4. ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1204-1453)

Στη μικρογραφία αυτή, ο παρατηρητής-αστρονόμος

στο μέσον χρησιμοποιεί έναν αστρολάβο,

στα αριστερά του ο ένας βοηθός του συμβουλεύεται τους

αστρονομικούς πίνακες, ενώ στα δεξιά του ο άλλος βοηθός

σημειώνει τα αποτελέσματα των παρατηρήσεων.

(Από μικρογραφία Ψαλτηρίου του 12ου αιώνα).

«Ἀεὶ ὁ Θεὸς ὁ Μέγας γεωμετρεῖ,τὸ κύκλου μῆκος ἵνα ὁρίσῃ διαμέτρῳ,

παρήγαγεν ἀριθμὸν ἀπέραντον καὶ ὃν φεῦ!Οὐδέποτε ὅλον θνητοὶ θὰ εὕρωσι…(π = 3,141592653589793238…)»

Νικόλαος Χατζιδάκης

BYZ_405-485:Layout 1 02/11/2010 11:30 ΠΜ Page 405

ΙV. ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1204-1453)

ΕισαγωγήΗ γενική επικράτηση των Δυνατών, δηλαδή των φεουδαρχών, οδήγησε προοδευ-

τικά στην αποσύνθεση της αυτοκρατορίας, η οποία τελικά έπεσε στα χέρια των

ποικιλώνυμων βαρβάρων πολεμιστών της Δ΄ Σταυροφορίας (1204), που, λησμο-

νώντας τον αρχικό τους προορισμό κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη και υπο-

δούλωσαν τις ελληνικές χώρες. Έτσι το χρονικό διάστημα από το 1204 έως το

1261 σημαδεύεται από τον διαμελισμό της αυτοκρατορίας.

Μετά την 13η Απριλίου του 1204 δεν υπάρχει πλέον η παλιά ενιαία Βυζαν-

τινή αυτοκρατορία. Στη θέση της δημιουργήθηκαν πολλά μικρότερα, φραγκικά

και ελληνικά κρατίδια. Ο κόμης της Φλάνδρας Βαλδουίνος (Μπάλντουιν) έγινε

αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης και κύριος του μεγαλύτερου μέρους της

Θράκης.

Ο Βονιφάτιος ο Μομφερρατικός, που παντρεύτηκε τη Μαργαρίτα της Ουγ-

γαρίας, τη χήρα του Ισαάκιου Β΄ Άγγελου, έγινε ο κύριος της Θεσσαλίας και της

Μακεδονίας και δημιούργησε το βασίλειο της Θεσσαλονίκης. Ο Γοδεφρείδος

Βιλλεαρδουίνος (de Villehardouin) έγινε πρίγκιπας του Μορέως και ο Όθων ντε

λα Ρος (Otto de la Roche) δούκας των Αθηνών και των Θηβών (1205-1225). Αντί-

Σ Τ Α Χ Ρ Ο Ν Ι Α Τ Ο Υ Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ο Υ

406

Ο κόμης της Φλάνδρας

Βαλδουίνος (Μπάλντουιν)

στέφεται βασιλιάς της

Ρωμανίας στην Αγία Σοφία.

BYZ_405-485:Layout 1 02/11/2010 11:30 ΠΜ Page 406

στοιχα ο Θεόδωρος Α΄ Λάσκαρης βασίλεψε στη Νίκαια, ο Αλέξιος Α΄ Μέγας-Κο-

μνηνός στην Τραπεζούντα και ο Μιχαήλ Α΄ Άγγελος στο δεσποτάτο της Ηπείρου.

Εννοείται βέβαια ότι η περίοδος κατοχής της Κωνσταντινούπολης σημαδεύ-

τηκε από έντονη και γενική πνευματική παρακμή. Τα σχολεία έκλεισαν. Ιδιωτικοί

δάσκαλοι και καθηγητές αναγκάστηκαν να ξενιτευτούν, ενώ πολύτιμα και σπου-

δαία χειρόγραφα ανηρπάγησαν από τους σταυροφόρους, χάθηκαν, πουλήθηκαν

ή καταστράφηκαν.

Ας δούμε όμως τα ελληνικά κράτη, που δημιουργήθηκαν.

Η αυτοκρατορία της ΤραπεζούνταςΤο 1204, ο Αλέξιος Κομνηνός (1204-1222) και ο Δαβίδ, εγγόνια του πρώην αυ-

τοκράτορα Ανδρόνικου Α΄ Κομνηνού (1183-1185) και γιοι του σεβαστοκράτορα

Μανουήλ Κομνηνού, ίδρυσαν –με αξιόμαχο στρατό και με τη βοήθεια της θείας

τους Θάμαρ ή Ταμάρ (1184-1212), κόρης του Ανδρόνικου Α΄ Κομνηνού, και

ιβηρικών στρατευμάτων– την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας1. Η αυτοκρατο-

ρία αυτή, στο βορειοανατολικότερο άκρο του βυζαντινού κράτους, έζησε για

δυόμισι περίπου αιώνες (1204-1461) και μαζί της η δυναστεία των Μεγαλοκο-

μνηνών, που βασίλεψε ως το τέλος της αυτοκρατορίας, δηλαδή έως το 1461,

οπότε και καταλύθηκε από τους Οθωμανούς Τούρκους.

Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, η οποία άκμασε στις νοτιοανατολικές

ακτές του Εύξεινου Πόντου, υπήρξε το τελευταίο κράτος υπό Έλληνα ηγεμόνα

το οποίο περιήλθε στους Τούρκους. Μάλιστα, υπήρξε το μακροβιότερο από τα

τρία κυριότερα ελληνικά κράτη που ιδρύθηκαν μετά την άλωση του Βυζαντίου

από τους Λατίνους σταυροφόρους το 1204. Στην Τραπεζούντα βασίλεψαν 21 αυ-

τοκράτορες γνωστοί ως Μεγάλοι Κομνηνοί ή Μεγαλοκομνηνοί – πήραν αυτή την

προσωνυμία για να διακρίνονται από τους Άγγελους Κομνηνούς. Η αυτοκρατο-

ρία, παρά την ύπαρξη πολλών εξωτερικών εχθρών, έγινε γρήγορα οικονομικά

ισχυρή, λόγω της θέσης της ως κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου ανάμεσα

στους χερσαίους δρόμους της κεντρικής Ασίας και στους θαλάσσιους του Εύξει-

νου Πόντου. Η Τραπεζούντα συνέχισε να ζει μια χωριστή και ανεξάρτητη ζωή,

με τα όριά της να εκτείνονται προς την Ανατολή έως την Ιβηρία και προς τη Δύση

μέχρι τη Σινώπη και τον ποταμό Σαγγάριο. Απέναντι από την Τραπεζούντα βρι-

σκόταν η Περατία, παραλιακή χώρα στα βόρεια του Εύξεινου Πόντου, που απο-

Υ Σ Τ Ε Ρ Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ ( 1 2 0 4 - 1 4 5 3 )

407

1 Μια άλλη εκδοχή θεωρεί ότι ο Μανουήλ, σύμφωνα με το έθιμο των επιγαμιών, είχε νυμφευτεί τη

Γεωργιανή πριγκίπισσα Ρουσουντάν. Μετά την ανατροπή του πατέρα του, ο Μανουήλ τυφλώθηκε

και εκτελέστηκε στην Πόλη το 1185. Η Ρουσουντάν μαζί με τους δυο γιους της κατέφυγε στην Ιβη-

ρία, όπου βασίλευε η αδελφή της Θάμαρ. Άρα οι ιδρυτές της αυτοκρατορίας είχαν συγγένεια με τη

Θάμαρ μέσω της μητέρας τους και όχι του πατέρα τους.

BYZ_405-485:Layout 1 02/11/2010 11:30 ΠΜ Page 407

τελούσε επαρχία της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας κατά τον 13ο αιώνα, όπως

άλλωστε φαίνεται και από τον τίτλο των αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας: Βα-σιλείς και αυτοκράτορες Τραπεζούντος, Ιβηρίας και πάσης Περατίας.

Η πρωτεύουσά της αυτοκρατορίας, η Τραπεζούντα, αναδείχτηκε σε λαμπρό

κέντρο των ελληνικών γραμμάτων και τεχνών. Εκεί ιδρύθηκε μάλιστα Ακαδημία

των Θετικών Επιστημών. Σύμφωνα εξάλλου με τον αείμνηστο καθηγητή της

Αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Κωνσταντινουπολίτη Σταύρο Πλα-

κίδη (1893-1990), στη σχολή αυτή καλλιεργήθηκε ιδιαιτέρως η αστρονομία και

πιθανότατα να υπήρχε εκεί και ένα αστεροσκοπείο (Das Studium der Asronomiebei der Byzantinern, 1943, σελ. 78-87). Σύμφωνα με τον Ι. Παπαδόπουλο, το

αστεροσκοπείο πιθανότατα να εδραζόταν στο πυργοειδές κωδωνοστάσιο του

ναού της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα, ενώ σημειώνει ότι η Τραπεζούντα

ανεδείχθη σπουδαίον κέντρον καλλιεργείας των θετικών επιστημών (ΓρηγορίουΧιονιάδου του αστρονόμου Επιστολαί, 1929, σελ. 3).

Η Ακαδημία των Θετικών Επιστημών της Τραπεζούντας αρχικά λειτουρ-

γούσε στον ναό της εκτός των τειχών Μονής του Αγίου Ευγενίου, πολιούχου της

πόλης, ενώ αργότερα, μετά την πυρπόλησή του (1340), μεταφέρθηκε στον ναό

της Αγίας Σοφίας, που απείχε περίπου ένα μισάωρο από την Τραπεζούντα.

Ο Ι. Παπαδόπουλος γράφει χαρακτηριστικά: Τον πύργον δε τον ευρισκόμενονπαρά τον τελευταίον τούτον ναόν, οιοσδήποτε και αν ήτο ο αρχικός αυτού προ-

Σ Τ Α Χ Ρ Ο Ν Ι Α Τ Ο Υ Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ο Υ

408

Η Αγία Σοφία της Τραπεζούντας, ναός που χτίστηκε από τον Μανουήλ Α΄ (1238-1293).

BYZ_405-485:Layout 1 02/11/2010 11:30 ΠΜ Page 408

ορισμός, πρέπει να τον θεωρήσωμεν ως το Αστεροσκοπείον της Ακαδημίας τηςΤραπεζούντος (Γρηγορίου Χιονιάδου του αστρονόμου Επιστολαί, 1929, σελ. 19).

Ο καθηγητής Σταύρος Πλακίδης γράφει επίσης για το ίδιο γεγονός: Η εκλογήκατά πρώτον μεν του Ναού του Αγίου Ευγενίου ως έδρας της Σχολής και μετά τηνκαταστροφήν αυτού η του Ναού της Αγίας Σοφίας δεν είναι άσχετος προς την ύπαρ-ξιν παρ’ αμφοτέροις τοις ναοίς τούτοις πυργωδών κωδωνοστασίων δυναμένωννα χρησιμεύσουν δι’ εκτέλεσιν αστρονομικών παρατηρήσεων. Πρέπει λοιπόν ναθεωρήσωμεν τον πύργον της Αγίας Σοφίας, οιοσδήποτε και αν ήτο ο αρχικός τουπροορισμός, ως το Αστεροσκοπείον της περιλαλήτου Αστρονομικής Ακαδημίαςτης Τραπεζούντος (Αστρονομία και Βυζάντιον, 1946, σελ. 366).

Και ο καθηγητής Σταύρος Πλακίδης συνεχίζει: Τα Μαθηματικά και δή ηΑστρονομία εδιδάσκοντο εκεί μετά τοιαύτης επιδόσεως, ώστε οι φύσει ρέποντεςπρος τας σπουδάς ταύτας εγκατέλειπον και αυτήν την Κωνσταντινούπολιν και με-τέβαινον εις Τραπεζούντα. Η στροφή προς τα φυσικομαθηματικάς επιστήμας είναιλίαν αισθητή (Αστρονομία και Βυζάντιον, 1946, σελ. 312 κ.ε.). Στην αυτοκρατο-

ρία αυτή άκμασε ο Μιχαήλ Πανάρετος, ο χρονογράφος της Τραπεζούντας επί

Αλεξίου Γ΄ του Μεγάλου Κομνηνού (1349-1390).

Στην Τραπεζούντα δίδασκαν, και μάλιστα την αστρονομία, ο γιατρός Γρη-

γόριος Χιονιάδης, ο κληρικός Μανουήλ και ο Κωνσταντίνος Λυκίτης ή Λουκί-

της. Πληροφορίες για τη Σχολή των Θετικών Επιστημών της Τραπεζούντας

αντλούμε από τον Ανδρέα Λιβαδηνό ο οποίος πόθω συνεχόμενης μελέτης ἀστρο-νομικῶν μαθημάτων, αποφασίζει να μεταβή στην Τραπεζούντα, όπου: τῶνἀστρονομικῶν μαθημάτων βελτίω χρῆσιν εὑρίσκεσθαι, οὐκ Ἀθήνηθεν ἀλλὰ Χαλ-δίηθεν τῇ πόλει τῇδε περιοῦσαν τὴν μέθοδον, ἐφ’ ᾧ καὶ τὴν τοσαύτην στέλλεσθαιπορείαν ἔρως ἡμῖν ἀνέπειθε μάλιστα (Περιήγησις, 1874, 22).

Όλους τους παραπάνω, μαζί με τον επίσης γιατρό Γεώργιο Χρυσοκόκκη (14ος

αιώνας), θα τους δούμε αναλυτικά στο αντίστοιχο χρονολογικό τους πλαίσιο.

Ήταν τόσο μεγάλη η φήμη της Ακαδημίας της Τραπεζούντας, που, σύμφωνα

με τον καθηγητή Δημήτριο Κωτσάκη, κάτι ανάλογο με τον Ανδρέα Λιβαδηνό

συνέβη και με τον Αρμένιο μαθηματικό και αστρονόμο Ανανίαν Σιρακηνόν, όστιςμετέβη εις Τραπεζούντα, αφού εις Κωνσταντινούπολιν δεν εύρεν ικανούς διδα-σκάλους (Δ. Κωτσάκης, Αι Επιστήμαι κατά τους τρεις τελευταίους αιώνες του Βυ-ζαντίου, 1956, 6).

Ωστόσο σημειώνουμε ότι ο Ανανίας ο Σιρακηνός2 ή Ανανίας ο εκ Σιράκ ή

ορθότερα Ανανιά Σιραγκατσί υπήρξε φιλόσοφος, μαθηματικός, κοσμογράφος

και γεωγράφος, του 7ου όμως αιώνα! Ταξίδεψε σε όλες τις χώρες της Ανατολής

Υ Σ Τ Ε Ρ Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ ( 1 2 0 4 - 1 4 5 3 )

409

2 Σιρακηνή: Χώρα της Σαρματίας στα βόρεια του Καυκάσου ανάμεσα στην αρχαία Μαιώτιδα λίμνη,

σημερινή Αζοφική Θάλασσα, και στην Ιβηρία, σημερινή Γεωργία. Στην περιοχή αυτή κατοικούσαν

οι Σίρακες ή Σιρακηνοί, ένας γεωργικός λαός.

BYZ_405-485:Layout 1 02/11/2010 11:30 ΠΜ Page 409

Σ Τ Α Χ Ρ Ο Ν Ι Α Τ Ο Υ Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ο Υ

410

Αλέξιος Γ΄ (1349-1390), ο σπουδαιότερος αυτοκράτορας της Τραπεζούντας,

με τη σύζυγό του Θεοδώρα Καντακουζηνή. Ο αυτοκράτορας και η αυτοκράτειρα

κρατούν το χρυσόβουλλο για την προικοδότηση της ιδρύσεως της Μονής Διονυσίου

υπό τις ευλογίες του εικονιζόμενου στο μέσον Ιωάννου του Προδρόμου, το πρότυπο

της αυστηρής άσκησης, που προβαλλόταν από τους δωρητές ως το αντίστοιχο πρότυπο

για τους Αγιορείτες μοναχούς της ιδρυόμενης Μονής Διονυσίου. Η μονή αυτή είχε ως

πρώτο ηγούμενο τον Διονύσιο, αδελφό του μητροπολίτη Τραπεζούντας Θεοδόσιου

(Μικρογραφία του κτητορικού χρυσόβουλλου της Μονής Διονυσίου του Αγίου Όρους).

BYZ_405-485:Layout 1 02/11/2010 11:30 ΠΜ Page 410

και τελικά σπούδασε στην Τραπεζούντα, αιώνες πριν δημιουργηθεί η αυτοκρα-

τορία της. Αυτό αποδεικνύει τη μακραίωνη πολιτιστική πορεία της ακριτικής

αυτής ελληνικής πόλης. Ο Ανανίας σπούδασε στην Τραπεζούντα θετικές επιστή-

μες και διακρίθηκε ιδιαιτέρως ως συγγραφέας έργων σχετικών με τα μαθημα-

τικά, την κοσμογραφία και τη γεωγραφία.

Φαίνεται ότι η μεταλλουργία είχε σημαντική ανάπτυξη στην Τραπεζούντα.

Μάλιστα, ο αρχαιολόγος Νεράντζης Νεράντζης στο άρθρο του «Η βυζαντινή

μεταλλευτική και μεταλλουργία στην Ανατολική Μακεδονία» αναφέρεται στην

αυτοκρατορία της Τραπεζούντας γράφοντας σχετικά: Ο ισπανός απεσταλμένοςRuy Gonzalez de Clavijo περιέγραψε τη σιδηρουργία στην αυτοκρατορία της Τρα-πεζούντας το 1404 και παρέχει πληροφορίες για τα μεταλλεία σιδήρου και αργύ-ρου-μολύβδου στα βουνά του Πόντου (2007, σελ. 72).

Είναι περίεργο αλλά αληθινό το γεγονός ότι η ακριτική αυτή ελληνική πόλη

αναδείχτηκε σε εστία πολιτισμού και κέντρο των γραμμάτων όχι μόνον ως πρω-

τεύουσα της ελληνικής αυτοκρατορίας, αλλά και κάτω από τη δουλεία, στα χρό-

νια της τουρκοκρατίας και μετά. Η Τραπεζούντα παρέμεινε σπουδαίο κέντρο

του Ελληνισμού ως το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα, οπότε ακολούθησε, από

τους Οθωμανούς Τούρκους, ο βίαιος ξεριζωμός του ακμαίου ελληνικού στοι-

χείου από τις πατροπαράδοτες εστίες του.

Η ιστορία των αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας, που είχαν να αντιπαλέψουν

ποικίλους εχθρούς, όπως τους Σελτζούκους Τούρκους, τους Μογγόλους, τους

Τουρκομάνους και τους Οθωμανούς Τούρκους, εξελίχτηκε ως εξής: Το 1214 ο

Δαβίδ φονεύτηκε σε μια μάχη εναντίον των Σελτζούκων Τούρκων ή κατ’ άλλους

ως μοναχός το 1212/13, ενώ το 1222 απεβίωσε και ο Αλέξιος Α΄ (1204-1222).

Τον διαδέχτηκε ο γαμπρός του ο συνετός Ανδρόνικος Α΄ Μέγας Κομνηνός (1222-

1235), που έφερε την προσωνυμία ο Γίδος ή Γίδων, επειδή καταγόταν από την

εξελληνισμένη φράγκικη οικογένεια Guidon. Αυτόν τον διαδέχτηκε ο γιος του

Αλέξιου Α΄, ο Ιωάννης Α΄ Αξούχος ή Μαυροζώμης (1235-1238). Το 1238 ανήλθε

στον θρόνο ο Μανουήλ Α΄ Μέγας Κομνηνός ο Στρατηγικός (1238-1263), γιος

του Αλέξιου Α΄, και στη συνέχεια ο γιος του Ανδρόνικος Β΄ (1263-1266), τον

οποίο διαδέχτηκε ο ετεροθαλής αδελφός του Γεώργιος Α΄ (1266-1280). Ακο-

λούθησαν ο Ιωάννης Β΄ (1280-1285), τριτότοκος γιος του Μανουήλ Α΄, που παν-

τρεύτηκε την Ευδοκία (1282) κόρη του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου, και δέχτηκε

να λάβει τον τίτλο του αυτοκράτορα της Ανατολής, αντί του αυτοκράτορα των

Ρωμαίων. Στη συνέχεια η Θεοδώρα (1285) και πάλι ο Ιωάννης Β΄ (1285-1297).

Η ακολουθία των βασιλέων, πάντα από την ίδια οικογένεια, συνεχίζεται ως εξής:

Αλέξιος Β΄ (1297-1330), ο γιος του Ανδρόνικος Γ΄ (1330-1332), ο οποίος αντι-

μετώπισε την επανάσταση των τριών αδελφών του (Μανουήλ, Γεώργιου και Βα-

σίλειου), καθώς και του θείου του Εμμανουήλ. Εξουδετέρωσε τους επαναστάτες

και θανάτωσε τους αδελφούς του Γεώργιο και Μανουήλ. Ο τελευταίος είχε κα-

Υ Σ Τ Ε Ρ Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ ( 1 2 0 4 - 1 4 5 3 )

411

BYZ_405-485:Layout 1 02/11/2010 11:30 ΠΜ Page 411

Σ Τ Α Χ Ρ Ο Ν Ι Α Τ Ο Υ Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ο Υ

412

τορθώσει να βασιλέψει για μικρό χρονικό διάστημα ως Μανουήλ Β΄ (1332).

Ακολουθούν ο Βασίλειος (1332-1340), η σύζυγός του Ειρήνη Παλαιολογίνα

(1340-1341), άθεσμη κόρη του Ανδρόνικου Γ΄ Παλαιολόγου, η κόρη του Βασί-

λειου η Άννα Μεγάλη Κομνηνή η Αζαχουτλού ή Αναχουτλού (1341-1342), ο Μι-

χαήλ (1341, 1344-1349), ο Ιωάννης Γ΄ (1342-1344), που ανέτρεψε τον πατέρα

του Μιχαήλ ο οποίος, όμως με τη βοήθεια του μεγάλου δούκα Σχολάριου ανέ-

κτησε και πάλι την εξουσία (1344-1349) και προσπάθησε να αναδιοργανώσει

την αυτοκρατορία, παρά τη φοβερή επιδημία πανώλους που ενέσκηψε (1347).

Δεν τα κατάφερε και παραιτήθηκε το 1349, υπέρ του Αλέξιου Γ΄ (1349-1390),

γιου του Βασίλειου. Στη συνέχεια ανέλαβε ο γιος του Αλέξιου Γ΄, ο Μανουήλ

Γ΄ (1390-1417), τον οποίο διαδέχτηκε ο γιος του Αλέξιος Δ΄ (1417-1429) και

αυτόν ο γιος του Ιωάννης Δ΄ ο Καλογιάννης ή Καλοϊωάννης (1429-1458), ο

οποίος ήταν φόρου υποτελής στον Μωάμεθ Β΄. Τελευταίος βασίλεψε ο αδελφός

του Ιωάννη Δ΄, ο Δαβίδ Α΄ Μέγας Κομνηνός (1458-1461), ως επίτροπος του ανι-

ψιού του Αλέξιου Ε΄. Ο Δαβίδ Α΄, μετά την κατάληψη της Τραπεζούντας από τα

τουρκικά στρατεύματα και την κατάλυση της αυτοκρατορίας της, εξορίστηκε σε

ένα φτωχικό χωριό της Θράκης κοντά στον Τούντζα, τον παραπόταμο του

Έβρου. Κατόπιν βρέθηκε στην Αδριανούπολη (26 Μαρτίου του 1463), ενώ στη

συνέχεια ο Μωάμεθ Β΄ τον μετέφερε στο φρούριο του Επταπυργίου (Γιεντί

Το εξώφυλλο του περίφημου βιβλίου

του Σάββα Ιωαννίδη, Ιστορία καιΣτατιστική της Τραπεζούντος και της περίταύτην χώρας, όπου ο συγγραφέας

κατέγραψε την ιστορία της αυτοκρατορίας

του Πόντου (Κωνσταντινούπολη, 1870)

(Το έργο ανατυπώθηκε στη Θεσσαλονίκη

το 1988).

BYZ_405-485:Layout 1 02/11/2010 11:30 ΠΜ Page 412

Κουλέ) της Κωνσταντινούπολης. Τελικά, αυτός, οι επτά γιοι του και ο ανιψιός

του Αλέξιος Ε΄ εκτελέστηκαν, κοντά στις Σέρρες, την 1η Νοεμβρίου του 1465,

επειδή θεωρήθηκαν ένοχοι συνωμοσίας και δεν δέχτηκαν να αλλαξοπιστήσουν

ασπαζόμενοι τον Ισλαμισμό.

Σύμφωνα με τον καθηγητή Αλέξιο Γ. Κ. Σαββίδη, η τελευταία προσπάθεια

ανασύστασης της αυτοκρατορίας έγινε το έτος 1472, όταν η Θεοδώρα η Μεγα-

λοκομνηνή, ανιψιά του Δαβίδ Α΄ και σύζυγος του Ουζούν Χασάν, εμίρη των

Ασπροπροβατάδων Τουρκομάνων (Ακ-Κογιουνλού) της Άμιδας –σε συνεν-

νόηση με τους Ενετούς– προσπάθησε να ανακαταλάβει την Τραπεζούντα. Τα

σχέδιά της έσβησαν οριστικά όταν ο Ουζούν Χασάν ηττήθηκε από τον Μωάμεθ

Β΄, το 1473 στη μάχη του Μπασκέντ, κοντά στο Ερζιντζάν της ανατολικής Μι-

κράς Ασίας (Ιστορία του Βυζαντίου, 2004, σελ. 80).

Η δυναστεία των Μεγάλων Κομνηνών του Πόντου (Τραπεζούντας)Αλέξιος Α΄ Μέγας Κομνηνός 1204-1222

(Δαβίδ Μέγας Κομνηνός, συνιδρυτής 1204, περίπου 1212/13)

Ανδρόνικος Α΄ ο Γίδος 1222-1235

Ιωάννης Α΄ Αξούχος ή Μαυροζώμης 1235-1238

Μανουήλ Α΄ ο Στρατηγικός 1238-1263

Ανδρόνικος Β΄ Μέγας Κομνηνός 1263-1266

Γεώργιος Α΄ Μέγας Κομνηνός 1266-1280

Ιωάννης Β΄ Μέγας Κομνηνός (α΄ φορά) 1280-1284

Θεοδώρα 1284-1285

Ιωάννης Β΄ Μέγας Κομνηνός (β΄ φορά) 1285-1297

Αλέξιος Β΄ Μέγας Κομνηνός 1297-1330

Ανδρόνικος Γ΄ Μέγας Κομνηνός 1330-1332

Μανουήλ Β΄ Μέγας Κομνηνός 1332

Βασίλειος Α΄ Μέγας Κομνηνός 1332-1340

Ειρήνη Παλαιολογίνα 1340-1341

Άννα Αναχουτλού ή Αζαχουτλού 1341-1342

Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός (α΄ φορά) 1341

Ιωάννης Γ΄ Μέγας Κομνηνός 1342-1344

Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός (β΄ φορά) 1344-1349

Αλέξιος Γ΄ Μέγας Κομνηνός 1349-1390

Μανουήλ Γ΄ Μέγας Κομνηνός 1390-1416/17

Αλέξιος Δ΄ Μέγας Κομνηνός 1416/17-1429

Ιωάννης Δ΄ ο Καλοϊωάννης 1429-1458

Δαβίδ Α΄ Μέγας Κομνηνός 1458-1461

(επίτροπος του Αλέξιου Ε΄ Μεγάλου Κομνηνού το 1458)

Υ Σ Τ Ε Ρ Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ ( 1 2 0 4 - 1 4 5 3 )

413

BYZ_405-485:Layout 1 02/11/2010 11:30 ΠΜ Page 413