısındaherkesinselamdurmasılazım,bütünherkesin.”Düşünüyor:“Hindenburg

daselamadururmu,acaba?”“Evet.”diyetasdikediyorKat.Tjadendüşünmeyedevamediyor,

azsonrasoruyor:“Birkraldaimparatoraselamdururmu?”

“Pekbilenyokbunu,amazannetmiyoruz.İkisideyüksekşahıslar,nediyebirbirlerineaskergibiselamdursunlar?”

“Nelerdeyumurtluyorsun!”diyorKat.“Senselamaduruyorsunya,işonda.”

Fakat, Tjadenbüyülenmiştamamen.Başkazamanpekkısırolanhayalitıkırtıkırişliyor.“Şey!”diyor.“Birimparatorundabenimgibihelayagittiğiniaklımalmıyor,doğrusuya!”

“Ondanhiçşüpheetme!”diyegülüyorKropp.

“Haiegel!”diyetamamlıyorKat.“Seninkafanıheyheylerbasmış,Tjaden!Hemenkoşgithelayadazihninaçılsın,kundakçocuğugibikonuşma!”

Tjadensıvışıyor.“Yalnızşunubilmekistiyorum,”

diyorAlbert.“İmparatorhayırdeseydiharbolurmuydu?”

“Benceolurduşüphesiz!”diyesözekarışıyorum.“İmparatordahiçistememişnitekim.”

“Ehoistemediyse,dünyadadahayirmiotuzkişihayırdeseydiozamanolmazdıherhalde!”

“Herhalde!”diyetasdikediyorum.“Amaharbiasılisteyenlerdeoyirmi,otuzkişidir.”

“İnsandüşününcekomikgeliyor!”diyedevamediyorKropp.“Bizvatanımızısavunmakiçinburadayız.AmaFransızlardakendivatanlarınısavunmakiçinhurdalar.Pekikimhaklı?”

“Belkiherikitarafda!”diyoruminanmaksızın.

“Olabilir!”diyorAlbert,beniçıkmazasokmakistediğinianlıyorumyüzünden.“Fakatbizimprofesörler,rahipler,gazeteleryalnızbizimhaklıolduğumuzusöylüyorlar;dilerizöyleolsun!Fransızprofesörleri,rahipleri,gazeteleriiseyalnızkendilerinin

haklıolduklarınısöylüyorlar;peki,bunasıloluyor?”

“Bilmemorasını.”diyorum.“Hernehalise,harbvarya!Heraydayeniyenimilletlergiriyorharbe!”

Tjadendönüpgeliyor.Halaheyecanlı;pekiamaharbnedençıkıyor,diyesorarakkonuşmayakatılıyorhemen.

Buişleribilenbirisinintavrıyla:“Çokkere,birmemleketinbirbaşkamemleketiağırşekildetahkiretmesindençıkar!”cevabınıveriyorAlbert.

Tjadenanlamazdangeliyor.“Memleketmi?Anlamıyorum,Almanya'dabirdağ,Fransa'dakibirdağınasıltahkiredermiş!Yahutbir

nehir,birorman,birbuğdaytarlası.”

“Senbukadarsalakmısın,yoksanumaramıyapıyorsun?”diyehomurdanıyorKropp.“Benimdediğimbudeğil.Birmilletötekimilletitahkirediyor.”

“Ohaldebenimburadaişimne?”diyekarşılıkveriyorTjaden.“Benitahkiredenolmadıki!”

“Geldeanlatbunusana!”diyorAlbert,kızgın.“Seninleilgisiyokbununyahu!”

“Yoksabasıpgideyimköyümeben!”diyedayatıyorTjaden,herkesgülüyor.

“HayAllah,toptuolarakmillet,‘yanidevletyahu!”diyebağırıyor

Müller.“Devlet,devlet!”Tjadenkurnaz

kurnazparmaklarınıçıtlatıyor.“Jandarma,polis,vergi,iştesizindevletiniz.Senindalganbunlarlaiseteşekkürederim.”

“Tamam!”diyorKat.“İşteilkdefadoğrubirşeysöyledin.Tjaden.Devletlevatanciddenbirbirindenfarklışeyler.”

“Fakatyinedebirbirinebağlışeyler.”diyorKropp.“Devletsizvatanolmaz.”

“Doğru.Amadüşün;hele,bizhemenhepimizbasitinsanlarız.Fransa'dadainsanlarınçoğukezaişçi,esnaf,yahutküçükmemur.ŞimdinediyebirFransızçilingiryahut

kunduracıbizetecavüzekalksın?Hayır,sadecedevletlerbirbirlerinetecavüzederler.BenburayagelmedenöncetekFransızgörmüşdeğilim.Fransızlarınçoğudabizimdurumumuzda.Bizimgibionlaradasoranolmadı.”

“Eee,ohaldeharbnedenoluyor?”diyesoruyorTjaden.

Katomuzsilkiyor:“Bazıadamlarvarkiharbonlarınişineyarar.”

“Ehbenonlardandeğilim!”diyesırıtıyorTjaden..

“Sendeğilsin,buradakilerinhiçbirideğil.”

“Peki,yakim?”İsrarediyorTjaden.“Harbimparatorundaişineyaramaz.Nelazımsaherşeyivar

onun.”“Öyledeme!”diyorKat.

“İmparatorşimdiyekadarhiçharbyapmadı.Herbüyükimparatorunenazdanbirharbgeçirmesilazım;yoksaadınıduyuramaz.Açdabakokulkitaplarına.”

“Generallerdeharbyüzündenmeşhurolurlar.”diyorDetering.

“Hattaimparatorlardandahafazla!”diyetasdikediyorKat.

“Harbdençıkarıolanlardabunlarınarkalarınasaklanırlarşüphesiz!”diyehomurdanıyorDetering.

“Bencebudahaçokbirnevisıtma!”diyorAlbert.“Harbikimseistemez,birdebakarsınız,birden

gelivermiş.Harbibizistemedik,ötekilerdeaynışeyiiddiaediyorlar.Amayinededünyanınyarısıharbdiyedayatıyor.”

“Fakatkarşıtaraftabizdekindendahaçokyalansöylüyorlar.”diyorum.“Esirlerdekibroşürleridüşünün,bizBelçikalıçocuklarıyiyormuşuz.Böyleşeyleryazanheriflerisallandırmaklazım.Asılsuçlularbunlarişte!”

Müllerayağakalkıyor.“Yinedeharbin,Almanya'daolacağınahurdaolmasıdahaiyiherhalde.Şumermiçukurlarıyladoluaraziyebakınhele!”

“Doğru!”Tjadenbiletasdikediyor.“Amaondandaiyisi,hiçharbolmaması.”

Tjadenböbürlenerekgidiyor,

bizimgibibirsenelikleretaşıgediğinekoyduğunugösterdiçünkü.Tjaden'indüşüncelericepheiçintipikşeyler;hurdabudüşüncelereçokrastlanır,insanbunlaradoğrudürüstbircevapveremez;çünkübugörüşteolanlarmeseleninbaşkayönlerinianlamakistemezler.Neferinmilliyethissicephedeoluşunadayanır,işteokadar.Gerisinipratikyoldan,kendiilgilerinegörehükümlendirir.

Albert,sıkıntılı,otlarauzanıyor:“Buişlerihiçkonuşmamakeniyisi!”

“Hemkonuşmaklabirşeyindeğişeceğideyok!”diyetasdikediyorKat.

Üstelikyeniverdiklerieşyalarınhemenhepsinitekrargerialıyorlar,

eskipırtılarımızıveriyorlarbize.Yenileriyalnızmerasimiçinmiş.

★

Rusya’yagideceğimizyerde

cepheyegidiyoruz.Yoldaperişanbirormandangeçiyoruz;ağaçlarparamparça,arazidelikdeşik.Yeryerkorkunçyarıklar,“Vaycanına,nemüthişbombardıman!”diyorumKat’a.

“Piyadehavanları!”diyecevapveriyor,sonrayukarıyıgösteriyor.

Dallardaölülerasılı.Çıplakbirasker,birdalçatalındaçömelmişkalmışdurumda;yalnızbaşındamiğferivar,öbürtaraflarıçıplak.

Vücudununyarısıkalmış;bacaklarıgitmişbirgövde.

“Neolmuşburada?”diyesoruyorum.

“Elbiseleriniuçurmuşlar.”diyehomurdanıyorTjaden.

“Garipşey!”diyorKat.“Birkaçkeredahagörmüştükböylesini.Havantopugümledimiinsanınüstündekilerikoparıpatıyor.Havabasıncıyapıyorbuişi.”

Araştırmayadevamediyorum.Sahidendeöyle.İşteoradasadeceüniformaparçaları,birbaşkataraftakanlıbirpıhtı,zamanındakolveyabacakmış.Ayağınınbirindebirdonparçası,boynundaüniformasınınyakasıylabirvücut;gerikalan

taraflarıçıplak,elbisesiağacınötesineberisinesaçılmış.İkikoludayok,çekipkoparmışlarsanki.Kollardanbiriniyirmiadımötedeçalılarınarasındagörüyorum.

Ölü,yerdeyüzükoyunyatıyor.Kolyaralarınınolduğukısımlardatoprakkandansimsiyah.Ayaklarınınaltınarastlayanyapraklarezilmiş;adamölmedenöncetepinmişsanki.

“ŞakadeğilKat!”diyorum.“Karındabirmermiparçasıda

şakadeğil!”diyecevapveriyor,omuzsilkerek.

“Metinolun!”diyehatırlatıyorTjaden.

Buişyakındaolmuşherhalde,kanlarkurumamışhenüz.

Gördüklerimizinhepsideölmüşolduklarıiçinfazladurmuyoruzorada;yürüyüpgidiyor,durumuenyakınsıhhiyemerkezinebildiriyoruz.Hemsonrabizedüşmezteskerecibeygirlerininişinekarışmak.

★

İçindeaskerbulunandüşman

mevzilerininnerelerekadaruzandığınıanlamayabirkeşifkolugönderilecek.İzinligittimdiyearkadaşlarakarşıbiracayipduyguvariçimde;buyüzdenmüracaatedenlerinarasınabendekatılıyorum.Planıkararlaştırıyoruz;telörgülerdensürünüpgeçiyor,tekerteker

ilerlemekiçinbirbirimizdenayrılıyoruz.Birmüddetsonrayayvanbirmermiçukurubuluyor,içinekayıyorum.Buradangözetliyorum.

Arazi,ortaderecedebirmakinelitüfekateşialımda.Heryandantaranıyor,fazlaşiddetlideğil,amanedeolsayüksekçebirhedefvermemekiçinkafibirsebep.

Paraşütlübirışıtmamermisikatkataçılıyor.Arazibumatışıktakaskatıuzanıyor.Işıkbitincekaranlık,büsbütünsiyahbastırıyor.Siperdedeminanlatmışlardı,önümüzdezencilervarmış.Bufena;insanonlarıkolaycagöremez,sonradevriyelerideçokustadıronların.Fakatgariptir,biryandandahazant;okakılsızlık

ederler.HemKat,hemdeKroppbirseferindekeşiftelerkenzencidüşmandevriyelerinivurmuşlardı;çünküadamlarsigaratiryakilikleriyüzündensigaraiçiyorlarmış.Kat'laAlbert,ateşlisigarauçlarınanişanalmışlar,tamam!

Yanımdaufakbirmermivınlıyor.Geldiğiniişitmemişlim,fenahaldeirkiliyorum.Aynıandamanasızbirkorkusarıyorbeni.Buradayalnızım,elimkolumbağlıadeta.Belkidebirmermiçukurundaikigöz,uzunzamandırbenigözetliyor;belkidebeniparamparçaedecekbirelbombasıatılmayahazır.Kendimehakimolmıyaçalışıyorum.Bubenimilkdevriyeliğimdeğil,öylefazlabir

tehlikedeyokaslında.Amaiznimdenbuyanailkdefakeşfeçıkıyorum,hemsonraaraziyedeyabancıyımazçok.

Kendikendimeheyecanımınsaçmaolduğunusöylüyorum;karanlıktakimgözetleyecek,diyorum;öyleolsamermibukadaryatıkgelirmiydi?

Boşuna.Zihnimdekarmakarışıkdüşüncelervızıldıyor.Annemintehlikelerdenkorunmamısöyleyensesiniişitiyorum;uçuşansakallarıylatelörgüleredayanmışRuslarıgörüyorum;gözümünönüneiskemleleriylebirkantin,Valenciennes'dekibirsinemageliyor,netveharikulade.Azaplıvemüthişbirhayalhalinde,külrengivesoğuk

birsilahağzıgörüyorum;başımıneyanaçevirsempusuda,sessizceotarafadönüyortüfek;Gözeneklerimdenterboşanıyor.

Halaoyuğumdauzanıkduruyorum.Saatebakıyorum,ancakbirkaçdakikageçmiş.Alnımıslak,gözçukurlarınınemli,ellerimtitriyor,hırıldargibihafifçesoluyorum.Korkunçbirkorkukrizindenbaşkabirşeydeğilbu;benibaşımıdışarıçıkarıpileriyesürünmektenalıkoyanbasit,rezil,yamanbirkorku.

Gerginliğimbirpeltegibiezilipyayılarakyattığımyerdekalabilmekisteğineçevriliyor.Kollarımbacaklarımtoprağayapışıyor.Tecrübeediyorum,boşuna.

Kopmuyorlartopraktan.Toprağabastırıyorumkendimi,ilerlememmümkündeğil;uzandığımyerdekalmayakararveriyorum.

Amaansızınbirdalgayenidenkaplıyorbeni;utanç,pişmanlık,fakatbiryandandaemniyetteolmakduygusu,birdalgagibisarıyorbeni.Etrafıgözetlemekiçinbaşımıkaldırıyorum.Gözlerimyanıyor,karanlığadikiyorumgözlerimi.Birışıtmamermisiyükseliyor;tekrarbüzülüyorum.

Manasız,karmakarışıkbirmücadeleanıyaşıyorum;çukurdançıkmayayelteniyor,amayineiçerikayıyorum.Çıkmalısın,onlarseninarkadaşların,rastgelevesaçmabir

emirdeğilbu!diyor,hemenpeşindenşöyledüşünüyorum:Banane,canımıyoldabulmadımyaben!

Hepoizinsebepoldubuhallere!Kızgınöfkelikendimimazurgösteriyor,amabunakendimdeinanmıyorum;berbatbirbitkinlikhissediyor,ağırağırdoğruluyor,kollarımıuzatıpellerimitoprağadayıyor,sırtımıöneçekiyorum;yarıyarıyaçukurunkenarındayımşimdi.

Birdengürültülerişitiyor,gerikayıyorum.Topseslerinerağmenbirtakımşüpheligürültüleraçık!anaçığaduyuluyor.Kulakkabartıyoruz.Gürültüarkamdangeliyor.Siperlerdendoğruilerleyenbizimkilerbunlar.Kısıkinsansesleri

deişitiyorumşimdi.Ahenginegöre,Kat'ınsesinebenziyorkonuşanınsesi.

Ansızınsonsuzbirsıcaklıkyayılıyoriçime.Busesler,yavaşçasöylenmişbubirkaçkelime,arkamdakisiperdenilerleyenbuadımlar,beni,çökertmesinekılkalmışölümkorkusununmüthişyalnızlığındançekipkurtarıyor.Hayatımdandaüstünşeylerbusesler;anaşefkatinden,korkudandaüstünşeyler;hepsinden,herşeydendahagüçlü,koruyucuşeyler:arkadaşlarımınsesleribunlar.

Benartıkkaranlıktatekbaşınatitreyenbirhayalparçasıdeğilim.Onlarınımben,onlardabenimdir;biz

hepimizaynıkorkuyu,aynıhayatıyaşıyoruz;bizbasit,fakatzorlubirşekildebirbirimizebağlıyız.Yüzümübuseslere,benikurtarmışolan,banayardımedecekolanobirkaçkelimeyegömmekistiyorum.

★

Kendimiihtiyatlaçukurun

yukarısınaçekiyor,biryılangibiönesürünüyorum.Dörtayaküstündeilerlemeyedevamediyorum;başarıyorumda.İstikametitayinediyorum;etrafımabakınıyor,dönüşteyolubulabilmekiçintopçuateşininşeklinedikkatediyorum.Sonraötekiarkadaşlarlanasılirtibat

kuracağımıdüşünüyorum.Korkumdevamediyor,amaartık

aklayatkınbirkokubu,aşırıbirihtiyatlıoluş.Gecerüzgarlı;ağızalevlerininparıltısındagölgelergidipgeliyor.İnsanbusayedehempekçokşeygörür,hemdepekaz.Bazendonupkalıyorum,amabirşeyolmuyor.Böylebirhayliilerliyor,sonrabirkavisçizipgeridönüyorum.Arkadaşlarıbulamıyorum.Bizimsiperleredoğruattığımheradımdayüreğimesuserpiliyor;amagittikçededahaaceleediyorum.Ensemebirkurşunyemekhi1tdehoşkaçmazdoğrusu.

Derkenyenibirkorkuyatutuluyorum.İstikameti

bulamıyorumdoğrudürüst.Sessizcebirmermiçukurunaçöküyor,yolumutayineçalışıyorum.Nicedefalarolmuştur,insanmemnun,müsterihbirsipereatlar,nedensonrafarkederdüşmansiperinegirdiğini.

Birzamansonratekraretrafakulakkabartıyorum.Halaşaşkındurumdayım.Mermiçukurlarınınçokluğukarşısındatelaştanneyanagideceğimikestiremiyorumartık.Belkisiperlereparalelsürünürümdesonugelmezgidişimin.Bununiçintekraryanakayıyorum.

Ahburezilışıtmamermileri!Yanışlarıbirsaatsürüyoradeta,kıpırdamakmümkündeğil;insanınetrafındamermilervınlıyor.

Amaneçare,çukurdançıkmalıyım.Duraduraçalışıyor,yengeçgibiilerliyorum.Traşbıçaklangibikeskin,çentiklimermiparçalanellerimidoğruyor.Bazengökyüzü,ufuktabirazdahaışıdıgibimegeliyor,fakatkuruntudaolabilir.Gitgidehayatımıkurtarmakiçinçabaladığımıfarkediyorum.

Birmermipatlıyor.Hemenardındanbirtanedaha.Yaylımbaşlıyor.Makinelitüfeklertakırdıyor.Şimdilikyereuzanıpkalmaktanbaşkayapacakbirşeyyok.Birtaarruzvaranlaşılan.Heryandanışıtmaraketleriyükseliyor.Aralıksız,boyuna.

Büyükbirmermiçukurunaikibüklümsinmişduruyorum;

bacaklarımkarnımakadarsuiçinde.Birtaarruzolursayüzümüboğulmayacakkadarçamurasokupkendimisuyagömecek,ölütaklidiyapacağım.

Birdenateşinarkayakaydırıldığınıişitiyorum.Hemengeriyedoğrusuyuniçinekayıyor,miğferimitaensemeitipağzımı,ancaknefesalabilecekşekilde,yukardatutuyorum.

Sonrahiçkıpırdamıyorum;Çünkübirçıtırtıoluyor,raprap,karışıkayaksesleriyaklaşıyor;sinirlerimbuzkesiyor,çekiliyor;paldırküldürüzerimdengeçipgidiyorlar.ilkposta,tamam.Kafamdasadecebombagibibirdüşünce:Bulunduğumçukura

birisiatlarsaneyapacaksın?..Hemenküçükkamamıçekiyor,kamayısımsıkıkavrayanelimitekrarçamurlaragizliyorum.Çukurabirisiatlayacakolursaderhalsaplarım,düşüncesibirçekiçgibivuruyor,beynime;bağıramasındiyehemengırtlağınasaplarım,başkayoluyok,odabenimgibikorkacakelbet,korkudanbirbirimizesaldıracağımızagörebenöncedavranmalıyım.

Şimdibizimbataryalarateşebaşlıyor.Yakınımdabirmermipatlıyor.Bu,çılgınadöndürüyorbeni;tamam,birbueksik,kendimermilerimizekurbangideceğim.Çamurlaradoğruküfrediyor,diş

gıcırdatıyorum.Biröfkeboşalmasıbu;sonundasadeceinleyipyalvarmakgeliyorelimden.

Mermilerinçatırtısıkulaklarımıniçinde.Bizimkilerkarşıhücumageçerlersekurtuldumdemektir.Başımıtoprağabastırıyor,uzakmadenkuyularındakipatlayışlargibiduyuyorumboğukgümbürtüleri..Üstümdekiseslerekulakkabartmakiçinbaşımıtekrarkaldırıyorum.

Makinelitüfeklertakırdıyor.Bizimdikenlitelsetlerininsağlam,hemenhiçtahripedilmemişolduğunubiliyorum;birkısmındaşiddetlielektrikakımıdavar.Makineliateşibüyüyor.Karşıtarafilerleyemiyor,isteristemezgeridönüyorlar.

Tekrarsırtüstüyatıyorum,sinirlerimalabildiğinegergin.Takırtakırsesler,sürünmeler,şakırtılarduyuluyor.Keskinbirçığlıkkopuyorarada.Ateşetutuluyorlar,taarruzgeripüskürtülüyor.

Şimdiortalıkbirazdahaağardı.Sağımdasolumdakoşuşanayaksesleri.ilkparti.Geçti.Sonrabaşkaları.Makinelitüfeklerkesiksizbirzincirgibitakırdıyor.Tambirazdönmekistiyorum,birşeykütediyor,cumpdiyeağırbirvücutçukurayanımadüşüyor,kayıyor,üzerimdekalıyor.

Birşeydüşünemiyor,neyapacağımıbilmiyorum...Kudurmuşçasınasaplıyorum

kamamı;sadecevücudunkasıldığı,sonragevşeyipyereyığıldığınıhissediyorum.Kendimegeldiğimzamanelimyapışyapışveıslak.

Öteki,hırıldıyor.Danalargibiböğürüyorsanıyorumbense;aldığıhersolukbirhaykırış,birgümbürtügibi.Fakatbugümbürdergibiatan,benimkendidamarlarımsadece..Yanımdakininçenesinikapatmak,ağzınatoprakdoldurmak,onubirdahabıçaklamakistiyorum:Susmasılazım,benieleveriyor.Fakatkendimehakimim,üzerimedebirdenbireöylebirkesiklikçöktüki,onakarşıartıkelimikaldıramazoluyorum.

Çukurunenuzakköşesine

sürünüyor,gözlerimadamadikili,elimdekamasımsıkı,kımıldarsatekrarsaldırmayahazır,oracıktaduruyorum.Fakatonunartıkhiçbirşeyyapacağıyok,hırıltılarındananlıyorum.

Bellibelirsizgörebiliyorumonu.Şimdiyalnızbirşeyistiyorum:buradangidebilmek!Buişihemenyapmayacakolursamortalıkaydınlanmaküzere;şimdibilegitmekzor.Fakatbaşımıkaldırmayıdeneyincebununbüsbütünimkansızolduğunugörüyorum.Makineliateşiöylesineyaygınki,dahabirkerebile'sıçramadandelikdeşikolurum.

Miğferimlebirdahatecrübeediyor,mermilerinyüksekliğini

anlamaküzeremiğferimiyukarıtutuyorum.Biransonrabirmermimiğferielimdenfırlatıpatıyor.Bunagörearaziyiçokalçaktantaramaktaateş.Düşmanmevzilerindendeöyleyeterikadaruzakdeğilimki!Kaçmayakalkışsamkeskinnişancılarşipdiyeyapıştıracaklarkurşunu.

Aydınlıkartıyor.Bizimkilerbirtaarruzageçseler,diyecanatıyorum.Elleriminmafsallarıbembeyaz,okadarçoksıkmışım.Ateşkesilsedearkadaşlargelseler,diyeduaediyorum.

Dakikalarağırağırgeçiyor.Artıkçukurdakikaranlıkyığınabakmayıgözealamıyorum.Kendimizorlayarakbaşkatarafabakıyor,

bekliyor,bekliyorum.Mermilervızıldıyorboyuna,çelikbirağgibi,hiçdurmadan.

Birdenkanlıelimigörüyor,anibirbulantıhissediyorum.Toprakalıpüzerinesürüyorum,kirdenkangörünmüyorhiçdeğilse.

Ateşyavaşlamıyor.İkitarafdaaynışiddetleateşedevamediyor.Bizimkilerbeniçoktanhesaplandüştülergaliba.

★

Açık,kurşunigünbaşlangıcı.

Hırıltısürüpgidiyor.Kulaklarınıtıkıyor,amaçokgeçmedenparmaklarımıgeriçekiyorum;başka

sesleriduyamazoluyorumzira.Karşımdakiyığınkımıldıyor.

irkiliyor,elimdeolmaksızınbakıyorum.Gözlerimyapışmışgibiduruyorüzerinde.Küçükbıyıklıbiradamyatıyororada.Başıyanadüşmüş,birkoluyarıbükük,başbukolunüzerinedayalıhafifçe.Öbüreligöğsünde,kanlı.

Ölmüş,diyorumkendikendime,ölmüşolmalı,artıkbirşeyduymuyor..Hırıldayan,vücutsadece.Fakatbaşkalkmayaçabalıyor,sonraalıntekrarkolunüzerinedüşüyor.Adamölmemiş;cançekişiyor,fakatölmemiş.İleriyedoğrusürünüyor,duruyor,ellerimedayanıyor,sonrabirazdahaönekayıyor,bekliyorum;

üçmetrelikiğrençbiryol,uzun,korkunçbirmesafe.Nihayetyanınavarıyorum.

Birdengözleriniaçıyor.Duyduherhalde;korkunçbirdehşetifadesiyleyüzümebakıyor.Vücutkımıldamıyor,amagözlerdeöylemuazzambirkaçışvarki,biran,bugözlervücududabirlikteçekipgötürmekkuvvetinibulacaklarsanıyorum;kilometrelerceöteye,teksıçrayışta.Vücutkımıldamıyor,tamamenhareketsiz;artıksesyok,hırıltıkesildi;fakatgözlerhaykırıyor,uluyor,bugözlerdebütünhayattoplanmışdakavranılamazbirkaçmakçabası,ölümekarşı,banakarşıduyulankorkunçbirdehşetolmuşsanki.

Mafsallarınıbükülüyor,dirsekleriminüzerinedüşüyorum:“Hayır,hayır!”diyorumyavaşsesle.

Bugözlerüzerimdeoldukçabirhareketyapabilmemimkansız.

Derkeneliyavaşçadüşüyor,göğsünden,gayetaz,birkaçsantimetre;fakatbuhareketgözlerindekişiddetiyinedeazaltıyor.Önedoğrueğiliyor,başımısallayarakfısıldıyorum:“Hayır,hayır,hayır!”Birelimikaldırıyor,niyetiminkendisineyardımetmekolduğunugöstermekistiyor,alnınıokşuyorum.Elimdeğerkengözlerseyriyor;şimdibakışlardakikatılıkkayboluyor,kirpikleraşağıdüşüyor,gerginlikgevşiyor.Yakasınıaçıyor,başını

düzeltipdaharahatbirşeklekoyuyorum.

Ağzıyarıaçık,konuşmayauğraşıyor.Dudaklarıkuru.Mataramyok,yanımaalmamıştım.Fakatçukurundibinde,çamurunsuyuvar.Aşağısarkıyor,mendilimiçıkarıpaçıyor,suyabatırıyor,sonramendildenakansarısuyuavucumdatopluyorum.

İçiyor.Tekrargetiriyorum.Sonraceketinindüğmeleriniçözüyorum,mümkünseyaralarınısarmakiçin.Bunumuhakkakyapmamlazım;esirdüşecekolursamkarşıtaraftakileronayardımetmekistediğimigörürlerdevurmazlarbeni.Korunmayaçalışıyor,amaelibanamani

olamayacakkadarkuvvetsiz.Gömleğiyapışmış,sıyrılmıyor;düğmeleridearkada;kesmektenbaşkaçareyok.

Kamayıarıyor,buluyorum.Fakatbengömleğikesmeyebaşlayıncagözleryenidenaçılıyor;gözlerdeyenidenohaykırış,oçılgıncaifade.Bugözlerikapamayamecburoluyor,fısıldıyorum:“Bensanayardımetmekistiyorum,arkadaş!”Anlamasıiçinkelimeninüzerindeduruyorum:“Camarade,camarade,camarade!“

Üçyerindenyaralamışım.Sargıbezlerimleyaralısarıyorum,bezlerinaltındankanakıyor;dahaçoksıkıyorum,inliyor.

Benimyapabileceğimbundanibaret.Artıkbeklemeliyizbeklemeli.

★

Busaatler.Hırıltıyeniden

başlıyor.İnsannedeyavaşölüyormuş!Çünkübiliyorum,kurtulamaz.Kurtulurdiyekendimiinandırmayaçalıştımsadaöğleyedoğruiniltilerikarşısındabuboştesellieridi,parçalandı,gitti.Sürünürkentabancamıkaybetmemişolsaydım,onuvururdum.Fakatbıçaklayıpöldürememki!

Öğleyekadarkizamanı,düşüncelerinsınırlarınızorlayarak,dalgıngeçirdim.Açlıktanmidemkazmıyor;birşeyleryiyebilmekisteğinekarşıağlamakgeliyor

içimden;fakataçlıklabaşedemiyorum.Cançekişenaskerebirkaçsefersuveriyor,kendimdeiçiyorumbusudan.

Bubenimkendiellerimleöldürdüğüm,öldürdüğümüiyicegördüğümilkadam;onuncançekişmesibenimeserim.Katda,Kroppda,Müllerdevurduklarıkimselerinöldüğünügördüler;birçoklarıgördübunu,helesüngümuharebelerinde.

Fakataldığıhernefes,içimeişliyor.Cançekişenbuadamın,busaatler!Elindegörünmezbirbıçak,onunlaboğazlıyorbeni:zamanıvedüşüncelerimi.

Yaşamasıiçinnelervermezdim.

Buradabuşekildeyatıponugörmiye,onunsesinidinlemeyemecburolmak,çokzor!

Öğledensonrasaatüçteöldü.Rahatnefesalıyorum.Amakısa

birzaman.Çokgeçmedensessizliğedayanmak,iniltilerekatlanmaktandazorgeliyorbana.Keşkehırıltılarolsaydı,diyorum;kesikkesikboğuk,aradahafifıslıklargibi,sonrayinekısık,fakatsesliohırıltılar.

Saçmabubenimyaptığım.Fakatoyalanacakbirjşlazımbana:Ölününduruşunutekrardüzeltiyor,artıkhiçbirşeyduymasabiledaharahatyatsınistiyorum.Gözlerinikapatıyorum.Kahverengibugözler;saçlarısiyah,yantaraflarıhafif

kıvırcık.Bıyığınınaltındadolgunve

yumuşakdudakları;burnuhafifeğri,derisiesmerce,şimdiyaşarkenkikadarsolukdeğilöyle.Biran,yüz,sıhhatlibilegörünüyoradeta...Sonrabirdenyadırgananbirölüçehresihalinialıyor;çokgördüğüm,hepsidebirbirinebenzeyenölüyüzlerindenbirioluyor.

Karısışimdionudüşünüyordurmutlaka;başınagelenleribilmezki!Adamın,karısınasıksıkmektupyazarmışgibibirhalivar.Kadın,kocasındandahabirzamanmektupalacaktır,yarın,birhaftakadarsonra.Kadınbumektubuokuyacak,adamonabumektuptabazışeyler

söyleyecektir.Durumumgittikçekötüleşiyor,

düşünceleriminönünegeçemiyorumartık.Kansınasıldıracaba?Kanalınöteyakasındakiesmerincegibimi?Bukadınbenimiçindeğilmi?Buişlerdensonrabelkidebanaaitşimdi.Kantorekburadayanımdaolsaydı!Annembenibuhaldegörse...Dönüşyolunuiyiaklımdatutsaydımbuölüdahaotuzseneyaşıyabilirdişüphesiz.İkimetresoldankoşsaydışimdikarşıtaraftasiperindeolur,karısınayenibirmektupyazardı.

Fakatdahaötesiyokkibunun;çünkühepimizinkaderidirbu.Kemmerichayağınıonsantimetresağaalsaydı;Haiebeşsantimdaha

eğilseydi..

★

Sessizlikgenişliyor.

Konuşuyorum,konuşmakzorundayım.Adamahitabediyor,onasöylüyorum:“Arkadaş,benseni^öldürmekistemedim.Buçukurabirdahaatlayacakolsan,sendeakılsızlıketmediğintakdirde,yapmamböylebirşey.Amasenbenimiçinöncedensadecebirtasavvur,birkararuyandıranbirtertiptin;benbukombinezonubıçakladım.Senin,benimgibibirinsanolduğunubenancakşimdigörüyorum.Benseninelbombanı,süngünü,silahlarını

düşündüm;karını,yüzünü,ortaktaraflarınıbenşimdigörüyorum.Affetbeniarkadaş,bizbunlarıdaimaçokgeçgörürüz.Nediyebizeboyunasöylemezler,sizindebizlergibibiçareyaratıklarolduğunuzu,sizinannelerinizindebizimkilerkadarendişeettiğini,hepimizinölümkarşısındahepaynıacılarıyaşadığımızınediyesöylemezler?..Affetbeniarkadaş,senbenimnasıldüşmanımolabilirsin?Bizbusilahları,buüniformalarıçıkarıpatsaksenbenimkardeşimolabilirdin,Katgibi,Albertgibi.Alömrümdenyirmiseneyiarkadaş,aldakalk!Aldahafazlasını,benbuömrüneyapacağım,artıkbilmiyorumçünkü.”

Hertarafsessiz;tüfeklerintakırtısıhariç,cephesakin.Mermilersıkdüşüyor,gelişigüzelbiratışdeğilbu;heryanakeskinnişanalıyorlar.Çukurdançıkamam.

“Karınayazacağım!”diyorum,çabukçabuk,ölüye.“Yazacağım,öldüğünübendenöğrensin;busanasöylediklerimionabirbiryazacağım;üzülmesin,onayardımedeceğim;anana,babana,çocuklarınayardımedeceğim...”

Üniformasıhalayarıaçıkduruyor.Cüzdanımkolaycabuluyor,fakataçmaktatereddütediyorum.Cüzdanındakimlikbelgesivar.İsminibilmezsembuadamıunutabilirimbelki;zamanbuhayaliyokeder.Ama

ismibirçividir;içimeçakılacak,oradanaslasökülemeyecekbirçivi.Buisimherşeyiboyunageriçağıracakbirkuvvettaşır,olupbitenlerbusayedegerigelirdaima;gelir,gözleriminönündedurur.

Cüzdanı,kararsız,elimdetutuyorum.Derkenelimdenkayıyor,açılıyor,birkaçresimlebirkaçmektupdüşüyoryere.Düşenleritopluyor,tekrarcüzdanakoymakistiyorum.Amaetkisialtındabulunduğumitiliş,buşüphelidurum,açlık,tehlike,ölüylegeçirdiğimsaatlerbeniperişanetmiştir;eriyişihızlandırmak,azabıkuvvetlendirmek,acısınadayanılmazbirelibirağacaçarpıpparalargibi,neolacaksaolsun

buişbitirmekistiyorum.Bunlarkarısıylabirküçükkızın

resimleri,sarmaşıklıbirduvarönündeçekilmiş,uzunensizamatörfotoğrafları.Resimlerinyanındamektuplar.Onlarıçıkarıyor,okumayaçabalıyorum.Birçokyerlerinianlamıyorum,sökmekzor,Fransızcayıpekiyibilmiyorum.Amatercümeettiğimherkelimebirmermigibibağrımasaplanıyor,birbıçakdarbesigibigöğsümde.

Beynim,zorlanmadanbitkin.Fakatşukadarınıhenüzkavrıyorum:benonlaraaslayazamam;demindüşünmüştüm,amayapamambuişi.İmkansız.Resimlerebirdahabakıyorum;zengininsanlardeğil

bunlar.İlerdeelimebirazparageçerseonlaraismimibildirmedenparayollayabilirim.Budüşünceyetutunuyorum;hiçdeğilseküçükbirdayanakbu.Buölübenimhayatımabağlandı;buyüzden,kendimikurtarmamiçinherşeyiyapmam,sözvermemgerek.Yalnızölenadamiçin,ailesiiçinyaşayacağımakörükörüneandiçiyorum.Dudaklarımıslak,onuinandırmayaçalışıyorum;ruhumunderinlerindebirümitvar;hürriyetimibusayedesatınalacağım,ümidi.Bacadankurtulacakolursamsonradandüşünebilecekbirküçükhilebu.Vebuyüzdenkimlikbelgesiniaçıyor,yavaşyavaşokuyorum:GerardDuval,tabi.

Adresi,ölününkurşunkalemiylebirzarfüzerineyazıyor,sonrahepsiniaceletekrarceketinincebinekoyuyorum.

BentabiDuval'iöldürdüm.Bentabiolmalıyım,diyedüşünüyorumşaşkınlıkiçinde,kitapbasmalıyım,kitap..

★

İkindiyedoğrubirazyatışıyorum.

Boşunabenimbukorkum.Adamınismi,artıkbenişaşkınaçevirmiyor.Krizgeçti.“Arkadaş!”diyorumölüyedoğru,amaartıksoğukkanlısöylüyorum.“Bugünsen,yarınben.Fakatburadankurtulursamarkadaş,

ikimizinkinidemahvedenşeyekarşısavaşacağım.Seninhayatını,benim...benimdehayatımımahvedenşeyekarşı.Sanasözveriyorumarkadaş,busonolsun!”

Güneşeğrilemesinegeliyor.Yorgunluktan,açlıktanuyuşmuşum.Dün,birsisgibigeliyorbana;hurdankurtulacağımaümidimyok.Dalıpdalıpgidiyor,akşamolduğununbilefarkınavarmıyorum.Alacakaranlıkbaşlıyor.Şimdizamançabukgeçiyorgibibirhisvariçimde.Birsaatdaha.Yazolsaydıdahaüçsaatlazımdı.Dahabirsaat.

Birdentitremeyebaşlıyorum,yabiraksilikçıkarsa!Artıkölüyüdüşünmüyorum,artıkbenihiç

ilgilendirmiyor.Yaşamakhırsıbirandabaskınçıkıyor;tasarladığımşeylerinhepsibuduygukarşısındagöçüpgidiyor.Sırfbirfelaketledahakarşılaşmamakiçinbirotomatgibimırıldanıyorum:“Sanavadettikleriminhepsiniyapacağım,hepsini!”Halbukihiçbiriniyapmayacağımışimdidenbiliyorum.

Birdenaklımageliyor,sürünecekolursamkendiarkadaşlarımateşaçabilirlerbana;bilmezlerkilMümkünmertebeöncedavranır,seslenirim,anlasınlardiye.Onlaranlayıncayakadardasiperinönündeyatarım.

ilkyıldız.Cephesakin.Birnefesalıyor,heyecanımdankendikendime

konuşuyorum:“ArtıkaptallığıbırakPaul,sakinolsakin,Paul...SakinolursankurtulursunPaul.”İsmimisöylemeninfaydasıoluyor,bunubirbaşkasısöylüyorsanki,oyüzdendahatesirli.

Karanlıkartıyor.Heyecanımyatışıyor;ihtiyatlıolmakiçinilkraketlerinyükselmesinibekliyorum.Raketlergörününceçukurdançıkıyorum.Ölüyüunuttum.Önümdebaşlayangece,solguncaaydınlanansavaşmeydanı.Gözümebirçukurkestiriyor,parıltınınsöndüğüandaaceleorayageçiyor,önümüyokluyor,dahasonrakiçukurugözlüyor,büzülüyor,sonraoçukurakayıyorum.

Yaklaşıyorum.Derkenbirraket

ışığındatellerdebirşeyinkımıldadığınıgörüyor,sessizyatıyorum.İkincisindetekrargörüyorum;bunlarbizimsiperlerdekiarkadaşlarşüphesiz.Fakatkendimiğferlerimiziseçenekadarihtiyatlıdavranıyor,sonrasesleniyorum.

Çokgeçmedencevapolarakismimçınlıyor:“Paul..Paul..”

Tekrarsesleniyorum.Ellerindebirçadırbezi,beniaramayaçıkmışKat'laAlbertbunlar.

“Yaralımısın?”“Hayır,hayır..”Siperekayıyoruz.Yiyecekistiyor,

yutarcasınayiyorum.Müllerbirsigaraveriyor.Başımagelenlerikısacaanlatıyorum.Yenibirşeydeğil,

sıksıkrastlananolaylardanbiri.Yalnızgecehücumundabirözellikvar.FakatKatbirseferindeRusyada,Ruscephesigerisindekalmış,ancakikigünsonrabizimtarafageçebilmişti.

ölenkitapçınınhiçsözünüetmiyorum.

Ancakertesisabahdahafazladayanamıyor,Kat'laAlbert'eanlatmadanduramıyorum.İkisiteselliyeçalışıyorlarbeni.“Eldennegelir,neyapabilirdin'başka?Senbuişiçinaskeroldun!”

Yanlarındaolduğumiçinyatışmış,emniyette,dinliyorumsöylediklerini.Mermiçukurundanedeaptalcaşeylerdüşünmüşüm!

“Şurayabak!”diyegösteriyorKat.Göğüssiperlerindebirkaçkeskin

nişancı,tüfeklerinenişandürbünlerinitakmışlar,karşıyıgözetliyorlar.Aradabirtetiğiçekiyorlar,ateş.

Bağrıştıklarınıişitiyorum.“Yamanoturdu!”“Yerindennasılsıçradı,gördünmü?”Oellrichçavuşböbürlenerekarkadaşınadönüyor,tamisabetininotettiriyor.Bugünküatışlistesindehiçkusursuzüçisabetleo,enbaştageliyor.

“Bunanedersin?”diyesoruyorKat.Başımısallıyorum.

“Bugidişleyakasınabuakşamrenklibirnişandahakondurtacak.”diyorKropp.

“Yahutyakındır,başçavuşmuaviniolması.”diyetamamlıyorKat.

Bakışıyoruz.“Benyapamam.”diyorum.

“Yinede,”diyorKat,<<bunutamdaşusıragörmüşolmaniyidir.”

Oellrichçavuş,tekrargöğüssiperinegidiyor.Tüfeğininnamlususağasolaoynuyor.

“Şuseninişiartıkuzatmanadeğmez,anladınya!”diyetasdikediyorKat.

Artıkbendekendimianlayamıyorumbirtürlü.

“Onunlaçukurdaçokkaldımdaondan!”diyorum.Harbharbdirnihayet.

Oellrich'intüfeğikısavekurubirseslepatlıyor.

Xİyibirişekonduk.Şiddetli

bombardımanatutulduğuiçinboşaltılmışbirköyübekleyeceğiz,sekizkişi.

Vazifemiz,aslında,henüzboşaltılmamışerzakambarınagözkulakolmak.Kumanyalarımızıambarmevcudundankendimizalacağız.Buiştambizegörebiriş.Kat,Albert,Müller,Tjaden,Leer,Detering;bizimtekmilgruphurda.YalnızHaieyok,Haieöldü.Fakatyinedeyamanmışşansımız;çünküöbürmangalardacan

kaybı,bizimkindenkatkatfazla.İçinebirmerdivenleinilenbeton

birmahzenikendimizebarınakseçiyoruz.Mahzeninkapısı,ayrıbetonbirduvarlamuhafazalı.

Hummalıbirfaaliyetegirişiyoruz.Yalnızbacaklarımızıdeğilruhumuzudauzatıpyangelmekiçinişteyenibirfırsat.Böylefırsatlarıhiçkaçırmayız;çünküuzunzamanhislerimizlehareketetmemizeelvermeyecekkadar,ümitsizdurumumuz.Hisliolmak,durumfazlaberbatolmadıkçamümkün.Bizimsemaddiolmaktanbaşkaçaremizyok.Öylemaddiki,harbdenöncekizamanlaraaitbirdüşünce,biranşaşkınlıklazihnimdebelirdimiirkiliyorum;neysekiçok

sürmüyorbuhatıra.Durumumuzumümkünolduğu

kadarhafifealmamızlazım.Bununiçinherfırsattanfaydalanıyor;doğrudandoğruyasertvealıştırmasız,korkununhemenpeşindençocukluklarageçiyoruz.Başkatürlüolamayızki;bırakıveriyoruzbunlarakendimizi.Nitekimşimdideöyleçılgın,delidolubirdemsürelim,diyoruz;yiyipiçmesiyle,uykusuylademsürelim.

Mahzene,evlerdenkaldırıpgetirdiğimizşilteleriseriyoruzönce.Biraskerkıçıdaaradayumuşakbirşeyeoturmakistercanım.Barınağımızınyalnızortasıboşkalıyor.Sonragidipbattaniyeler,kuş

tüyüyataklar,yumuşacıkşeylergetiriyoruz.Köydehenüzhepsimevcut.Albert'lebenportatif,mahunbirkaryolabuluyoruz;kubbesimaviipek,örtüsüdantelalıbirkaryola.Taşırkenmaymunlargibiterliyoruz;amaböylebirşeydebırakılmazki!Birkaçgünevarmazmermilerleparamparçaolurüstelik.

Kat'labenevlerdehafiftertipkeşfedeçıkıyoruz;azsonrabirdüzineyumurta,birkiloeholdukçatazetereyağıelegeçiriyoruz.Birdensalonunbirindebirgümbürtüoluyor,demirbirsobaduvarıyarıpuçargibigeliyor,birmetreyakınımızdangeçipkarşıduvarasaplanıyor.İkikocayarık.Sobakarşıkievdengeldi,eve

birgülledüştü.“Şansabak!”diyegülüyorKat;araştırmalarımızadevamediyoruz.Birdenkulaklarımızıdikiyor,bacaklarımızıaçıyoruz.Azsonrabüyüçarpmışgibiduruyoruz:Küçükbirahırdacanlıcanlıikidomuzyavrusudebelenmekte.Gözlerimizioğuşturupyavaşyavaştekrarbakıyoruz:Sahidendeolduklarıyerdelerhala.Tutuyoruz.Takendisi,ikisahiciyavrudomuz.

Şahanebirziyafetbu.Barınağımızdanelliadımkadarötedeküçükbirevvar,evvelcesubaylarınkaldıklarıbirev.Mutfağındakocamanbirocak,ikiızgara,tavalar,tencereler,kabkacak,herşeyvar;hattabirsundurmaiçindeufakufak

kırılmışbiryığınodun.Herşeyhazırönümüzde,masaldakigibi.

İkikişisabahtanberitarlalardapatates,havuç,sebzearıyorlar.Bollukiçindeyiz;erzakambarınınkonservelerineboşveriyor,tazeşeylerarıyoruz.Ellerimizdeşimdidenikibaşkarnabaharduruyor.

Domuzlarkesildi.BuişiKatbecerdi.Kızartmanınyanınapatatesomletiyapmakistiyor,fakatpatateslerirendelemeyerendebulamıyoruz.Azsonrabunundaçaresinebakıyor,tenekekapaklaraçivilerlebirsürüdelikdeliyoruz;rendelerhazır.Üçkişiparmaklarınırendeyekaptırmamakiçinellerinekalıneldivenlergeçiriyorlar;diğeriki

kişipatatessoyuyor;tıkırtıkırilerliyorişler.

Katdomuzları,havuçları,sebzeleri,karnabaharıözenebezenehazırlıyor.Karnabahariçinbirdebeyazsalçayapıyorhatta.Benpatateslerikızartıyorum;herpartidedördertane.Ondakikasonrakolayınıbuldum:Tavayışöylebirsalladımmıbiryanıkızarmışpatateslerhavadatersyüzoluptavayadüşüyorlar,kızartmayadevamediyorum.Domuzlarparçalanmadan,bütünolarakkızartılıyor.Birkilisemihrabıgibi,herkes,domuzlarınetrafınahalkaoldu.

Osıradamisafirgeliyor,ikitelsizci;bizeliaçıkinsanlarız,

yemeğealıkoyuyoruzonları.Salondaoturuyorlar,ortabirpiyanovar.Biriçalıyor,birisöylüyor:“Wesersahilinde..“Sesiiçli,fakatSaksunyaşivesineçalıyorbiraz.Olsun,sarıyorbizi,

Gitgideüzerimizeateşaçıldığınınfarkınavarıyoruz.Sabitbalonlarbacadançıkandumanlarıgördülerherhalde;yaylımbaşlıyor.Ohınzırserpintiliküçükmermilerbunlar;ufakufakdelikleraçan,genişbirsahaya,alçaklaradağılanmermiler.Herandahayakınımızdavınlıyorlar;fakatyemeğiböyleyüzüstübırakamayızya!Heriflertanzimatışıyapıyorlar.Birkaçmermiparçasıüsttekimutfakpenceresindeniçeri

dalıyor.Domuzlarınkızartılmasıtamamlanmaküzere.Fakatpatateslerikızartmakgüçleşiyor.Mermileröyleyakınadüşüyorlarki,tanelerisıksıkevinduvarınaçarpıyor,pencerelerdeniçeridalıyor.Yaklaştığınıduyduğumhervınlayışta,elimdetava,dizçöküyor,pencereduvarıyanınadertopoluyorum.Sonrayinederhalayağakalkıyor,kızartmayadevamediyorum.

Saksunyalılarşarkıyıyandabıraktılar.Piyanoyabirmermiparçasıdüştü.Bizdeyavaşyavaşişimizibitiriyor,dönüşhazırlığıyapıyoruz.Yenibirmermipatlarpatlamazikikişisebzeçanaklarınıkucaklayıpkoşuyorlar,barınakelli

metreötede.İçeridaldıklarınıgörüyoruz.

Yenibirpatlayış.Herkesçömeliyor,sonraikikişi,ellerindebireribrik,içlerindehalisçekirdekkahve,şimşekhızıylakoşupyenibirmermidüşenekadarbarınağakapağıatıyorlar.

ŞimdideKat'laKroppşaheseriyakalıyorlar:Nargibikızarmışyavrudomuzlarınbulunduğukocatava.Birkütürtü,birçömeliş,sonrahopellimetreileri.

Sonuncudörtomletidekızartıyor,bitirenekadarikikereyereyatıyorum.Fakatfenamı,dahadörtomlet,hemdebenimensevdiğimyemek.

Nihayetomletleriistifettiğimtepsiyikucaklıyor,sokakkapısınınarkasınayaslanıyorum.Birvınlayış,birçatırtı;tepsiyiikielimlegöğsümebastırarakdışarıfırlıyorum.Tammahzeneulaşmaküzereyim,kabarakabaragelenbirmermigürültüsü!Birgeyikgibisıçrıyor,betonduvarıbirhamlededönüyorum.Mermiparçalarışakırşakırediyorduvarda;mahzenbasamaklarınıpaldırküldüriniyorum,dirseklerimparalanıyor;fakattekomletdüşürmüyor,tepsiyidevirmiyorum.

Saatikideyemeğebaşlıyoruz.Altıyakadarsürüyor.Altıbuçuğakadarkahveiçiyorerzakambarındanaldığımızsubaykahvesibirtaraftan

dasubaysigaravepurolarıtüttürüyoruz,kezaambardanalınmaTamaltıbuçuktaakşamyemeğinebaşlıyoruz.Saatondadomuzlarınkemiklerinikapıdışarıatıyoruz.Sonradagelsinkonyak,gelsinrom;kezamuhteremerzakambarındanalınma!Sonrayinekuşaklı,uzun,kalınpurolar.Tjaden:“Yalnızbireksiğimizvar,odasubaykerhanesindekikızlar!”diyor.

Gecegeçvakitbirmiyavlamaişitiyoruz.Ufak,külrengindebirkedimahzenkapısındaoturuyor.Kediyiiçeriçağırıyor,karnınıdoyuruyoruz.Busıradatekrarbizimdeiştahımızaçılıyor;ağzımızdalokmalarçiğneyeçiğneyeuykuyayatıyoruz.

Amageceleyincanımızaokunuyor.Çokyağlışeyleryedik.Tazesütdomuzubarsaklarımızıharabediyor.Mahzendegidipgelmelerinhaddihesabıyok.Dışardadaima,pantolonlarınısıyırmışikiüçkişibulunuyor,basıyorlarküfürü.Benkendihesabımadokuzkeretaşındım.Gecenindördünedoğrubirrekorkırıyoruz:Nöbetçisi,misafiridahil,onbirkişidışardayız.

Yananevlergecedebirmeşaleyebenziyor.Obüslergümbürgümbürinliyor.Sokaktancephanekollarıgürültüyle,rüzgargibigeçiyor.Erzakambarınınbiryanıyıkıldı.Cephanekollarındakierler,mermiyağmurunarağmenoğularılarıgibioraya

üşüşüyor,ekmekaşırıyorlar.Sesimiziçıkarmıyoruz.Birşeydiyecekolsakdayağıyediğimizinresmidir.Bu.yüzdenbaşkabiryoltutuyoruz:Nöbetçiolduğumuzusöylüyoruz,buişleribildiğimiziçinkonserveteklifediyor,bizdeolmayanşeyleralıpkonserveveriyoruz.Neçıkar,çokgeçmedenzatenhepsibombardımanedilecekdeğilmi?Ambardankendimizedeçikolataalıyor,tablettabletyiyoruz.Kat:“Acelecimidelerimiziçinnedegiderya!”diyor,

Aşağıyukarıikihafta,yiyipiçipyangelmeklegeçiyor.Bizekimseilişmiyor.Mermileraltındaköyyavaşyavaşyokoluyor;bizimhayatımızise

dostlarbaşına!Erzakambarınınbirkısmıolsundurdukçaherşeyvızgelirbize.Tekarzumuzharbinbittiğiniburadaöğrenmek.

Tjadenöylekibarlaştıki,purolarıyarıyakadariçiyor.Burunkıvırarakizahediyor:Böylealışmış!Katdapekkeyifli.Sabahlarıilksözü:“Emilhavyarlakahvegetiriniz!”oluyor.Şaşılacakbirbeyzadeliktirgidiyoraramızda.Herbirimizötekineemireriymişgözüylebakıyor,sizdiyehitabediyorişbuyuruyor.“Kropp,ayağımınaltıkaşınıyor,bubititutupatarmısınız!”diyor.Leerbacağımuzatarak,biraktrispozuyla;Kroppdaonukavradığıgibimerdivenlereyukarısürüklüyor.“Tjaden!”“Ha?”

“istirahatedinizTjaden!Hemsonra,ha?denmez,emrinizdiyesorulur.”Tekrar:“Tjaden!“Tjaden,yenibaştanağzınıbozmayabaşlıyor,onuniçiniştendeğilbu.

Dahabirhaftageçincegeridönmeemrialıyoruz.Mutluluklaraveda.ikibüyükkamyonbizialıyor.Kamyonlartahtadolu.Fakattahtalarınüzerine,Albert'leben,maviipekkubbelikaryolamızıyerleştiriyor,şilteleri,ikikuştüyüdöşeğikoyuyoruz.Karyolanınbaşucundaalttaenalayiyeceklerledolubirertorbamızvar.AradaÜzerlerindenokşuyoruzonları;katısucuklar,ciğerezmesikutuları,konserveler,purokutularıgönlümüzübahtiyarlıkladolduruyor.Herkesin,

içidolu,böylebirertorbasıvar.Kropp'labenayrıcaikikırmızı

kadifekoltukdakurtarmıştık.Karyolanıniçindebunlar;birtiyatrolocasındagibikuruluyoruzkoltuklara.Üzerimizdekaryolanınipekörtüsübirçardakgibişişiyor,kabarıyor.Hepimizinağzındabiruzunpuro.Eşyalarıntepesindendoğruetrafabakıyoruz.

Ortamızdabirpapağankafesi;kediiçinbulmuştuk.Kediyidegötürüyoruz;kafesiniçinde,etkabınınönündeyangelmiş,keyiflikeyiflimırmırediyor.

Yavaşyavaşgidiyorkamyonlar.Şarkısöylüyoruz.Arkamızdagülleler,şimdiartıkbomboşköydefıskiyeler

fışkırtıyorlar.

★

Birkaçgünsonrabirköyü

boşaltmayagönderiliyoruz.Yoldayerlerindenedilmiş,kaçışanhalklakarşılaşıyoruz.Eşyalarını,öteberilerinielarabalarına,çocukarabalarınadoldurmuşlar,yahutsırtlarında,götürüyorlar.ikibüklümolmuşlar;yüzlerindeendişe,ümitsizlik,telaşvetevekkülvar.Çocuklarannelerininellerinesarılmışlar;aradabüyükçebirkız,küçükkardeşinielindençekiyor.Sendeleyerekyürüyor,dönüpdönüparkalarınabakıyorlar.Küçüklerin

birkaçındakırıkdökükbebeklervar.Yanımızdangeçerlerkenhepsisusuyorlar.

Henüzyürüyüşkolundayız;Fransızlarmillettaşlarınınbulunduğubirköyübombardımanedecekdeğillerya!Fakatbirkaçdakikasonrahavadabirgümbürtü;yersarsılıyor,feryatlaryükseliyorgökyüzüne.Birgülleengerimizdekitakımıparamparçaediyor.Birbirimizdenkopuyor,kendimiziyereatıyoruz.Fakataynıanda,ateşkarşısındabaşkavakit,kendiliğinden,banaendoğruhareketiyaptırandikkatinbendenkayıpgittiğinihissediyorum.Mahvoldumdüşüncesiboğucu,müthişbirkorkuylabirlikte

saplanıyorzihnime.Veikincisaniyedesağbacağımakırbaçdarbesinebenzeyenbirşeyçarpıpgeçiyor.Albert'inhaykırdığınıişitiyorum,Albertbenimyanımda.

“KalkAlbert,haydi!”diyebağırıyorum,çünküaçıktayız,korunmasızyatıyoruz.

Sallanarakkalkıyor,koşuyor.Bendeyanındakoşuyorum.Birçitiaşmamızlazım;boyumuzdanyüksek.Kroppdallarıyakalıyor,benbacağınıkavrıyorum,canacısındanbağırıyor,elimdenhızalarakçitinöbürtarafınaatlıyor.Birfırlayıştabendeonunpeşindenatlıyor,çitinarkasındakibirsubirikintisinedüşüyorum.

Yüzümüzboncukboncuksuve

çamuriçinde;fakatsığınağımızfenadeğil.Bununiçinilerleyipboynumuzakadarsuyagiriyor,mermisesiduydukçabaşımızısuyasokuyoruz.

Buişibelkiononikikereyaptıktansonrabenimkuvvetimkesiliyor.Albertdesızlanıyornitekim:“Gidelimhurdan,yoksadevrilipboğulacağım!”diyor.

“Nerendenvuruldun?”“Dizimdengaliba.”“Koşabilirmisin?”’“Zannederim...”“Hadiöyleyse!”Kendimizişoseninhendeğine

atıyor,ikibüklümkoşuyoruzhendekboyunca.Ateşbizitakibediyor.Yolcephanedeposunadoğrugidiyor.

Depohavayauçacakolursaikimizintekdüğmesinibilebulamazlar.Bununiçinplanımızıdeğiştiriyor,yanakıvrılıptarlalaradoğrukoşuyoruz.

Albertyavaşlıyor:“Senkoş,bengelirim!”diyor,kendisiniyerebırakıyor.

Kolundankavrıyor,sarsıyorum:“KalkAlbert,biryattınmıbirdahagidemezsin.Haydi,bensenitutarım.”

Nihayetbirküçüksığınağavarıyoruz.Kroppyeredevriliyor;yarasınısarıyorum.Yara,dizkapağındanbirazyukarda.Sonrakendiminkinebakıyorum.Pantolonvekolumkaniçinde.Albertyanındakisargılarıyaralarımasarıyor.Artıkbacağınıkımıldatamıyor.Buraya

kadarnasıldagelebildik;ikimizdehayretleriçindeyiz.Busadecekorkununeseri:Mermilerayaklarımızıkökündenuçursaydıbiz,okemikkalıntılarıüzerindeyinedekoşardık.

Benbirazdahasürünebiliyor,geçmekteolanbirnakliyekamyonunasesleniyorum;bizialıyorlar.Kamyonyaralıdolu;birdesıhhiyeonbaşısıvarkamyonda;göğüslerimizebirertetanosiğnesiyapıyor.

Seyyarhastanedebirkolayınıbuluyor,yanyanadüşüyoruz.Sadesuyabirçorbaveriyorlarbize;iyiyemeklerealışıkolduğumuzhaldeaçlıkbelasınatiksinebayıla

kaşıklıyoruz.“Artıkevlerimizegideriz,Albert,”

diyorum.“İnşallah!”diyecevapveriyor.

“Yalnızşuyaramınneolduğunubilseydim.”.Ağrılarartıyor.Sargılarateşgibi

yanıyor.Bardakbardaksuiçiyoruz.“Yaradizkapağımdannekadar

yukarda?”diyesoruyorKropp.“Enazonsantim,Albert!“diye

cevapveriyorum.Fakataslındaancaküçsantimkadaryukarda.

“Kafamakoydum,”diyorbirmüddetsonra.“Bacağımıkesecekolurlarsabuişebirsonvereceğim.Budünyadasakatsürünmekistemem.”

Düşüncelerimizedalmışyatıyor,

bekliyoruz.

★

Akşamleyinbizikasaptezgahına

götürüyorlar.İrkiliyor,neyapacağımdiyedüşünüyorumhemen.Çünküseyyarhastanelerdekidoktorların,işiuzatmaktansabacağıkesiverdiklerinihepbiliyoruz.Bukadarsıkışıkdurumdakarışıkyamaveörgülerdendahakolay,kesipatmak.AklımaKemmerichgeliyor.Birkaçkişininkafasınıpatlatırımdayinekloroformverdirtmemkendime,asla!

İyigidiyor.Doktor,yarayıoyupdurdukça,gözleriminönükarışıyor.“0danesicanım!”diyeazarlıyor

doktor;şişlemeyedevamediyor.Keskinışıktaaletler,azılıhayvanlargibiparıldıyor.Acılar,dayanılırgibideğil.İkibakıcı,kollarımısımsıkıtutmaktalar;fakatbirinikurtarıyor,doktorungözlüğünedoğrubiryumrukindirmeyedavranıyorumki,doktorfarkınavarıyor,gerisıçrıyor.“Bayıltınşuherifi!”diyebağırıyorkızgın.

Bununüzerinesakinleşiyorum.“Affedersinizdoktorbey,usluduracağım,fakatbayıltmayınbeni.”

Gaklargibi:“Pekala!”diyor,aletleriniyenidenalıyor.Olsaolsaotuzundasarışınbirgençbu;yüzündeyaraizleri,insanınzıddınagidenaltınbirgözlük.Şimdicanımı

adamakıllıyaktığınıhissediyorum;yarayıkarıştırıpduruyor,arasıragözlükcamlarıüstündenyangözleterstersbanabakıyor.Ellerimameliyatmasasınınkenarlarınısıkmaktanyarabereiçindekalıyor.Geberipgiderimdeyinegıkdediğimiduymazbudoktor.

Derkenbirmermiparçasıçekipçıkarıyor,banadoğrufırlatıyor.Dişimisıktığımamemnunherhaldeki,yaramıkollayaraksarıyor,“Yarındoğrueve!”diyor.Sonraalçıyakoyuyorlar.Kropp'labirleştiğimizzaman,ona:“Yarınbirhastatrenikalkacakgaliba!”diyorum.“Sıhhiyebaşçavuşuylakonuşsakdaikimizdeyanyanadüşsek,Albert!“

Başçavuşamünasipbirkaçsözle,kuşaklıpurolarımdanikisinitakdimetmeyemuvaffakoluyorum.Purolarıkokluyor,soruyor:“Bunlardansendevarmıdaha?”

“Varbiravuç,”diyor,Kropp'ugösteriyorum:“Arkadaşımdadavar.Yarıntreninpenceresindensizetakdimederiz.”

Anlıyortabii,purolarıbirdahakokluyor:“Kabul!”diyor.

Geceleyinbirdakikabileuyuyamıyoruz.Olduğumuzkoğuştayedikişicançekişiyor.Biri,birsaatboyuncayüksekperdedenbirtenorsesiyleİlahilersöylüyor,sonrahırıldamayabaşlıyor.Birikincisiyataktansürünesürünedışarsınıson

birdefadahagörmekistergibi,pencereyegidiyor,oradaölüyor.

★

Sedyelerimizistasyonda.Treni

bekliyoruz.Yağmuryağıyor,istasyonunçatısıyok,battaniyelerince.İkisaattirbekliyoruz.

Başçavuşbizibirannegibikolluyor.Durumumkötüolduğuhaldeanlaşmamızıaklımdançıkarmıyorum.Aradaküçükpaketionungöreceğişekildetutuyor,avansolarakbirpuroveriyorum.Başçavuşdabirkarşılıkolaraküzerimizebirçadırbeziörtüyor.

“Yahu,Albert!”diye

hatırlatıyorum.“Bizimkubbelikaryola,kedi...”

“Locakoltukları..”diyeilaveediyorAlbert.

Evet,kırmızıpelüşkoltuklar.Akşamlarıprenslergibikurulurduk;ilerdesaathesabınakirayaveririz,diyedüşünmüştük.Saatibirsigara.Tasasızbirhayat,zahmetsizbirticaretolurdubu.

Aklımageliyor:“Albert!”diyorum.“Yabizimerzaktorbaları...”

Birhüzünçöküyorüstümüze.İşimizeyarardıbunlar.TrenbirgünsonrakalkacakolsaKatbiziyüzdeyüzbulur,eşyalarımızıgetirirdi.

Şansagel.Torbalarımızdadomuzkızartmasıkonservelerivarken,

midelerimizdeunçorbası,sadesuyahastaneaşıbulunsun!Fakatokadardermansızızkibunlarıdüşünüpdahafazladertlenmemizmümkündeğil.

Tren,sabahleyinistasyonageldiğindesedyelersırsıklamdılar.Başçavuşaynıvagonadüşmemizegözkulakoluyor.Birsürükızılhaçhemşiresi,Kropp'ualttakiyatağayatırıyorlar.Benkaldırılıponunüstündekiyatağakonuyorum.

Ağzımdankaçtı:“Amanha!deyiverdim.

“Neoldu?”diyesoruyorhemşire.Yatağabirdahabakıyorum.Kar

gibiçarşaflarkaplı,temizlikdersenbukadarolur,kıvrımlarınavarıncayakadarütülü,gıcırgıcır.Benim

gömleğimsealtıhaftadıryıkanmamış,leşgibi.

“Yatağıniçinekendinizgiremezmisiniz?”diyesoruyorhemşire,tasalanmış.

Terdökerek:“Yoo,girerim,”diyorum.“Fakatsizönceyataktakımlarınıalın,götürün!”

“Niçin?”Kendimipisbirdomuzdanfarksız

görüyorum,benbunlarınarasındanasılyatarım?“Şeyolur..”diyor,duraklıyorum.

“Birazkirlenirmi?”diyesoruyorcesaretverircesine.“Neçıkar,sonrayineyıkarız.”

“Yok,odeğil!”diyorumheyecanla.Medeniyetinbuderecesibenimne

haddime.“Sizkisiperlerdekaldınızbu

kadar;biryatakçarşafınıyıkamışızçokmu?”diyedevamediyorhemşire.

Yüzünebakıyorum;genç,terütaze,tertemiz,hoş.Buradakiherşeygibi.Bütünbunlarınyalnızsubaylariçinolmayışınıinsanınaklıalmıyor;insanbirrahatsızlık,hattabirnevitehlikehissediyorhurda.

Beriyandabuhemşire,bircellatmübarek.Herşeyisöyletecekille.

“Şey,yalnız...”Duruyorum,aklımdangeçenianlasaya!

“Yinenevar?”“Bitler...”diyepatlıyorumnihayet.Gülüyor.“Onlardabiriyigün

görsünlercanım.”

Eh,artıkbendengünahgitti.Yatağasokuluyor,örtünüyorum.

Birelbattaniyeüzerindegeziniyor.Başçavuşpurolarıalıpgidiyor.

Birsaatsonra,treninhareketettiğinifarkediyoruz.

★

Geceyarısıuyanıyorum.Kroppda

kıpırdıyor.Tren,raylarüzerindeağıraksakyuvarlanıpgidiyor.Haladainanamıyorum:Biryatak,birtren,evedönüş.Yavaşçasesleniyorum:“Albert!”

“Söyle!”“Biliyormusun,hurdahela

nerde?”“İlerdesağdagaliba.”“Birbakayım.”Karanlıkyatağın

kenarınıyokluyor,kendimikollayarakaşağıinmekistiyorum.Fakatayağımboşagidiyor;alçılıbacağımdanfaydayok;kaydığımgibikütdiyeyeredüşüyorum.

“Haycanına!”diyorum.“Biryeremiçarptın?”diyesoruyorKropp.

“Duymadınmısanki!”diyehomurdanıyorum.“Başım...”

Arkalardabirkapıaçılıyor.Hemşire,elindebirlamba,içerigiriyor,benigörüyor.

“Yatağındandüştü...”Nabzımabakıyor,alnımıtutuyor.

“Fakatateşinizyok.”“Yok!”diyorum.“Birrüyamıgördünüz?”diye

soruyor.“Öylebirşey!”diyegeçiştirmek

istiyorum.Tekrarbirsoruyağmurudurbaşlıyor.Işılışılgözleriylehemşirebanabakıyor,akpak,harikulade.Meramımınneolduğunubüsbütünanlatamazoluyorum.

Benitekraryatağımakaldırıyorlar.Ala!Ogidergitmezbendederhalyineaşağıinmeyidenerim.Yaşlıbirkadınolsaydıaçıkçasöylerdim,fakatpekgenç,yirmibeşindevaryok,eldennegelir,bunuonaaslasöyleyemem.

DerkenAlbertbanayardımcıçıkıyor,sıkıldığıfalanyok,hemsonrakendiişideğilkibu!Hemşireyesesleniyor,gençkadıngeridönüyor.“Hemşirearkadaşşeyistiyordu...”FakatAlbertdeokadarlakalıyor,kibarcanasılsöylesin,odabeceremiyor.Cephedebizbunutekkelimeylesöyleyiverirdik;amaburada,böylekibarbirhanımınkarşısında...Neyse,birdenokulzamanlarınıhatırlıyor,birçırpıdatamamlıyorsözünü:“Arkadaşdışarıçıkmakistiyor,hemşire!”

“Haşuiş!”diyorhemşire.“Bununiçinalçılıbacağıylayataktaninmesinelüzumyokki.Peki,negetirelim?”diyebanadönüyor.

Buyenisorukarşısındadehşetliürküyorum;oıvırzıvırlarınhastanelerdekiadlarınıbildiğimyokbenim.Hemşireimdadımayetişiyor.

“Küçükmü,büyükmü?”Rezalet!Birmaymungibiter

döküyor,şaşkınşapşal:“Şey..”diyorum.“Küçük..“

Eh,bari,yinedeucuzatlattım.Banabirşişegetiriyorlar.Birkaç

saatsonraartıktekkalmıyorumbuişde.Sabahleyinhepimizalışmışoluyor,nelazımsautanmadanistiyoruz.

Trenyavaşgidiyor.Bazenduruyor,ölenleriindiriyorlar.Trensıksıkduruyor.

★

Albert'inateşivar.Beniyiyim,

ağrımvargerçi,amadahadakötüsüalçınınaltınabitlergirdigaliba.Müthişkaşınıyor;bensekaşıyamıyorum.

Günleriuyumaklageçiriyoruz.Arazi,pencerelerdensessizcekayıyor.ÜçümüzgeceHerbesthe'deyiz.Hemşireden,Albert'in,ateşidolayısıyla,bundansonrakiistasyondaindirileceğiniöğreniyorum.“Trennereyekadargidiyor?”diyesoruyorum.

“Köln'ekadar.”“Albert,bendeseninlekalacağım,”

diyorum.“Gördebak!”

Hemşireninikinciuğrayışındanefesimiiçimdetutuyor,genzimeyukarıitiyorum.Yüzümgenişliyor,kıpkırmızıoluyor.Hemşireduruyor.“Ağrınızmıvar?”

“Evet,”diyeinliyorum.“Birdenbirebaşladı.”

Banabirtermometreuzatıpgidiyor.Kat'ınçömeziolanbenbuişinhilesinibiliyorum.Buaskertermometreleri,tecrübeliaskerleregöredeğil.işsadececıvayıyukarıçıkarabilmektedir;çıkardınızmıcıvainceborudayükseldiğiyerdekalır,düşmezaşağı.

Dereceyieğrilemesine,başaşağıkoltuğumunaltınasokuyor,işaret.parmağımlaçıtçıtvuruyorumcıvaya.

Sonradayukarıdoğrusilkeliyorum.Böylelikle37,9dereceeldeediyorum.Amakafideğil.ihtiyatlayaklaştırdığımbirkibritalevi,38,7veriyor.

Hemşiredönüpgelirkenöksürmeyebaşlıyor,yavaşçakesikkesiknefesalıyor,sabitbakışlarımıyüzünedikiyor,kıvranırgibiyapıyor,mırıldanıyorum:“Artıkdayanamayacağım.”

Hemşirebirkartınüzerineismimiyazıyor.Tehlikedurumuolmadıkçaalçımınaçılmayacağınıçokiyibiliyorum.

Albert'lebenbirlikteindiriliyoruz.

★

Birkatolikhastanesindeaynı

odadayatıyoruz.Büyükbirşansbu;çünkükatolikhastaneleriiyibakımveiyiyemekleriylemeşhurdur.Hastane,bizimtrendenindirilenlerledolu;buaradaağırvakalardapekçok.Muayeneiçinbizesıragelmiyorbugün,fazladoktoryokzira.Koridordanboyuna,lastiktekerleklidüzarabalargeçiyor;Üzerlerindehepboyluboyuncaserilibiradam.Berbatbirduruş,böyleupuzunyatmak...yalnızuyunurkeniyi.

Geceçokrahatsızgeçiyor.Kimseuyuyamıyor.Sabahakarşıbirazdalıyoruz.Ortalıkağarırkenuyanıyorum.Kapıaçık;koridordan

seslergeliyor.Ötekilerdeuyanıyorlar.Birkaçgündenberiburadabulunanbirisi,meseleyiaçıklıyor:“Yukardakikoridordahersabahduaederler.Hemşirelerbunasabahibadetidiyorlar.Sizdefaydalanasınızdiyeaçıyorlarkapılan.”

Şüphesiziyiniyetlehareketediyorlar;amaberiyandabizimkemiklerimiz,kafamızçatlıyor.

“Nesaçmalık!”diyorum.“Tambirazdalmışız!”

“Yukardahafifyaralılaryatardaonuniçin!”diyecevapveriyoradam.

Albertinildiyor.Benkızıyor,bağırıyorum:“Susunyahu!”

Birdakikasonrabirhemşire

görünüyor.Beyazlısiyahlıkıyafetiylekahveibriklerineörtülenzarifkılıflarabenziyor.“Kapıyıkapayın,hemşire!”diyorbirisi.

“Duaediliyordakapıondanaçık!”cevabımveriyorkadın.

“Fakatuyuyacağızbiz.”“Dua,uykudaniyidir.”Hemşire

duruyor,masummasumgülümsüyor.“Hemsaatdeyedioldu.”

Albertinliyor.“Kapayınkapıyı!”diyebağırıyorum.

Hemşire,şaşırmış,böylebirşeyiaklıalmıyor.“Fakat,siziniçindeduaediliyor.”

“Olsun!Kapatınkapıyı.”Hemşireçıkıpgidiyor,kapıyıaçık

bırakıyor.İlahileryenidenbaşlıyor.

Deliyedönüyorum:”Üçekadarsayacağım.Ozamanakadarseslerinikesmezlersefırlatacağım.”diyorum.

“Bende!“diyorbirbaşkası.Beşekadarsayıyorum.Sonrabir

şişeyakalıyor,nişanalıyor,açıkkapıdandoğrukoridorafırlatıyorum.Tuzbuzoluyorşişe.Duakesiliyor.Biryığınhemşirekoşuşuyor,bağırıpçağırıyorlar.

“Kapıyı!”diyehaykırıyoruz.Hemşirelerçıkıpgidiyorlar,

deminkiküçükhemşireensonçıkıyor.

“Dinsizler!”diyemırıldanıyor,fakatyinedekapıyıkapatıyor.Bizgalibiz.

★

Öğleyinhastanemüfettişigeliyor,veryansınediyorbize.Kalebentlikten,dahadaağırcezalardandemvuruyor.Fakatbirhastanemüfettişitıpkıbiriaşemüfettişigibidir;uzunbirmeçi,apoletlerivardıramaneticedebirmemurduryinede.Buböyleolduğuiçindirki,acemierlerbilekulakasmazlaronlara.Varsınkonuşsun,bizeneyapabilir?

“Şişeyikimattı?”diyesoruyor.Benattımdesemmidiye

düşünmeyevakitbulamadan,ötedenbirisesleniyor:“Ben!”

Karmakarışıksakallıbiriyatağındadoğruluyor.Herkesmerak

içinde,nediyekendisiniönesürdü?“Sizmi?”“Evet.Lüzumsuzyere

uyandırılmışolmamızakızdım,kendimikaybettim,neyaptığımıbilmiyordum.”Ağızkalabalığıylakonuşuyor.

“isminiz?”“JosefHamacher,yedek.”Müfettişgidiyor.Hepimizdebirmerak.“Nediye

benattımdedin,şişeyisenatmadınki!”

Gülüyor.“Farketmez.Aklimuvazeneminbozukolduğunadairraporumvarbenim.”

Anlıyoruztabii.Akıldansakatolan,istediğiniyapar.

“Öyle!”diyeanlatıyor.“Kafamabirkurşunyedim.Bununiçinzamanzamanaklimuvazenemikaybettiğimedairbirraporverdilerbana.Ogünbugünişimiş.Kızdırmayagelmezbeni.Yanibanabirşeyyapamazlar.Heriffenaiçerleyecekbuişe.Şişeninatılmasıpekhoşumagittideondanbenyaptımdedim.Yarınsabahkapıyıyineaçarlarsatekraryüklenelim.”

Pekmemnunuz.AramızdaJosefHamacheroldukçaartıkkorkumuzyok.

Derken,sessiz,düz,arabalargeliyorbizigötürmeye.

Sargılaryapışmış,kurumuş.Danalargibiböğürüyoruz.

★

Bizimsalondasekizkişiyatıyor.

Enağıryara.Peter’inki;siyahkıvırcıksaçlıbirçocuk..ihtilatyapmışbirakciğeryarası.OnunyanındaFranzWaechter,kolugitmişbaşlangıçtadurumufenadeğildi.Amaüçüncügeceseslendi,zilebasmamızıistedi,kanboşanıyorgaliba,dedi.

Boyunazilebasıyorum.Gecehemşirelergelmiyor.Akşamleyinkadınıfazlayormuştuk;çünküyenipansumanolmuştuk,fazlaydısancılarımız.Birimizbacağınışöylekoymakistedi,birbaşkasıböyle.Bir

üçüncüsüsudiyetutturdu,dördüncününyastığınısilkeleyipdüzeltmesiicabetti.Şişmanveyaşlıkadıncağız,sonundasöylenesöylenekapıyıçekipgitmişti.Şimdideböylebirşeyvarsanıyorki,gelmiyor.

Bekliyoruz.Franz:“Zilebirdahabas!”diyor.

Basıyorum.Kadınhaladagörünmüyor.Bizimkısımdageceleribirnöbetçihemşirevardır;başkaodalardaişiçıktıherhalde.“Kanadığındaneminmisin,Franz?”diyesoruyorum.“Yoksakadınlabaşımızderdegirer.”

“Islak.Birinizışığıyakamazmısınız?”

Budaimkansız.Elektrikdüğmesi

kapınınyanında,hiçbirimizkalkıpgidemeyizki.Başparmağımuyuşuncayakadarzilebasıyorum.Belkidehemşireuyuyakaldı.Hepsinindeişleriçok,hepsidehergünboyudidinmektenbitkinçünkü.Sonradaodevamlıdualar.

“Şişelerifırlatalımmı?”diyesoruyorraporluJosefHamacher.

“Ziliduymuyorsaşişelerihiçduymaz.”

Nihayetkapıaçılıyor.Somurtarakgörünüyorihtiyarkadın.Franz’ındurumunuöğrenincetelaşlanıyor:“Nedenbirinizgelipsöylemediniz?”diyor.

“Ziliçaldıkya.Buradakimseyürüyemez.”

Franz'dançokkanakmış,pansumanyapıyorlar.Sabahleyinyüzünügörüyoruz;incelmiş,sararmış;halbukidahaakşamleyinazçoksıhhatligörünüyordu.Şimdisıksıkbirhemşireuğruyor.

★

Aradakızılhaçtanyardımcı

hemşirelerdegeliyor.Çokiyiinsanlar,yalnızzamanzamanbirazbeceriksizoluyorlar.Yatakçarşaflarınıdeğiştirirlerkencanımızıacıtıyorlar;sonradakorkuyor,telaşlarındandahaçokcanyakıyorlar.

Rahibelerdahagüvenilirkimseler.Hastalarınasıltutacaklarını

biliyorlar;neolurdubirazneşeliolsalardı.Amabirkaçışakacı,mükemmeldoğrusu.HemşireLibertine’ninhatırıiçinkimneyapmazki;dahauzaktangörünürgörünmezbulunduğumuzbölüğeneşesaçanoharikahemşireiçin!Varböyleleri.Onlaracanfeda.Şikayetehakkımızyok:Rahibelerbizebirsivilgözüilebakıyorlar.Birdegarnizonhastanelerinidüşününcehafakanlarbasıyorinsanı.

FranzWaechterartıkkendinitoplayamıyor.Birgüngötürülüyor,birdahagerigelmiyor.JosefHamacherdurumubiliyor.“Onubirdahagöremeyeceğiz,”diyor.“Ölüodasınagötürdüler.”

“Ölüodasınedemek?”diyesoruyorKropp,

“Yanicançekişmeodası...”''“0dane?”“Bukısmınsonundakiküçükoda.

Mortoyuçekmeküzereolanlarıorayagötürürler.ikiyataklıbiryer.Cançekişmeodasıdeniroraya.”

“Pekinedenböyleyapıyorlar?”“Sonrayaazişkalsındiye.Cenaze

holününhemenbitişiğindeolduğuiçinkolaylık.Belkidekoğuşlardaöbüryaralılarınyanındaölmesinlerdiyedir.Hemyalnızyatarsadahaiyibeklerler.”

“Fakathastanınkendisi...”Josefomuzsilkiyor:“Hastaişin

farkınavarmazpek.”

“Herkesbilirmibunu?”“Uzunzamandırburadaolanbilir

tabii.”

★

İkindiüstüFranzWaechter'in

yatağınabaşkasıyatırılıyor.Birikigünsonrabuyenigelenidealıpgötürüyorlar.Josefmanalıbirelişaretiyapıyor.Dahabazılarınıngelipgittiklerinigörüyoruz.

Bazenhastalarınakrabaları,yataklarınyanınaoturuyor,ağlıyor,yahuthafifveüzgünbirseslekonuşuyorlar.ihtiyarbirkadınbırakıpgitmekistemiyor,amageceleyinburadakalamazki!Gidiyor,

ertesisabaherkendengeliyor.Fakatpekdeerkendenemez,çünkügeldiğizamanyataktabaşkasınıbuluyor.Cenazeholünegitmesilazım.Getirdiğielmalarıbizeveriyor.

KüçükPeter'indurumudakötüyegidiyor.Hararetgrafiğihayraalametdeğil.Derkengününbirindedüzhastaarabasıyatağınınyanınagelipduruyor.“Nereye?”diyesoruyorPeter.

“Pansumanodasına.”Kaldırıparabayakoyuyorlar.

Fakathemşirebirhataişliyor:İkidefagelipgitmekolmasındiyePeter'inceketiniaskıdanalıpkezaarabanınüzerinekoyuyor.Peterhemenanlıyormeseleyi,kendisini

arabadanatmayakalkıyor.“Benburadakalacağım!”

Tutuyorlar.Ciğeriparamparça,hafifbirseslehaykırıyor;“Ölüodasınagitmemben!”

“Pansumanodasınagidiyoruz.”“Öyledeceketimi,niçinaldınız?”

Fazlakonuşamıyor.Sesikısılmış,heyecaniçindefısıldıyor:“Benburadakalacağım.”

Cevapvermiyorlar,arabayısürüpgötürüyorlar.Çıkarkenkapınınönündekalkmayaçabalıyor.Siyah,kıvırcıksaçlıbaşıtitriyor,gözleriyaşlı.“Yinegeleceğim!Yinegeleceğim!”diyesesleniyor.

Kapıkapanıyor.Hepimizheyecanlıyız,fakatsusuyoruz.

“Çoklarıböylesöyledi,”diyornihayetJosef.“İnsanorayabirgirdimi,birdahaçıkamaz.”

★

Ameliyatoluyor,ikigünboyuna

kusuyorum.Kemiklerimkaynamıyormuş,doktorunasistanıöylesöylüyor.Birbaşkasınınkemikleriiseterskaynamış,yenidenkırıyorlar.Sefalet!

Bizimkoğuşayenigelenlerarasındadüztabanikigençaskervar.Vizitedebaşhekimfarkınavarıyorbunun,sevinereksoruyor:“Düzeltiriz!”diyor.“Küçükbirameliyatyaparız,

sapasağlamolurayaklarınız.Notedin,hemşire!”

DoktorgidinceherşeyibilenJosef,ikazediyor:“Sakınameliyatettirmeyin!Moruğundoktorcabiriptilasıdırbu.Böylelerinielinegeçirdimi,gözününyaşınabakmaz.Tabanlarınızıameliyatetmeyekalkar,sonradanayaklarınızdagider;sakatkalır,ömrünüzboyuncakoltukdeğneğinemuhtaçolursunuz.”

“Peki,neyapmalı?”diyesoruyorbirtanesi.

“Olmazdeyin!Sizburayakurşunyaralarınızıtedaviettirmeyegeldiniz,düztabanlıklarınızıdeğil.Cephedeykensankidüztabandeğilmiydiniz?Eee,şuhalde!Yinepekala

koşabilirsiniz.Amaihtiyar,sizibirkerebıçağınınaltınayatırdımı,sakatkaldığınızınresmidir.O,tecrübetavşanlarıarıyor;buyüzdenharbonuniçin,şahanebirdevir;bütündoktorlariçindeöyleya!Şuaşağıkipavyonabakınız;onunameliyatettiğibirdüzineinsanoradasürünüpduruyor.Bazıları914,15tenberi,yanibirkaçyıldırburada,birtekibileeskisindendahaiyiyürüyemiyor;hemenhemendahaberbat,çoğununayaklarıalçılıhala.Altıaydabironlarıtekrarbulur,kemikleriniyenidenkırar,herseferindeartıkbaşarmıştırsözde.Kollayınkendinizi;sizolmazderseniz,yapamaz!”

İkiaskerdenbiribezginbirsesle:

“Kellemizgideceğineayaklarımızgitsinbekuzum!”diyor.“Tekrarcepheyesürüldüğünvakitbaşınagelecekleribiliyormusun?Ben,tekevimedönebileyimde,istedikleriniyapsınlar.Sakatayak,ölümdenyeğdir.”

Öbürü,bizcileyinbirgenç,istemiyor.Ertesisabahihtiyar,ikisinideaşağıindirtiyor,ağızlarındangirip,burunlarındançıkıyor;tatlılıkla,tehditlenihayetkandırıyor.Razıolmayıpdaneyapacaklar?Onlarbirernefer,doktorsasöz,mevkisahibibirisi.Kloroformlabaygınvealçılariçinde,ikisinidetekrargetiriyorlar.

★

Albert'indurumukötü.Alıp

götürüyor,bacağınısonunakadarkesiyorlar.Albertartıkhemenhiçkonuşmuyor.Birseferindetabancasınıelinegeçirebilse,kendisinivuracağınısöylüyor.

Yenibirkafilegeliyor.Bizimkoğuşaikikördüşüyor.Birisiçokgençbirmüzisyen.Hemşireleronayemekverirlerken,yanlarındabıçakbulunduramıyorlar.Birdefasındabirisininelindenbıçağıkaptı.Buihtiyatarağmen,yinedemaniolamıyorlar.Akşamleyinyemeğiniyediriyorduki,hemşireyibaşkataraftançağırdılar;hemşire,içindeçatal,tabağımasayabırakıpgitti.Kör

adameliyleyordamlayarakçatalıbuldu,kavradı,olancakuvvetiylekalbinedoğrubastırdı,sonradaayakkabısınıalarakbütüngücüyleçatalınsapınavurmayabaşladı.Yetişin!diyebağırdık.Elindençatalıalabilmekiçinüçadamıngelmesiicabetti.Çatalınkütdişlerietinesaplanmıştı.Bütüngecebizeküfürleryağdırdı,hiçbirimizuyuyamadık.Sabahleyinbirkrizgeldi,haykırahaykıraağladı.

Yataklaryenidenboşalıyor.Korkular,acılar,inleyişler,hırıltılariçindegünlerbirerbirergeçiyor.Ölüodasıdaparaetmiyorartık,kafigelmiyor,gecelerikoğuştadaölenleroluyor.Hemşirelerbirçarebulana

kadarölüpgidiyorlar.Fakatbirgünkapıhızlaaçılıyor,

düzarabagiriyoriçeri;arabadasolgun,inceuzunyüzlü,kıvırcıksiyah,karmakarışıksaçları,dimdik,muzaffertavrıylaPeterduruyor.HemşireLibertine,sevincindengülerekPeter'ieskiyatağınakoyuyor.Peterbirölüodasındandöndügeldi.Bizonuçoktanöldüsanıyorduk.

Etrafınabakınıyor:“Eee,nedersiniz?”

Böylebirhadiseyleilkdefakarşılaştığını,Josefbileitirafzorundakalıyor.

★

Gitgidebazılarımızayağakalkabiliyoruz.Sağasolasekebilmemiçinbanadabirkoltukdeğneğiveriyorlar.Amaben,pekkullanmıyorumbunu;koğuştadolaşmayayeltenirsem,Albert'inbakışlarınatahammüledemiyorum.Bambaşkagözlerlebakıyorarkamdan.Buyüzden,bazenkoridorasıvışıyor,oradadahaserbesthareketedebiliyorum.

Altkattakarınlarından,murdariliklerinden,kafalarındanyaralanmışlarlaikibacaklarıdakesilmişlervar.Sağdakibölüktekulak,burun,boğazyaralılarıylazehirligazhastalarıvar.Soldakibölüktekörler,akciğerlerinden,

kalçalarından,mafsallarından,böbrekvehayalarındanyaralanmışlarvar.Birinsanınnerelerinekurşunisabetedebileceğiniinsanancakburadaöğreniyor.

ikikişitetanostanölüyor.Derisoluklaşıyor,kollar,bacaklarkaskatıkesiliyor,sonundauzunlamanyalnızgözlersağkalıyor.Bazıyaralılardamermilerinparaladığıkol,bacak,biraskıyatutturuluyor,havadaboştabırakılıyor;yaranınaltınabirleğenkoyuyorlar,cerahatburayadamlıyor.ikiüçsaattebirleğenigötürüpdöküyorlar.Bazılarınınpansumanları,azalarıgergintutacakşekilde;yatağınkenarındankolveyabacağıaşağıçekenağırlıklarsarkıyor.

Yaralıbağırsaklarıgörüyorum.içleridaimapislikdolu.Doktorunkatibibanaçekilmişröntgenlerigösteriyor.Paramparçakalçakemikleri,dizkapakları,omuzlarıgörünüyor.

Buderecedelikdeşikvücutlarınüzerinde,hayatınhergünküseyrinedevamedeninsançehreleribulunabileceğiniakılalmıyor.Hemsonra,buyalnızbirhastane,yalnızbirkısım.Almanya'dayüzbinlerce,Fransa'dayüzbinlerce,Rusya'dayüzbinlerce.Buböyleolunca,şimdiyekadaryazılmış,yapılmış,düşünülmüşşeylernekadarsaçma!Binlerceseneninmedeniyeti,bukansellerininakmasınabilemaniolamadıktan,buyüzbinlerceişkencezindanını

kapatamadıktansonra,bütünoyazılanlar,hepsiboş,hepsiyalanolsagerek.Harbinneolduğunuöncehastanegösterir.

Bengencim,yirmiyaşındayım;amahayatnamınaümitsizlikten,ölümden,korkudan,bomboşbirsathiliğiıstırapuçurumlarınazincirlemektenbaşkabirşeybildiğimyok.Milletlerinbirbirlerinekarşıitildiklerini;susarak,cahilce,delice,uysalvemasum,birbirleriniöldürdüklerinigörüyorum.Dünyanınenzekikafalarının,silahlarıvesözleri,buişleridahaustacayapmak,dahadevamlıkılabilmekiçinicadetmişolduklarınıgörüyorum.Bunuhurda,karşıtaraftayaşımın

bütüninsanları,bütündünyadabenimlebirliktegörüyor;benimneslimbunubenimlebirlikteyaşıyor.Gününbirindekarşılarınadikilsekdehesapsorsak,nederlerbabalarımız?Birgüngelirdeharbbiterse,bizdennebeklerler?Yıllaryılıbizimişimizöldürmekoldu..hayattailkmesleğimizbuoldu.Hayatnamınabildiğimizşeyölümdenibaret.Bundansonraartıkneolabilir?Bizimhalimizniceolacak?

★

Bizimkoğuşunenyaşlısı

Lewandowski'dir.Kırkyaşındabiradam;onaydırhastanede,tamında

ağırbirmermiyarasındanyatıyor.Ancaksonhaftalardahafifdüzelmişdeikibüklümsekerekbirazyürüyebiliyor.

Lewandowski,birkaçgündürtelaşiçinde.Polonya'da,evciğindeoturankarısındanbirmektupaldı;kadın,parabiriktirdim,yolmasrafınıteminettim,senigörmeyegeliyorum,diyor.

Kadınyolda;bugünyarıngelir.Lewandowskiyemeden,içmedenkesildi;kızartılmışsosislikırmızılahanayıbile,birikilokmaalıyor,başkalarınabırakıyor.Elindemektup,boyunakoğuştadolaşıyor;herkesbelkionkereokudumektubu;postadamgasınıkimbilirkaçkeregözdengeçirdik;yazı,yağlekelerinden,

parmakizlerindenartıkseçilmezhalegeldi.Akacakkandamardadurmazmış:Lewandowski’ninateşiçıktı,'adamtekraryatağadüştü.

Lewandowski,karısını,ikiyılvargörmemiş.Buaradabirçocuklarıolmuş,kadınonudagetiriyor.FakatLewandowski’ninzihninikurcalayanmeselebaşka.O,karımgelinceizinalır,dışarıçıkarım,diyeummuştu.Çünkümalûmya,görmekdegüzelgerçi,fakatböyleuzunbirayrılıktansonrainsankarısınakavuştumu,ehmümkünsebaşkaşeylerdeistertabii.

Lewandowski,bütünbunlarıbizimlesaatlercekonuşmuştu;askerliktebuişlerinsaklısıgizlisiyokturzira.Hemkimnediye

ayıplasınbuişi!izinliçıkabilenler,onaşehirdebirkaçmünasipyerdenbahsetmişler;bahçelerde,parklardaonlarıkimseninrahatsızetmeyeceğinisöylemişlerdi.Birisi,hattaküçükbirodabiliyordu.

Fakat, artıkneyeyarar,Lewandowskiyataktayatıyor;çokdertlizavallı.Bufırsattanistifadeedemezse,hayatınnetadıvar?Onuteselliediyor,elbetbirçaresinibuluruz,diyesözveriyoruz.

Ertesigün,ikindiüstükarısıçıkageliyor.Kuşgibiürkek,acelecibakışlı,yüzükırışıkiçinde,ufaktefekbirkadın.Fistolu,kurdelelisiyahbiratkıvaromzunda;Allahbilir,nezamanlardanmiraskaldığını.

Hafifçebirşeylermırıldanıyor,ürkekürkekkapınınyanındaduruyor.İçerdealtıkişiolduğumuziçin,çekiniyor.

“Hey,Marja!”diyorLewandowski,küçükdiliniyutargibi.“Gel,çekinme,yabancıdeğilbunlar.”

Kadıntekertekeryanımızageliyor,hepimizinelinisıkıyor.Sonraoaraaltınııslatmışçocuğugösteriyor.Yanındaüzeriboncukişlemeli,büyükbirçantavar;içindentemizbirbezalıpaltınıdeğiştiriyor,çocuğukundaklıyor.Böyleceilkşaşkınlığıgeçmiştir;karıkocakonuşmayabaşlıyorlar.

Lewandowskikızgınsacüstünde.İkidebirgayetbedbahtbirtavırla

yuvarlakgözlerinidikerekbizedoğrubakıyor.

Vakitmüsait.Doktor,viziteyegeldi,gitti.Olsaolsa,birhemşireninbakacağıtutariçeriye.Bununiçinbirisi,etrafıkolaçanetmeküzeredışarıçıkıyor.Dönüpgeliyor,başınısallıyor:“Kimseleryok.Haydisöylekarına,Johann,işinideçabuktut.”

Karıkocakendidilleriylekonuşuyorlar.Kadınhafifçekızarmış,utangaç,bizedoğrubakıyor.Bizhaldenanlarcasınagülümsüyor,ellerimizle,neolacakmışaldırmayın,gibilerdenişaretediyoruz.Peşinkanaatlerincanıcehenneme!Onlarbaşkazamanlariçin.ŞimdiburadamarangozJohannLewandowski

yatıyor;yediğikurşunlasakatkalmışbirasker,budaonunkarısı;Lewandowski'ninkarısınıbirdahagörüpgörmeyeceğinemalûm?Lewandowskikarısınıkoynunaalmakistiyor,alsın,tamam!

İkikişihemşirelerigözetlemek,kazaragelecekolurlarsa,onlarıoyalamaküzerekapıönüneçıkıyorlar.Birçeyreksaatkadargözcülükedecekler.

Lewandowskiyalnızyantarafınayatabilir;buyüzden,birimizsırtınabirikiyastıkdahayerleştiriyoruz.ÇocuğuAlbert’everiyor,sonrabaşımızıbiraz.ötetarafaçeviriyoruz.Siyahatkıbattaniyeninaltınagiriyor,gözdenkayboluyor.Bizdeçatpat

vurarak,lafınbinibirparaya,skatoynamayakoyuluyoruz.

Herşeyyolunda.Elimdedörtsinekleortalığameydanokuyorum.Öyledalıyoruzki,Lewandowski'yiunutuyoruzhatta.Birmüddetsonraçocukyaygarayıkoparıyor;Albertümitsizcepışpışlıyorsada,faydasız.Derken,birgıcırtı,birkumaşhışırtısıişitiyoruzhafiften.Şöylebiraragözlerimizilişince,çocuğunağzındaemzik,artıkannesininkucağındaolduğunugörüyoruz.Meselehalledildi.

Şimdikendimizibirkalabalıkailegibihissediyoruz.Kadınenikonucanlandı.Lewandowskiterlemiş,ağzıkulaklarınavarıyor.

Lewandowski,işlemeliçantayıaçıyor,birkaçnefissucukçıkıyorortaya.Lewandowskibirçiçekdemetialırgibibıçağıalıyor,sucuklarıparçaparçakesiyor,şahanebirelhareketiylebizlerigösteriyor..veufaktefekkırışıkyüzlükadın,birbirhepimizidolaşıyor,gülümsüyor,sucuklarıdağıtıyor.Kadınenikonugüzelleştişimdi.Ona“anne”diyoruz,seviniyor,yastıklarımızıdüzeltiyor.

★

Birkaçhaftasonrahersabah

Zanderenstitüsünegidiyorum.Oradabacağımabirkayıştakıyor,hareketettiriyorlar.Kolumçoktaniyileşti.

Cephedenyenikafilelergeliyor.Pansumanlarartıkgazlıbezlerledeğil,beyazkrepkağıtlarıylayapılıyor.Cephedepansumanmalzemesiçokazalmış.

Albert’inkesikbacağıiyileşti,yarakapandıhemenhemen.Birkaçhaftasonraonubirprotezkliniğinegönderecekler.Yineöyleazkonuşuyor,şimdieskisindendahadurgun.Konuşurkenbazenbirdenduruyor,dalıpgidiyor.Yanındabizlerolmasaydıkçoktancanınakıyardı.Amaartıktehlikeyiatlattı.Skatoynarkenarasırabiziseyrediyor.

Biriyileşmeiznialıyorum.Annembenibirdahabırakmak

istemiyor.Çokbitkin.Herşeyson

görüşümdenbuyanadahadaberbat.Sonraalaydançağırılıyor,tekrar

cepheyegidiyorum.DostumAlbertKropp’la

vedalaşmakzoroluyor.Amainsanaskerliktezamanlabunadaalışıyor.

XIArtıkhaftalarısaymıyoruz.

Geldiğimdekıştı;güllelerdüşerken,donmuşiritoprakparçaları,şarapnellerkadartehlikeliydibayağı.Şimdiağaçlartekraryeşil.Hayatımızcepheylebarakalararasındamekikdokumaklageçiyor.Kısmendealıştık;harbinöldürücülüğükanserlevereminkinden,griple

dizanterininkindenfazladeğil.Sadeceölümvakalarıdahaçok,dahaçeşitli,dahaıstıraplı.

Düşüncelerimizbalçıklarabenziyor;değişikgünlerinyoğurduğu.Günlersakingeçiyorsaiyiler,kurşunyağmurundaisek,ölüler...Mermiçukurlanhemdışımızda,hemiçimizde.

Buradayalnızbizdeğil,herkesböyle.Eskidenvarolanşeylerinhükmüyokartık,hemunuttukbileonları.Talimveterbiyeninyarattığıfarklarsilinipgittiadeta;bellidedeğiller.Birdurumdanfaydalanmaktabazenyardımlarıoluyorgerçi;amamazurlarıdavar;yokedilmesigerekentutukluklara

sebepoluyorlar.Zamanındabaşkabaşkamemleketlerinmadenparalarıydıkdaeritilipyenikalıplaradöküldüksanki:Şimdihepimizaynıdamgayıtaşıyoruz.Farklargörülmekisteniyorsa,hammaddeyiincedeninceyetetkikgerekir.Bizherşeydenönce,bireraskeriz;çokçoksonradagayettuhaf,utanılacakşekildebirerinsan.

Büyükbirkardeşlikduygusu;halktürkülerindekiarkadaşlığın,mahpuslardakidayanışmanın,ölümmahkûmlarındakiümitsizyardımlaşmanınbelirtilerinitoplar,ondanbirhayatyaratır;buhayatbizitehlikeleriçindeykenölümüngerginlikveterkedilmişliğinden

çekipalırveelegeçensaatlerden,hiçdepatetikolmayanbirşekilde,kaçamakistifadelerisağlar.Değerlendirmekisterlersebu,hemkahramancadır,hemdebayağı.Fakatkimisteyecek?

DüşmanıntaarruzageçeceğinibildirdiklerivakitTjanden'in,domuzyağlıbezelyeçorbasınıbüyükbiraceleylekaşıklamasınınsebebiniburadaaramalıyız;birsaatsonrasağkalıpkalmayacağınıbilmiyorçünkü.Doğrumu,değilmi,diyebununtartışmasınıçokyaptık.Kat,doğrubulmuyor:“Karnabirkurşunsaplanabilir,”diyor.“Bunuhesabakatmaklazım.Butakdirde,dolumide,boşmidedendahatehlikelidir.”

Bugibişeylerbirermuammabizimiçin;çokönemlişeyler,zatenbaşkatürlüdeolamazki!Buradaki,ölümünyanıbaşındakibuhayatalabildiğinebasitbirkaraktertaşıyor,enlüzumluşeylereinhisarediyor,bütüngerikalanlarsağıruykularda.Bu,bizimhemiptidailiğimiz,hemdekurtuluşumuzdur.inceeleyipsıkdokuyacakolsaydık,yaçoktançıldırır,yaaskerdenkaçar,yadaölürdük.Tıpkıbuzdağlarıarasındabirkeşifseyahatigibi:Hertürlühayatbelirtisisadecesağkalabilmeyeyönelmeli,şartlarınicaplarınagöreayarlanmalıdır.Bütünöbürşeyleryasaktır,çünküboşyerekuvvetharcanmasınasebepolurlar.

Kurtuluşumuzuntekyoludurbu.Bazeneskihayatımınesrarlıakisleri,sakinsaatlerdedonukbiraynagibişimdikihayatımınsınırlarınıgösterdikçekendimibiryabancıgibiseyreder,hayatdenenotarifegelmezdiriliğinbuyenibiçimenasıluyduğunudüşünüpşaşarım.Hayatıngerikalanbütünbelirtilerikışuykusundalar;hayat,ölümüntehditlerinekarşıkendimizisüreklibirkollamadanibaret.Buhayat,bizi,düşünenhayvanlarhalinegetirdi,elimizeiçgüdüsilahınıvermekiçin.Bizivurdumduymazlıklatechizetti;zihnimizaçık,şuurumuzyerindeoluncabizikolaycaezendehşetekarşıkoyalımdiye..Ruhumuzda

arkadaşlıkduygusunuuyandırdı,yapayalnızlığınuçurumlarınadüşmeyelimdiye..Bizevahşilerinkayıtsızlığınıbağışladı,herşeyerağmen,işingerçektarafınıhissedelimdehiçliğinhücumunakarşıyedekkuvvetolaraksaklayalımdiye.Bizböylecegayetsatıhta,,kapalı,sertbirömürsürüyoruz.Bazenbirolaykıvılcımlarsaçıyor,amaozamandaağırvekorkunçbirözleminaleviyalıyoriçimizi.

Böyleanlartehlikelidirler;bizedurumauymanınsuniliğini,bununbirsükûnetdeğil,kendimizisükûnetezorlayışolduğunugösteriyorlar.Görünüştehayattarzımızbakımındanboşimanlardanfarkımız

yokpek:Onlarşimdikidurumlarındakalacakları,zihinleriniişleterekazamibirgelişmekaydettiklerihalde,bizdetersine:Bizimmanevikuvvetlerimizgelişmeyedeğil,gerilemeyeyönelmiştirOzencilergevşemişlerdir,tabiidirler;bizlersemüthişgerginiz,suniyiz.

Geceleribirrüyadanuyanarak,akınakıngelenhayallerinbüyüsünekapılmış,mağlûpbirhalde,bizikaranlıktanayırandayanakvesınırlarınnekadarinceolduğunu,içimizürpererekhissediyoruz.Bizküçücükalevleriz;zayıfduvarlareriyipdağılma,delirmefırtınalarındanzarzorkoruyorbizi;fırtınalarınortasındatitrekışıldıyor,

bazenboğulurgibioluyoruz.Sonraharbinboğukuğultularıbirhalkaoluyor,kuşatıyorbizi;içimizebüzülüyor,gözlerimiziaçıyor,geceyedikiyoruz.Yalnız,uyumaktaolanarkadaşlarınsoluklarınıbirteselligibihissediyor,sabahıböylecebekliyoruz.

★

Hergün,hersaat,hermermi,her

ölübuincedayanağıçökertiyorveyıllarhızlaaşındırıyoronu.Benitutanbudayanağıngitgideyıkılmaktaolduğunugörüyorum.

İştemesela,Detering'inaptallığı.Kendiiçinefazlakapanık

insanlardanbiriydio.Birbahçedebirkirazağacıgörmesi,felaketioldu.Cephedendönüyorduk,konakladığımızyerinyakınlarındabiryoldönemecindebukirazağacı,sabahınilkışıklarındabirsürprizgibikarşımızaçıkıverdi.Yapraklarıyoktu,fakattepedentırnağabeyazçiçeklerledonanmıştı.

AkşamleyinDeteringortalardayoktu.Nedensonragöründü,elindeçiçeğekesmişbirkaçkirazdalıvardı.Onatakıldık,evleniyormusun,diyesorduk.Hiçsesiniçıkarmadı,yatağınayattı.Geceleyingürültüettiğiniduydum;eşyalarınıtopluyorduherhalde.Buiştebirbityeniğisezdim,yanınagittim.Birşey

yokmuşgibiyaptı,ona:“Deliliketme,Detering!“dedim.

“Yokyahu,uykututmadıda...”“Kirazdallarınınediyegetirdin?”“Kirazdalıgetirmekdemiyasak?”

diyecevapverdiinatçıbirtavırla.Azsonrailaveetti:“Köydebenimbüyükbirmeyvabahçemvardır,kirazağacıdolu.Kirazlarçiçekaçıncasamanlıktandoğruhertarafçarşafgibibembeyazgörünür.Şimditammevsimi.”

“Belkiyakındaizinverirler.Bakarsın,çiftçiolduğuniçinbırakırlarseni!”

Başınısalladı,amaaklıbaşkataraflarda.Buköylülere,içlerinebirkurtdüştümübirhalolur;yarıaptal,

yarıtanrıdırlar;yarısalak,yancoşkun.Onudüşüncelerindenuzaklaştırmakiçinbirazekmekistedim.İtirazetmedenverdi.Bu,şüphelibirdurum;çünkübaşkazamaneliaçıkbiradamdeğildir.Bununiçinuyumadım,bekledim.Birhadiseolmadı,sabahleyinherzamankigibiydi.

Amakendisinigözetlediğimisezmiştiherhalde.Bunarağmen,dahaertesisabahbaktım,yek.Anladım,fakatonazamanbırakmakiçinkimseyebirşeysöylemedim;belkikaçmayamuvaffakolur.

Amayoklamada,olmadığımeydanaçıktı.Birhaftasonrajandarmalaryakalamışlardiye

duyduk.Almanya'yagidiyormuş,hiçimkanımıvar;böylebirişeteşebbüsetmesideaptallıktızaten.Bukaçışınsadecesılahasretinden,anibirşaşkınlıktanilerigeldiğinibizanlayabilirdik;fakatcephedenyüzkilometregeridekidivanıharbüyeleribunuanlayamazlardıki!Detering'denbaşkabirhaberalamadık.

★

Butehlikeli,buyığılmışkuvvetler

bazendabaşkaşekillerdepatlakverir.Haddindenfazlakızdırılmışbuharkazanlarıgibi.ŞimdidesıraBerger'inakıbetinianlatmayageldi.

Siperlerimizçoktanparamparça

oldu;elastikibircephemizvarşimdi;buyüzdenartıkdoğrudürüstmevzimuharebeleriyapamıyoruz.Hücum,karşıhücumhalindeparamparçabirkatkalıyorgeriye;çukurlardançukurlaraamansızbirmücadelebaşlıyor.Önhatdelikdeşik;.mermiçukurlarıkalıntıları,gruplarmeydanagetiriyorhertarafta;muharebelerbuçukurlardandoğruyapılıyor.

Birmermiçukurundayız.Yantarafımızdakiİngilizlerkıvrılıpgerimizegeçiyorlar.Çevirdilerbizi.Teslimolmakçetiniş;üstümüzdesisveduman;teslimolmakisteğimizianlamazkimse;hembelkibizdeteslimolmakniyetindedeğiliz,böyleanlardainsanbunukendidebilmez.

Elbombalarınınpatladıklarıduyuluyor.Bizimmakineliöndekiyarımdaireyitarıyor.Namlununsoğutmasuyubuharolupuçuyor;kutularıaceleeldeneledolaştırıyor,hepimiziçlerineişiyor,suyubuyoldanbularakateşedevamediyoruz.Fakatardımızdakitakırtılargittikçeyaklaşıyor;birkaçdakikasonramahvolacağız.

Derken,birikincimakineli,yakınbirmesafedenişlemeyebaşlıyor.Yanımızdakiçukurdasaklı,onuorayaBergergetirdi.Şimdiarkayakarşıtaarruzageçiliyor;kurtuluyor,geriileirtibatkuruyoruz.

Dahasonrakendimizeoldukçaiyibirsiperbulduğumuzzaman,

karavanaerlerindenbiri,birkaçyüzadımilerdeyaralıbirmuharebeköpeğibulunduğunusöylüyor.

“Nerde?”diyesoruyorBerger.Nefer,köpeğinyerinitarifediyor.

Berger,köpeğiyaalıpgelmek,yadavurupöldürmeküzerefırlıyoryerinden.Dahaaltıayönceböyleşeyleriumursamaz,ihtiyatlıdavranırdı.Gitmesiniönlemeyeçalışıyoruz.Bizidinlemediğinigörünce,“Deli!”diyoruzsadece,artıkkarışmıyoruz.Çünkübucephetutarağınöbetleri,tutulanıhemenyereyıkıpkıskıvrakbağlamadığımıztakdirde,tehlikelibirhalalır.Bergerisebirseksenboyundabölüğündeenkuvvetliaskeri.

Bergersahidendeçıldırmış,çünküateşduvarınıaşmasılazım..Fakatbiryerdepusukurmuş,bizleridebekleyenoyıldırım;içinedüşmüş,onubüyülemişbirkere!Çokturböyleleri;işiazıtırlar,kaçargiderler.Hattabirisivardı;elleriyle,ayaklarıyla,ağzıylaboyunatoprağıoyupduruyordu.

Bugibiişlerdenumarayapanlardaçoktabii;amanumarayapmakdahiaslındabirbelirtidir.KöpeğiöldürmekisteyenBerger'i,kalçasındanvurulmuşolarakalıpgetirdiler.Onugetirenlerdenbiride,buaradabaldırınabirkurşunyedi.

★

Mülleröldü.Midesinegayet

yakındanbirhavafişeğisaplandı.Kendinihiçkaybetmeden,korkunçacılariçindedahayarımsaatyaşadı.Ölürkencüzdanınıbanateslimetti,vaktiyleKemmerich'denmiraskalançizmelerinibanabıraktı.Buçizmeleribengiyiyorum,tamdaayaklarımagöre.BendensonraTjaden'ekalacakbuçizmeler;onasözverdim.

Müller'igömdükgömmesine,fakatuzunzamansessiz,sakinyatamayacakmezarında.Bizimhatlarımızıgeriyeçektiler.Karşıtaraftapekçokyeniİngiliz,Amerikanalaylarıvar.Pekçokcornedbeef,beyazbuğdayunu.Pekçokyenitop.

Pekçokuçak.Bizlerseiğneipliğedöndük,

açlıktanimanımızgevriyor.Yiyeceklerimizöyleberbat,öyleuydurmaşeylerki,buyüzdenhastayızhepimiz.Almanya'dakifabrikatörler,yüklerinituttular;beriyandadizanteribizimbarsaklarımızıdoğruyor.Helakazıklarınınüstüyanyanaçömelmişlerledolu..Almanya'dakilereburadakibudertli,perişan,kaderineboyuneğmişyüzlerigöstermeli,buikibüklümgövdelerigöstermeli!Ogövdelerkikanlarıkoliklertarafındanparçaparçadışarıatılırveolsaolsakasılmış,acıdantitreyendudaklarlaacıacıgülerekşöylederler:

“Pantolonutekraryukarıçekmeninmanasıyok.”

Topçumuzsonmermileriniatıyor,cephanesipekazkaldı.Namlulardaöylelaçkaoldularki,hedefibulamıyorlar;mermilerbazenbizimüzerimizedüşüyor.Atlarımızçokaz.Yenikıtalarımızkansız,cansız,dinlenmeyemuhtaççocuklar.Arkaçantasınıtaşıyamıyorlarsada,ölmesinibiliyorlar.Binlerce.Harbtençaktıklarıyok,sadeceyürüyüveriyor,vurduruyorlarkendilerini.Tekbaşınabiruçak,onlardanikibölüğü,dahatrendenyeniinmişlerdiki,siperalmasınıbilmedikleriiçin,şakaedergibi,tarayıverdi.“Almanyaboşalacakyakında!”diyor

Kat.Buişinsonunungeleceğini

ummuyoruzhiç.Okadarınıdüşünemiyoruzbile.Birmermisaplanır,insanölebilir.İnsanyaralanır,gideceğiyerhastanedir.Bacaklarınızıdibindenkesmezlerseenindesonunda,göğsündeliyakatmadalyasıolanaskeridoktorlardanbirininelinedüşeronunşöyledediğiniduyarsanız:“Nasıl,bacağınızbirazkısaldıdiyemi?Cesurolduktansonra,cephedekoşacakdeğilsinizya!Silahlıaskersiniz,çıkınız!”

Vosges’denFlandre'akadarbütüncephenindilindedolaşanhikayelerdenbirinianlatıyor,Kat:

—Doktormuayeneesnasında

isimleriokur,karşısınageleninyüzünebakmadan:“Sağlam!Cephedeaskerlazımbize!”dermiş.Sıratahtabacaklıbirisinegelmiş,adam,doktorunönünedoğruyürümüş,doktoronada,silahlıasker,demiş,çıkmışişiniçinden.(Katsesiniyükseltiyor):Adamdadoktoraşöyledemiş:“Birayağımtahta!Amacepheyegiderdekellemidekaybedersembirtahtakafayaptırtacağımkendime,bendedoktorolacağım.”'Bucevaphepimizinmüthiş

hoşunagidiyor.iyidoktorlardaolabilir,hemçokturda!Fakatyüzlercemuayeneesnasındaherasker,önlerindebulunanlistelerdeki

gerihizmetlereayrılmışlarımümkünolduğukadar“silahlıasker”yapmayaçabalayanbusayısızavcılardanbirininelinedüşerergeç.

Bunabenzerbaşkahikayelerdevar,çoğudahadaacışeyler.Amayinedebozgunculuktu,ayaklanmaydı,yokiçlerinde.Hıkmıketmeden,açık,samimisöylenenşeylerbunlar;askerliktehile,haksızlık,adilikçokçünkü.Bunarağmenalaylarınyinedepeşpeşehergündahadaümitsizleşenharbeatılmaları,geriçekilen,unufakolanhatlardanpeşpeşetaarruzageçmeleriazşeymidir?

Tanklaralaykonusuydular,şimditehlikelibirersilaholdular.Tanklar,

zırhlariçinde,uzunbirdizihalinde,geliyor,harbindehşetiniherşeydençokbizeonlarduyuruyorlar.

Üzerimizeyaylımateşlerisaçantoplarıgörmüyoruzbile;düşmanınhücumkıtalarıdabizimgibiinsanlar..amatanklaragelince,makinebunlar.Harbgibisonsuz,zincirlemegiderler;mermiçukurlarınatekertekerdalıptekraryukarıtırmandıkça;kükreyen,dumanpüskürten,durdurulamazzırhlıfilolar;yaralıları,ölüleriezipbiçen,yaralanamazçelikhayvanlargibiilerledikçe,ölümdürsaçtıkları...Onlarınönündeincecikderilerimiziniçinebüzülürüz;muazzamcüsselerikarşısındakollarımızsamanparçalarıdır,elbombalarımızbirer

kibritçöpü.Mermiler,zehirligazlar,tank

filotillaları.Ezilmek,parçalanmak,ölüm.

Dizanteri,grip,tifüs..Boğulmak,yanmak,ölüm.

Siper,hastane,toptangömülme..Dahasıyokbunun.

★

Birhücumesnasındabölük

komutanımızBertinckvuruluyor.BütünnazikdurumlardaenönegeçenoyamansubaylardanbiriydiBertinck.Yıllardanberibizimleydi,hiçyaralanmamıştı,enindesonundabaşınabirşeygelecekti.Bir

çukurdaydık.etrafımızıçevirmişlerdi,barutdumanlarıylabirlikteyağveyapetrolbuharlaresiyordubizdenyana.Alevmakineliikiadamgördük,birisimakineyisırtlamıştı,ötekialevpüskürtenhortumututuyordu.Alevleribizeerişecekkadaryakınımızageldilermi,mahvolduğumuzgündü;osıradageriçekilmemizeimkanyoktuzira.

Üzerlerineateşaçtık.Fakatyinedeyaklaşıyorlar,durumberbatlaşıyordu.Bertinckbizimleaynıçukurdaydı.Keskinateşkarşısındakorunmayafazladikkatetmemizgerektiğiiçin,mermileriisabetettiremediğimizigörüncesilahasarıldı,çukurdandışarı

süründü,dirseklerinedayanaraknişanaldı.Tetiğiçekti..aynıandabirmermipatladıyanında,vuruldu.Fakatolduğuyerdekaldı,tekrarnişanaldı..silahınıindirdi,sonrayenidendoğrulttu,tetiğiyenidençekti.Tüfeğibıraktı:“Mükemmel!”dedi,gerisingerisüründü.Alevmakineliadamlardanarkadakivurulmuştuyeredevrildi,makineninhortumuötekininelindenkurtuldu,dörtbiryanapüskürenateştekavrulduikinciadam.

Bertinckgöğsündenvurulmuştu,azsonradabirmermiparçası,çenesinidağıttı.AynımermiyleLeer'indekalçasıparçalandı.Leerinliyor,kollarıüzerinedayanıyor,

hızlakankaybediyordu.Elimizdenbirşeygelmiyordu.Birkaçdakikasonraboşadönenbirborugibiolduğuyereyıkıldı.Okuldaykeniyibirmatematikçioluşununnefaydasıvardışimdi?

★

Aylargeçiyor.Yazlarınenkanlısı,

enzahmetlisi,bu1918yazıoldu.Sarılar,mavilergiyinmişmeleklergibi,ölümçemberininüzerinde,erişilmez,uzuyorgünler.Harbikaybettiğimizihepimizbiliyoruz,amabunufazlakonuşmuyoruz;geriçekiliyoruz,bubüyüktaarruzdansonrahücumageçemeyizbirdaha:

Adamımız,cephanemizyokartık.Fakatharbdevamediyor..ölmek

devamediyor,1918yazı.Hayatbizehiçbir

zaman,şimdikibudaracıkşekildeolduğukadarözlenmeyedeğergelmemişti.Barınaklarımızınbulunduğuçayırlardakikızılgelincikler,samansaplarındakiparlakkarafatmalar;loş,serinodalardaılıkakşamlar;alacakaranlıklardasiyah,sırlıağaçlar;yıldızlar,sularınakışı,rüyalar,uzunuykular...ah,eyhayat,hayat,hayat!

1918yazı.—Hiçbirşeyeocepheyehareketanıkadarsessizacılariçindekatlanmamıştık.Ortalıktadoludizgin,kışkırtıcı

mütarekevebarışsöylentileridolaşıyor,kalblerimiziallakbullakediyor,yürüyüşübüsbütünzorlaştırıyordu.

1918yazı.—Öncekihayat,hiçbirzaman,solgunyüzlerinçamurlarabelendiği,ellerin:“Hayır!Hayır!Şimdiartıkimkansız!Sondakikadaartıkimkansız!”dergibikasıldığıoateşsaatlerindekikadaracıvemüthişolmamıştı.

1918yazı.—Yangınlardakavruktarlalardanesipgelenümitrüzgarı;sabırsızlığın,hayalkırıklığınınçılgınsıtması,ölümünenazaplıürpertisi,anlaşılmazsoru:Niçin?Niçinbitirmiyorlar?Biteceğisöylentilerinediyedolaşıyorortalıkta?

★

Okadarçokuçakvarki!

Gördüklerinikaçırmıyorlar,tavşanavlargibiavlıyorlar.BirAlmanuçağınakarşılıkbeşİngiliz,Amerikanuçağı.Siperdekiaç,bitapbirAlmanaskerinekarşısağlam,zindebeşdüşmanaskeri.BirAlmantayınınakarşı,düşmandaellikutuetkonservesi.Bizmağlûpdeğiliz,askerolarakdahaüstün,dahatecrübeliyiz,çünkü.Biziezen,geripüskürten,sadece,onlarınkatkatfazlamalzemeye,askeresahipoluşlarıdır.

Birkaçhaftayağmurlugeçti..kurşunigök,kurşunisulariçinde

toprak,kurşuniölüm.Kamyonlarlailerihatlaragiderkenkaputlarımızdan,esvaplarımızdanıslaklıkiçimizegeçiyordu.Cephededebuhaldevametti.Kuruyamadık.Çizmesiolanlar,çizmelerininüstünekumtorbalarısarıyorlar,çamurlusuhemeniçeridolmasındiye.Tüfeklerçamurbağladı,üniformalarçamurbağladı;herşeyakıyor,dağılıyordu.Vıcıkvıcık,ıslak,yağlıtopaklarhalindebirtoprak.Sarıgölcüklerdeyumakyumakkızılkanbirikintileri;yavaşyavaşdibeçökenölüler,yaralılar,hayattakalanlar.

Fırtınaüzerimizdeşakırdıyor,karmakarışıkgrivesarılarıniçindenmermidoluları,isabetettikçe,ince

çocukferyatlarıyükseliyorduhavaya.Parçalanmışhayat,gecelerdeinildeyerek,güçlüklesusuşlardabitiyordu.

Ellerimizçamur,vücutlarımızbalçık,gözlerimizyağmurserpintileriiçinde.Henüzsağmıyız,bilmiyoruz.

Sonrabirdenbirdenizanasıgibi,nemliveboğucusıcaklık,bulunduğumuzçukurlaradalıverdi.Busonbaharsonrasısıcakgünlerdenbirindekumanyagetirmeyegidiyorduk.Katbirkurşunlayereserildi.ikimizdik.Yarasınısardım;baldırkemiğiparçalanmışabenziyordu,mermikemiğerastlamıştı.Katümitsizinliyordu:“Tamdaşusırada..tamda...”

Onuteselliediyorum:“Bupatırtınındahanekadarsüreceğibilinmezki!Senkurtuldunneyse..“

Yaradanolukgibikanakmayabaşladı.Birsedyegetirmeyekalkışsam,Katyalnızkalamazki!Yakınlardabirsıhhiyemerkezidebilmiyorum.

Katfazlaağırdeğil;oyüzdenonusırtımaalıyor,geridönüppansumanyerinegidiyorum.

ikidefamolaveriyoruz.Taşınmayüzündenacılarıarttı.Pekkonuşmuyoruz.Ceketininyakasınıaçtım;hızlıhızlısoluyor,terdöküyorum;yüzümyükümünyorgunluğundanşiştibayağı.Bunarağmen,kendimizorluyor,ilerlemeye

çalışıyoruz;buralarıtehlikeliçünkü.“Gidelimmi,Kat?”“Çaresiz,Paul.”“Hadiohalde.”Kat'ıayağakaldırıyorum;sağlam

bacağıüzerindeduruyor,birağacadayanıyor.Sonrakollayarakyaralıbacağınıtutuyorum;depreniyor;sağlambacağınındizinikolumunaltınaalıyorum.

Yolumuzdahagüçleşiyor.Aradasıradabirmermivınlıyor.Mümkünolduğukadarhızlıyürüyorum,çünküKat’ınyarasındantoprağadamladamlakansızıyor.Mermilerdenkendimiziiyikoruyamıyoruz,çünküKat'ınyarasındantoprağadamladamlakanıyorlar.

Birazbeklemekiçinküçükbirmermiçukurunauzanıyoruz.MataramdanKat'açayveriyorum.Birersigarayakıyoruz.“Eh,Kat!”diyorummah^m.“Neçare,artıkayrılacağız.”

Katsusuyor,yüzümebakıyor.“Hatırlarmısın,Kat,kazınasıl

enselemiştik?Hanibenhenüzacemierdimdeilkdefayaralanmıştım,beniopatırtıdannasılkurtarmıştın?Ağlamıştımozaman.Kat,şöyleböyleüçseneoldu.”

Katbaşınısallıyor.Yalnızlıkkorkusupatlakveriyor

içimde.Katgeriyegönderilirsehurdaartıktekdostumkalmayacak.

“Kat,sengeridönmedenbarış

olursa,görüşelimmuhakkak.”“Bukemikletekrarcepheye

gelebileceğimeihtimalveriyormusun?”diyesoruyoracıbirsesle.

“İstirahatedinceiyileşirsin.Mafsaldabirarızayokki.Budaböylecegeçerherhalde.”

“Banabirsigaradahaver!”diyor.“İlerdebelkiberaberçalışırız,

Kat.”Çoküzgünüm,nasılolurdaKat...

Kat’ı,dostumu,sarkıkomuzlu,inceyumuşakbıyıklıKat'ı;ötekileritanıdığımdanbambaşkabirşekildetanıdığımKat’ı,buyıllarıkendisiylebölüştüğümKat’ı,nasılolurdabirdahagöremem!

“BanaevadresiniverKat,neolur

neolmaz!Bendekendiadresimiyazayımsana.”

Pusulayıiçcebimesokuyorum.Henüzyanımdaolduğuhaldeşimdidenbenibırakıpgitmişgibi.Ondanayrılmamakiçinhemenayağımabirkurşunmusıksam?

Katbirdenhırıldargibiseslerçıkarıyor,yüzüyeşile,sarıyadönüyor.“Gitsek!”diyekekeliyor.

Yerimdenfırlıyor,onayardımedebilmekiçinçırpınıyorum.Onusırtlıyor,hızlıhızlıyürümeyebaşlıyorum.Bacağısallanmasındiyeuzun,yavaşadımlarlaaralıksızbiryürüyüş.

Boğazımkupkuru.Gözleriminönündekırmızıkaralekeler

uçuşuyor;neolursaolsun,azmetmiş,sendeliyetökezleye,nihayetsıhhiyemerkezineulaşıyorum.

Oradadizleriminbağıçözülüyor;fakatyinedesonkuvvetimitopluyor,Kat'ınsağlambacağındantarafadevriliyorum.Birkaçdakikasonrayavaşçadoğruluyorum.Heryanımzangırzangırtitriyor;güçlüklemataramıbuluyor,biryudumalıyorum.Dudaklarımtitriyoriçerken.FakatKatselameteçıktıya!

Birmüddetsonrakarmakarışıkbirsestufanınınkulağımaçarptığınıduyuyorum.

“Boşunazahmetettin,”diyorbirsıhhiye.

Anlamıyorum,yüzünebakıyorum.

Kat’ıişaretediyor:“Ölmüşbu!”Anlamıyorum.“Bacağından

yaralandı!”diyorum.Sıhhiyeduruyor:“Orasıöyle,ama

ayrıca..“Dönüyorum.Gözlerimiyi

seçmiyor;yenibirterboşanıyor,gözkapaklarımdanaşağısüzülüyor.Terimisiliyor,Kat’abakıyorum.Hareketsizyatıyor.“Bayılmış!”diyorumhemen.

Sıhhiyehafifçemırıldanıyor:“Senbuişleribanasor.Ölmüş.Herşeyinebahsegirerim.”

Başımısallıyorum:“İmkansız!Bendahaondakikaöncekonuştumonunla.Bayılmıştır.”

Kat’ınellerisıcak.Omuzlarından

tutuyor,çaylaovmakistiyorum.Birdenparmaklarımdabirıslaklıkhissediyorum.Elimiensesindençektiğimvakit,bakıyorum;parmaklarımkanlı.Sıhhiye,dişleriarasındanmırıldanıyor:“Gördünya..“

Kat'ınbaşınayoldabirmermiparçasıisabetetmiş,farkınavarmamışım.Ufacıkbirdelikbu;körbirmermiparçasıanlaşılan.Fakatyapacağınıyapmış,Katöldü.

Ağırağırayağakalkıyorum.“Üzerindekieşyayıalmakister

misin?”diyesoruyoronbaşı.Başımısallıyorum,onbaşıveriyor.Sıhhiye,şaşırmış,soruyor:

“Akrabanızmıydıyoksa?”

Hayır,akrabamdeğil.Hayır,akrabalığımızyok.

Benmiyimbuyürüyen?Ayaklarımvarmıhala?Başımıkaldırıyor,etrafımagözgezdiriyorum;gözlerimlebirliktebendedönüyor,dönüyor,derkenduruyorum.Herşeyeskisigibi.Yalnız,yedekStanislausKatczinskyöldü.

Sonraartıkhiçbirşeybilmiyorum.

XII

Sonbahar.Eskilerdenartıkçok

kimsekalmadı.Bizimsınıftanyedikişininsonuncusuyumben.

Herkesinağzındabarış,mütareke

sözü.Herkesbekliyor.Yenibirhayalkırıklığımahvedecekhepsini;ümitlerokadarkuvvetli;dinamitlenmedikçesöküpatmakimkansız.Barışolmazsa,ihtilalhazır.

Banaikihaftaistirahatverdiler,çünkübirazgazyuttum.Küçükbirbahçedebütüngüngüneşteoturuyorum.Mütarekeyakındır,şimdibunabendeinanıyorum.Mütarekeoluncaevlerimizegideceğiz.

Düşüncelerimoradaduruyor,dahaöteyegeçmiyor.Üstünbirkuvvetlebeniçeken,bekleyenşeyler:Duygular.Yaşamakhırsı,sılahasreti,kan,kurtuluşsarhoşluğu.Fakatgayedeğilbunlar.

1916daevlerimizedönseydik,karşılaştığımızolaylarınacıvedehşetindenbirfırtınakoparırdık.Şimdidönersekyorgun,harap,yanmış,köksüz,ümitsiz.Belimizidoğrultamayızartık.

Hem,anlamazlardabizi,çünküönümüzdebirnesilvar;buradakibuyıllarıbizimlebirliktegeçirmiş;amaeviocağı,mesleğiolan,şimdieskidurumlarınakavuşuncaharbiunutacakbirnesil..veardımızdanbirnesilyetişiyor;tıpkıevvelkibizlergibi;onlardabiziyadırgayacak,birkenaraitiverecekler.Bizlerkendimiziçinbilefaydasız;büyüyeceğiz;bazımızdevranauyacak,bazımızkadereboyuneğecek,çoğumuzda

perişanolacağız;yıllargeçipgider,enindesonundamahvoluruz.

Amabelkidebenimbütünbudüşündüklerimbirhüzün,birşaşkınlıksadece;tekrarkavaklarınaltınagiderdeyapraklarınhışırtısınıdinlersem,silinipkaybolacakbirhüzün.KanımızıcoşturanoYumuşak,oMüphem,oŞaşırtıcı,oGelmesiYakın,gelecekzamanlarınobinlerceçehresi;hülyalardaki,kitaplardakiomelodiler,kadınlarıhissetmek,vereceklerikeyif,nasılyokolur,imkansız!Yaylımateşlerinde,ümitsizlikte,askerkerhanelerindenasılyokolurbütünbunlar,imkansız!

Buradakibuağaçlarrenkrenkvesan;dallararasındaüvezlerkırmızı;

ufkadoğrubeyazuzanıyorşoseler;kantinlerdebarışsöylentileri,arıkovanlarındauğultulargibi.

Ayağakalkıyorum.Çoksakinim.İsterseaylar,yıllar

gelsindaha;hiçbirşeyvermemartık;artıkbendenhiçbirşeyalamazlar.Öylesineyalnızım,öylesinebirbeklediğimyokki,karşılarınapervasızcaçıkabilirim.Benibuyıllarıniçindengeçirenhayat,ellerimde,gözlerimdehala.Ohayatıyenebildimmi,bilmiyorum.Amavaroldukça,içimdekio“ben”diyenşey,istesede,istemesede,kendinebiryolbulmayaçalışacakohayat.

★

1918Ekimindevurulupöldü.

Vurulduğugünbütüncephesessizsakindigayet;öyleki,resmitebliğler,batıcephesindekaydadeğeryenibirhadiseolmadığıcümlesiyleyetindiler.

Yüzükoyundüşmüştü,topraktauyurgibiyatıyordu;tersineçevirdiklerivakitfazlaacıçekmedenölmüşolduğunugördüler..Yüzündeöylesakinbirifadevardıki,kaderinememnunduadeta.

SON

(1) Himmelstoss'unkullandığıbuzamirler,Almanca'danezaketanlamındakullanılanzamirler

olmayıpyalınanlamdaçoğul2.şahıszamirleridir.Kropp,Himmelstoss'unbucahilliğiyleoynuyor.Bukonuşma,Türkçeyebozmadanaktarılamıyor.(Çev.)