1

PROGRAM ĆWICZEŃ Z BOTANIKI LE ŚNEJ Z DENDROLOGIĄ W SEMESTRZE ZIMOWYM DLA I ROKU WYDZIAŁU LE ŚNEGO, SPECJALNOŚĆ OCHRONA ZASOBÓW LE ŚNYCH

Aktualna wersja programu ćwiczeń jest dostępna do ściągnięcia z sieci pod adresem: http://www.cyf-kr.edu.pl/~rlgazda/

Prowadzący zajęcia: - wykłady: prof. dr hab. inż. Jerzy Szwagrzyk - ćwiczenia: gr. 1, 4, 5, 6 dr inż. Anna Gazda – konsultacje: termin do ustalenia, pokój 909 gr. 3, 7 dr inż. Janusz Szewczyk – konsultacje: termin do ustalenia, pokój 908 gr. 2, 8 dr inż. Elżbieta Muter – konsultacje: termin do ustalenia, pokój 901 A. Ćwiczenia w semestrze zimowym odbywają się według schematu: - krótkie omówienie wybranych szczegółowych zagadnień z morfologii, anatomii i systematyki roślin drzewiastych - rozpoznawanie wybranych gatunków drzew i krzewów po pędach ulistnionych - przegląd wszystkich gatunków z danego ćwiczenia, oglądanie szyszek, nasion lub owoców B. Do ćwiczeń należy się odpowiednio przygotować i powtórzyć (lub uzupełnić) wiadomości na temat morfologii, anatomii i systematyki roślin, wchodzące w zakres materiału szkoły średniej. W szczególności należy zwrócić uwagę na następujące zagadnienia: budowa szyszek u gatunków iglastych; typy pędów u roślin drzewiastych i ich modyfikacje; budowa morfologiczna pędów zdrewniałych; morfologia liści u gatunków iglastych i liściastych (kształt blaszki liściowej, układ wiązek przewodzących w liściach („nerwacja”), nasada blaszki liściowej, brzeg blaszki liściowej, liście pojedyncze i złożone). Tematyka ćwiczeń na cały semestr zimowy jest podana poniżej. Na każde ćwiczenia nale ży się nauczy ć nazw polskich i łacińskich gatunków, przewidzianych w programie na dany tydzie ń. C. Sposób zaliczania ćwiczeń: Obecność na ćwiczeniach jest obowiązkowa. Ćwiczenia od 2 do 9 rozpoczynać się będą od krótkich sprawdzianów z wybranych zagadnień z morfologii, anatomii i systematyki roślin drzewiastych. Tematy, które należy opracować podano poniżej, w harmonogramie ćwiczeń. Każdy sprawdzian będzie punktowany w skali od 0 do 3 punktów. Łącznie w ciągu semestru można otrzymać 24 punkty. Oznaczanie gatunków drzew i krzewów na ćwiczeniach od 2 do 10 jest punktowane od 0 do 4 pkt za każde ćwiczenie. W ciągu semestru można uzyskać w ten sposób maksymalnie 36 punktów. W trakcie ćwiczeń (od 3 do 10) prowadzący zadaje pytania dotyczące materiału z wcześniejszych ćwiczeń. Odpowiedzi na te pytania są również punktowane od 0 do 10 punktów za ćwiczenie, a więc w ciągu semestru można uzyskać w ten sposób maksymalnie 80 punktów. Natomiast na ostatnich ćwiczeniach odbędzie się sprawdzian z rozpoznawania całości materiału poznanego w ciągu roku, punktowany od 0 do 40 punktów. Maksymalna liczba punktów do uzyskania wynosi 180. Rozkład punktów jest następujący: 1. Sprawdziany z wybranych zagadnień z morfologii, anatomii i systematyki roślin drzewiastych [8 ćwiczeń (od 2 do 9), maksymalnie po 3 punkty za ćwiczenie] ............................................................................................................................. 24 pkt 2. Oznaczanie okazów na ćwiczeniach [9 ćwiczeń (od 2 do 10), maksymalnie po 4 punkty za ćwiczenie] ................... 36 pkt 3. Odpowiedzi z wcześniejszych ćwiczeń [8 ćwiczeń (od 3 do 10), maksymalnie po 10 punktów za ćwiczenie] ........... 80 pkt 4. Sprawdzian końcowy....................................................................................................................................................... 40 pkt Ocena ko ńcowa jest dokonywana na podstawie sumy zebranych pu nktów: 126-136 pkt - dostatecznie (3.0) 137-147 pkt - ponad dostatecznie (3.5) 148-158 pkt - dobrze (4.0) 159-169 pkt - ponad dobrze (4.5) 170-180 pkt - bardzo dobrze (5.0) W przypadku przedstawienia usprawiedliwienia nieobecności na jednych ćwiczeniach w semestrze można je odrobić w trakcie konsultacji. D. Tematyka poszczególnych ćwiczeń: Ćwiczenie 1 (1 godz.) - grupy 1, 3-7 - 08 pa ździernika 2007 2, 8 - 09 października 2007 Wprowadzenie do ćwiczeń. Gatunki: Larix decidua, L. kaempferi, L. decidua var. polonica; Metasequoia glyptostroboides, Taxodium distichum, Ginkgo biloba. Ćwiczenie 2 - grupy 1, 3-7 - 15 pa ździernika 2007 2, 8 - 16 października 2007 Zagadnienia do opracowania: Budowa szyszek u różnych gatunków nagozalążkowych. Zróżnicowanie budowy szyszek u podrodzajów w obrębie rodzaju Pinus. Gatunki: Pinus sylvestris, P. cembra, P. mugo, P. nigra, P. strobus, P. rigida, P. ponderosa, P. banksiana, Picea abies, P.

2

pungens, P. glauca, P. omorika Ćwiczenie 3 - grupy 1, 3-7 - 22 pa ździernika 2007 2, 8 - 23 października 2007 Zagadnienia do opracowania: Anatomia, morfologia i zróżnicowanie aparatu asymilacyjnego u nagozalążkowych. Zróżnicowanie budowy igieł u podrodzajów w obrębie rodzaju Pinus oraz w poszczególnych sekcjach rodzaju Picea. Rozmieszczenie aparatów szparkowych na powierzchni igieł (igły amfi-, epi- i hypostomatyczne). Gatunki: Abies alba, A. concolor, Pseudotsuga menziesii, Tsuga canadensis, Juniperus communis, J. communis var. saxatilis, J. sabina, Taxus baccata, Thuja occidentalis, T. plicata, Platycladus orientalis, Chamaecyparis lawsoniana, Ch. pisifera. Ćwiczenie 4 - grupy 1, 3-7 - 29 pa ździernika 2007 2, 8 - 30 października 2007 Zagadnienia do opracowania: Anatomia, morfologia i zróżnicowanie aparatu asymilacyjnego u okrytozalążkowych. Gatunki: Salix alba, S. fragilis, S. caprea, S. triandra, S. pentandra, S. cinerea, S. aurita, S. silesiaca, S. viminalis, S. eleagnos, S. purpurea, Populus tremula, P. alba, P. xcanescens, P. nigra, P. nigra 'Italica', P. simonii, P. simonii 'Fastigiata', P. xcanadensis, P. ‘NE'. Ćwiczenie 5 - grupy 1, 3-7 - 05 listopada 2007 2, 8 - 06 listopada 2007 Zagadnienia do opracowania: Budowa anatomiczna pnia u roślin drzewiastych. Rozmieszczenie tkanek w obrębie pnia. Gatunki: Betula pendula, B. pubescens, Alnus glutinosa, A. incana, A. viridis, Carpinus betulus, Corylus avellana, Fagus sylvatica, Quercus robur, Q. cerris, Q. petraea, Q. rubra, Q. palustris, Castanea sativa, Juglans regia, J. nigra, Ulmus laevis, U. glabra, U. minor. Ćwiczenie 6 - grupy 1, 3-7 - 12 listopada 2007 2, 8 - 13 listopada 2007 Zagadnienia do opracowania: Budowa pędów i jej modyfikacje. Długopędy i krótkopędy. Typy wzrostu (rozgałęziania się) pędów. Położenie pąków i blizn liściowych na pędach. Gatunki: Prunus spinosa, P. cerasifera, Padus avium, P. serotina, Cerasus avium, C. mahaleb, Cotoneaster integerrimus, C. niger, C. horizontalis, Crataegus monogyna, C. laevigata, C. pedicellata, C. flabellata. C. rhipidophylla Ćwiczenie 7 - grupy 1, 3-7 - 19 listopada 2007 2, 8 - 20 listopada 2007 Zagadnienia do opracowania: Budowa organów rozmnażania generatywnego u okrytozalążkowych. Typy kwiatostanów. Gatunki: Spiraea salicifolia, Sorbaria sorbifolia, Malus sylvestris, Pyrus pyraster, Sorbus aucuparia, S. aria, S. intermedia, S. torminalis, Rosa canina, R. pendulina, R. rugosa. Ćwiczenie 8 - grupy 1, 3-7 - 26 listopada 2007 2, 8 - 27 listopada 2007 Zagadnienia do opracowania: Budowa owoców. Typy owoców. Owocostany. Gatunki: Ribes nigrum, R. rubrum, R. spicatum, R. uva-crispa, R. alpinum, R. petraeum, R. aureum, Robinia pseudoacacia, Gleditsia triacanthos, Caragana arborescens, Laburnum anagyroides, Liriodendron tulipifera, Ailanthus altissima, Rhus typhina, Viscum album, Morus alba, Berberis vulgaris, B. thunbergii, Mahonia aquifolium. Ćwiczenie 9 - grupy 1, 3-7 - 03 grudnia 2007 2, 8 - 04 grudnia 2007 Zagadnienia do opracowania: Chorologia gatunków drzewiastych: zasięgi w Polsce i na świecie. Gatunki reliktowe. Gatunki chronione. Gatunki: Tilia cordata, T. platyphyllos, T. tomentosa, Aesculus hippocastanum, Acer pseudoplatanus, A. platanoides, A. campestris, A. saccharinum, A. negundo, Platanus xhispanica, Euonymus europaea, E. verrucosa, Rhamnus cathartica, Frangula alnus, Daphne mezereum, Hippophaë rhamnoides, Elaeagnus angustifolia, Ilex aquifolium, Staphylea pinnata. Ćwiczenie 10 - grupy 1, 3-7 - 10 grudnia 2007 2, 8 - 11 grudnia 2007 Gatunki: Cornus sanguinea, C. mas, C. alba, Fraxinus excelsior, F. pennsylvanica, Ligustrum vulgare, Syringa vylgaris, Sambucus nigra, S. racemosa, Viburnum opulus, V. lantana, Lonicera xylosteum, L. nigra, L. periclymenium, L. tatarica, Symphoricarpos albus, Rhododendron luteum. Ćwiczenie 11 - grupy 1, 3-7 - 17 grudnia 2007 2, 8 - 18 grudnia 2007 Rozpoznawanie drzew i krzewów w stanie bezlistnym Ćwiczenie 12 (1 godz.) - grupy 1, 3-7 - 07 stycz nia 2008 2, 8 - 08 stycznia 2008

3

Zaliczenie semestru – sprawdzian ko ńcowy z rozpoznawania. E. Polecane ksi ążki Książka J. Tomanka "Botanika Leśna" jest w dużej części poświęcona dendrologii. Jest to jednak opracowanie bardzo stare. Nowsze wydania zostały wprawdzie poprawione i uzupełnione, ale mimo to książka ta nie jest obecnie pełnowartościowym podręcznikiem do kursu dendrologii. Z tego powodu warto sięgnąć po inne opracowania. Jest ich ostatnio bardzo wiele. Niestety, spora część książek dostępnych obecnie w księgarniach to dzieła o charakterze popularnym, (w czym akurat nie ma nic złego), operujące nadmiernymi uproszczeniami, a niekiedy także pełne błędów, (co jest już znacznie gorsze). Poniższa lista zawiera niektóre, polecane przez nas opracowania. Wykaz niektórych źródeł do wykorzystania: Aas G., Riedmiller A. 1993. Drzewa. Encyklopedia kieszonkowa. Muza S.A., Warszawa. Bugała W. 2000. Drzewa i krzewy. PWRiL, Warszawa. Bugała W. 2000. Drzewa i krzewy iglaste. PWRiL, Warszawa. Godet J. D. 1998: Pędy i pąki. Multico, Warszawa. Hejnowicz Z. 1973: Anatomia rozwojowa drzew. PWN, Warszawa. Hejnowicz Z. 2002: Anatomia i histogeneza roślin naczyniowych. PWN, Warszawa Kościelny S., Sękowski B. 1971. Drzewa i krzewy klucze do oznaczania. PWRiL, Warszawa. Monografie z serii: Nasze Drzewa Leśne. PWN, Warszawa & Poznań. Pokorny J. 1992. Drzewa znane i mniej znane. BGW, Warszawa. Pokorny J., Kaplicka J. 1980. Drzewa Europy Środkowej. PWRiL, Warszawa. Seneta W., Dolatowski J. 2004. Dendrologia. PWN, Warszawa (także starsze wydania – np. 2003, 1997). Seneta W. 1987. Drzewa i krzewy iglaste. PWN, Warszawa. Seneta W. 1991 - 1996. Drzewa i krzewy liściaste. PWN, Warszawa. Szweykowska A., Szweykowski J. 2004: Botanika. PWN, Warszawa (także starsze wydania, np. 1997). Zimmermann M. H., Brown C. L. 1981: Drzewa struktura i funkcje. PWN, Warszawa. Complete list of conifer taxa adapted from Farjon, A. 1998. World Checklist and Bibliography of Conifers. Royal Botanic Gardens, Kew. ISBN 1 900347 54 7.http://www.rhs.org.uk/research/registration_conifers_accepted.asp The Gymnosperm Database http://www.conifers.org/

4

SYSTEMATYKA GATUNKÓW OBJ ĘTYCH PROGRAMEM Nazwy jednostek taksonomicznych podano zgodnie z systematyką ujętą w pracy Mirka i in. (2002), uwzględniając dodatkowo podział niektórych rodzin na podrodziny (Seneta i Dolatowski 2004). Synonimy nazw polskich i łacińskich dla poszczególnych gatunków podane są w części szczegółowej. W nawiasach kwadratowych ujęto nazwy taksonów, które nie zostały uwzględnione w kluczach do oznaczania. Podgromada: Coniferophytina - Nagozalążkowe Klasa: Ginkgoopsida - Miłorzębowe Rodzina: Ginkgoaceae - Miłorzębowate Rodzaj: Ginkgo - Miłorząb

G. biloba - M. dwuklapowy Klasa: Pinopsida - Sosnowe Rodzina: Pinaceae - Sosnowate Podrodzina: Abietoideae Rodzaj: Abies - Jodła

A. alba - J. pospolita A. concolor - J. jednobarwna

Rodzaj: Picea - Świerk P. abies - Ś. pospolity P. glauca - Ś. biały P. omorika - Ś. serbski P. pungens - Ś. kłujący

Rodzaj: Pseudotsuga - Daglezja P. menziesii - D. zielona

Rodzaj: Tsuga - Choina T. canadensis - C. kanadyjska

Podrodzina: Laricoideae Rodzaj: Larix - Modrzew

L. decidua - M. europejski L. decidua var. polonica - M. europejski polski L. kaempferi - M. japoński

Podrodzina: Pinoideae Rodzaj: Pinus - Sosna

P. banksiana - S. Banksa P. cembra - S. limba P. mugo - S. górska P. nigra - S. czarna P. ponderosa - S. żółta [P. хrhaetica - S. drzewokosa] P. rigida - S. smołowa P. sylvestris - S. zwyczajna P. strobus - S. wejmutka

Rodzina: Taxodiaceae - Cypryśnikowate Rodzaj: Metasequoia - Metasekwoja

M. glyptostroboides - M. chińska Rodzaj: Taxodium - Cypryśnik

T. distichum - C. błotny Rodzina: Cupressaceae - Cyprysowate Podrodzina: Cupressoideae - Cyprysowe Rodzaj: Chamaecyparis - Cyprysik

Ch. lawsoniana - C. Lawsona Ch. pisifera - C. groszkowy

Rodzaj: Juniperus - Jałowiec J. communis - J. pospolity J. communis var. saxatilis - J. pospolity halny J. sabina - J. sabiński

Rodzaj: Thuja - Żywotnik T. occidentalis - Ż. zachodni T. plicata - Ż. olbrzymi

Rodzaj: Platycladus – Biota (Platykladus) P. orientalis - B. wschodnia

Rodzina: Taxaceae - Cisowate Rodzaj: Taxus - Cis

5

T. baccata - C. pospolity Podgromada: Magnoliophytina (Angiospermae) - Okrytozalążkowe Klasa: Magnoliopsida (Dicotyledones) - Dwuliścienne Podklasa: Hamamelididae - Oczarowe Rząd: Hamamelidales - Oczarowce Rodzina: Platanaceae - Platanowate Rodzaj: Platanus - Platan

P. хhispanica - Platan klonolistny Rząd: Fagales - Bukowce Rodzina: Fagaceae - Bukowate Rodzaj: Castanea - Kasztan

C. sativa - K. jadalny Rodzaj: Fagus - Buk

F. sylvatica - B. pospolity Rodzaj: Quercus - Dąb

Q. cerris - D. burgundzki Q. palustris - D. błotny Q. petraea - D. bezszypułkowy [Q. pubescens - D. omszony] Q. robur - D. szypułkowy Q. rubra - D. czerwony

Rząd: Betulales - Brzozowce Rodzina: Betulaceae - Brzozowate Rodzaj: Betula - Brzoza

[B. humilis - B. niska] [B. nana - B. karłowata] [B. oycoviensis - B. ojcowska] B. pendula - B. brodawkowata B. pubescens - B. omszona [B. pubescens subsp. carpatica - B. omszona karpacka]

Rodzaj: Alnus - Olsza A. glutinosa - O. czarna A. incana - O. szara A. viridis - O. zielona

Rodzina: Corylaceae - Leszczynowate Rodzaj: Corylus - Leszczyna

C. avellana - L. pospolita Rodzaj: Carpinus - Grab

C. betulus - G. pospolity Rząd: Urticales - Pokrzywowce Rodzina: Ulmaceae - Wiązowate Rodzaj: Ulmus - Wiąz

U. glabra - W. górski U. laevis - W. szypułkowy U. minor - W. polny

Rodzina: Moraceae - Morwowate Rodzaj: Morus - Morwa

M. alba - M. biała Rząd: Juglandales - Orzechowce Rodzina: Juglandaceae - Orzechowate Rodzaj: Juglans - Orzech

J. nigra - O. czarny J. regia - O. włoski

Podklasa: Dilleniidae - Ukęślowe Rząd: Salicales - Wierzbowce Rodzina: Salicaceae - Wierzbowate Rodzaj: Populus - Topola

P. alba - T. biała P. tremula - T. osika P. хcanescens - T. szara P. nigra - T. czarna P. nigra 'Italica' - T. czarna włoska P. хcanadensis - grupa mieszańców

6

P. хc. 'Marilandica' - T. holenderska P. хc. 'Robusta' - T. bujna P. хc. 'Serotina' - T. późna

P. simonii - T. Simona P. simonii 'Fastigiata' - T. chińska odm. stożkowa P. 'NE' - grupa mieszańców

Rodzaj: Salix - Wierzba S. alba - W. biała S. aurita - W. uszata S. caprea - W. iwa S. cinerea - W. szara S. eleagnos - W. siwa. S. fragilis - W. krucha [S. lapponum - W. lapońska] [S. myrtilloides - W.borówkolistna] S. pentandra - W. laurowa S. purpurea - W. purpurowa S. silesiaca - W. śląska S. triandra - W. trójpręcikowa S. viminalis - W. wiciowa

Rząd: Malvales - Ślazowce Rodzina: Tiliaceae - Lipowate Rodzaj: Tilia - Lipa

T. cordata - L. drobnolistna T. platyphyllos - L. szerokolistna T. tomentosa - L. srebrzysta

Rząd: Thymelaeales - Wawrzynkowce Rodzina: Thymelaeaceae - Wawrzynkowate Rodzaj: Daphne - Wawrzynek

D. mezereum - W. wilczełyko Rodzina: Elaeagnaceae - Oliwnikowate Rodzaj: Elaeagnus - Oliwnik

E. angustifolia - O. wąskolistny Rodzaj: Hippophaë - Rokitnik

H. rhamnoides - R. zwyczajny Rząd: Ericales - Wrzosowce Rodzina: Ericaceae - Wrzosowate Rodzaj: Rhododendron - Różanecznik

R. luteum - R. żółty Podklasa: Magnoliidae - Magnoliowe Rząd: Magnoliales - Magnoliowce Rodzina: Magnoliaceae - Magnoliowate Rodzaj: Liriodendron - Tulipanowiec

L. tulipifera - T. amerykański Rząd: Ranunculales - Jaskrowce Rodzina: Ranunculaceae - Jaskrowate Rodzaj: Clematis - Powojnik

[C. alpina - P. alpejski] Rodzina: Berberidaceae - Berberysowate Rodzaj: Berberis - Berberys

B. vulgaris - B. zwyczajny B. thunbergii - B. Thunberga

Podklasa: Rosidae - Różowe Rząd: Rosales - Różowce Rodzina: Rosaceae - Różowate Podrodzina: Spiraeoideae - Tawułowe Rodzaj: Sorbaria - Tawlina

S. sorbifolia - T. jarzębolistna Rodzaj: Spiraea - Tawuła

S. salicifolia - T. wierzbolistna [S. media - T. średnia]

Podrodzina: Pomoideae - Jabłkowe Rodzaj: Cotoneaster - Irga

7

C. horizontalis - I. pozioma C. integerrimus - I. pospolita C. niger - I. czarna [C. tomentosus - I. kutnerowata]

Rodzaj: Crataegus - Głóg C. flabellata - G. wachlarzowaty C. laevigata - G. dwuszyjkowy C. monogyna - G. jednoszyjkowy C. pedicellata - G. szypułkowy C. rhipidophylla - G. odgiętodziałkowy

Rodzaj: Malus - Jabłoń M. sylvestris - J. dzika

Rodzaj: Pyrus - Grusza P. pyraster - G. polna

Rodzaj: Sorbus - Jarząb S. aria - J. mączny S. aucuparia - J. pospolity [S. chamaemespilus - J. nieszpułkowy] S. intermedia - J. szwedzki S. torminalis - J. brekinia

Podrodzina: Rosoideae - Różowe Rodzaj: Rosa - Róża

R. canina - R. dzika R. pendulina - R. alpejska R. rugosa - R. pomarszczona

Podrodzina: Prunoideae - Śliwowe Rodzaj: Cerasus - Wiśnia

C. avium - W. ptasia [C. fruticosa - W. karłowata] C. mahaleb - W. wonna

Rodzaj: Padus - Czeremcha P. avium - Cz. zwyczajna [P. petraea - Cz. skalna] P. serotina - Cz. amerykańska

Rodzaj: Prunus - Śliwa P. cerasifera - Ś. wiśniowa P. spinosa - Ś. tarnina

Rząd: Grossulariales - Agrestowce Rodzina: Grossulariaceae - Agrestowate Rodzaj: Ribes - Porzeczka

R. alpinum - P. alpejska R. aureum - P. złota R. nigrum - P. czarna R. petraeum - P. skalna R. rubrum - P. zwyczajna R. spicatum - P. czerwona R. uva-crispa - P. agrest

Rząd: Fabales - Strączkowce Rodzina: Fabaceae - Strączkowe Rodzaj: Caragana - Karagana

C. arborescens - K. syberyjska Rodzaj: Gleditsia - Iglicznia

G. triacanthos - I. trójcierniowa Rodzaj: Laburnum - Złotokap

L. anagyroides - Z. pospolity Rodzaj: Robinia - Robinia

R. pseudoacacia - R. akacjowa Rząd: Rutales - Rutowce Rodzina: Anacardiaceae - Nanerczowate Rodzaj: Rhus - Sumak

R. typhina - Sumak octowiec Rodzina: Simaroubaceae - Biegunecznikowate Rodzaj: Ailanthus - Bożodrzew

8

A. altissima - B. gruczołowaty Rząd: Sapindales - Mydłodrzewowce Rodzina: Aceraceae - Klonowate Rodzaj: Acer - Klon

A. campestre - K. polny A. negundo - K. jesionolistny A. platanoides - K. pospolity A. pseudoplatanus - K. jawor A. saccharinum - K. srebrzysty

Rodzina: Staphyleaceae - Kłokoczkowate Rodzaj: Staphylea - Kłokoczka

S. pinnata - K. południowa Rodzina: Hippocastanaceae - Kasztanowcowate Rodzaj: Aesculus - Kasztanowiec

A. hippocastanum - K. pospolity Rząd: Cornales - Dereniowce Rodzina: Cornaceae - Dereniowate Rodzaj: Cornus - Dereń

C. alba - D. biały C. mas - D. jadalny C. sanguinea - D. świdwa

Rząd: Celastrales - Dławiszowce Rodzina: Aquifoliaceae - Ostrokrzewowate Rodzaj: Ilex - Ostrokrzew

I. aquifolium - O. kolczasty Rodzina: Celastraceae - Dławiszowate Rodzaj: Euonymus - Trzmielina

E. europaea - T. pospolita E. verrucosa - T. brodawkowata

Rząd: Rhamnales - Szakłakowce Rodzina: Rhamnaceae - Szakłakowate Rodzaj: Rhamnus - Szakłak

R. cathartica - Sz. pospolity Rodzaj: Frangula - Kruszyna

F. alnus - K. pospolita Rząd: Santalales - Sandałowce Rodzina: Loranthaceae - Gązewnikowate Rodzaj: Viscum - Jemioła

V. album - J. pospolita Podklasa: Asteridae - Astrowe Rząd: Oleales - Oliwkowce Rodzina: Oleaceae - Oliwkowate Rodzaj: Fraxinus - Jesion

F. excelsior - J. wyniosły F. pennsylvanica - J. pensylwański

Rodzaj: Syringa - Lilak S. vulgaris - L. pospolity

Rodzaj: Ligustrum - Ligustr L. vulgare - L. pospolity

Rząd: Dipsacales - Szczeciowce Rodzina: Caprifoliaceae - Przewiertniowate Rodzaj: Sambucus - Bez

S. nigra - B. czarny S. racemosa - B. koralowy

Rodzaj: Viburnum - Kalina V. opulus - K. koralowa V. lantana - K. hordowina

Rodzaj: Symphoricarpos - Śnieguliczka S. albus - Ś. biała

Rodzaj: Lonicera - Suchodrzew i Wiciokrzew L. xylosteum - S. pospolity L. tatarica - S. tatarski L. nigra - S. czarny

9

L. periclymenum - W. pomorski

10

KLUCZE DO OZNACZANIA I OPISY GATUNKÓW 0a. KLUCZ DO OZNACZANIA WYBRANYCH GATUNKÓW NA PODSTAWIE P ĘDÓW

1. Aparat asymilacyjny w postaci liści ..................................................................................................................Ginkgo biloba 1*. Aparat asymilacyjny w postaci igieł ..................................................................................................................................... 2

2. Brak krótkopędów. Igły na długopędach i pędach bocznych występują pojedynczo .......................................... 3 3. Igły ułożone skrętolegle. Pąki bardzo małe, ukryte u nasady pędów bocznych....................................... ........................................................................................................................................Taxodium distichum 3*. Igły ułożone nakrzyżlegle. Pąki do około 0,5 cm długości, odstające prawie prostopadle od pędów, wyrastają najczęściej parami u nasady pędów bocznych .......................Metasequoia glyptostroboides

2*. Pędy zróżnicowane na długopędy i krótkopędy. Na długopędach igły występują pojedynczo, a na krótkopędach

wyrastają w pęczkach po kilkanaście lub kilkadziesiąt igieł ...................................................................................... 3 3. Igły pokryte nalotem woskowym, barwy od szarozielonej do niebieskawej. Najmłodsze odcinki długopędów lekko różowe, często także z nalotem woskowym ....................................... Larix kaempferi 3*. Igły i pędy bez nalotu woskowego. Igły zielone, pędy żółtawe ................................................................ ................................................................................................ Larix decidua i Larix decidua var. polonica

0b. KLUCZ DO OZNACZANIA WYBRANYCH GATUNKÓW NA PODSTAWIE SZY SZEK

1. Szyszek brak. Z kwiatów żeńskich powstają duże (około 1,5 cm długości) nasiona zamknięte w osnówce ................... ................................................................................................................................................................................Ginkgo biloba 1*. Ze zdrewniałych kwiatów żeńskich powstają szyszki ........................................................................................................ 2

2. Łuski nasienne i łuski wspierające zrośnięte ze sobą. Brzegi zrośniętych łusek stykają się ze sobą, tworząc zewnętrzną powierzchnię zamkniętych szyszek .......................................................................................................... 3

3. Szyszki kuliste lub owalne; wyrastają na krótkich szypułkach i rozpadają się na fragmenty uwalniając nasiona. .........................................................................................................................Taxodium distichum 3*. Szyszki owalne, zwykle z nieco zaostrzonym wierzchołkiem. Wyrastają na długich (2-5 cm) szypułkach. Otwierają się uwalniając nasiona i opadają w całości .........Metasequoia glyptostroboides

2*. Łuski nasienne i wspierające nie zrastają się (wspierające mogą być schowane we wnętrzu szyszki i niewidoczne). Brzegi łusek nie stykają się ze sobą ................................................................................................... 3

3. Brzegi łusek nasiennych silnie wygięte na zewnątrz szyszek lub wywinięte. U starszych szyszek łuski często pękają i dzielą się na postrzępione włókna ............................................................ Larix kaempferi 3*. Brzegi łusek nasiennych nieznacznie wygięte na zewnątrz, proste lub wygięte do wewnątrz szyszek. Łuski trwałe, nie pękają i nie dzielą się na włókna ....................................................................................... 4

4. Szyszki długości 2-4 cm, podłużne. Brzegi łusek nasiennych w środkowej i dolnej części szyszek proste lub lekko wygięte na zewnątrz .........................................................Larix decidua 4*. Szyszki długości 1,5-3 cm, owalne lub kuliste. Brzegi wszystkich łusek nasiennych zagięte lekko do wewnątrz szyszek ................................................................Larix decidua var. polonica

OPISY GATUNKÓW Rodzaj: GINKGO - MIŁORZĄB Ginkgo biloba L. - Miłorz ąb dwuklapowy (M. chiński, M. dwudzielny) Drzewa do 40 m wysokości (w Polsce do około 30 m, zwykle znacznie niższe). Długopędy ulistnione skrętolegle. Na krótkopędach liście skupione po kilka. Liście o zmiennym kształcie - od dwuklapowych z wcięciem w środku do nieklapowanych w kształcie wachlarzy - osadzone na długich ogonkach. Unerwienie liści dychotomiczne (widlaste - cecha charakterystyczna!). Gatunek dwupienny. Kwiaty męskie zebrane w kotki; żeńskie niepozorne, na długich szypułkach, zazwyczaj złożone z dwóch odkrytych zalążków. Kwitnie w V-VI. Z kwiatów żeńskich powstają nasiona w kulistych, żółtych osnówkach o średnicy około 2-2,5 cm Dojrzała osnówka rozkładając się wydziela cuchnący kwas masłowy. Starsze drzewa mogą wytwarzać na pniu i konarach narośla, które po zetknięciu z glebą zakorzeniają się. WYSTĘPOWANIE: wschodnia część Chin. Gatunek reliktowy. W Chinach okazy żeńskie są uprawiane jak drzewa owocowe. Gatunek często uprawiany również do wykorzystania w przemyśle farmaceutycznym. W Polsce często wysadzany w zieleni miejskiej (spotyka się głównie osobniki męskie). Rodzaj: METASEQUOIA - METASEKWOJA Metasequoia glyptostroboides HU & W. C. CHENG - Metasekwoja chi ńska Drzewa do około 35 (45) m wysokości. W Polsce znacznie niższe - do około 25 m, ale są to okazy młode (najstarsze około 60 lat), które jeszcze nie osiągnęły maksymalnych rozmiarów. Pokrój stożkowaty. Pień rozszerzający się u podstawy. Długopędy drewnieją, a wyrastające z nich pędy boczne w większości nie drewnieją i opadają wraz z igłami. Pędy boczne wyrastają często parami, ale nie zawsze regularnie na całej długości długopędów. Pąki bardzo charakterystyczne - długości do około 0,5 cm, odstające prawie prostopadle od pędów; powstają parami u nasady pędów bocznych. Igły ułożone nakrzyżlegle, obustronnie zielone, spłaszczone na przekroju, o zmiennej długości (u starszych drzew 1,5-3,0 cm, u młodych drzew mogą być znacznie dłuższe). Gatunek jednopienny. Kwiaty męskie w kątach igieł

11

drewniejących pędów bocznych, żeńskie skupione w szyszeczki na końcach krótkich pędów bocznych. Kwitnie w V. Z kwiatów żeńskich powstają niewielkie (1-3 cm) szyszki, zwisające na długich (2-5 cm) szypułkach. Szyszki kształtu owalnego, często z zaostrzonym wierzchołkiem; złożone ze zrośniętych łusek nasiennych i wspierających; otwierają się na drzewie wysypując nasiona a potem opadają w całości. Gatunek podobny do cypryśnika. WYSTĘPOWANIE: na terenach podmokłych i nad rzekami w Chinach na wysokości 700-1400 m n.p.m. W Polsce sadzona eksperymentalnie w lasach ze względu na szybki wzrost. Wysadzana także w zieleni miejskiej. Rodzaj: TAXODIUM - CYPRYŚNIK Taxodium distichum (L.) RICH. - Cypry śnik błotny Drzewa do około 45 m wysokości; w Polsce zazwyczaj dużo niższe - do około 20-25 m Pokrój zwykle stożkowaty - starsze drzewa mają jednak zwykle szersze korony. Pień rozszerzający się u podstawy. Drzewa rosnące na terenach podmokłych wykształcają bardzo charakterystyczne korzenie oddechowe (pneumatofory), których rola nie jest całkowicie wyjaśniona - prawdopodobnie oprócz wymiany gazowej pełnią one jeszcze inne funkcje. Długopędy drewnieją a wyrastające na nich skrętolegle pędy boczne opadają na zimę wraz z igłami. Na starszych gałęziach mogą pojawiać się krótkopędy. Pąki bardzo małe, ukryte u podstawy pędów bocznych. Igły spłaszczone na przekroju i krótkie (1,0-2,0 cm), obustronnie zielone z zaostrzonym wierzchołkiem, ułożone skrętolegle. Kwiaty zwykle na końcach długopędów - męskie w długich wiechach, żeńskie prawie siedzące. Kwitnie w III-IV. Z kwiatów żeńskich powstają nieregularnie kuliste lub lekko owalne szyszki (średnicy 1-3 cm) o zrośniętych łuskach nasiennych i wspierających. Szyszki rozpadają się na fragmenty uwalniając nasiona. Gatunek przypominający metasekwoję. WYSTĘPOWANIE: południowo-wschodnia część USA na terenach bagiennych i zalewowych wzdłuż Atlantyku i w głębi lądu. W Polsce rzadko wysadzany w zieleni miejskiej. Rodzaj: LARIX - MODRZEW Larix decidua MILL. (L. europaea DC.) - Modrzew europejski (M. pospolity) Drzewa do 45 (50) m wysokości, zwykle o dość wąskim pokroju. Młode długopędy barwy żółtawej, pozbawione nalotu woskowego. Igły na długopędach i krótkopędach zielone, bez nalotu woskowego, do 4 cm długości (na pędach szczytowych mogą być dłuższe). Gatunek jednopienny. Kwitnie w III-V. Szyszki zmiennej wielkości i kształtu; zwykle wydłużone (2,5-5 cm długości); jajowate lub owalne; rzadko prawie okrągłe. Łuski nasienne w środkowej i dolnej części szyszek proste lub lekko odgięte na zewnątrz. Mogą być słabo owłosione u nasady. Łuski wspierające krótsze od nasiennych, ale często widoczne. Nasiona oskrzydlone. WYSTĘPOWANIE: góry środkowej i zachodniej Europy, głównie Alpy i Karpaty. W Alpach tworzy lasy wraz z sosną limbą i świerkiem pospolitym. W Polsce naturalnie występuje najprawdopodobniej jedynie w Tatrach. Na niżu często sadzony w lasach w miejsce podgatunku polskiego. Niezbyt częsty gatunek w zieleni miejskiej. W lasach i uprawach leśnych (zwłaszcza na terenach północno-zachodniej Polski, ale również na południu) można często spotkać wysadzone celowo lub powstałe spontanicznie mieszańce tego gatunku z modrzewiem japońskim (Larix ×eurolepis HENRY – m. eurojapoński) o cechach pośrednich. Mieszańce te były sadzone ze względu na szybki przyrost i dużą odporność na raka modrzewiowego. Larix decidua var. polonica (RACIB.) DOMIN (L. polonica RACIB.) - Modrzew europejski polski (M. polski) Drzewo do 35 (40) m wysokości, zwykle o dość wąskim pokroju. Młode długopędy barwy żółtawej, pozbawione nalotu woskowego. Igły na długopędach i krótkopędach zielone, bez nalotu woskowego, do 4 cm długości (na pędach szczytowych mogą być dłuższe). Gatunek jednopienny. Kwitnie w III-V. Szyszki małe, zwykle kuliste lub owalne (zwykle 1,5-3 cm średnicy). Łuski nasienne w środkowej i dolnej części zagięte do wewnątrz szyszki. Mogą być owłosione u nasady. Łuski wspierające krótsze od nasiennych, ale często widoczne. Nasiona oskrzydlone. WYSTĘPOWANIE: naturalny zasięg trudny do odtworzenia wskutek wyniszczenia tego gatunku i zastępowania go przez typowego modrzewia europejskiego. Wyspowe stanowiska w środkowej Europie (Polska, Słowacja, Ukraina, Rumunia). W Polsce przede wszystkim w południowo-wschodniej i centralnej części kraju - Góry Świętokrzyskie, Podkarpacie. Niezbyt częsty gatunek w zieleni miejskiej. Larix kaempferi (LAMB.) CARRIÉRE [L. japonica CARRIÉRE, L. leptolepis (SIEBOLD & ZUCC.) ENDL.] - Modrzew japoński Drzewo do 30(35) m wysokości, w Polsce zwykle znacznie niższe - maksymalnie do 25 m Korony zwykle szerokie, zwłaszcza u starszych drzew. Młode długopędy z nalotem woskowym, barwy różowej. Igły szarozielone do niebieskawych od pokrywającego je nalotu woskowego. Gatunek jednopienny. Kwitnie w III-V. Szyszki małe (2-3 cm średnicy), najczęściej kuliste lub owalne. Łuski nasienne mocno wygięte na zewnątrz - wyraźnie odstające. Łuski wspierające krótkie, schowane we wnętrzu szyszki. Łuski nasienne starych szyszek często pękają, rozdzielając się na liczne włókna. Nasiona oskrzydlone. WYSTĘPOWANIE: górskie rejony wyspy Honsiu (Japonia). Gatunek często sadzony w zieleni miejskiej. Spotykany również w lasach. Lokalnie bardzo liczne są jego mieszańce z modrzewiem europejskim - (Larix хeurolepis HENRY - m. eurojapoński).

12

I - KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJÓW PINUS I PICEA NA PODSTAWIE PĘDÓW 1. Brak krótkopędów. Wszystkie igły osadzone pojedynczo na długopędach .......................................................................... 2

2. Igły płaskie, z dwoma białymi paskami nalotu woskowego po spodniej stronie ............................... Picea omorika 2*. Igły mniej lub bardziej romboidalne na przekroju; bez białych pasków lub z widocznym nalotem woskowym na wszystkich czterech bokach........................................................................................................................................... 3

3. Igły długości 2-3,5 cm, ostro zakończone i wyraźnie kłujące, o zmiennym zabarwieniu: od zielonych do niebieskawych lub srebrzystych (z silnym nalotem woskowym) ........................................... Picea pungens 3*. Igły długości do 2 cm (wyjątkowo dłuższe), zakończone tępo lub słabo kłujące...................................... 4

4. Pędy jednoroczne barwy białawej lub kremowej, nieowłosione. Igły z nalotem woskowym.......... .........................................................................................................................................Picea glauca 4*. Pędy jednoroczne barwy żółtej lub żółtobrązowej, nieowłosione lub nieznacznie owłosione. Igły bez nalotu woskowego ..................................................................................................... Picea abies

1*. Na długopędach liczne krótkopędy z igłami, skupionymi po dwie, trzy lub pięć .................................................................. 2 2.Igły skupione po pięć na krótkopędach ...................................................................................................................... 3

3. Powierzchnia długopędów gładka i błyszcząca ....................................................................Pinus strobus 3*. Powierzchnia długopędów szorstka i matowa; pokryta rdzawym, gęstym owłosieniem....Pinus cembra

2*. Igły skupione po dwie lub trzy na krótkopędach...................................................................................................... 3 3. Igły skupione po trzy na krótkopędach ........................................................................................................ 4

4. Igły stosunkowo krótkie - do 12 cm długości, pędy cienkie........................................ Pinus rigida 4*. Igły długie - od 12 do 25 cm długości, pędy grube........................................... Pinus ponderosa

3*. Igły skupione po dwie na krótkopędach ..................................................................................................... 4 4. Igły wyraźnie skręcone - każda wzdłuż swojej osi długiej. Po wewnętrznej stronie igły pokryte jasnym nalotem woskowym...................................................................................... Pinus sylvestris 4*. Igły nie są skręcone (lub są nieznacznie skręcone) i nie mają nalotu woskowego .................... 5

5. Igły powyżej 7 cm długości (wyjątkowo nieco krótsze) ................................. Pinus nigra 5*. Igły poniżej 7 cm długości (wyjątkowo nieco dłuższe) ................................................... 6

6. Igły spłaszczone na przekroju poprzecznym, zwykle łukowato wygięte. Na długopędach z danego roku często występują po dwa okółki pędów bocznych ....................................................................................................... Pinus banksiana 6*. Igły nie są spłaszczone na przekroju poprzecznym; proste lub nieznacznie skręcone. Na długopędach z danego roku występuje tylko jeden okółek pędów bocznych............................................................................................... Pinus mugo

II - KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJÓW PINUS I PICEA NA PODSTAWIE SZYSZEK

1. Zewnętrzne części łusek nasiennych nie różnią się barwą ani budową od części wewnętrznej.......................................... 2 2. Szyszki zwykle powyżej 6 cm długości (wyjątkowo nieco mniejsze) ....................................................................... 3

3. Szyszki zwykle powyżej 10 cm długości, łuski nasienne sztywne; krawędzie łusek o zmiennym kształcie: od zaokrąglonych i całobrzegich do wydłużonych i ząbkowanych............................... Picea abies 3*. Szyszki zwykle poniżej 10 cm długości, łuski nasienne giętkie, na krawędziach mocno pofałdowane, ząbkowane lub postrzępione na końcach ............................................................................... Picea pungens

2*. Szyszki zwykle poniżej 6 cm długości...................................................................................................................... 3 3. Dojrzałe, otwarte szyszki walcowate; łuski nasienne całobrzegie i jasnobrązowe ................Picea glauca 3*. Dojrzałe, otwarte szyszki wąsko jajowate; łuski nasienne drobno ząbkowane i ciemnobrązowe ............. ................................................................................................................................................... Picea omorika

1*. W zewnętrznej części łusek nasiennych występują mniej lub bardziej wypukłe tarczki, różniące się wyraźnie barwą od wewnętrznych części łusek. Na tarczkach osadzone są piramidki (najczęściej wypukłe, ale u niektórych gatunków zagłębione w tarczkach) ............................................................................................................................................................. 2

2. Piramidki osadzone na końcach tarczek................................................................................................................... 3 3. Szyszki jajowate, do 8 cm długości, o krótkich, grubych łuskach nasiennych. Szyszki rozpadają się by wysypać nasiona ........................................................................................................................ Pinus cembra 3*. Szyszki wydłużone (najczęściej łukowato wygięte), do 20 cm długości, o długich, cienkich łuskach nasiennych. Szyszki otwierają się by wysypać nasiona ...........................................................Pinus strobus

2*. Piramidki osadzone w środkowych częściach tarczek............................................................................................ 3 3. Piramidki (przynajmniej na części tarczek) barwy popielatej z ciemną obwódką. Tarczki barwy ciemnobrązowej. Szyszki małe - długości 2-6 cm........................................................................ Pinus mugo 3*. Piramidki bez obwódek. Tarczki barwy jasnobrązowej, żółtobrązowej lub szarej. Szyszki długości 3-12 cm...................................................................................................................................................................... 4

4. Piramidki przekształcone w kolczaste wyrostki, długości 0,2-0,4 cm, silnie przyrośnięte do tarczki. ................................................................................................................................................. 5

5. Szyszki oderwane od pędu pozostawiają na nim kilka łusek, przez co nasada szyszki jest niekompletna ...................................................................................... Pinus ponderosa 5*. Szyszki są odrywane od pędu wraz z kawałkiem drewna; nasady otwartych szyszek zwykle płaskie..................................................................................................... Pinus rigida

13

4*. Piramidki zagłębione lub wypukłe, niekiedy z bardzo drobnymi (do 0,2 cm długości) wyrostkami, łatwo odrywającymi się od powierzchni tarczki ............................................................. 5

5. Szyszki o tarczkach żółtobrązowych, błyszczących. (Uwaga! Bardzo stare szyszki mogą mieć zmatowiałą powierzchnię tarczek) .................................................................... 6

6. Szyszki małe (2-5 cm długości) i zakrzywione. Tarczki płaskie, z zagłębieniem w miejscu piramidki. Szyszki otwierają się dopiero po silnym przesuszeniu........... ....................................................................................................... Pinus banksiana 6*. Szyszki duże (5-12 cm długości) i proste. Tarczki wypukłe, z wyraźnym poprzecznym kantem. Szyszki otwierają się bez konieczności silnego przesuszenia.......................................................................................... Pinus nigra

5*. Szyszki o tarczkach szarych, matowych............................................... Pinus sylvestris OPISY GATUNKÓW Rodzaj: PICEA - ŚWIERK Picea abies Karst. (Picea excelsa Link) - świerk pospolity Drzewo do ok. 50 m wysokości. Pędy nagie lub słabo owłosione, żółtawe, żółtobrązowe, bruzdowane. Igły, dł. 1-2,5 cm, ciemnozielone i połyskujące, kłujące. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki duże, 10-15 (20) cm, zwisające, dojrzewają w pierwszym roku. WYSTĘPOWANIE - środkowa, północna i północno-wschodnia Europa. W górach do 2000 m n.p.m. (Alpy). Jedyny rodzimy gatunek świerka. W Polsce ma dwa ośrodki występowania: niżowy, obejmujący przede wszystkim Polskę północno-wschodnią i wyżynny, obejmujący Polskę południową (Podkarpacie i góry). Tworzy jednogatunkowe drzewostany na niżu i w górach (bory świerkowe) lub mieszane, głównie z sosną, brzozą, jodłą i bukiem. Picea glauca Voss (P. canadensis B.S.P.; P. alba Link.) - świerk biały Drzewo do 30 m wysokości (w naszych warunkach znacznie niższe). Pędy nagie, prawie białe, kremowe lub jasnoszare, pokryte najczęściej nalotem woskowym. Igły dł. 10-20 mm, matowe, sinozielone, nie kłujące. Roztarte, świeże igły mają zapach przypominający czarna porzeczkę. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 3-6 cm, walcowate o całobrzegich, elastycznych łuskach. WYSTĘPOWANIE - Kanada i północno-wschodnia część USA. W górach do 1500 m n.p.m. W Europie uprawiany od XVIII wieku, najczęściej w parkach i jako drzewo wysadzane w żywopłotach. Picea omorika Purk. - świerk serbski Drzewo do 30 m wysokości, o wąskiej, strzelistej koronie. Pędy brązowe, owłosione. Igły dł. 1-2 cm, spłaszczone, tępo zakończone, z dwoma białymi paskami po spodniej stronie. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 3-6 cm, jajowate o drobno ząbkowanych łuskach. Młode szyszki barwy fioletowej do prawie czarnej, dojrzałe brązowe. WYSTĘPOWANIE - relikt trzeciorzędowy, obecnie występuje tylko w górach Bośni i Serbii, na skałach wapiennych. Gatunek uprawiany w naszych warunkach jako drzewo ozdobne. Picea pungens Engelm. - świerk kłuj ący Drzewo do ok. 45 m wysokości (w naszych warunkach znacznie niższe). Pędy nagie, głęboko bruzdowane. Igły dł. 2-3 cm, mocno kłujące, o wyraźnie zaostrzonych wierzchołkach. Barwa igieł jest zmienna u różnych odmian: sinozielona, niebieskawa lub srebrzysta (od nalotu woskowego). Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 6-10 cm, jasnobrązowe o cienkich, elastycznych łuskach, często postrzępionych na brzegach. WYSTĘPOWANIE - zachodnia część USA (Góry Skaliste). W górach do wysokości 3300 m n.p.m. Nie tworzy czystych drzewostanów. Jedno z najczęściej uprawianych drzew ozdobnych ("świerk srebrny"), dobrze znosi warunki klimatyczne Polski. RODZAJ PINUS - SOSNA Podrodzaj: Strobus (Haploxylon) Gatunki te posiadają w igłach tylko 1 wiązkę łykodrzewną a igły zebrane są po 5 na krótkopędach. Piramidki osadzone na końcach tarczek. Pinus cembra L. - sosna limba (limba) Drzewo do 25 m wysokości. Pędy jednoroczne rdzawo owłosione. Igły dł. 5-12 cm, zebrane po 5 na krótkopędach, z białymi paskami na wewnętrznych powierzchniach. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki jajowate, dł. 5-8 cm, fioletowe przed dojrzeniem. Szyszki opadają w całości (zwykle wiosną trzeciego roku) i rozpadają się na ziemi. Nasiona bez skrzydełek - do rozsiewania przyczyniają się też odżywiające się nimi orzechówki. WYSTĘPOWANIE - Alpy i Karpaty. W Polsce tylko w Tatrach - reliktowy bór limbowy. Gatunek chroniony . Pinus strobus L. - sosna wejmutka Drzewo do ok. 70 m wysokości, (w naszych warunkach do ok. 30 m). Pędy cienkie, gładkie, prawie nagie lub drobno owłosione. Igły dł. 5-12 cm, zebrane po 5 na krótkopędach. Szyszki wydłużone (dł. 10-15 cm), zwykle wygięte, o wydłużonych łuskach nasiennych; dojrzewają w drugim roku po kwitnieniu. Nasiona oskrzydlone. WYSTĘPOWANIE - tworzy rozległe drzewostany w północno-wschodniej części Kanady i USA. W Polsce spotykana jako drzewo ozdobne i w uprawach leśnych, chociaż obecnie na niewielką skalę ze względu na rdzę wejmutkowo-porzeczkową, powodującą zamieranie drzew.

14

Podrodzaj: Pinus (Diploxylon) Gatunki te posiadają igły z 2 wiązkami łykodrzewnymi i różną ilość igieł na krótkopędach. Piramidki osadzone w środkowej części tarczek. Pinus banksiana Lamb. - sosna Banksa Drzewo do ok. 27 m wysokości (w naszych warunkach zwykle niższe, może też przyjmować formę krzewiastą). Igły dł. 2-4 cm, zwykle łukowato wygięte. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 2-5 cm, zwykle niesymetryczne, wygięte ku wierzchołkowi pędu. Pozostają przez wiele lat zamknięte na drzewach i często otwierają się tylko z zewnętrznej strony. Tarczki jasne i błyszczące, płaskie. WYSTĘPOWANIE - Kanada i północno - wschodnia część USA. Gatunek pionierski. Bez większego znaczenia gospodarczego w Polsce. Pinus mugo Turra (P. montana Mill.) - sosna górska (kosodrzewina, kosówka) Gatunek bardzo zmienny - wyróżniono kilka odmian, w tym odmiany drzewiaste. Opis odnosi się do P. mugo var. mughus. Krzew do 3 m wysokości. Pędy nagie i grubsze niż w przypadku sosny pospolitej. Igły zebrane po 2 na krótkopędach, dł. 3-7 cm, gęsto ułożone na pędach. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 2-6 cm, dojrzewają w 3 roku po kwitnieniu. Dojrzałe szyszki barwy ciemnobrązowej. Tarczki z małym wyrostkiem na piramidkach. Piramidki barwy popielatej z ciemną obwódką. WYSTĘPOWANIE - Alpy, Karpaty, Bałkany, Sudety. W Polsce rośnie w Tatrach na wys. 1500 -1800 m n.p.m., na Babiej Górze na wys. 1350-1650 m n.p.m., w Karkonoszach i w masywie Pilska. W Karpatach i Sudetach tworzy oddzielne piętro roślinne, powyżej regla górnego. Gatunek chroniony. Pinus nigra Arn. - sosna czarna Gatunek zmienny - najczęściej u nas spotykana jest odmiana austriacka (P. nigra var. austriaca). Drzewo do 50 m wysokości. Pędy nagie i bez nalotu. Igły zebrane po 2 na krótkopędach, dł. 7-15 cm Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 5-12 cm, dojrzewające w drugim lub trzecim roku po kwitnieniu. łuski barwy czarnej od strony górnej; tarczki jasne, żółtobrązowe i wypukłe. Na piramidkach łatwo odłamujące się kolczaste wyrostki. WYSTĘPOWANIE - góry południowej i środkowej Europy, Azja Mniejsza i Krym. Tworzy lite i mieszane drzewostany. Spośród iglastych jest to najważniejszy gatunek introdukowany, wysadzany w rejonach przemysłowych w Polsce. Pinus ponderosa Dougl. - sosna żółta Drzewo do ok. 70 m wysokości. Pędy grube i nagie. Igły dł. 12-25 cm, po 3 na krótkopędach (wyjątkowo po 2). Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 7-12 cm, z kolczastymi wyrostkami na piramidkach. Odrywane od pędu pozostawiają na nim kilka dolnych łusek. WYSTĘPOWANIE - zachodnia część USA. W Polsce głównie jako gatunek ozdobny. [Pinus xrhaetica Brügger (P. mugo x P. sylvestris) - sosna błotna]

Naturalny mieszaniec kosodrzewiny (s.l.) i sosny pospolitej o cechach pośrednich pomiędzy gatunkami rodzicielskimi.

WYSTĘPOWANIE - w Tatrach i w Borach Nowotarskich. Gatunek chroniony.

Pinus rigida Mill. - sosna smołowa Drzewo do ok. 20 m wysokości. Na pniu i konarach występują charakterystyczne kępki pędów odroślowych. Pędy nagie, silnie bruzdowane. Igły dł. 7-14 cm, zebrane po 3 na krótkopędach. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 5-12 cm, często zebrane w okółkach po 3-4 sztuki, trudne do oderwania od pędu. Piramidki opatrzone wyraźnym, trwałym, kolczastym wyrostkiem. WYSTĘPOWANIE - północno-wschodnia część USA. Gatunek pionierski. Bez większego znaczenia gospodarczego. Pinus sylvestris L. - sosna zwyczajna Drzewo do 40 m wysokości. Pędy nagie. Igły zebrane po 2 na krótkopędach, dł. 4-7 cm, często skręcone wokół osi długiej, z nalotem woskowym na powierzchni. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki bardzo zmienne, dł. 2,5-7 cm, o wąskich i sztywnych łuskach, dojrzewające w drugim roku po kwitnieniu. Tarczki matowe, szare, od płaskich do stożkowo uwypuklonych. WYSTĘPOWANIE - Europa od Pirenejów do Uralu i Azja do wybrzeży Morza Ochockiego. Obejmuje swym zasięgiem całą Polskę z wyjątkiem wyższych partii gór (masowy zasięg do wysokości ok. 600 m n.p.m. Tworzy lite drzewostany na bardzo zróżnicowanych glebach (bory sosnowe), często też występuje w drzewostanach mieszanych. Najważniejszy gospodarczo gatunek w Polsce.

15

III KLUCZ DO OZNACZANIA POZOSTAŁYCH GATUNKÓW IGLAST YCH NA PODSTAWIE PĘDÓW 1. Aparat asymilacyjny w postaci igieł lub igieł i łusek................................................................................................................ 2

2. Młode odcinki pędów wałeczkowate i okryte łuskami, starsze z igłami dł. do 5 mm, ułożonymi nakrzyżlegle lub po 3 w okółkach.......................................................................................................................................Juniperus sabina 2*. Młode i starsze odcinki pędów z igłami.................................................................................................................... 3

3. Igły z szerokim, białym paskiem po górnej stronie...................................................................................... 4 4. Igły proste, 10-15 mm dł. .............................................................................Juniperus communis 4*. Igły łukowato wygięte, 5-10 mm dł. .....................................Juniperus communis var. saxatilis

3*. Igły bez białych pasków po górnej stronie.................................................................................................. 4 4. Igły z 2 białymi paskami po dolnej stronie...................................................................................... 5

5. Pączki małe (do 5 mm), jajowate, tępo zakończone........................................................ 6 6. Igły ząbkowane na brzegach, dł. do 18 mm, z zaokrąglonym wierzchołkiem.................................................................................................... Tsuga canadensis 6*. Igły gładkie na brzegach, dł. do 35 mm, z wciętym wierzchołkiem .................... ..................................................................................................................Abies alba

5*. Pączki duże (do 10 mm), wrzecionowate, z ostrym wierzchołkiem................................. ........................................................................................................ Pseudotsuga menziesii

4*. Igły bez białych pasków po dolnej stronie .................................................................................... 5 5. Dwuletnie pędy barwy zielonej, igły dł. do 4 cm, bez nalotu woskowego ......................... ........................................................................................................................Taxus baccata 5*. Dwuletnie pędy barwy jasnoszarej, igły dł. 4-8 cm, z nalotem woskowym po obu stronach.........................................................................................................Abies concolor

1*. Aparat asymilacyjny w postaci łusek ..................................................................................................................................... 2 2. Na łuskach widoczny nalot woskowy w postaci linii lub plamek (po spodniej stronie) ............................................ 3

3. Nalot woskowy w postaci trójkątnych plamek na łuskach........................................................................... 4 4. Plamki nalotu mają kształt "kokardek" (rys. 1) ........................................Chamaecyparis pisifera 4*. Plamki nalotu mają kształt trójkątów, stykających się bokami (rys. 2).....................Thuja plicata

3*. Nalot woskowy w postaci linii na brzegach zachodzących na siebie łusek ................................................ ...............................................................................................................Chamaecyparis lawsoniana

2*. Na łuskach brak wyraźnego nalotu woskowego...................................................................................................... 3 3. Gałązki wyraźnie spłaszczone, na górnej stronie środkowej łuski w każdym okółku widoczny wypukły gruczołek............................................................................................................................. Thuja occidentalis 3*. Gałązki ± wałeczkowate lub lekko spłaszczone, środkowe łuski w każdym okółku bez gruczołków .............................................................................................................................................. Platycladus orientalis

IV KLUCZ DO OZNACZANIA POZOSTAŁYCH GATUNKÓW IGLASTY CH NA PODSTAWIE SZYSZEK

1. Szyszek brak. Z kwiatów żeńskich powstają nasiona w osnówkach lub szyszkojagody (diaspory powstałe z łusek nasiennych, które zrastają się po zapłodnieniu i w całości drewnieją lub z zewnętrz pozostają "mięsiste")............................ 2

2. Z kwiatów żeńskich powstają nasiona w czerwonych osnówkach....................................................Taxus baccata 2*. Z kwiatów żeńskich powstają szyszkojagody, pokryte białym lub niebieskawym nalotem.............. Juniperus sp.

1*. Z kwiatów żeńskich powstają szyszki.................................................................................................................................... 2 2. Łuski nasienne z hakowato wygiętymi wyrostkami............................................................... Platycladus orientalis 2*. Łuski nasienne bez wyrostków................................................................................................................................. 3

3. Szyszki do ± 12 mm dł. ................................................................................................................................ 4 4. Szyszki kuliste ................................................................................................................................ 5

5. Szyszki z białym lub niebieskawym nalotem woskowym ...................................................................................................................................................Chamaecyparis lawsoniana 5*. Szyszki barwy zielonej, bez nalotu woskowego ......................Chamaecyparis pisifera

4*. Szyszki jajowate, wydłużone..................................................Thuja occidentalis i Thuja plicata 3*. Szyszki powyżej 12 mm dł.......................................................................................................................... 4

4. Łuski okrywowe niewidoczne, ukryte we wnętrzu szyszek ........................................................... 5 5. Szyszki dł. 7-12 cm ...................................................................................Abies concolor 5*. Szyszki dł. 1,5-2,5 cm........................................................................ Tsuga canadensis

4*. Łuski okrywowe wystają na zewnętrz szyszek............................................................................. 5 5. Wystające z szyszki części łusek okrywowych do ± 5 mm dł., z jednym ostrym wyrostkiem. ...........................................................................................................Abies alba 5*. Wystające z szyszki części łusek okrywowych dł. powyżej 1 cm, z trzema ostrymi wyrostkami...................................................................................... Pseudotsuga menziesii

16

OPISY GATUNKÓW Rodzaj: ABIES - JODŁA Abies alba Mill. (A. pectinata DC) - jodła pospolita (j. biała) Drzewo do ok. 50 m wysokości. Młode pędy gładkie, szare, owłosione. Igły płaskie, dł. 1,5-3 cm, z 2 białymi paskami nalotu woskowego od spodu. Wierzchołki igieł wcięte. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki wzniesione pionowo ku górze, dł. 10-15 cm, rozpadają się na gałęziach, pozostawiając trzpienie. WYSTĘPOWANIE: środkowa i południowa Europa, zwykle w górach. W Polsce głównie na południu kraju, najliczniej w Karpatach, Górach Świętokrzyskich i na Roztoczu. Wyspowe stanowiska na niżu. Tworzy drzewostany jednogatunkowe (bory jodłowe) lub mieszane z świerkiem, bukiem itd. Abies concolor Lindl. - jodła jednobarwna (j. kalifornijska) Drzewo do ok. 65 m wysokości (w naszych warunkach do ok. 25 m). Pędy żółtawo-zielone, zwykle nagie i gładkie. Igły owalne na przekroju, dł. 4-8 cm, matowe, sino-zielone. Górna i dolna strona igieł nie różnią się od siebie. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 7-12 cm, wzniesione pionowo ku górze, rozpadają się na gałęziach, pozostawiając trzpienie. WYSTĘPOWANIE: zachodnia część USA, głównie w górach. W Polsce głównie jako gatunek ozdobny. Rodzaj: PSEUDOTSUGA - DAGLEZJA Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco [P. taxifolia (Lamb.) Britt, P. douglasii (Lindl.) Carr.] - daglezja zielona (jedlica Douglasa) Wyróżnia się zwykle 2 odmiany: zieloną (var. viridis) i siną (var. glauca). Poniższy opis dotyczy odm. zielonej. Drzewo do ok. 110 m wysokości (w naszych warunkach do ok. 40 m). Pączki wrzecionowate, ostro zakończone, do 1 cm dł. Igły spłaszczone, dł. 2-3,5 cm, z 2 białymi paskami od spodu, wierzchołek lekko zaostrzony lub zaokrąglony. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki zwisające, dł. 5-10 cm, z długimi, trójzębnymi łuskami okrywowymi. Odmiana sina różni się maksymalną wysokością (do ok. 45 m), zabarwieniem igieł (sino-niebieski nalot) i ułożeniem łusek okrywowych w szyszkach (są odgięte ku podstawie szyszki). WYSTĘPOWANIE: zachodnia część Ameryki Płn., od Kolumbii Brytyjskiej do północnego Meksyku. W USA jeden z dwóch najważniejszych gospodarczo gatunków. W Europie zachodniej szeroko rozpowszechniony, introdukowany gatunek produkcyjny. W Polsce drzewostany daglezjowe (odm. zielona) zlokalizowane są gł. w zachodniej części kraju. Odmiana sina jest wysadzana jako drzewo ozdobne. Rodzaj: TSUGA - CHOINA Tsuga canadensis (L.) Carr. - choina kanadyjska Drzewo do ok. 50 m wysokości (w naszych warunkach do ok. 30 m). Pędy jasnobrązowe, owłosione. Igły zróżnicowane: dłuższe igły (1-2 cm) rozmieszczone na pędach grzebieniasto, krótsze (0,5-1 cm) ułożone wzdłuż górnej strony pędu i odwrócone spodnią stroną do góry. Na spodniej stronie igieł 2 białe paski nalotu woskowego. Igły spłaszczone, tępo zakończone, piłkowane na brzegach. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki zwisające, dł. 1,5-2,5 cm, jajowate, z zaokrąglonymi łuskami nasiennymi. WYSTĘPOWANIE: wschodnia część Ameryki Płn. W Polsce głównie jako gatunek ozdobny. Rodzaj: TAXUS - CIS Taxus baccata L. - cis pospolity Drzewo do ok. 20 m wysokości; w Polsce częściej jednak spotykane w formie krzewiastej do 10 m wysokości. Pędy zielone. Igły dł. 1,5-3,5 cm, miękkie i nie kłujące, ciemnozielone od góry, jasnozielone od spodu. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek dwupienny, chociaż zdarzają się osobniki jednopienne. Nasiona, dł. 0,5-0,8 cm, okryte czerwoną osnówką. Cała roślina (za wyjątkiem osnówek nasion) zawiera trujący alkaloid: taksynę. WYSTĘPOWANIE: Europa, zachodnia część Azji, północna Afryka. W Polsce występuje w południowej, zachodniej i północnej części kraju. Gatunek chroniony . Rodzaj: JUNIPERUS - JAŁOWIEC Juniperus communis L. - jałowiec pospolity Krzew lub drzewo do ok. 14 m wysokości, o bardzo zmiennym pokroju i ułożeniu pędów (wyprostowane, zwisające). Igły ułożone w okółkach po 3, dł. 1-1,5 cm, ostro zakończone, kłujące, z białym paskiem po górnej stronie. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek dwupienny, chociaż zdarzają się osobniki jednopienne. Szyszkojagody kuliste, 0,5-0,9 cm, przed dojrzeniem zielone, po dojrzeniu granatowo-czarne, pokryte nalotem woskowym. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja, Afryka płn., Ameryka Płn. W Polsce rozpowszechniony na terenie całego kraju na niżu i w niższych położeniach górskich. Najczęściej rośnie na siedliskach ubogich i suchych. Juniperus communis var. saxatilis Pall. (J. communis ssp. alpina Gaud., J. communis var. montana Ait., J. sibirica Burgsd., J. nana Willd., J. communis var. nana Syme) - jałowiec pospolity halny Karłowaty krzew do ok. 0,5 m wysokości. Igły gęsto osadzone na pędach, ułożone w okółkach po 3, dł. 0,5-1,0 cm, ostro zakończone, nie są kłujące, wygięte. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek dwupienny. Szyszkojagody kuliste, 0,5-0,8 cm, przed dojrzeniem zielone, po dojrzeniu granatowo-czarne, pokryte nalotem woskowym. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja, Ameryka Płn. W Polsce głównie w górach, powyżej górnej granicy lasu. Na niżu nielicznie, jako relikt polodowcowy.

17

Juniperus sabina L. - jałowiec sabi ński (j. sawina) Krzew o wysokości do 2 m, szeroko rozrastający się na boki. Aparat asymilacyjny w formie łusek (na najmłodszych pędach) i igieł (dł. do ok. 0,5 cm) o intensywnym zapachu. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek zwykle dwupienny. Szyszkojagody kuliste, o średnicy 0,5-0,7 cm, dojrzałe granatowo-czarne z sinym nalotem woskowym. WYSTĘPOWANIE: Europa południowa, Azja Mniejsza i środkowa. Występuje głównie w górach. W Polsce naturalne stanowiska tylko w Pieninach, poza tym pospolicie sadzony gatunek ozdobny. Rodzaj: THUJA - ŻYWOTNIK Thuja occidentalis L. - żywotnik zachodni Drzewo do ok. 40 m wysokości (w Polsce do ok. 20 m). Pędy okryte ściśle łuskami, ułożonymi po 3 w rzędzie. Górna strona łusek ciemnozielona, dolna jasnozielona. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. do 1 cm z 4-5 parami łusek. WYSTĘPOWANIE: północno-wschodnia część Ameryki Płn. W Polsce jeden z najpopularniejszych introdukowanych gatunków ozdobnych. Thuja plicata D. Don ex Lamb. (T. gigantea Nutt.) - żywotnik olbrzymi Drzewo o wysokości do ok. 80 m (w naszych warunkach do ok. 30 m). Pędy okryte ściśle łuskami, ułożonymi po 3 w rzędzie. Górna strona łusek ciemnozielona, dolna jasnozielona z białawym nalotem woskowym. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. do 1,2 cm z 5-6 parami łusek. WYSTĘPOWANIE: zachodnia część Ameryki Płn. W zachodniej części Polski wysadzany w uprawach leśnych. Sadzony również jako gatunek ozdobny. Rodzaj: PLATYCLADUS – BIOTA (PLATYKLADUS) Platycladus orientalis (Thuja orientalis L., Biota orientalis Endl.) - biota wschodnia (żywotnik wschodni) Drzewo wysokości do ok. 15 m. Pędy ściśle okryte łuskami, ułożonymi po 3 w rzędzie. łuski węższe niż u poprzednich dwóch gatunków, z obu stron jednolicie zielone. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki do 2,5 cm dł., z hakowatymi wyrostkami na łuskach nasiennych; przed dojrzeniem pokryte jasnoniebieskim nalotem woskowym. WYSTĘPOWANIE: Azja wschodnia. W Polsce uprawiany jako gatunek ozdobny. Rodzaj: CHAMAECYPARIS - CYPRYSIK Chamaecyparis lawsoniana Parl. - cyprysik Lawsona Drzewo do ok. 75 m wysokości (w Polsce do 25 m). Pędy ściśle okryte łuskami ułożonymi na przemian pojedynczo i po dwie. Boczne łuski o zaostrzonych wierzchołkach. Od spodniej strony na krawędziach łusek woskowy nalot w postaci białych linii, przypominających dwie litery Y połączone podstawami. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki kuliste o średnicy do 0,8 cm, złożone z tarczowatych łusek nasiennych, pokryte biało-niebieskim nalotem woskowym. WYSTĘPOWANIE: zachodnie wybrzeża USA. W Polsce sadzony jako gatunek ozdobny. (Nieco podobnym gatunkiem jest Chamaecyparis obtusa Endl. - cyprysik tępołuskowy, u którego boczne łuski mają tępe, zaokrąglone wierzchołki, a kuliste szyszki, o średnicy do 1,2 cm są zielone, bez nalotu woskowego. Gatunek ten pochodzi z Japonii. W Polsce rzadko sadzony). Chamaecyparis pisifera Endl. - cyprysik groszkowy Drzewo do 45 m wysokości (w Polsce do ok. 25 m). Pędy ściśle okryte łuskami ułożonymi na przemian pojedynczo i po dwie. Boczne łuski o wyraźnie zaostrzonych wierzchołkach. Od spodniej strony na łuskach woskowy nalot w postaci białych plamek, przypominających "kokardkę". Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki kuliste o średnicy do 0,6 cm, złożone z tarczowatych łusek nasiennych, zielone, bez nalotu woskowego. WYSTĘPOWANIE: Japonia. W Polsce sadzony jako gatunek ozdobny. IV KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJÓW SALIX I POPULUS NA PODSTAWIE PĘDÓW 1. Pączki okryte tylko 1 łusk ą; liście lancetowate, eliptyczno-lancetowate, eliptyczne, łopatkowate lub odwrotniejajowate, najczęściej z przylistkami. Brak krótkopędów......................................................................................... rodzaj Salix - klucz IVa 1*. Pączki okryte kilkoma łuskami ; liście romboidalne lub eliptyczne, rzadziej łopatkowate, okrągłe (mogą być klapowane); przylistków brak. Pędy zróżnicowane na długopędy i krótkopędy ................................................... rodzaj Populus - klucz IVb

IVa KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJU SALIX

1. Liście w zarysie odwrotniejajowate lub łopatkowate (najszersze powyżej połowy długości blaszki) ................................... 2 2. Liście z wyraźnym, kutnerowatym, szaro-zielonym owłosieniem po stronie spodniej.........................Salix cinerea 2*. Liście nagie po spodniej stronie ............................................................................................................................... 3

3. Liście wąskie (do ok. 1 cm szerokości), wydłużone, piłkowane TYLKO w górnej połowie blaszki, barwy zielonej lub przebarwione sinoczerwono..................................................................................Salix purpurea 3*. Liście do ok. 2 cm szerokości, o karbowanych brzegach blaszki, spodnia strona liści sinozielona, matowa ............................................................................................................................................Salix aurita

1*. Liście w zarysie lancetowate, eliptyczno-lancetowate lub eliptyczne (najszersze ± w połowie LUB poniżej połowy długości blaszki) ......................................................................................................................................................................................... 2

2. Liście eliptyczne ......................................................................................................................................................... 3 3. Spodnia strona liści z wyraźnym, kutnerowatym owłosieniem; liście z wierzchu zielone............................ .......................................................................................................................................................Salix caprea

18

3*. Spodnia strona liści nieznacznie owłosiona lub naga; liście w wierzchołkowej części pędu z czerwonawymi przebarwieniami (Uwaga! - po zasuszeniu często te fragmenty czernieją) ............................ ................................................................................................................................................... Salix silesiaca

2*. Liście eliptyczno-lancetowate lub lancetowate ........................................................................................................ 3 3. W pełni rozwinięte liście wyraźnie owłosione od spodu.............................................................................. 4

4. Liście wąskolancetowate, o podwiniętych do spodu brzegach..................................................... 5 5. Liście dł. 10-25 cm, szerokości do ± 1 cm.................................................Salix viminalis 5*. Liście dł. 5-12 cm, szerokości do ± 0,6 cm ..............................................Salix eleagnos

4*. Liście lancetowate, najszersze ± w środku blaszki; brzegi liści nie podwijają się........ Salix alba 3*. W pełni rozwinięte liście nagie od spodu ................................................................................................... 4

4. Liście dł. 10-16 cm, z wydłużonymi wierzchołkami ....................................................Salix fragilis 4*. Liście dł. 5-12 cm, z ostrym (ale nie wydłużonym) wierzchołkiem............................................... 5

5. Liście eliptyczno-lancetowate do lancetowatych, skórzaste i błyszczące od góry, z żółtym nerwem głównym (od spodu liścia) .............................................................Salix pentandra 5*. Liście lancetowate, bez połysku od góry. Nerw główny (od spodu liścia) ciemniejszy niż sama blaszka liściowa......................................................................................Salix triandra

Wierzby: 1. S. alba 2. S. fragilis, 3. S. purpurea, 4. S. viminalis, 5. S. eleagnos, 6. S. caprea, 7. S. cinerea, 8. S. triandra, 9. S. pentandra, 10. S. silesiaca 11. S. aurita

19

IVb KLUCZ DO OZNACANIA GATUNKÓW Z RODZAJU POPULUS UWAGA! W WIĘKSZOŚCI PRZYPADKÓW ZMIENNOŚĆ LIŚCI NA PĘDACH JEST DUŻA, ZWŁASZCZA W CZ ĘŚCI WIERZCHOŁKOWEJ. PRZY OZNACZANIU NALE ŻY KIEROWAĆ SIĘ CECHAMI LIŚCI WYSTĘPUJĄCYCH W DOLNEJ CZĘŚCI DŁUGOPĘDÓW LUB NA KRÓTKOP ĘDACH (WYJĄTEK: pkt 1 KLUCZA IVb) 1. Liście od spodu owłosione ..................................................................................................................................................... 2

2. Owłosienie kutnerowate, kredowobiałe, liście 3-5 klapowe (na krótkopędach od nieregularnie klapowanych do falistych)..................................................................................................................................................... Populus alba 2*. Owłosienie o zróżnicowanej gęstości: na młodych liściach kutnerowate, od szarego do białawego, na starszych liściach stopniowo zanika. Liście od nieregularnie klapowanych do okrągłych o fałdowanych brzegach ......................................................................................................................................................Populus xcanescens

1*. Liście od spodu nagie ............................................................................................................................................................ 2 2. Liście najszersze powyżej połowy dł. blaszki..............................................................Populus simonii 'Fastigiata' 2*. Liście najszersze ± w połowie dł. blaszki lub poniżej .............................................................................................. 3

3. Liście od spodu srebrzystobiałe, z żółtymi naciekami...................................Populus 'NE' - grupa klonów! 3*. Liście od spodu zielone, bez nacieków...................................................................................................... 4

4. Liście eliptyczne lub okrągłe........................................................................................................... 5 5. Liście okrągłe, odlegle ząbkowane (UWAGA! - nie dotyczy liści pędów odroślowych).................................................................................................................... Populus tremula 5*. Liście eliptyczne, drobno ząbkowane ...................................................Populus simonii

4*. Liście romboidalne lub trójkątne ................................................................................................... 5 5. Szerokość liści jest większa niż ich długość .................................Populus nigra 'Italica' 5*. Szerokość liści równa lub mniejsza niż długość ............................................................. 6

6. Nasada liści klinowata ......................................................................................... 7 7. Nasada liści szerokoklinowata (rys. 1) ............................Populus nigra 7*. Nasada liści wąskoklinowata (rys. 2) .............................................................................................................. Populus xcanadensis 'Marilandica'

6*. Nasada liści zaokrąglona, prosta lub wcięta ..................................................... 7 7. Nasada liści zaokrąglona (rys. 3) ...........................................................................................................................Populus xcanadensis 'Robusta' 7*. Nasada liści prosta lub wcięta (rys. 4) ..................................................................................................................Populus xcanadensis 'Serotina'

OPISY GATUNKÓW Rodzaj: SALIX - WIERZBA Salix alba L. - wierzba biała Drzewo do ok. 30 m wysokości. Roczne pędy i pączki srebrzysto owłosione. Liście lancetowate, dł. do 12 cm, Młode obustronnie, przylegająco owłosione, starsze tylko od spodu blaszki. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki pękające na 2 części. Kwitnie wraz z rozwojem liści (IV-V). Wyróżnia się kilka odmian, z których najczęściej spotykana jest S. alba 'Tristis' - odm. płacząca, o żółtych, zwisających pędach (uważana też niekiedy za mieszańca). WYSTĘPOWANIE: Europa, zach. Azja i Afryka płn. W całej Polsce pospolita, często w łęgach topolowo-wierzbowych na terasach nadrzecznych. Często daje mieszańce z S. fragilis - S. x rubens. Wysadzana powszechnie w zadrzewieniach (forma typowa) i w parkach (zwłaszcza odmiana płacząca).

20

Salix aurita L. - wierzba uszata Krzew wysokości do ok. 2 m Liście odwrotnie jajowate lub łopatkowate, o karbowanych brzegach, nagie; od spodu często zabarwione sino-zielono. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (III-IV). WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja zach., w Polsce pospolita (zwłaszcza w zach. i środk. części niżu.) na wilgotnych łąkach, torfowiskach. Liczne mieszańce z innymi gatunkami. Salix caprea L. - wierzba iwa Wysoki krzew lub niskie drzewo do ok. 15 m wysokości. Młode pędy pokryte szarym kutnerem, starsze nagie, czerwonobrązowe u okazów męskich, szaro-zielone u żeńskich. Liście eliptyczne, do ok. 10 cm dł., lekko pomarszczone, całobrzegie lub nieregularnie ząbkowane; od spodu kutnerowato, szaro owłosione. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (III-IV). WYSTĘPOWANIE: Od Europy, poprzez Azję do Japonii. W Polsce pospolita (zwłaszcza w części płn.-wsch.) na brzegach lasów, zrębach, polanach. Gatunek pionierski. Wysadzana często w zadrzewieniach krajobrazowych i rekultywacyjnych. Cenny gatunek dla pszczelarstwa. Liczne mieszańce z innymi gatunkami. Salix cinerea L. - wierzba szara (łoza) Krzew do ok. 3 m wysokości, rzadko małe drzewko. Młode pędy szaro, kutnerowato owłosione. Liście odwrotniejajowate lub łopatkowate, dł. 4-9 cm, o karbowanych brzegach; od spodu kutnerowato, szaro owłosione, od góry nagie. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (III-IV). WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja zach. i środk., w Polsce pospolita w całym kraju, za wyjątkiem wyższych rejonów gór - na mokrych łąkach, torfowiskach. Wraz z innymi gat. tworzy zarośla łozowe. Liczne mieszańce z innymi gatunkami. Salix eleagnos Scop. (S. incana Schrk.) - wierzba siwa Krzew lub małe drzewo do ok. 10 m wysokości. Młode pędy szaro owłosione, starsze nagie, brunatno-zielone. Liście wąskolancetowate, dł. 5-12 cm, szer. do ± 0,6 cm, z podwiniętymi brzegami blaszki; od spodu kutnerowato owłosione. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (IV-V). WYSTĘPOWANIE: Góry Europy środk. i płd.; w Polsce nad potokami w Karpatach. Salix fragilis L. - wierzba krucha Drzewo do ok. 20 m wysokości. Pędy nagie, oliwkowe, łatwo odłamujące się w miejscach rozgałęzień. Liście do ok. 16 cm dł., ciemnozielone, błyszczące, nagie, od spodu zwykle sinozielone z nalotem woskowym. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki””- gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie wraz z rozwojem liści (IV-V). WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce pospolita w łęgach wierzbowo-topolowych na terasach nadrzecznych. Często daje mieszańce z S. alba - S. x rubens. Wysadzana powszechnie w zadrzewieniach. Salix lapponum L. - wierzba lapo ńska

Krzew do 2 m wysokości. Liście szaro-zielone, od spodu kutnerowato, biało lub szaro owłosione, dł. do ok. 6 cm; brzegi blaszek podwinięte.

WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja. W Polsce na torfowiskach w Karkonoszach, w płn.-wsch. części niżu i na Wyż. Lubelskiej. Relikt polodowcowy.

Gatunek chroniony .

Salix myrtilloides L. - wierzba borówkolistna

Krzew do 0,5 m wysokości. Liście do 3 cm dł., zaokrąglone z krótko zaostrzonym wierzchołkiem; Młode liście od spodu owłosione, potem nagie,

sinawe, z wystającą siatką nerwów.

WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja, w Polsce na torfowiskach na niżu i pogórzu. Gatunek chroniony .

Salix pentandra L. (S. laurifolia Wesm.) - wierzba pi ęciopr ęcikowa (w. laurowa) Wysoki krzew lub drzewo do ok. 20 m wysokości. Pędy nagie, błyszczące. Liście eliptyczno-lancetowate, dł. 5-12 cm, obustronnie nagie, błyszczące, skórzaste. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie równocześnie z rozwojem liści (V). WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach., w Polsce gł. na niżu - wilgotne łąki, torfowiska. Salix purpurea L. - wierzba purpurowa (wiklina) Krzew do ok. 5 m wysokości. Pędy nagie, Młode zwykle czerwonawe i błyszczące. Liście dł. 5-10 cm, szer. do ± 1 cm, nagie, piłkowane tylko w górnej połowie blaszki, szarozielone, ale mogą przebarwiać się na czerwono. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie tuż przed rozwojem liści (III-IV). WYSTĘPOWANIE: Europa i Afryka płn., w Polsce pospolita na niżu nad rzekami i w niższych położeniach górskich. Salix silesiaca Willd. - wierzba śląska Niski krzew do ok. 2 m wysokości. Młode pędy skąpo owłosione, starsze nagie, brunatne. Liście eliptyczne do odwrotniejajowatych, dł. do 14 cm, z karbowanym brzegiem. Młode liście przebarwione na czerwono, starsze zielone, obustronnie nagie. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie w V-VI. WYSTĘPOWANIE: Góry środk. i płd. Europy. W Polsce w Karpatach i Sudetach aż do piętra kosodrzewiny, często nad potokami. Liczne mieszańce z innymi gatunkami. Salix triandra L. (S. amygdalina L.) - wierzba trójpr ęcikowa (w. migdałowa) Krzew lub małe drzewo do ok. 6 m wysokości. Pędy brązowe żółtawo-zielone. Liście lancetowate, 5-12 cm dł., piłkowane, matowe, nagie; od spodu zielone lub z biało-niebieskim nalotem woskowym. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie po rozwoju liści (IV-V). WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja do Japonii, w Polsce pospolita na niżu i w górach, nad ciekami wodnymi.

21

Salix viminalis L. - wierzba wiciowa (witwa, konopianka) Wysoki krzew do ok. 6 m wysokości. Pędy szare lub żółtawo-zielone - owłosione (zimą nagie). Liście wąskolancetowate, dł. 10-25 cm, szer. do ± 1 cm, z podwiniętymi brzegami blaszki; od spodu wyraźnie owłosione. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (III-IV). WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach. i środk., w Polsce pospolita na niżu i w niższych położeniach górskich, nad rzekami. Rodzaj: POPULUS - TOPOLA Sekcja: Leuce (Populus) - topole białe i osiki Populus alba L. - topola biała (białodrzew) Drzewo do ok. 40 m wysokości. Korowina u młodych drzew gładka, od białawej do szaro-zielonej, u starszych drzew w dolnej części pnia pęka i ciemnieje. Młode pędy pokryte białym kutnerem, zanikającym na starszych gałązkach. Liście na długopędach 3-5 klapowe, dł. 6-12 cm, pokryte białym kutnerem (zanikającym z czasem) po górnej stronie blaszki liściowej. Na krótkopędach liście mniejsze, eliptyczne lub jajowate, grubo, nierównomiernie ząbkowane, od góry zielone, od spodu srebrzyste, nagie. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki, pękające na 2 części. Kwitnie przed rozwojem liści (III-IV). WYSTĘPOWANIE: Europa środk. i płd., Afryka płn., Azja płd.-zach., w Polsce pospolicie występowała w (teraz w dużej mierze wyniszczonych) nadrzecznych lasach łęgowych na niżu. Obecnie rzadsza. Populus xcanescens Sm. - topola szara Drzewo do około 30 m wysokości. Naturalny mieszaniec topoli białej i osiki, charakteryzujący się cechami pośrednimi. Korowina u młodych drzew gładka, zielonkawo-szara, lub jasnoszara, u drzew starszych pęka i ciemnieje. Długopędy okryte szarawym kutnerem, który zanika na starszych pędach. Liście na długopędach nierównomiernie, grubo ząbkowane, ale nigdy nie są wyraźnie klapowane tak jak u topoli białej; od spodu szaro kutnerowate. Liście na krótkopędach dość równomiernie ząbkowane, pokryte bardzo szybko zanikającym, szarym kutnerem. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w ‘kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn., Azja płd.-zach. W Polsce rośnie w dolinach rzek razem z topolą biała. Populus tremula L. - topola osika (topola drżąca) Drzewo do około 20 m wysokości. Pień u młodych osobników okryty gładką, zielonkawo-szarą korą, u drzew starszych kora pęka podłużnie i ciemnieje. Długopędy nagie lub okryte nietrwałym kutnerem. Liście na krótkopędach okrągłe, nierównomiernie odlegle ząbkowane, nagie, o średnicy 3-7 cm, na długich ogonkach (6-8 cm). Na długopędach i pędach odroślowych liście sercowate lub trójkątne, owłosione. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce -torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (III-IV). WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn., Azja. W Polsce, jako gatunek pionierski zarasta zręby, również tworzy drzewostany jednogatunkowe oraz mieszane z sosną lub świerkiem. Sekcja: Aigeiros - topole czarne Populus xcanadensis MOENCH [P. xeuroamericana (DODE) GUINIER) - Topola kanadyjska (T. euroamerykańska)] Jest to zbiorowa nazwa gatunkowa dla grupy mieszańców amerykańskiej topoli czarnej (P. deltoides MARSHALL s. l.) oraz jej odmian z europejską topolą czarną (P. nigra L.) i jej odmianami. Generalnie mieszańce te podobne są do topoli czarnej. Najczęściej spotykane kultywary to: P. xcanadensis 'Marilandica' - topola holenderska (klon żeński). Drzewo do około 25-30 m wysokości, zwykle o szerokiej koronie i często rozwidlonym pniu. Kora dość długo gładka. Długopędy początkowo zielono-szare, starsze szare. Krótkopędy zwykle nieliczne. Młode liście jasnozielone. Liście długopędów romboidalne, o klinowatej nasadzie (brzegi nasady liści lekko wklęsłe lub załamane w połowie długości) lub (w części wierzchołkowej długopędów) szerokotrójkątne o prawie prostej nasadzie. Liście krótkopędów romboidalne. Brzegi liści zwykle z większymi niż u innych mieszańców ząbkami, zagiętymi ku wierzchołkom liści. Kotki wyłącznie żeńskie - do 20 cm długości. Kwitnie w IV. P. xcanadensis 'Robusta' - topola bujna (t. niekłańska - klon męski). Drzewo do około 30 m wysokości, zwykle o stożkowatej koronie i pniu widocznym aż do wierzchołka. Kora jasna, szara, dość długo gładka, bez spękań. Gałęzie często wyrastają w regularnych, pozornych okółkach. Długopędy początkowo czerwonawe, graniaste i lekko owłosione. Starsze długopędy szare lub brązowoszare, graniaste, błyszczące i prawie bez owłosienia. Liście długopędów szerokotrójkątne z zaokrągloną nasadą, długości 10-12 cm, szerokości 8-11 cm. Liście krótkopędów o klinowatej nasadzie. Ogonki liści i nerwy główne mogą być zaczerwienione. Kotki wyłącznie męskie - 7-9 cm długości, czerwone. Kwitnie w III/IV. P. xcanadensis 'Serotina' - topola późna (klon męski). Drzewo do około 35 m wysokości, zwykle o szerokiej koronie, zwłaszcza u starych drzew. Pień zwykle widoczny aż do wierzchołka. Młode długopędy czerwonawe, starsze szarozielone, graniaste na przekroju. Krótkopędy zwykle nieliczne. Młode liście czerwonawe. Liście długopędów szerokotrójkątne z prostą nasadą lub wciętą - duże i dość sztywne. Liście krótkopędów szerokotrójkątne o prostej lub nieco klinowatej nasadzie. Czasami szerokość liści (7-13 cm) jest większa od ich długości (6-12 cm). U nasady blaszki liściowej często 1-2 gruczołki. Kotki wyłącznie męskie - 7-9 cm długości. Kwitnie w IV. Najpóźniej rozwija liście - dopiero w V. Kultywary te powszechnie spotykane są w zadrzewieniach miejskich i przydrożnych oraz na plantacjach topolowych. Szczególnie uciążliwa jest P. xcanadensis ‘Marilandica’, która w maju rozsiewa olbrzymie ilości nasion z białym puchem, zaśmiecając otoczenie. Populus nigra L. - topola czarna (sokora) Drzewo do około 35 m wysokości. Pień u młodych drzew okryty gładką, żółtawo-szarą, lub szaro-białą korą, która wcześnie pęka i ciemnieje. Długopędy nagie, okrągłe. Liście na długopędach szerokotrójkątne, o nasadzie szeroko klinowatej, z równomiernie zwężonym wierzchołkiem. Dł. liści 5-10 cm, szer. 4-6 cm Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (IV).

22

WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn., Azja. W Polsce, rośnie w łęgach topolowo-wierzbowych. Populus nigra 'Italica' Moench - topola włoska (t. czarna odm. włoska) Drzewo do około 25 m wysokości. Korowina na płytko bruzdowana, ciemnoszara. Liście na długopędach szersze (do 10 cm) niż dłuższe (do 7 cm), z krótkim, nagle zwężonym wierzchołkiem. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (IV). Gatunek ten wyróżnia się charakterystycznym, kolumnowym pokrojem - gałęzie rosną pionowo ku górze. WYSTĘPOWANIE: W Polsce rozpowszechniony gł. klon męski. Pochodzenie tego klonu jest sprawą sporną - powstał prawdopodobnie we Włoszech. Sekcja: Tacamahaca - topole balsamiczne Populus Grupa NE (Populus Grupa Hybrida) - grupa mieszańców selekcji Schreinera i Stouta Grupa szybkorosnących mieszańców (klonów) wyhodowanych w USA. Najbardziej rozpowszechnione klony to P. 'NE 42' (P. 'Hybrida 275') - klon męski), P. 'NE 44' (P. 'Hybrida 277' - klon męski) i P. 'NE 49' (P. 'Hybrida 194' - klon męski). Charakteryzują się one bardzo szybkim wzrostem i z tego też względu są polecane do uprawy plantacyjnej. Liście większości kultywarów po spodniej stronie są srebrzystobiałe z żółtymi, balsamicznymi zaciekami. Kultywary często spotykane w zadrzewieniach - najczęściej sadzona jest: Populus 'NE 42' (P. 'Hybrida 275') - topola 'NE 42'. Drzewo do około 35 m wysokości, o pniu zwykle wyraźnym aż do wierzchołka. Kora jasnoszara. Długopędy okrągłe lub lekko graniaste na przekroju, brązowe; młode owłosione, starsze nagie. Liście długopędów jajowate lub prawie eliptyczne, o zaokrąglonej lub klinowatej nasadzie; duże - 6-15 cm długości i 5-8 cm szerokości. Liście krótkopędów eliptyczne, o klinowatej nasadzie (klinowate nasady liści są cechą charakterystyczną - większość mieszańców z tej grupy ma zaokrąglone nasady liści). Populus simonii Carr. - topola Simona (t. chińska) Drzewo do ok. 20 m wysokości. Długopędy ostro żebrowane, czerwonawe. Liście eliptyczne, na długopędach dł. 8-15 cm, na krótkopędach 5-7 cm Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. W Polsce tylko klon męski. Najwcześniej ze wszystkich topól w Europie rozwija liście; kwitnie w IV. WYSTĘPOWANIE: Chiny, Korea, Mandżuria. Populus simonii 'Fastigiata' - topola chi ńska odm. sto żkowa Drzewo do ok. 20 m wysokości, o charakterystycznym, kolumnowym pokroju, z pionowo rosnącymi gałęziami. Wraz z wiekiem szerokość korony wzrasta. Długopędy cienkie i ostro żebrowane. Liście na długopędach łopatkowate. Klon męski, powszechnie wysadzany w zadrzewieniach przydrożnych.

V KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZINY BETULACEAE NA PODSTAWIE PĘDÓW 1. Pąki osadzone na krótkich trzonkach ..................................................................................................................................... 2

2. Tegoroczne pędy krótko owłosione, wierzchołek liścia zaostrzony. Liście eliptyczne, owłosione na całej powierzchni

................................................................................................................................................................... Alnus incana 2*. Tegoroczne pędy nagie, wierzchołek liścia wycięty lub zaokrąglony. Liście odwrotniejajowate, z kępkami włosków w kątach nerwów....................................................................................................................Alnus glutinosa

1*. Pąki nie są osadzone na trzonkach, siedzące ...................................................................................................................... 2 2. Liście najszersze w górnej części blaszki liściowej ......................................................................Corylus avellana 2*. Liście najszersze w środkowej lub dolnej części blaszki liściowej.......................................................................... 3

3. Liście romboidalne, wyraźnie jajowate lub prawie trójkątne ....................................................................... 4 4. Tegoroczne pędy wyraźnie brodawkowate, nieowłosione ...................................Betula pendula 4*. Tegoroczne pędy bez brodawek, owłosione ..................................................Betula pubescens

3*. Liście eliptyczne (czasami nieco szersze w dolnej części blaszki liściowej) ........................................... 4 4. Liście od spodu nagie. Liczba par nerwów bocznych mniejsza niż 10 nagie.................................

.......................................................................................................................... Alnus viridis 4*. Liście od spodu zwykle owłosione na nerwach, często z kępkami włosków w kątach nerwów. Liczba par nerwów bocznych zwykle większa niż 10 ........................................... Carpinus betulus

OPISY GATUNKÓW Rodzaj: BETULA - BRZOZA Betula humilis Schrenk - brzoza niska

Krzew do ok. 2 m wys., z czarno-brunatną korą. Pędy pokryte brodawkami. Młode również owłosione. Liście eliptyczne lub jajowate 2-4 dł.,

ząbkowane, nagie.

WYSTĘPOWANIE: Europa i płn. Azja. W Polsce relikt polodowcowy, rzadko spotykana, głównie w płn. części kraju na torfowiskach. Gatunek

chroniony

Betula nana L. - brzoza karłowata

Krzew do 1 m wys., z ciemnobrązowa korowiną. Młode pędy gęsto owłosione. Liście 0,5-1,5 cm średnicy, okrągłe, ząbkowane. Młode mogą być

owłosione.

23

WYSTĘPOWANIE: strefa podbiegunowa półkuli północnej. W Polsce tylko na 3 stanowiskach (torfowiska wysokie) - relikt polodowcowy. Gatunek

chroniony .

24

Betula oycoviensis Bess. [B. verrucosa var. oycoviensis (Bess.) Dipp.] - brzoza ojcowska

Krzew lub drzewo do ok. 15 m wys. Najprawdopodobniej jest to odmiana lub mieszaniec B. pendula, różniący się głównie osiąganymi rozmiarami i

pokrojem.

WYSTĘPOWANIE: Europa środk., w Polsce w Ojcowie i w Sudetach. Gatunek chroniony .

Betula pendula Roth. (B. verrucosa Ehrh.) - brzoza brodawkowata Drzewo do ok. 30 m wysokości, o białej, łuszczącej się okrężnie korze. Na starych pniach kora spękana i czarna. Końce starszych gałęzi zwisające. Pędy pokryte brodawkami (zwłaszcza długopędy). Liście trójkątne lub romboidalne, dł. 3-7 cm, nagie, podwójnie piłkowane. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek jednopienny. Owoce - oskrzydlone orzeszki. Kwitnie w IV-V. WYSTĘPOWANIE: Europa i zach. Azja. W Polsce pospolita w całym kraju, zwłaszcza na glebach ubogich i piaszczystych. Gatunek pionierski. Odmiana o ciemnej korze - stara nazwa: Betula obscura Kotula - brzoza ciemna (b. czarna)

Drzewo do ok. 20 m wysokości. Kora ciemnobrunatna do prawie czarnej. Gałęzie boczne odchylone od pnia pod kątem zbliżonym do prostego.

Kształt liści taki jak u B. pendula. Nie jest całkowicie pewne czy nie jest to mieszaniec.

WYSTĘPOWANIE: Polska, Czechy, Słowacja, Ukraina. W Polsce głównie w lasach na południu kraju, ale nie występuje szczególnie obficie w

żadnym ze zbiorowisk leśnych.

Betula pubescens Ehrh. - brzoza omszona Drzewo do ok. 20 m wysokości. Kora pnia biaława do szaro-białej. Na starszych pniach kora ciemnieje. Gałęzie skierowane ukośnie ku górze. Pędy bez brodawek. Młode i odroślowe owłosione, starsze nagie. Liście zmienne, od jajowatych do romboidalnych, dł. 3-7 cm, zwykle z zaokrągloną nasadą. Młode liście owłosione od spodu, starsze z kępkami włosków w kątach nerwów. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek jednopienny. Owoce - oskrzydlone orzeszki. Kwitnie w V. WYSTĘPOWANIE: Europa płn. i środk. oraz zach. Azja. W Polsce pospolita zwłaszcza w płn.-wsch. części kraju na glebach podmokłych w zespole brzeziny bagiennej oraz w bagiennym borze sosnowym. Betula pubescens ssp. carpatica Koch. (B. carpatica Waldst. et Kit.) - brzoza karpacka

Krzew lub małe drzewo do ok. 8 m wysokości. Kora brunatna. Młode liście i pędy słabo owłosione, starsze nagie (pędy barwy czerwono-brązowej

do żółtawej, błyszczące).

WYSTĘPOWANIE: góry Europy środk.; w Polsce w Tatrach i Sudetach powyżej 1000 m n.p.m.

RODZAJ: ALNUS - OLSZA Alnus glutinosa (L.) Gaertn. - olsza czarna Drzewo maksymalnie do ok. 40 m wys., z wyraźnie wykształconym pniem, widocznym aż do wierzchołka korony. Kora prawie czarna, często spękana. Młode pędy i liście lepkie. Pączki osadzone na krótkich (3-4 mm) trzonkach. Liście odwrotniejajowate, na szycie wycięte lub zaokrąglone, 4-14 cm dł. Brzeg liścia płytko klapowany i grubo ząbkowany. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek jednopienny. Owoce - wąsko oskrzydlone orzeszki. Kwitnie w III-IV. WYSTĘPOWANIE: od płn.-zach. Afryki, poprzez Europę aż do Kaukazu. W Polsce pospolita na niżu, zwłaszcza na siedliskach wilgotnych i podmokłych (olsy, łęgi olszowe). Alnus incana (L.) Moench - olsza szara Drzewo do ok. 20 m wys., z gładką szarawą korą pnia. Młode pędy szaro owłosione. Pączki osadzone na krótkich (0,5-0,7 mm dł.) trzonkach. Liście szerokoeliptyczne lub jajowate, o zaostrzonym wierzchołku, dł. 4-10 cm. Młode obustronnie szaro owłosione, starsze z wierzchu nagie. Brzeg blaszki liściowej płytko klapowany i piłkowany. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek jednopienny. Owoce - oskrzydlone orzeszki. Kwitnie w III. WYSTĘPOWANIE: Europa środk. i płn. oraz zach. Azja. W Polsce rozproszone stanowiska w całym kraju, zwarty zasięg w rejonach górskich i podgórskich. Najobficiej rośnie nad rzekami i potokami (olszynka karpacka). Alnus viridis (Chaix) DC. - olsza zielona (olcha kosa) Krzew do ok. 3 m wys. Młode pędy owłosione, starsze nagie, zielone lub czerwono-brązowe. Liście eliptyczne 2-8 cm, podwójnie piłkowane na brzegach, nagie. Pączki siedzące. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek jednopienny. Owoce - oskrzydlone orzeszki. Kwitnie V. WYSTĘPOWANIE: góry środk. i płd.-wsch. Europy. W Polsce w Bieszczadach, tworzy zarośla powyżej górnej granicy lasu. RODZAJ: CARPINUS - GRAB Carpinus betulus L. - grab pospolity Drzewo wysokości do 20 m. Kora gładka, cienka, szaro-popielata z siatką ciemniejszych, podłużnych, płytkich wgłębień. Pączki ostro zakończone okryte dwubarwnymi łuskami. Liście pojedyncze, eliptyczne (do 12 cm dł.), ostro zakończone, brzeg blaszki liściowej potrójnie lub poczwórnie ząbkowany. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie IV-V. Owoce - żeberkowane orzeszki z trójklapowymi skrzydełkami, zebrane w zwisające owocostany. WYSTĘPOWANIE: Europa i zach. Azja. W Polsce na niżu i w niższych położeniach górskich, rośnie najczęściej na glebach żyznych i dostatecznie wilgotnych. Najbardziej cienioznośny (obok buka) rodzimy gatunek liściasty. Najczęściej spotykany w grądach.

25

RODZAJ: CORYLUS - LESZCZYNA Corylus avellana L. - leszczyna pospolita . Krzew do 5 m wysokości. Młode pędy gruczołowato owłosione. Pączki zaokrąglone, okryte zielonymi, wąsko obrzeżonymi łuskami; owłosione. Liście pojedyncze do 13 cm dł., okrągławe lub jajowate, krótko zaostrzone, o nasadzie sercowatej, miękko owłosione, zwłaszcza od spodu. Brzeg blaszki liściowej nierówno, potrójnie lub poczwórnie ząbkowany (przez co sprawia wrażenie lekko wrębnego). Kwiaty rozdzielnopłciowe (męskie zebrane w okazałe kotki, żeńskie - niepozorne), gatunek jednopienny. Kwitnie II-III. Owoce - orzechy (do 2 cm dł.) otoczone listkowatą okrywą, osadzone po 1-4. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Mniejsza. W Polsce na terenie całego kraju aż po piętro regla dolnego. Zwykle występuje na glebach żyznych i dostatecznie wilgotnych. (Podobny gatunek o pokroju drzewa do 25 m wysokości: Corylus colurna L. - leszczyna turecka. Liście do 15 cm dł., okrągławe lub jajowate, z zaznaczonymi klapami. Orzechy (do 2 cm dł.) otoczone głęboko powcinaną okrywą).

VI KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZIN JUGLANDACEAE, FAGACEAE i ULMACEAE NA PODSTAWIE PĘDÓW

1. Liście pierzastozłożone ........................................................................................................................................................... 2 2. Liczba listków poniżej 10 ......................................................................................................................Juglans regia 2*. Liczba listków powyżej 10 .................................................................................................................. Juglans nigra

1*. Liście pojedyncze ................................................................................................................................................................... 2 2. Liczba par nerwów mniejsza niż 10........................................................................................................................... 3

3. Liście bez klap, mogą być faliście ząbkowane...................................................................Fagus sylvatica 3* Liście klapowane.......................................................................................................................................... 4

4. Pąki okryte łuskami i frędzelkowatymi przylistkami .............................................. Quercus cerris 4*. Pąki okryte wyłącznie łuskami - brak frędzelkowatych przylistków ............................................. 5

5. Klapy zaokrąglone............................................................................................................. 6 6. Nasada liścia klinowata lub okrągława .................................... Quercus petraea 6*. Liście o nasadzie uszkowatej .....................................................Quercus robur

5*. Klapy zaostrzone ............................................................................................................. 6 6. Zatoki liściowe wcięte najwyżej do połowy szerokości blaszki liściowej ............. ...........................................................................................................Quercus rubra 6*. Zatoki liściowe wcięte głębiej niż do połowy szerokości blaszki liściowej.......... .....................................................................................................Quercus palustris

2*. Liczba par nerwów większa niż 10........................................................................................................................... 3 3. Liście lancetowate, pojedynczo piłkowane ....................................................................... Castanea sativa 3*. Liście o nieregularnym kształcie, podwójnie piłkowane............................................................................. 4

4. Liście wyraźnie asymetryczne, miękko owłosione od spodu, nerwy boczne mogą być rozgałęzione tylko w dolnej części blaszki liściowej ......................................................Ulmus laevis 4*. Liście słabo asymetryczne; od spodniej strony brak owłosienia lub występuje ono tylko w kątach nerwów bocznych, nerwy boczne mogą być rozgałęzione na całej blaszce liściowej ..................... 5

5. Ogonki liściowe poniżej 0,5 cm dł................................................................Ulmus glabra 5*. Ogonki liściowe dł. 1-1,5 cm........................................................................Ulmus minor

OPISY GATUNKÓW RODZAJ: JUGLANS - ORZECH Juglans nigra L. - orzech czarny . Drzewo do 50 m, a w Polsce do 32 m wysokości. Korowina na starych pniach głęboko spękana i prawie czarna. Pędy młode drobno owłosione. Liście zwykle pozornie parzysto (15-23 listków) pierzasto złożone (szczytowy listek zanika). Listki jajowato-lancetowate (8-12 cm dł.) o brzegach ostro nieregularnie piłkowanych. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie IV-V. Owoc - pestkowiec (3,5-5 cm średnicy). WYSTĘPOWANIE: wschodnia część Ameryki Płn. W Polsce wysadzany jako drzewo ozdobne. (Podobny gatunek: Juglans cinerea L. - orzech szary. Drzewo do 35 m, a w Polsce do 25 m wysokości. Liście nieparzysto (11-19 listków) pierzasto złożone. Listki lancetowate (6-12 cm dł.), trwale omszone. Pochodzi ze wsch. części Ameryki Płn.). Juglans regia L. - orzech włoski . Drzewo do 35, a w Polsce do 25 m wysokości. Korowina popielato-szara, gładka. Liście nieparzysto (5-9 listków) pierzasto złożone. Listki (6-12 cm dł.) całobrzegie lub nieznacznie płytko piłkowane, listek wierzchołkowy wyraźnie większy. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie IV-V. Owoc - pestkowiec (4-7 cm dł.). WYSTĘPOWANIE: płd.-wsch. Europa i Azja Mniejsza. W Polsce wysadzany jako drzewo uprawne (jadalne owoce).

26

RODZAJ: FAGUS - BUK Fagus sylvatica L. - buk pospolity Drzewo do 45 m wysokości. Kora popielato-szara, gładka. Pączki duże, wrzecionowate, okryte licznymi brązowymi łuskami delikatnie owłosionymi. Liście pojedyncze, jajowate lub eliptyczne do 10 cm dł., całobrzegie lub odlegle słabo ząbkowane. Młode liście, a u starszych brzeg blaszki liściowej oraz ogonek opatrzone długimi, jedwabistymi włoskami. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie IV-V. Owoce - trójgraniaste orzechy, zwane bukwią, osadzone po dwa w miseczkach owocowych pokrytych miękkimi, kolczystymi wyrostkami. WYSTĘPOWANIE: Europa zach. i środkowa. W Polsce przebiega wschodnia granica zasięgu buka. Tworzy drzewostany lite (żyzne i ubogie buczyny górskie w Karpatach i Sudetach oraz ubogie buczyny niżowe na północy Polski) i mieszane z różnymi gatunkami drzew. RODZAJ: QUERCUS - DĄB Quercus cerris L. - Dąb burgundzki (D. frędzelkowaty) Drzewo do 35 m wysokości. Kora gruba i głęboko spękana. Młode pędy gęsto, szaro owłosione. Pąki owłosione i otoczone trwałymi, nitkowatymi przylistkami. Liście eliptyczne lub odwrotniejajowate, do 12(15) cm długości i do 5 cm szerokości. Górna strona liści ciemnozielona, dolna mniej lub bardziej owłosiona gwiazdkowatymi włoskami. Liście bardzo zmienne - klapy nieregularne, zaokrąglone. Wcięcia pomiędzy klapami o zmiennej głębokości (mogą być tak płytkie, że liście wydają się tylko ząbkowane). Żołędzie długości 2,5-3 cm, w siedzących miseczkach, pokrytych nitkowatymi (frędzelkowatymi) łuskami. Miseczki okrywają żołędzie mniej więcej do połowy. WYSTĘPOWANIE: południowa i środkowa Europa, Azja Mniejsza. W Polsce wprowadzany w lasach, głównie w zachodniej części kraju. Dość często odnawia się spontanicznie. Quercus palustris Muenchh. - dąb błotny . Drzewo do 40 m, a w Polsce do 25 m wysokości. Korowina ciemnoszara na pniu lekko podłużnie spękana. Liście pojedyncze, owalne lub odwrotniejajowate do 12 cm dł., o klapach zaostrzonych, klapowanie sięga głębiej niż do połowy szerokości blaszki liściowej. Pary klap bocznych odstają od osi liścia pod kątem prostym. Liście z kępkami włosków w kątach nerwów. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie V-VI. Owoce - małe, prawie półkuliste orzechy (żołędzie), osadzone pojedynczo w bardzo płytkiej, cienkiej, zdrewniałej miseczce. WYSTĘPOWANIE: wsch. część Ameryki Płn. W Polsce wysadzany jako drzewo ozdobne. Quercus petraea Liebl. (Q. sessilis Ehrh., Q. sessiliflora Salisb.) - dąb bezszypułkowy . Drzewo do 35 m wysokości. Korowina drobno i płytko spękana. Pąki jajowate, okryte brązowymi, obrzeżonymi łuskami. Liście pojedyncze, odwrotnie jajowate do 12 cm dł., klapowane, o klapach tępych, całobrzegich, o nasadzie klinowatej. Nerwy drugiego rzędu dochodzą do klap. Ogonki liściowe powyżej 1 cm dł. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie w V. Owoce - orzechy (żołędzie - 2-2,5 cm dł.), osadzone pojedynczo w zdrewniałej miseczce na szypułkach do 1 cm dł., lub siedzące. WYSTĘPOWANIE: Europa (poza wschodnią i północną), Azja Mniejsza. W Polsce na niżu z wyjątkiem płn.-wsch. części kraju, oraz w niższych położeniach górskich. Rośnie na glebach uboższych i mniej wilgotnych niż Q. robur – głównie w borach mieszanych (z sosną pospolitą). Quercus pubescens Willd. - dąb omszony

Drzewo do 20 m wysokości. Liście pojedyncze, odwrotniejajowate do 12 cm dł., klapowane, o klapach tępych, całobrzegich, o nasadzie klinowatej.

Tegoroczne pędy i młode liście miękko filcowato owłosione. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie w V. Owoce - orzechy (żołędzie - 1,5-2

cm dł.), zagłębione w zdrewniałej miseczce.

WYSTĘPOWANIE: Europa płd., Azja Mniejsza. W Polsce jedyne stanowisko w Bielinku nad dolną Odrą.

Quercus robur L. (Q. pedunculata Ehrh.) – dąb szypułkowy . Drzewo do 42 m wysokości. Korowina gruba i głęboko spękana. Pąki pięciograniaste, okryte brązowymi, czarno obrzeżonymi łuskami. Liście pojedyncze, odwrotniejajowate do 14 cm dł., klapowane, o klapach tępych, całobrzegich, skórzaste, o nasadzie uszkowatej lub sercowato wyciętej. Nerwy drugiego rzędu dochodzą do klap i zatok. Ogonki liściowe poniżej 1 cm dł. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie IV-V. Owoce - orzechy (1,5-3 cm dł.), zwane żołędziami, zielonawo podłużnie prążkowane, osadzone pojedynczo w zdrewniałej miseczce na szypułkach do 8 cm dł. WYSTĘPOWANIE: prawie cała Europa, Azja Mniejsza. W Polsce występuje na niżu i w niższych położeniach górskich. Rośnie na glebach ciężkich i wilgotnych. Rośnie głównie w grądach. Quercus rubra L. (Q. borealis Michx.) - dąb czerwony . Drzewo do 50 m, a w Polsce do 30 m wysokości. Korowina popielata, długo pozostaje gładka. Liście pojedyncze, owalne lub odwrotniejajowate do 22 cm dł., o klapach zaostrzonych, klapowanie sięga najwyżej do połowy szerokości blaszki liściowej. Pary klap bocznych odstają od osi liścia pod kątem ostrym. Liście nagie z wyjątkiem kępek włosków w kątach nerwów. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie V-VI. Owoce - szerokoowalne orzechy (żołędzie), osadzone pojedynczo w płytkiej, płaskiej, zdrewniałej miseczce. WYSTĘPOWANIE: wsch. część Ameryki Płn. W Polsce od dawna sadzony jako drzewo ozdobne, ostatnio często wprowadzany do lasów na uboższych siedliskach w ramach przebudowy drzewostanów osłabionych przez zanieczyszczenia powietrza. RODZAJ: CASTANEA - KASZTAN Castanea sativa Mill. - kasztan jadalny . Drzewo do 30 m, a w Polsce do 25 m wysokości. Liście pojedyncze, lancetowate, skórzaste (10-20 cm), odlegle piłkowane Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie VI-VII. Owoce - orzechy (2,5-3 cm dł.), osadzone po 1-3 w kolczastych, kulistych miseczkach, jadalne. WYSTĘPOWANIE: płd. Europa, Afryka płn., Azja Mniejsza. W Polsce wysadzany jako drzewo ozdobne.

27

RODZAJ: ULMUS - WIĄZ Ulmus glabra Huds. (U. montana With., U. scabra Mill.) - wiąz górski (brzost) Drzewo do ok. 40 m wys. Pędy owłosione, ciemnobrązowe; pączki grube i tępo zakończone, barwy ciemnobrunatnej. Liście 5-16 cm długości, szorstko owłosione z wierzchu, nerwy boczne zwykle rozwidlone. Ogonek liściowy długości 0,3-0,6 cm Kwiaty obupłciowe, zebrane w pączki zwisające na krótkich szypułkach. Owoce - oskrzydlone orzeszki o dł. do 3 cm, umieszczone w środku skrzydełka o gładkim lub falistym brzegu. Kwitnie w III-IV. WYSTĘPOWANIE: Europa środk., wsch. i płn. oraz Azja Mniejsza. W Polsce występuje na terenie całego kraju, w górach sięga po regiel dolny. Gatunek domieszkowy w grądach i żyznych buczynach. Ulmus laevis Pall. (U. pedunculata Foug., U. effusa Willd.) - wiąz szypułkowy (limak) Drzewo do ok. 35 m wys., końce starszych gałęzi często zwisające. Charakterystyczne dla tego gatunku są silnie rozwinięte, deskowate nabiegi korzeniowe, a u starszych okazów także liczne pędy odroślowe na pniu. Pąki wydłużone, ostre, dwubarwne. Liście do 15 cm długości, asymetryczne, miękko owłosione od spodu. Ogonek liściowy długości 4-6 mm. Kwiaty obupłciowe, zebrane w pączki zwisające na szypułkach długości około 2 cm. Owoce - oskrzydlone orzeszki, umieszczone w środku skrzydełka o orzęsionym brzegu. Kwitnie w III-IV. WYSTĘPOWANIE: Europa środk., płd. wsch. W Polsce występuje na niżu i w piętrze pogórza na terenie całego kraju. Tworzy lasy łęgowe nad większymi rzekami. Ulmus minor Mill. (U. carpinifolia Gleditsch, U. campestris L.) - wiąz polny Drzewo do ok. 35 m wys. Liczne odrośla korzeniowe u podstawy pnia. Pędy nagie, czasem z korkowymi listwami (var. suberosa). Pąki nagie, ciemnobrązowe, ostre. Liście 5-10 cm długości, z kępkami włosków w kątach nerwów. Ogonki liściowe dł. 0,8-1,5 cm. Kwiaty obupłciowe, zebrane w pączki osadzone na szypułkach długości 0,1-0,2 cm. Owoce - oskrzydlone orzeszki umieszczone ekscentrycznie, brzeg skrzydełka nieorzęsiony. Kwitnie w III-IV. WYSTĘPOWANIE: płd. i środk. Europa, Kaukaz, Azja Mniejsza. W Polsce występuje na nizinach i w piętrze pogórza na całego kraju. Jest jednak bardzo rzadki, ponieważ został silnie wyniszczony przez tzw. holenderską chorobę wiązów. Występuje jako gatunek domieszkowy w grądach i łęgach.

VII KLUCZ DO OZNACZANIA P ĘDÓW DRZEW I KRZEWÓW Z RODZINY ROSACEAE Klucz do oznaczania wybranych gatunków z rodziny Rosaceae

1. Liście pierzastozłożone ........................................................................................................................................................... 2

2. Liście złożone z 3-11 listków. Przynajmniej na tegorocznych pędach występują kolce.......................................... 3 3. Szczątkowe, szczeciniaste kolce tylko na tegorocznych pędach .................................Rosa pendulina 3*. Kolce na pędach tegorocznych i starszych................................................................................................ 4

4. Kolce nieliczne, o szerokiej podstawie, hakowato zagięte.................................... Rosa canina 4*. Kolce zwykle gęsto pokrywające pędy, szczeciniaste, proste .............................Rosa rugosa

2*. Liście złożone z 9-23 listków. Pędy całkowicie pozbawione kolców ...................................................................... 3 3. Listki o długo zaostrzonych wierzchołkach. Liście długości 13-30 cm, 13-23 listkowe..................................................................................................................................................................Sorbaria sorbifolia 3*. Listki o krótko zaostrzonych lub zaokrąglonych wierzchołkach. Liście długości 9-20 cm, 9-15 listkowe ......................................................................................................................................... Sorbus aucuparia

1*. Liście pojedyncze ................................................................................................................................................................... 2 2. Liście klapowane........................................................................................................................................................ 3

3. Pędy z cierniami ........................................................................................................................................... 4 4. Ciernie do 2,5 cm długości. Nerwy boczne liści dochodzą wyłącznie do wierzchołków klap i ząbków. (Uwaga: rozpoznawanie wyłącznie na podstawie części wegetatywnych jest często niemożliwe, ze względu na występowanie licznych mieszańców. Przy rozpoznawaniu należy kierować się głównie cechami liści wyrastających na krótkopędach, na których pojawiły się kwiaty). ............................................................................................................................................................. 5

5. Liście piłkowane w wierzchołkowej części klap lub (jeśli liście nie są klapowane) w szczytowej części blaszki. Przylistki na kwitnących krótkopędach całobrzegie lub z 1-2 ząbkami u nasady. Przylistki na pozostałych pędach piłkowane .......................................... .......................................................................................................Crataegus monogyna 5*. Liście piłkowane co najmniej do połowy długości klap lub (jeśli liście nie są klapowane) na całym obwodzie blaszki. Wszystkie przylistki, zarówno na długopędach jak i krótkopędach, wyraźnie piłkowane....................................................................................... 6

6. Wszystkie liście klapowane. Nerwy boczne liści odgięte ku nasadzie blaszki lub proste ......................................................................Crataegus rhipidophylla 6*. Liście zmienne - na krótkopędach pozbawione klap lub nieznacznie klapowane; na długopędach mniej lub bardziej wyraźnie klapowane. Nerwy boczne przy wierzchołkach klap lekko wygięte ku wierzchołkowi blaszki..Crataegus laevigata

4*. Ciernie dłuższe niż 2,5 cm. Nerwy boczne liści dochodzą zarówno do wierzchołków klap jak i do zatok pomiędzy klapami ..................................................................................................................... 5

5. Wierzchołki klap krótko zaostrzone i proste. Nasada blaszki liściowej lekko zaokrąglona lub prawie płaska............................................................................Crataegus pedicellata

28

5*. Wierzchołki klap wydłużone i lekko zagięte ku podstawom liści. Nasada blaszki liściowej wyraźnie zaokrąglona ........................................................Crataegus flabellata

3*. Pędy bez cierni............................................................................................................................................ 4 4. Klapy zaokrąglone ....................................................................................... Sorbus intermedia 4*. Klapy zaostrzone, dolne ustawione ± prostopadle do osi liścia.................. Sorbus torminalis

2*. Liście bez klap; całobrzegie lub piłkowane.............................................................................................................. 3 3. Liście całobrzegie ......................................................................................................................................... 4

4. Liście krótsze niż 1,5 cm, okrągłe lub szerokoeliptyczne..................Cotoneaster horizontalis 4*. Liście dłuższe niż 1,5 cm, eliptyczne lub jajowate.......................................................................... ..........................................................................Cotoneaster integerrimus i Cotoneaster niger

3*. Liście o brzegu grubo lub drobno piłkowanym........................................................................................... 4 4. Liście z białym, kutnerowatym owłosieniem po spodniej stronie (młode liście obustronnie gęsto owłosione) ...................................................................................................................Sorbus aria 4*. Liście bez kutneru, nagie lub owłosione ....................................................................................... 5

5. Liście szerokoeliptyczne, szerokojajowate lub okrągławe (długość blaszki liściowej równa lub nieco większa od jej szerokości)..................................................................... 6

6. Kora pędów ciemnobrunatna. Krótkopędy często przekształcone w ciernie) ... 7 7. Ciernie tylko na młodych pędach i pędach odroślowych. Liście matowe. Ogonki liściowe krótkie) .................................Malus sylvestris 7*. Ciernie na wszystkich pędach. Liście błyszczące. Ogonki liściowe długie ........................................................................................Pyrus pyraster

6*. Kora pędów jasna, szara, popielata lub brązowo-szara. Na pędach brak cierni ................................................................................................ Cerasus mahaleb

5*. Liście eliptyczne, eliptyczno-lancetowate lub odwrotniejajowate (długość blaszki liściowej co najmniej dwukrotnie większa od jej szerokości) .............................................. 6

6. Ogonek liściowy krótszy od 0,5 cm. Kwiaty i owoce bardzo liczne, skupione w dużych wiechach na końcach pędów .................................... Spiraea salicifolia 6*. Ogonek liściowy dłuższy od 0,5 cm. Kwiaty i owoce skupione w baldachach lub gronach po kilka - kilkanaście sztuk ............................................................ 7

7. Blaszka liściowa krótsza niż 6 cm. Pędy zwykle cierniste ................ 8 8. Liście na ogół łopatkowate. Po spodniej stronie liści brak owłosienia lub liście słabo, równomiernie owłosione ................ ..........................................................................Prunus spinosa 8*. Liście eliptyczno-lancetowate. Po spodniej stronie liści owłosienie skupione wzdłuż głównego nerwu.............................. ......................................................................Prunus cerasifera

7*. Blaszka liściowa dłuższa niż 6 cm. Pędy bez cierni ........................ 8 8. Brzeg liścia grubo piłkowany. Kwiaty i owoce zebrane po kilka w baldachach.................................................... Cerasus avium 8*. Brzeg liścia drobno piłkowany. Kwiaty i owoce zebrane po kilkanaście w zwisających gronach ........................................... 9

9. Liście błyszczące, grube i skórzaste. Spodnia strona liści zielona. Wzdłuż nerwu głównego, po spodniej stronie liści zwykle widoczne wąskie paski gęstego owłosienia . ............................................................. Padus serotina 9*. Liście matowe. Spodnia strona liści szaro-zielona lub niebieskawo-zielona. Wzdłuż nerwu głównego, po spodniej stronie liści widoczne kępki włosków w kątach bocznych nerwów.....................................Padus avium

29

Różowate: 1. Padus avium, 2. Cerasus mahaleb, 3. Padus serotina, 4. Cerasus avium, 5. Prunus cerasifera, 6. Prunus spinosa.

1

2

3

4

5 6

30

Różowate c.d. 1. Cotoneaster horizontalis, 2. Cotoneaster integerrimus, 3. Sorbus torminalis, 4. Crataegus pedicellata, 5. Crataegus flabellata, 6. Crataegus laevigata, 7. Crataegus monogyna, 8. Sorbus aria, 9. Sorbus intermedia, 10. Sorbus

1

3

4

5

9

2

6

7

7

3

8

10

11

12

31

aucuparia, 11. Pyrus pyraster, 12. Malus sylvestris.

32

OPISY GATUNKÓW Podrodzina: SPIRAEOIDEAE - TAWUŁOWE Rodzaj: SPIRAEA - TAWUŁA Spiraea media Franz Schmidt - tawuła średnia

Krzew do 2 m wys. Pędy obłe, wierzchołki omszone. Liście do 5 cm dł., eliptyczne, tępo zaostrzone, górna połowa blaszki liściowej wcinano-

ząbkowana, dolna całobrzega, spód jaśniejszy, owłosiony wzdłuż nerwów. Kwiaty obupłciowe, zebrane w baldachogrona osadzone na szczytach bocznych

pędów. Owoce - owłosione mieszki. Kwitnie - V.

WYSTĘPOWANIE: Europa wsch., Azja wsch. W Polsce w Pieninach i Tatrach na wapieniach.

Spiraea salicifolia L. - tawuła wierzbolistna (t. bawolina, bawolina) Krzew do 2 m wys. Wytwarza odrosty korzeniowe. Pędy wzniesione, tegoroczne omszone, starsze nagie. Liście (4,5-8 cm dł.) pojedyncze, eliptyczne, szaro-zielone, Młode orzęsione, starsze nagie. Kwiaty obupłciowe, różowe, tworzą piramidalne, wąskie, gęste (wiechowate) kwiatostany (10-15 cm dł.), wyrastające na wierzchołkach pędów. Owoce - mieszki. Kwitnie - VI-VII. WYSTĘPOWANIE: płd.-wsch. Europa po płn.-wsch. Azję i Japonię. W Polsce rzadko, na bagnach, torfowiskach, podmokłych łąkach oraz nad brzegami potoków i w wilgotnych lasach, w południowej części kraju. Rodzaj: SORBARIA - TAWLINA Sorbaria sorbifolia (L.) A. Br. (Spiraea sorbifolia L.) - tawlina jarz ębolistna (sorbaria jarzębolistna) Krzew do 2 m wys. Wytwarza odrosty korzeniowe. Pędy proste, wzniesione, nagie lub słabo owłosione, drewniejące jedynie w dolnej części. Liście (do 25 cm dł.) nieparzystopierzastozłożone (13-23 listków). Listki (do 8 cm dł.) lancetowate, długo zaostrzone, Młode od spodu pokryte gwiazdkowatymi włoskami, starsze nagie. Kwiaty obupłciowe, białe; tworzą piramidalne, rozgałęzione wiechy (do 25-30 cm dł.), umieszczone na wierzchołkach pędów. Owoce - torebki. Kwitnie - VI-VIII. WYSTĘPOWANIE: płn. Azja. W Polsce wysadzana jako krzew ozdobny. Podrodzina: POMOIDEAE - JABŁKOWE Rodzaj: MALUS - JABŁOŃ Malus sylvestris Mill. - jabło ń dzika (płonka). Drzewo do 12 m wys., cierniste. Liście jajowate, okrągławe lub szerokoeliptyczne (2-9 cm dł. i 2-6 cm szer.), drobno piłkowane, Młode owłosione, starsze obustronnie nagie lub od spodu owłosione wzdłuż nerwu. Blaszka liściowa ± 2 razy dłuższa niż ogonek liściowy. Kwiaty obupłciowe, białe z odcieniem różowym, na krótkich szypułkach, tworzą kwiatostany. Owoce rzekome - typu jabłka (2,5-3 cm średnicy). Kwitnie - IV-V. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach. W Polsce rzadko, w lasach liściastych na niżu i w niższych położeniach górskich. Rodzaj: PYRUS - GRUSZA Pyrus pyraster (L.) BURGSD. - grusza polna (g. dzika, ulęgałka) Drzewo do 20 m wys. Długopędy cierniste, zwłaszcza u młodych drzew. Liście okrągłe, eliptyczne lub szerokojajowate (do 6 cm dł.), piłkowane, Młode owłosione, starsze nagie, wierzch liścia błyszczący (zasuszone czernieją). Ogonki liściowe tak długie jak blaszka liściowa lub nieco dłuższe. Kwiaty obupłciowe, białe na długich szypułkach, zebrane w kwiatostany. Owoce rzekome - typu jabłka, gruszkowate lub kuliste (2-3 cm dł.). Kwitnie - IV i V. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja płd.-zach. W Polsce, na niżu, w zaroślach i lasach liściastych. Uwaga! Gatunek bardzo trudny do odróżnienia od powszechnie uprawianej w licznych odmianach gruszy pospolitej (Pyrus communis L.), która jest taksonem zbiorowym pochodzenia mieszańcowego (Mirek i in. 2002). Rodzaj: SORBUS - JARZĄB Sorbus aria (L.) Crantz - jarząb mączny (mąkinia) Drzewo do 15 m wys. lub krzew. Tegoroczne pędy okryte białym kutnerem. Pączki duże, okryte kutnerowatymi łuskami, wierzchołek ostro zakończony, wygięty. Liście (8-12 cm dł.) pojedyncze, eliptyczne, nieklapowane, podwójnie piłkowane, Młode obustronnie okryte białym kutnerem, starsze jedynie spodem. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w baldachogrona. Owoce rzekome - typu jabłka, kuliste (2 cm średnicy), czerwone, słabo kutnerowate. Kwitnie - V. WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn. W Polsce w górach na podłożu wapiennym, głównie w piętrze regla dolnego oraz wyspowo na niżu. Sorbus aucuparia L. - jarząb pospolity (jarzębina) Drzewo do 20 m wys. o korze brązowoszarej, gładkiej, łuszczącej się okrężnie. Pączki duże, okryte owłosionymi łuskami (u formy typowej), wierzchołek ostro zakończony, odgięty. Liście (9-20 cm dł.) nieparzysto (9-15 listków) pierzasto złożone, Młode owłosione. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w baldachogrona. Owoce rzekome - typu jabłka, kuliste (0,7-0,9 cm średnicy), koralowoczerwone. Kwitnie - V. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach. W Polsce w lasach na niżu. W górach występuje po piętro kosodrzewiny S. aucuparia var. glabrata Wimm et Gr. Sorbus chamaemespilus (L.) Crantz. - jarząb nieszpułkowy

Krzew do 2 m wys. Liście (3-7 cm dł.) pojedyncze, eliptyczne, nieklapowane, piłkowane, nagie lub spodem kutnerowate, wierzch ciemnozielony.

Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w baldachogrona. Owoce rzekome - typu jabłka, kuliste (0,5-0,7 cm średnicy), czerwone, brunatniejące, kutnerowate.

Kwitnie - V-VII.

WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce tylko w Tatrach na podłożu wapiennym.

33

Sorbus intermedia Pers. (S. scandica Fries, S. suecica (L.) Krock. et Almq.) - jarząb szwedzki Drzewo do 20 m wys. lub krzew. Tegoroczne pędy biało, filcowato owłosione. Liście (do 10 cm dł.) pojedyncze, eliptyczne, płytko klapowane; klapy zaokrąglone. Spód blaszki liściowej kutnerowaty. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w baldachogrona. Owoce rzekome - typu jabłka, kuliste (1,3 cm średnicy), pomarańczowoczerwone. Kwitnie - V. WYSTĘPOWANIE: Europa płn. W Polsce w lasach liściastych na wybrzeżu Bałtyku. Gatunek chroniony . Sorbus torminalis (L.) Crantz - jarząb brekinia (brzęk). Drzewo do 30 m wys. Liście (do 10 cm dł.) pojedyncze z 3-5 klapami o ostrych wierzchołkach. Dolna para klap największa i ustawiona prostopadle do osi liścia. Młode liście spodem skąpo owłosione. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w baldachogrona (do 12 cm średnicy). Owoce rzekome - typu jabłka, jajowate, brązowe (do 1,5 cm dł.). Kwitnie - V. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Mniejsza, Afryka płn. W Polsce w lasach liściastych, w zach. i płd. części kraju. Gatunek chroniony . Rodzaj: CRATAEGUS - GŁÓG Crataegus flabellata (BOSC EX SPACH) K. KOCH - głóg wachlarzowaty Wysoki krzew lub niewielkie drzewo do około 6-7 m wysokości. Pędy z długimi cierniami - do około 10 cm. Liście (do 6-8 cm długości) pojedyncze, regularnie klapowane. Wierzchołki klap wydłużone, ostro zakończone i wygięte ku nasadzie liścia. Zatoki pomiędzy klapami płytkie. Nasada liścia zaokrąglona. Nerwy boczne kończą się na wierzchołkach klap lub ząbków. Kwiaty białe, zebrane w baldachogrona. Liczba pręcików większa niż 10. Kwitnie w V. Owoce kuliste lub jajowate, czerwone (do około 2 cm długości). WYSTĘPOWANIE: Wschodnia część Ameryki Północnej. W Polsce wysadzany jako krzew ozdobny, ale rzadziej od głogu szypułkowego. Czasami zdziczały. Crataegus laevigata (Poiret) DC, (C. oxyacantha L.) - głóg dwuszyjkowy Wysoki krzew do ok. 5 m wys. Pędy z cierniami do ok. 2 cm dł. Liście pojedyncze, na długopędach pierzastowrębne lub pierzastoklapowane, o piłkowanym brzegu. Liście kwitnących krótkopędów pierzastowrębne lub całkowicie pozbawione klap, piłkowane na brzegu. Klapy 3-5, zatoki na wszystkich liściach płytkie. Nerwy boczne kończą się na wierzchołkach klap lub w zatokach pomiędzy klapami. Końce nerwów bocznych wygięte nieznacznie ku wierzchołkowi liścia. Przylistki zarówno na długopędach jak i na krótkopędach wyraźnie piłkowane. Kwiaty obupłciowe, zwykle z 2 słupkami, białe, zebrane w baldachogrona. Owoce rzekome - typu głogu, kuliste lub jajowate, czerwone (0,8-1,0 cm dł.), z dwiema "pestkami", rzadko z trzema. Kwitnie - V. WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn. W Polsce głównie w zachodniej części niżu, oraz w niższych położeniach górskich; w lasach oraz zaroślach. Crataegus monogyna Jacq. - głóg jednoszyjkowy Wysoki krzew lub niskie drzewo do ok. 10 m wys. Pędy z cierniami do ok. 2 cm dł. Liście pojedyncze, na długopędach pierzastoklapowane, o brzegu piłkowanym jedynie w wierzchołkowej części klap. Liście kwitnących krótkopędów pierzastowrębne lub klapowane, całobrzegie, za wyjątkiem brzegu. Klapy 3-5, zatoki na wszystkich liściach płytkie. Nerwy boczne kończą się na wierzchołkach klap lub w zatokach pomiędzy klapami. Końce nerwów bocznych wygięte nieznacznie ku wierzchołkowi liścia. Przylistki zarówno na długopędach jak i na krótkopędach wyraźnie piłkowane. Kwiaty obupłciowe, zwykle z 1 słupkiem, białe, zebrane w baldachogrona. Owoce rzekome - typu głogu, kuliste lub jajowate, czerwone (0,7-1,0 cm dł.) z 1 "pestką", rzadko z dwiema. Kwitnie - V, ok. 2 tygodnie później niż C. laevigata. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Mniejsza, Afryka płn. W Polsce na niżu, rzadko w górach: w lasach, w zaroślach, na zrębach. Crataegus pedicellata SERG. - głóg szypułkowy Wysoki krzew lub niewielkie drzewo do około 7 m wysokości. Pędy z długimi cierniami - do około 6 cm. Liście (do 7-10 cm długości) pojedyncze, regularnie klapowane. Wierzchołki klap zaostrzone, ale nie są ani wydłużone ani wygięte. Zatoki pomiędzy klapami płytkie. Nerwy boczne kończą się na wierzchołkach klap lub ząbków. Kwiaty białe, zebrane w baldachogrona. Liczba pręcików nie przekracza 10. Kwitnie w V. Owoce kuliste lub jajowate, czerwone (do około 2 cm długości), z 4-5 orzeszkami. WYSTĘPOWANIE: Wschodnia część Ameryki Północnej. W Polsce często wysadzany jako krzew ozdobny. Czasami zdziczały. Crataegus rhipidophylla GAND. - głóg odgi ętodziałkowy Wysoki krzew lub niskie drzewo do około 10 m wysokości. Pędy z cierniami do ok. 2 cm dł. Zatoki pomiędzy klapami głębokie na liściach długopędów (liście mogą być pierzastosieczne), płytsze, ale wyraźne na liściach krótkopędów. Brzegi klap piłkowane przynajmniej w górnej połowie. Przylistki o piłkowanych brzegach. Nerwy boczne kończą się na wierzchołkach klap lub w zatokach pomiędzy klapami. Kwiaty obupłciowe, zwykle z 1 słupkiem, białe, zebrane w baldachogrona. Kwitnie w V. Owoce kuliste lub jajowate, czerwone (1-1,5 cm długości) zwykle z jednym orzeszkiem. Działki kielicha przyrośnięte do owoców trójkątne, wąskie i wydłużone, odgięte w dół lub wyprostowane u odmian. WYSTĘPOWANIE: W Polsce na niżu: w lasach, w zaroślach, na zrębach. Liczne mieszańce z pozostałymi, krajowymi gatunkami. Rodzaj: COTONEASTER - IRGA Cotoneaster horizontalis Decne. - irga pozioma Krzew do 0,5 m wys., o pędach płożących się, ustawionych w płaszczyźnie poziomej. Liście (0,5-1,2 cm dł.) pojedyncze, okrągławe, skórzaste, z wierzchu błyszczące, ciemnozielone, słabo owłosione, spód jaśniejszy, wierzchołek liścia zakończony krótkim kończykiem. Kwiaty białe do czerwonawych, zebrane po 2 lub pojedyncze. Owoce rzekome - typu jabłka, kuliste, jaskrawoczerwonawe (do 0,5 cm średnicy). Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Chiny zach. W Polsce uprawiana jako krzew ozdobny.

34

Cotoneaster integerrimus Medicus (C. integerrima Medicus, C. vulgaris Lindl.) - irga zwyczajna , (i. pospolita). Krzew do 2 m wys. Liście (do 4 cm dł.) pojedyncze, szerokojajowate o wierzchołku zaokrąglonym lub krótko zaostrzonym, od spodu biało kutnerowane. Kwiaty obupłciowe, zebrane w kwiatostany. Owoce rzekome - typu jabłka, czerwony (ok. 0,6 cm średnicy) zwykle z 2 nasionami, nagi, matowy. Kwitnie - V i VI. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Mniejsza. W Polsce rzadko w zaroślach i na skałach w południowej części kraju. Cotoneaster niger (Thunb.) Fries (C. melanocarpa Lodd., C. nigra Fries) - irga czarna . Krzew do 2 m wys. Liście (2-5 cm dł.) pojedyncze, szerokojajowate, o wierzchołku tępym lub krótko zaostrzonym, od spodu szaro kutnerowate. Kwiaty obupłciowe, różowe, zebrane w 3-15 kwiatowe kwiatostany. Owoce rzekome - typu jabłka, czarne (ok. 0,6-0,8 cm średnicy), zwykle z 2 nasionami, z nalotem woskowym. Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Europa wsch., Azja. W Polsce rzadko w południowej oraz północno-wschodniej części niżu, a także na Pomorzu; na skałach wapiennych oraz nasłonecznionych stokach. Cotoneaster tomentosus (Aiton) Lindl. (C. nebrodensis (Guss.) K. Koch - irga kutnerowata (i. owłosiona, i. omszona)

Krzew do 2 m wys. Pędy filcowato owłosione. Liście pojedyncze (3-6 cm dł.), szerokoowalne; spód gęsto, biało kutnerowaty. Kielich kwiatowy z

zewnętrz gęsto, biało owłosiony. Kwiaty obupłciowe, różowe, zebrane w 3-15 kwiatowe kwiatostany. Owoce rzekome - typu jabłka, czerwone (ok. 0,7-0,8 cm

średnicy), owłosione, zwykle z 3-5 nasionami. Kwitnie - V-VI.

WYSTĘPOWANIE: Europa płd. W Polsce na skałach wapiennych i nasłonecznionych stokach w Tatrach.

Podrodzina: ROSAIDEAE - RÓŻOWE Rodzaj: ROSA - RÓŻA Rosa canina L. - róża dzika (szypszyna, r. psia) Krzew 1-3 m wys. Pędy z kolcami o szerokiej nasadzie, hakowato zagiętymi. Liście nieparzystopierzastozłożone (5-9 listkowe). Listki (2-4 cm dł.) nagie. Kwiaty (4-5 cm śr.) bladoróżowe, pojedyncze, długoszypułkowe. Owoce - niełupki, ukryte w szkarłatnym, podługowatym hypancjum (stanowiącym owoc rzekomy o dł. 2-3 cm). Kwitnie V-VI. WYSTĘPOWANIE: Europa. Gatunek pospolity na terenie Polski. Rosa pendulina L. (R. alpina L.) - róża alpejska Krzew do 2 m wys. Tylko tegoroczne pędy okryte drobnymi, prostymi kolcami starsze pozbawione kolców. Liście nieparzystopierzastozłożone (7-11 listkowe). Listki cienkie, od spodu jaśniejsze. Kwiaty długoszypułkowe, czerwone. Owoce - niełupki, ukryte w czerwonym, podługowatym hypancjum (stanowiącym owoc rzekomy o dł. 2-2,5 cm). Kwitnie V-VII. WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce głównie spotykane w Karpatach i Sudetach po piętro kosodrzewiny. Rosa rugosa Thunb. - róża pomarszczona (r. fałdzistolistna, r. japońska) Krzew 1-2 m wys., wytwarzający podziemne rozłogi. Pędy owłosione pomiędzy kolcami różnej długości, szczeciniastymi, gęsto rozmieszczonymi na pędzie. Liście nieparzystopierzastozłożone (5-9 listkowe). Listki grube, ciemnozielone, lśniące, pomarszczone; spód szaro-zielony, owłosiony. Kwiaty (7-8 cm śr.) krótkoszypułkowe, czerwone, zebrane w kwiatostany. Owoce - niełupki, ukryte w szkarłatnym, kulistym hypancjum (stanowiącym owoc rzekomy o dł. 2-2,5 cm). Kwitnie V-VI. WYSTĘPOWANIE: Azja wsch. W Polsce wysadzana jako krzew ozdobny. Podrodzina: PRUNOIDEAE - ŚLIWOWE Rodzaj: PRUNUS - ŚLIWA Prunus cerasifera Ehrh. (P. myrobalana Lois) - śliwa wi śniowa Krzew lub małe drzewko do 10 m wys. Pędy zielonawe, nagie, słabo cierniste. Liście eliptyczne lub lancetowate, owłosione od spodu, wzdłuż nerwów. Kwiaty obupłciowe, białe. Owoce - kuliste, czerwone pestkowce (2-3 cm średnicy); jadalne. Kwitnie IV. WYSTĘPOWANIE: Azja zach., Kaukaz. W Polsce na obrzeżach lasów i w zaroślach często spotykana jest odmiana tego gatunku o żółtych owocach: P. cerasifera var. divaricata Bailey (P. divaricata Ledeb.) - ś. ałycza (ałycza, ś. wiśniowa odm. kaukaska). Prunus spinosa L. - śliwa tarnina Krzew lub małe drzewko do 4 m wys. z licznymi odrostami korzeniowymi. Pędy czerwono-brunatne lub szaro-czarne, z licznymi cierniami, tegoroczne miękko owłosione. Liście podłużnie eliptyczne lub łopatkowate (2-4 cm dł.), piłkowane, Młode miękko owłosione, starsze nagie. Kwiaty obupłciowe, białe. Owoce - kuliste, ciemnogranatowe pestkowce (do 1,5 cm średnicy) z woskowym nalotem; jadalne. Kwitnie IV-V. WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn., Azja zach. W Polsce pospolicie na obrzeżach lasów, słonecznych zboczach, na niżu i w niższych położeniach górskich. Rodzaj: CERASUS - WIŚNIA Cerasus avium Moench. (Prunus avium L.) - wiśnia ptasia (czereśnia, trześnia). Drzewo do 30 m wys. Kora czerwono-brązowa, cienka, błyszcząca, łuszcząca się okrężnie. Liście (6-16 cm dł.) odwrotnie jajowate, zaostrzone; podwójnie, grubo piłkowane; owłosione od spodu wzdłuż nerwów. Na ogonku liściowym 1-2 czerwone gruczołki. Kwiaty obupłciowe, białe, na długich szypułkach, zebrane po 3-6 w baldaszkach. Owoce - kuliste, drobne (0,7-1,7 cm średnicy), czarno-czerwone pestkowce. Kwitnie IV-V. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Mniejsza, Afryka płn. W Polsce występuje w lasach liściastych w południowej części niżu oraz w niższych położeniach górskich. Cerasus fruticosa (Pall.) Woronow [P. chamaecerasus Jacq., Prunus fruticosa Pall.] - wiśnia karłowata (w. karłowa, wisienka stepowa).

Krzew do 1,5 m wys. Liście odwrotniejajowate (4-5 cm dł.), skórzaste. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane po 2-4 w baldaszki. Owoce - kuliste,

jasnoczerwone pestkowce (1 cm średnicy). Kwitnie IV.

WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach. W Polsce porasta murawy kserotermiczne. Gatunek chroniony .

35

Cerasus mahaleb (L.) Mill. (Prunus mahaleb L.) - wiśnia wonna (antypka) Drzewko do 10 m wys., czasem krzew. Pędy długie, cienkie, zwisające, oliwkowo-szare, tegoroczne omszone, starsze nagie. Liście okrągławe lub szerokojajowate (3-5 cm dł.), skórzaste i błyszczące, nasada zaokrąglona lub płytko sercowata, wierzchołek krótko zaostrzony. Zarówno pędy jak i liście po roztarciu wydzielają zapach kumaryny. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w baldachogrona. Owoce - kuliste, czarne pestkowce (0,6 cm średnicy). Kwitnie V. WYSTĘPOWANIE: Europa płd-wsch., Azja zach. W Polsce wysadzana jako krzew ozdobny. Rodzaj: PADUS - CZEREMCHA Padus avium Mill. (Padus racemosa Gillib., Prunus padus L., Padus vulgaris Borkh.) - czeremcha zwyczajna (cz. pospolita). Krzew lub niskie drzewo do 15 m wys. Liście (6-12 cm dł.) eliptyczne, ostro piłkowane, krótko zaostrzone, obustronnie matowe, o „nerwacji” nie dochodzącej do brzegu blaszki liściowej; liście po roztarciu wydzielają intensywny zapach. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w zwisające grona. Owoce - kuliste, czarne pestkowce (0,6-0,8 cm średnicy), o miąższu jasnym. Kwitnie IV-V. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach. W Polsce spotykana na siedliskach łęgowych, nad brzegami wód na niżu i w niższych położeniach górskich. Padus petraea Tausch (Prunus padus ssp. borealis Cajander) - czeremcha skalna

Krzew do ok. 3 m wys. Liście (6-10 cm dł.) eliptyczne, ostro piłkowane, krótkozaostrzone, obustronnie matowe, po roztarciu nie wydzielają

zapachu. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w ± wzniesione grona. Owoce - kuliste, czarne pestkowce (0,6-0,8 cm średnicy) o miąższu ciemnowiśniowej

barwy. Kwitnie V-VI.

WYSTĘPOWANIE: Europa płn. i góry Europy środk. W Polsce bardzo rzadko spotykana w piętrze kosówki, w Karkonoszach i Tatrach.

Padus serotina (Ehrh.) Borkh. (Prunus serotina Ehrh.) - czeremcha ameryka ńska (cz. późna). Drzewo do 35 m wysokości, w Polsce do 25 m Liście (do 12 cm długości) jajowate lub eliptyczne, zaostrzone, często skórzaste, z wierzchu błyszczące, po roztarciu bezwonne. Na spodniej stronie liści często występuje rudy kutner wzdłuż „nerwu” głównego. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w zwisające grona. Owoce - kuliste, purpurowo-czarne pestkowce (0,8-1.0 cm średnicy). Kwitnie VI. WYSTĘPOWANIE: Wsch. część Ameryki Płn. W Polsce wysadzana w parkach i lasach. Gatunek o dużej odporności na zanieczyszczenia powietrza.

VIII KLUCZ DO OZNACZANIA P ĘDÓW DRZEW I KRZEWÓW Z RODZINY GROSSULARIACEAE I FABACEAE 1. Liście pojedyncze .....................................................................................................................................GROSSULARIACEAE 2. Liście złożone ............................................................................................................................................................ FABACEAE

VIIIa KLUCZ DO OZNACZANIA P ĘDÓW KRZEWÓW Z RODZINY SAXIFRAGACEAE 1. Pędy opatrzone kolcami .................................................................................................................................. Ribes uva-crispa 1*. Pędy pozbawione kolców ........................................................................................................................................................... 2

2. Klapy grubo ząbkowane tylko w wierzchołkowej części. Zatoki pomiędzy klapami zwykle głębokie, sięgające za połowę długości blaszki liściowej. Na małych, trójklapowych liściach zatoki płytsze............................... Ribes aureum 2*. Brzegi klap mniej więcej równomiernie piłkowane lub ząbkowane. Zatoki pomiędzy klapami płytkie, nie sięgają za połowę długości blaszki liściowej....................................................................................................................................... 3

3. Liście długości do 5 cm, na ich górnej powierzchni pojedyncze, żółtawe włoski ...................Ribes alpinum 3*. Liście długości od 5 do 12 cm, górna strona liści naga lub owłosiona, ale bez pojedynczych, żóltych włosków ................................................................................................................................................................ 4

4. Wierzchołki klap wydłużone i wyraźnie ostro zakończone .................................... Ribes petraeum 4*. Wierzchołki klap zaokrąglone lub krótko zaostrzone

5. Na spodzie liści występują drobne żółte gruczołki (WIDOCZNE TYLKO POD LUPĄ) ...... ............................................................................................................................. Ribes nigrum 5*. Na spodzie liści brak gruczołków................................... Ribes rubrum i Ribes spicatum

VIIIb KLUCZ DO OZNACZANIA P ĘDÓW DRZEW I KRZEWÓW Z RODZINY LEGUMINOSAE

1. Liście trójlistkowe ..................................................................................................................................Laburnum anagyroides 1*. Liście pierzastozłożone............................................................................................................................................................... 2

2. Liście nieparzystopierzastozłożone..........................................................................................Robinia pseudoacacia 2*. Liście parzystopierzaste................................................................................................................................................ 3

3. Liczba listków poniżej 20 ...........................................................................................Caragana arborescens 3*. Liczba listków powyżej 20............................................................................................ Gleditsia triacanthos

OPISY GATUNKÓW

Rodzaj: RIBES – PORZECZKA Ribes alpinum L. - porzeczka alpejska Krzew do 2 m wys. Liście (3-5 cm dł.) pojedyncze, nagie lub słabo owłosione z wierzchu, klapowane (3-5 klap), klapy zaokrąglone. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zielonkawo-żółte, zebrane w grona 2-15 kwiatowe, wzniesione do góry. Gatunek dwupienny. Owoce - czerwone, mączyste jagody. Kwitnie - IV i V.

36

WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce gatunek pospolity w Karpatach i Sudetach, oraz częsty na niżu. Ribes aureum Pursh - porzeczka złota Krzew do 4 m wys. Liście (3-5 cm dł.) pojedyncze, nagie, jedynie brzeg blaszki liściowej jest orzęsiony, głęboko klapowane (3 klapy). Kwiaty złocisto-żółte, obupłciowe, zebrane w grona 5-15 kwiatowe. Owoce - ciemnobrunatne lub czarne jagody. Kwitnie - IV i V. WYSTĘPOWANIE: Ameryka Płn. W Polsce wysadzana jako krzew ozdobny oraz wykorzystywana w sadownictwie. Ribes nigrum L. - porzeczka czarna (smorodynia) Krzew do 2 m wys. Roztarte pędy i liście wydzielają intensywny zapach. Liście (5-10 cm dł.) pojedyncze, żółto ogruczolone od spodu, klapowane (3-5 klap). Kwiaty czerwonawe, obupłciowe, zebrane w zwisające grona. Owoce - czarne jagody. Kwitnie - IV. WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce spotykana w niżowych, żyznych, wilgotnych lasach. Ribes petraeum Wulf. - porzeczka skalna Krzew do 2 m wys. Tegoroczne pędy nagie. Liście (7-9 cm dł.) pojedyncze, nagie lub omszone od spodu wzdłuż nerwów, brzeg blaszki liściowej orzęsiony, głęboko klapowane (3-5 klap). Kwiaty obupłciowe, zebrane w zwisające grona. Owoce - czerwone jagody. Kwitnie - IV do VI. WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce występuje w Karpatach i Sudetach w piętrze kosodrzewiny. Ribes rubrum L. (R. vulgare LAM.) - porzeczka zwyczajna (p. pospolita) Krzew do 2 m wysokości. Tegoroczne pędy owłosione. Liście (do 10 cm długości), owłosione po spodniej stronie. Klapy (3-5) szerokie, o zaokrąglonych wierzchołkach. Liście zielone, nie przebarwiają się na czerwono. Kwiaty obupłciowe, zebrane w grona. Kwitnie w IV-V. Owoce - czerwone jagody. WYSTĘPOWANIE: Europa - zasięg pierwotny trudny do ustalenie. W Polsce występuje na niżu. Gatunek bardzo podobny do porzeczki czerwonej (Ribes spicatum E. ROBSON). Rozróżnianie tych dwóch gatunków jest możliwe w sposób pewny tylko na podstawie cech kwiatów (pylniki w pręcikach rozdzielone łącznikami, dno kwiatowe zagłębione pierścieniowato wokół słupka - Seneta i Dolatowski 2003) i dodatkowo utrudnione przez liczne występowanie zdziczałych odmian porzeczek uprawnych. Ribes spicatum E. ROBSON (R. schlechtendalii LANGE) - porzeczka czerwona (p. dzika) Krzew do 2 m wysokości. Tegoroczne pędy owłosione. Liście (do 10 cm długości), owłosione po spodniej stronie. Klapy (3-5) szerokie, o krótko zaostrzonych wierzchołkach. Liście mogą być nieco przebarwione na czerwono. Kwiaty obupłciowe, zebrane w grona. Kwitnie w IV-V. Owoce - czerwone jagody. WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja. W Polsce występuje na niżu. Gatunek bardzo podobny do porzeczki zwyczajnej (Ribes rubrum L.). Rozróżnianie tych dwóch gatunków jest możliwe w sposób pewny tylko na podstawie cech kwiatów. Ribes uva-crispa L. (R. grossularia L) - porzeczka agrest (agrest omszony, a. pospolity) Krzew do 1,5 m wys. Na pędach wiele drobnych, szczeciniastych kolców, oraz rzadziej wyrastające, pod nasadami liści, duże (do 1 cm dł.), pojedyncze lub trójdzielne. Liście (7-9 cm dł.) pojedyncze, klapowane (3-5 klap). Kwiaty obupłciowe, zebrane w 1-3 kwiatowe grona. Owoce – żółto-zielone, gruczołowato owłosione jagody. Kwitnie - IV. WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce występuje w Karpatach i Sudetach w piętrze regla dolnego, oraz w pęd. - zach. części niżu. Rodzaj: GLEDITSIA - IGLICZNIA (GLEDICZJA) Gleditsia triacanthos L. - iglicznia trójcierniowa (trójiglicznia, glediczja trójcierniowa) Drzewo do 45 m wysokości. Pędy cierniste (ciernie do 10 cm długości). Liście skrętoległe, pojedynczo parzystopierzaste (20-30 listkowe) lub podwójnie pierzaste, długości 15-25 cm Listki eliptyczne, odlegle karbowano-piłkowane lub całobrzegie, długości 2-3 cm Kwiaty poligamiczne, promieniste, zielonkawo-żółte, miododajne, zebrane w grona. Owoce - spłaszczone strąki długości do 40 cm Kwitnie - VI. WYSTĘPOWANIE: Zach. część Ameryki Płn. W Polsce wysadzana w parkach i zieleni miejskiej. Rodzaj: ROBINIA - GROCHODRZEW (ROBINIA) Robinia pseudoacacia L. - grochodrzew (robinia biała, r. akacjowa). Drzewo do 25 m wysokości, wytwarza odrosty korzeniowe. Pędy z przylistkowymi cierniami. Liście 7-9 listkowe. Listki eliptyczne, długości do 4,5 cm, od spodu sino-zielone. Kwiaty obupłciowe, białe, miododajne, zebrane w grona o długości 10-20 cm Owoce - strąki długości 5-10 cm Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Wsch. i centralna część Ameryki Płn. W Polsce wysadzana w zieleni miejskiej i parkowej. Uważana jest za gatunek odporny na zanieczyszczenia powietrza. Rodzaj: CARAGANA - KARAGANA Caragana arborescens Lam. - karagana syberyjska Krzew lub małe drzewo do 7 m wysokości. Młode pędy owłosione, starsze nagie, zielonkawo-szare. Liście parzysto pierzaste 8-12 listkowe. Listki eliptyczne, na wierzchołku zaokrąglone z małym wyrostkiem, do 2,5 cm długości. Kwiaty obupłciowe, żółte, miododajne, pojedyncze lub zebrane po 2-4 w wiązki. Owoce - strąki o długości do 5 cm Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Azja. W Polsce spotykana w parkach i zieleni miejskiej. Rodzaj: LABURNUM - ZŁOTOKAP Laburnum anagyroides Med. (L. vulgare Bercht. et Presl., Cytisus laburnum L.) - złotokap zwyczajny Krzew do 9 m wysokości. Liście trójlistkowe. Listki eliptyczne, długości 3-8 cm Kwiaty obupłciowe, złocisto-żółte, miododajne, dł. do 2 cm, zebrane w grona do 20 cm długości. Owoce - strąki. Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Europa płd. W Polsce wysadzany w parkach, ogrodach i zieleni miejskiej.

37

Rodzaj: VISCUM - JEMIOŁA Viscum album L. - jemioła pospolita Półpasożytniczy, niewielki krzew o kulistym pokroju. Liście bez ogonków, wąskie, całobrzegie, osadzone nakrzyżlegle, zimozielone. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gatunek dwupienny), w kątach liści. Owoce - nibyjagody barwy białej. Kwitnie w II-III. WYSTĘPOWANIE: w całej Polsce na drzewach liściastych. Oprócz typowego wyróżnia się dwa zbliżone podgatunki: V. album subsp. abietis (WIESB.) JANCH. - j. pospolita jodłowa i V. album subsp. austriacum (WIESB.) VOLLM.. - j. pospolita rozpierzchła (na sosnach). Podgatunki te były wcześniej uznawane za odrębne gatunki - j. jodłowa - V. abietis BECK. i j. rozpierzchła - V. laxum BOISS. Rodzaj: CLEMATIS - POWOJNIK

Clematis alpina (L.) Mill. - powojnik alpejski

Niewielkie pnącze (do 3 m wys.) o cienkich pędach. Liście podwójnie trójlistkowe. Listki nieregularnie ząbkowane. Kwiaty obupłciowe, fioletowo-

niebieskie, zwisające. Owoce niełupki. Kwitnie - V-VI.

WYSTĘPOWANIE: W Polsce w Tatrach, Pieninach i Karpatach. Europa środk. i płd., Azja zach.

Rodzaj: LIRIODENDRON - TULIPANOWIEC Liriodendron tulipifera L. - tulipanowiec ameryka ński Drzewo do 60 m wys. (w Polsce do ok. 30 m). Pędy nagie z blaszkowatym rdzeniem. Pączki okryte 2 łuskami, spłaszczone. Liście ułożone skrętolegle, dł. 6-20 cm, z 4 dużymi klapami i klinowato wciętym wierzchołkiem. Kwiaty obupłciowe, ok. 4-5 cm średnicy, żółto-zielone, podobne do tulipanów. Owoce: skrzydlaki, zebrane w szyszkowate owocostany. Kwitnie -VI-VII. WYSTĘPOWANIE: Płd.-wsch. USA. W Polsce w zadrzewieniach parkowych i miejskich. Rodzaj: RHUS - SUMAK Rhus typhina L. - sumak octowiec (s. odurzający) Krzew lub niewielkie drzewo do 10 m wys. Pędy grube, gęsto, brązowo owłosione, z szerokim, brązowym rdzeniem. Pąki ukryte w nasadach ogonków liściowych. Liście nieparzystopierzastozłożone, do 50 cm dł.; listki piłkowane - 11-31 szt. Gatunek dwupienny. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. dwupienny), zebrane w wiechy - kwiatostany żeńskie są gęstsze i węższe niż męskie. Owoce - małe, purpurowe, gęsto owłosione pestkowce, zebrane w wiechowatych owocostanach. Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Wsch. część Ameryki Płn. W Polsce powszechnie wysadzany jako krzew ozdobny. Ma bardzo małe wymagania glebowe i hydrologiczne. Rodzaj: AILANTHUS - BOŻODRZEW (AJLANT) Ailanthus altissima Swingle (A. glandulosa Desf.) - bożodrzew gruczołkowaty (ajlant gruczołkowaty) Drzewo do 30 m wys. Pędy grube, żółtawo-brązowe, z szerokim, różowym rdzeniem. Charakterystyczne, duże, sercowate blizny po ogonkach liściowych. Liście ułożone skrętolegle, nieparzystopierzastozłożone, dł. do około 80 cm Listki (11-25 szt.) całobrzegie, z kilkoma zaokrąglonymi ząbkami u nasady. Na końcach ząbków gruczołki. Kwiaty poligamiczne (gat. zwykle dwupienny), zielonkawe, zebrane w szczytowe wiechy. Owoce - skrzydlaki z centralnie umieszczonym orzeszkiem. Kwitnie - VI-VII. WYSTĘPOWANIE: Chiny. W Polsce często wysadzane drzewo ozdobne. Rodzaj: MORUS - MORWA Morus alba L. - morwa biała Drzewo do ok. 15 m wys. Młode pędy lekko owłosione, starsze nagie. Liście dł. 6-18 cm, szerokojajowate, zmienne: od całobrzegich, przez klapowane do nieregularnie wcinanych. Brzeg liścia ząbkowany. Po dolnej stronie liści kępki białych włosków. Kwiaty rozdzielnopłciowe, drobne, zebrane w jajowate kłosy. Owoce rzekome: drobne niełupki z soczystą osnówką, powstałe z okwiatu; barwy białej, różowej, czerwonej lub prawie czarnej. Kwitnie - V. WYSTĘPOWANIE: Chiny (hodowle jedwabników). W Polsce często sadzony gatunek w zadrzewieniach miejskich. Rodzaj: BERBERIS - BERBERYS Berberis vulgaris L. - berberys zwyczajny (b. pospolity) Krzew do 3 m wys., zwykle silnie rozgałęziony. Pędy zółto-szare, cierniste, zwisające. Ciernie trójdzielne, do ok. 2 cm dł. Liście odwrotnie jajowate lub eliptyczne, ostro piłkowane, do 4 cm dł. Kwiaty obupłciowe, żółte, zebrane w zwisające grona. Owoce - czerwone jagody, eliptyczne, do 1,2 cm dł. Kwitnie - V. WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce pospolity, tępiony ze względu na rdzę źdźbłową. Berberis thunbergii DC - berberys Thunberga Krzew do ok. 1,5 m wys. Pędy sztywne, bruzdowane, czerwono-brązowe. Ciernie pojedyncze, do 2 cm dł. Liście łopatkowate, całobrzegie, dł. 1-3 cm Kwiaty obupłciowe, żółte (z zewnętrz czerwone), pojedyncze lub zebrane po 2-3. Owoce: czerwone, eliptyczne pestkowce, zwisające na krótkich szypułkach. Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Japonia. W Polsce pospolity gatunek ozdobny.

38

IX KLUCZ DO RODZIN

1. Liście nakrzyżległe, zwykle klapowane................................................................................................................. ACERACEAE 2. Liście skrętoległe, bez klap ...........................................................................................................................................TILIACAE

IXa KLUCZ DO OZNACZANIA P ĘDÓW DRZEW Z RODZINY ACERACEAE 1. Liście nieparzystopierzaste...................................................................................................................................Acer negundo 1*. Liście pojedyncze, klapowane.................................................................................................................................................... 2

2. Liście od spodu białawe, zatoki głęboko wcięte .............................................................................Acer saccharinum 2*. Liście od spodu zielone lub sino-zielone, zatoki zwykle płytkie .................................................................................. 3

3. Wierzchołki klap zaokrąglone ................................................................................................ Acer campestre 3*. Wierzchołki klap zaostrzone ........................................................................................................................... 4

4. Zatoki zaokrąglone w zarysie ................................................................................ Acer platanoides 4*. Zatoki ostro wcięte......................................................................................... Acer pseudoplatanus

IXb KLUCZ DO OZNACZANIA P ĘDÓW DRZEW Z RODZINY TILIACEAE

1. Spodnia strona liści z białawym kutnerem (u młodych liści obie strony) ..........................................................Tilia tomentosa 1*. Spodnia strona liści bez kutneru................................................................................................................................................. 2

2. Liście dł. 3-7 cm; dolna strona blaszki liściowej naga za wyjątkiem kępek brązowych włosków w kątach nerwów ......................................................................................................................................................................... Tilia cordata 2*. Liście dł. 6-20 cm; dolna strona blaszki liściowej mniej lub bardziej owłosiona z kępkami białawych włosków w kątach nerwów........................................................................................................................................ Tilia platyphyllos

OPISY GATUNKÓW Rodzaj: TILIA - LIPA . Tilia cordata Mill. - lipa drobnolistna Drzewo do 35 m wys. Pędy zwykle nagie. Liście (3-7 cm dł.) pojedyncze, nagie poza kępkami brązowych włosków w kątach nerwów. Nasady liści sercowate, brzegi piłkowane. Kwiaty obupłciowe, żółtawe, zebrane po 4-16 w wierzchotki, często wzniesione. Owoce - orzeszki, 6-8 mm średnicy, bez żeber, zwykle jednonasienne. Kwitnie - VI i VII. WYSTĘPOWANIE: od Europy po zachodnią Syberię. W Polsce gatunek częsty na niżu (w grądach). Tilia platyphyllos Scop. - lipa szerokolistna Drzewo do 40 m wys. Pędy za młodu zwykle owłosione. Liście o sercowatej nasadzie (6-15 cm dł.) pojedyncze, owłosione obustronnie lub tylko od spodu. W kątach nerwów białawe kępki włosków. Kwiaty obupłciowe, żółtawe, zebrane po 1-6 w zwisające wierzchotki. Owoce - orzeszki, 8-10 mm średnicy, z wyraźnymi żebrami i 1-2 nasionami. Kwitnie - VI. WYSTĘPOWANIE: środk. i płd. Europa, Kaukaz. W Polsce ma północną granicę zasięgu. Występuje dość rzadko na niżu, a w górach do wys. około 900 m n.p.m. Tilia tomentosa Moench (T. argentea Desf.) - lipa srebrzysta (l. węgierska) Drzewo do 30 m wys. Młode pędy kutnerowato owłosione. Liście okrągławe (4-10 cm dł.), pojedyncze, o sercowatej nasadzie; brzeg blaszki liściowej piłkowany, czasami nieznacznie klapowany. Młode Liście obustronnie pokryte białawym kutnerem, starsze tylko od spodu. Kwiaty obupłciowe, kremowe, zebrane po 7-10 w zwisające wierzchotki. Owoce - orzeszki, słabo żebrowane, 8-10 mm średnicy. Kwitnie - VII-VIII. WYSTĘPOWANIE: środk. i płd.-wsch. Europa, Azja Mniejsza. W Polsce wysadzana w zieleni miejskiej. Rodzaj: ACER - KLON Acer campestre L. - klon polny (paklon) Wysoki krzew lub drzewo do 20 m wys. Pędy u form kserofitowych z naroślami korkowymi. Liście 3-5 klapowe (5-12 cm dł.). Klapy całobrzegie lub drobno klapowane, zaokrąglone. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. jednopienny), zielono-żółtawe, zebrane w wiechy. Owoce - skrzydlaki, ustawione pod kątem 180°. Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn., Azja Mniejsza. W Polsce płn.-wsch. granica zasięgu. Występuje nielicznie w lasach liściastych. Liczniej w zaroślach i zieleni miejskiej Acer negundo L. - klon jesionolistny Drzewo do 25 m wys. (w Polsce zazwyczaj 10-15 m). Istnieje wiele odmian tego gatunku. Pędy zwykle nagie, zielone; młode pokryte białawym nalotem woskowym. Pączki ukryte w nasadach liści. Liście złożone z 3-7 listków. Niektóre listki mogą być klapowane. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. dwupienny), zielonkawo-żółte. Owoce - skrzydlaki, ustawione pod kątem ostrym, zebrane w długie, zwisające grona. Kwitnie - III-IV (przed rozwojem liści). WYSTĘPOWANIE: Ameryka Płn. W Polsce bardzo rozpowszechniony, ekspansywny. W lasach traktowany jako chwast. Acer platanoides L. - klon pospolity Drzewo do 30 m wys. Pędy nagie z czerwono-brązowymi pączkami. Liście nakrzyżległe, pojedyncze, dł. 10-20 cm, klapowane. Klapy odlegle ząbkowane. Ogonki liściowe z sokiem mlecznym. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. jednopienny), zielonkawo-żółte, zebrane w podbaldachy. Owoce - skrzydlaki, szeroko rozwarte. Kwitnie - IV-V, przed rozwojem liści.

39

WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Mniejsza i Kaukaz. W Polsce w lasach liściastych na niżu i w niższych położeniach górskich. Acer pseudoplatanus L. - klon jawor (jawor) Drzewo do 35 m wys. Pędy nagie z zielonymi pączkami. Liście nakrzyżległe, dł. 10-20 cm, z 3-5 klapami. Brzegi klap karbowano-piłkowane. Liście od spodu sinawe. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. jednopienny), zielonkawo-żółte, zebrane w zwisające wiechy. Owoce - skrzydlaki, ustawione pod kątem ostrym. Kwitnie - V. WYSTĘPOWANIE: Europa środk. i płd., Azja Mniejsza, Kaukaz. W Polsce płn.-wsch. granica zasięgu. Na niżu w lasach liściastych, w górach może tworzyć lite drzewostany (jaworzyny). Acer saccharinum L. (A. dasycarpum Ehrh.) - klon srebrzysty Drzewo do 35 m wys. (w Polsce zwykle do 25). Pędy oliwkowozielone, nagie. Liście głęboko dzielne do dłoniasto siecznych, piłkowane, 8-15 cm dł.; z wierzchu jasnozielone od spodu srebrzysto-białe, nagie. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. zwykle dwupienny), zielonkawe. Owoce - skrzydlaki, zwykle tylko jeden dobrze wykształcony. Kwitnie - III-IV (przed rozwojem liści). WYSTĘPOWANIE: wsch. część Ameryki Płn. W Polsce pospolity gat. w zieleni miejskiej. Rodzaj: PLATANUS - PLATAN Platanus xhispanica Mill. ex Münchh. (P. xhybrida Brot., P. acerifolia (Aiton) Willd.) - platan klonolistny Drzewo do 35 m wys. Liście skrętoległe, do 25 cm dł., dłoniasto klapowane, Młode pokryte kutnerem, starsze nagie. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. jednopienny), zebrane w główkowate, zwisające kwiatostany. Owoce - orzeszki, zebrane w kuliste owocostany, zwisające po 1-3 na długich szypułkach. Kwitnie - V. WYSTĘPOWANIE: Najprawdopodobniej mieszaniec pochodzącego Ameryki Płn. P. occidentalis L. i europejskiego P. orientalis L. W Polsce wysadzany w zieleni miejskiej. Rodzaj: EUONYMUS - TRZMIELINA Euonymus europaea L. (Evonymus europaea L.) - trzmielina pospolita Krzew lub małe drzewo do około 10 m wys. Pędy nagie, utrzymujące przez kilka lat zieloną barwę, starsze z cienkimi listwami korka. Liście (3-8 cm dł.) ułożone nakrzyżlegle, eliptyczne; brzeg drobno karbowano-piłkowany. Kwiaty obupłciowe, żółto-zielone, zebrane po 3-7 w baldachogronach. Owoce: czterokomorowe torebki, barwy różowej. Nasiona białe z pomarańczową osnówką. Kwitnie - V. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Zachodnia. W Polsce pospolita na niżu i w niższych położeniach górskich, zwłaszcza na żyznych i wilgotnych glebach. Euonymus verrucosa Scop. (Evonymus verrucosa L.) - trzmielina brodawkowata Krzew do 2 m wys. Pędy cienkie, gęsto pokryte brodawkami. Liście nakrzyżległe (3-6 cm dł.); brzeg karbowano-piłkowany. Kwiaty obupłciowe, drobne, zielonkawe, zebrane w baldachogrona. Owoce - czterokomorowe, różowe lub żółto-czerwone torebki. Nasiona czarne, do połowy okryte pomarańczową osnówką. Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Wsch. i środk. Europa. W Polsce osiąga zach. granicę zasięgu. Rodzaj: RHAMNUS - SZAKŁAK Rhamnus cathartica L. - szakłak pospolity Krzew lub małe drzewo do 8 m wys. Młode pędy owłosione, starsze nagie, często zakończone cierniem. Liście nakrzyżległe, dł. 4-8 cm, eliptyczne z 3-5 parami łukowatych nerwów; brzeg karbowano-piłkowany. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gatunek dwupienny), zielonkawe, zebrane w po kilka. Owoce - czarne pestkowce. Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn., Azja zach. W Polsce pospolity na niżu, rzadszy w niższych położeniach górskich. Rodzaj: FRANGULA - KRUSZYNA Frangula alnus Mill. (Rhamnus frangula L.) - kruszyna pospolita Krzew lub małe drzewo do około 7 m wys. Młode pędy owłosione, starsze nagie. Liście skrętoległe (4-12 cm dł.), eliptyczne, całobrzegie, z 7-9 parami łukowatych nerwów. Kwiaty obupłciowe, zielonkawe, skupione w kątach liści po 2-10. Owoce -czarne pestkowce. Kwitnie - V-VI(IX). WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach., Afryka płn. W Polsce pospolity gat. w lasach na niżu. Pod częściow ą ochron ą. Rodzaj: DAPHNE - WAWRZYNEK Daphne mezereum L. - wawrzynek wilczełyko Niewielki krzew (do 1,5 m wys.) o sztywnych, wyprostowanych pędach. Liście łopatkowate, nagie od spodu szaro-zielone. Kwiaty obupłciowe, różowe (do 1,2 cm średnicy), ułożone wzdłuż zeszłorocznych pędów. Owoce - czerwone, kuliste pestkowce. Kwitnie - II-IV, zwykle przed rozwojem liści. Roślina truj ąca! WYSTĘPOWANIE: Europa do Azji (Kaukaz, Ałtaj). W całej Polsce gł. w lasach liściastych. Gatunek chroniony . Rodzaj: ELAEAGNUS - OLIWNIK Elaeagnus angustifolia L. - oliwnik w ąskolistny Krzew lub małe drzewo do 10 m wys. Pędy zwykle cierniste, Młode srebrzysto-biało owłosione. Krótkie pędy boczne jesienią opadają wraz z liściami. Liście lancetowate (4-8 cm dł.), od spodu pokryte kutnerem (młode obustronnie). Kwiaty obupłciowe lub poligamiczne, srebrzyste, zebrane po 1-3 w kątach liści. Owoce - elipsoidalne nibypestkowce, srebrzystobiałe. Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Azja. W Europie prawdopodobnie tylko zdziczały. W Polsce w zieleni miejskiej.

40

Rodzaj: HIPPOPHAË - ROKITNIK Hippophaë rhamnoides L. - rokitnik zwyczajny Krzew lub małe drzewo do ok. 10 m wys. Pędy cierniste. Liście równowąskie (dł. do 8 cm), całobrzegie, od spodu srebrzystobiałe. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gatunek dwupienny), żółtawe, wyrastają bezpośrednio na zeszłorocznych pędach. Owoce: pomarańczowe, kuliste nibypestkowce (6-8 mm średnicy). Kwitnie - III-IV. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja. W Polsce rośnie dziko na wybrzeżu Bałtyku. Często w zieleni miejskiej. Gatunek chroniony . Rodzaj: ILEX - OSTROKRZEW Ilex aquifolium L. - Ostrokrzew kolczasty Krzew lub niskie drzewo do około 20 m wysokości. Pędy nagie, przez wiele lat zielone. Liście pojedyncze, zimozielone, skórzaste, eliptyczne (7-10 cm długości), na brzegu ząbkowane. Ząbki zakończone kolczystymi wyrostkami. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gatunek dwupienny), białe, zebrane po 1-3 w kątach liści. Owoce - kuliste, czerwone pestkowce. Kwitnie w V-VI.

WYSTĘPOWANIE: zachodnia i południowa Europa, północna Afryka, Azja Mniejsza. W Polsce północno-zachodniej wysadzany jako gatunek ozdobny. (Podobnym gatunkiem jest Mahonia aquifolium (Pursh) Nutt. - mahonia pospolita, należąca do rodziny berberysowatych i posiadająca nieparzystopierzastozłożone liście). Rodzaj: STAPHYLEA - KŁOKOCZKA Staphylea pinnata L. - kłokoczka południowa Krzew do 5 m wys. Pędy gładkie. Liście nakrzyżległe, nieparzystopierzastozłożone. Listki jajowate, 5-7 szt., dł. 5-10 cm Brzegi listków piłkowane. Kwiaty obupłciowe, białe, zwisające w groniastych kwiatostanach. Owoce - torebki, około 3 cm dł. Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Europa środk. i płd. W Polsce występuje rzadko w części płd. Gatunek chroniony . Rodzaj: AESCULUS - KASZTANOWIEC Aesculus hippocastanum L. - kasztanowiec pospolity (k. zwyczajny, k. biały) Drzewo do 40 m (w Polsce do 25-30 m). Pędy grube, młode rdzawo owłosione. Pąki do 2,5 cm, lepkie. Liście dłoniastozłożone, 5-7 listkowe. Listki do 25 cm długości. Kwiaty obupłciowe, białawe w stożkowatych wiechach. Owoce -skórzaste, kolczaste torebki, zawierające 1-3 nasion. Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Bałkany. Jeden z pierwszych gat. introdukowanych w Polsce (XVII wiek). Powszechnie sadzone drzewo parkowe.

Xa KLUCZ DO OZNACZANIA P ĘDÓW DRZEW I KRZEWÓW Z RODZINY CORNACEAE 1. Liście od spodu sine, na pędach występują przetchlinki. .......................................................................................Cornus alba 1*. Liście od spodu jasnozielone, na pędach brak przetchlinek (lub bardzo nieliczne)................................................................. 2

2. Na spodniej stronie liści, w kątach nerwów kępki białych włosków ..........................................................Cornus mas 2*. Na spodniej stronie liści brak kępek białych włosków ..................................................................Cornus sanguinea

Xb KLUCZ DO OZNACZANIA P ĘDÓW DRZEW I KRZEWÓW Z RODZINY OLEACEAE

1. Liście pojedyncze......................................................................................................................................................................... 2 2. Liście lancetowate ............................................................................................................................Ligustrum vulgare 2*. Liście sercowate ................................................................................................................................. Syringa vulgaris

1*. Liście pierzastozłożone............................................................................................................................................................... 2 2. Pąki barwy czarnej; liczba listków zwykle od 9 do 13 ................................................................... Fraxinus excelsior 2*. Pąki barwy brązowej; liczba listków zwykle od 5 do 7.........................................................Fraxinus pennsylvanica

Xc KLUCZ DO OZNACZANIA P ĘDÓW DRZEW I KRZEWÓW Z RODZINY CAPRIFOLIACEAE

1. Liście pierzastozłożone................................................................................................................................................................ 2 2. Rdzeń w pędach barwy białej; kwiatostan w postaci baldachu ........................................................Sambucus nigra 2*. Rdzeń w pędach barwy brązowej; kwiatostan w postaci kulistego grona ...............................Sambucus racemosa

1*. Liście pojedyncze........................................................................................................................................................................ 2 2. Wszystkie liście klapowane .............................................................................................................. Viburnum opulus 2*. Liście nieklapowane ...................................................................................................................................................... 3

3. Liście skórzaste, 5-15 cm dł., z kutnerem od spodu..........................................................Viburnum lantana 3*. Liście nieskórzaste, dł. do 7 cm, bez kutneru ................................................................................................ 4

4. Brzeg liścia owłosiony ....................................................................................... Lonicera xylosteum 4*. Brzeg liścia nieowłosiony .................................................................................................................. 5

5. Nasada liści prosta lub płytko sercowata ................................................ Lonicera tatarica 5*. Nasada liści zaokrąglona lub klinowata.............................................................................. 6

6. Liście od spodu owłosione wzdłuż nerwów....................................Lonicera nigra 6*. Brak owłosienia wzdłuż nerwów........................................................................... 7

7. Pędy wijące się (pnącze); kwiaty dł. powyżej 3 cm .................................. ............................................................................... Lonicera periclymenum 7*. Pędy wyprostowane, kwiaty dł. znacznie poniżej 3 cm ........................... .................................................................................Symphoricarpos albus

41

OPISY GATUNKÓW

Rodzaj: CORNUS – DEREŃ Cornus alba L. - dereń biały Krzew do 3 m wys. Młode pędy najczęściej barwy czerwonej z sinym nalotem. Liście (4-10 cm dł.) z 4-6 parami nerwów bocznych; jajowate, długo zaostrzone na wierzchołku, nasada zaokrąglona. Wierzch liścia zielony, pod spodem siny. Kwiaty obupłciowe, żółtawo-białe, zebrane w podbaldachy, rosnące na wierzchołkach pędów. Owoce - niebieskawe pestkowce (0,7-0,8 cm średnicy). Kwitnie - VI i VII. WYSTĘPOWANIE: Europa wsch. i Azja. W Polsce wysadzany jako krzew ozdobny. Cornus mas L. - dereń jadalny (d. właściwy) Wysoki krzew lub małe drzewo do 10 m wys. Pędy zielone, od strony nasłonecznionej czerwonawe. Liście (4-10 cm dł.) z 3-5(6) parami nerwów bocznych, obustronnie zielone; w kątach nerwów po spodniej stronie występują kępki białych włosków. Kwiaty obupłciowe, żółte, drobne, zebrane w małe baldachy. Owoce (1,5-3 cm dł.) - podłużne pestkowce barwy ciemnoczerwonej, jadalne. Kwitnie - III-IV, przed rozwojem liści. WYSTĘPOWANIE: Europa płd.- wsch. i środk., Azja Mniejsza. W Polsce, w zieleni miejskiej. Cornus sanguinea L. - dereń świdwa Krzewy do 4 m wys. Pędy cienkie, zielone, od strony nasłonecznionej czerwonawe. Liście (4-10 cm dł.) z 3-5 parami nerwów bocznych; z wierzchu matowozielone, od spodu nieco jaśniejsze. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w omszone podbaldachy, rosnące na wierzchołku pędu. Owoce - czarne, kuliste pestkowce 0,8 cm średnicy. Kwitnie - VI. WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce gatunek pospolity na niżu oraz w niższych położeniach górskich jako podszyt. Rodzaj - FRAXINUS - JESION Fraxinus excelsior L. - jesion wyniosły Drzewo do 30-45 m wys. Pędy nagie, zielono-szare z czarnymi pączkami. Liście nieparzystopierzaste; listków 7-11(15), dł. 5-10 cm Listki wąsko jajowate. Kwiaty poligamiczne (może występować dwupienność), bez okwiatu, zebrane w wiechy. Owoce - pojedyncze skrzydlaki, dł. 2,5-5 cm Kwitnie - IV-V. WYSTĘPOWANIE: Europa - poza rejonami północnymi i południowymi, Azja Mniejsza. W Polsce na całym niżu, na glebach żyznych i wilgotnych (olsy i łęgi jesionowe). Fraxinus pennsylvanica Marshall - jesion pensylwa ński Drzewo do 20(25) m wys. Pędy - od nagich do owłosionych, zielono-szare z brązowo-szarymi pączkami. Liście nieparzystopierzaste; Listków 5-7(9), dł. 8-15 cm Listki jajowate do eliptycznych, w różnym stopniu owłosione. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. dwupienny). Owoce - pojedyncze skrzydlaki, dł. 3-5 cm Kwitnie - IV-V, wraz z rozwojem liści. WYSTĘPOWANIE: wschodnia część Ameryki Płn. W Polsce spotykany w zieleni miejskiej i sporadycznie w lasach (wysadzany błędnie jako F. excelsior) Rodzaj: SYRINGA - LILAK Syringa vulgaris L. - lilak pospolity Krzew lub małe drzewo do 7 m wys. Pędy nagie. Liście szerokojajowate (czasami z płytko sercowatą nasadą), nagie - dł. 4-12 cm Kwiaty obupłciowe, barwy niebiesko-fioletowej do białej, zebrane w wiechy, najczęściej wyrastające parami. Owoce - wydłużone, skórzaste torebki. Kwitnie - V. WYSTĘPOWANIE: płd. - wsch. Europa. W Polsce pospolity gat. ogrodowy. Rodzaj: LIGUSTRUM - LIGUSTR Ligustrum vulgare L. - ligustr pospolity Krzew do 5 m wys. (w Polsce zwykle 2-3 m). Liście częściowo zimozielone, nakrzyżległe, lancetowate, dł. 3-6 cm Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w gęste, stożkowate, szczytowe wiechy. Owoce - błyszczące pestkowce barwy czarnej. Kwitnie - VI-VII. WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn.-zach., Azja zach. W Polsce występuje na płd.; często spotykany w zieleni miejskiej, wysadzany w żywopłotach. Rodzaj: SAMBUCUS - BEZ Sambucus nigra L. - bez czarny Duży krzew lub małe drzewo do 10 m wys. Pędy szare, z białym, gąbczastym rdzeniem i dużymi przetchlinkami. Liście dł. 10-30 cm, nieparzystopierzaste. Listków 5-7(9), o kształcie jajowatym do eliptycznego. Kwiaty białe lub kremowe, zebrane w płaskie podbaldachy. Owoce - czarne, kuliste pestkowce (5-8 mm średnicy). Kwitnie - V-VI(VII). WYSTĘPOWANIE: Europa - poza rejonami północnymi, Azja Mniejsza. Pospolity w całej Polsce. Sambucus racemosa L. - bez koralowy Krzew do 4 m wys. Pędy jasnobrunatne, z brązowym, gąbczastym rdzeniem. Liście - 10-25 cm dł., nieparzystopierzaste. Listków 3-7, o kształcie wąsko jajowatym do eliptycznego. Kwiaty zielonkawe do żółtawych, zebrane w wiechy. Owoce - czerwone, kuliste pestkowce (4-5 mm średnicy). Kwitnie - IV-V, wraz z rozwojem liści. WYSTĘPOWANIE: Europa płd. i środk. W Polsce głównie na południu kraju, częsty w lasach liściastych na pogórzu i w górach. Rodzaj: VIBURNUM - KALINA Viburnum opulus L. - kalina koralowa

42

Krzew do 4(5) m wys. Pędy nagie, jasnoszare. Liście z 3-5 klapami, do 12 cm dł. Na ogonkach liści gruczołki. Kwiaty obupłciowe, zebrane w podbaldachy (na brzegach kwiatostanów duże kwiaty płonne), białe. Owoce - soczyste pestkowce barwy czerwonej. Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn.-zach., Azja zach. W Polsce pospolita w wilgotnych olsach i łegach. Viburnum lantana L.- kalina hordowina Krzew do 6 m wys. Pędy z kutnerem. Liście jajowate do eliptycznych, do 14 cm dł.; dojrzałe - z wierzchu nagie, od spodu pokryte kutnerem. Kwiaty obupłciowe, białawe, zebrane w podbaldachy na szczytach pędów. Owoce czarne, podłużne pestkowce. Kwitnie - V, wraz z rozwojem liści. WYSTĘPOWANIE: Europa płd. i środk., płn.-zach. Afryka, Azja Mniejsza. W Polsce były podawane stanowiska w Tatrach (niepewne). Rodzaj: SYMPHORICARPOS - ŚNIEGULICZKA Symphoricarpos albus (L.) S.F.Blake (S. racemosa Michx.) - śnieguliczka biała Krzew do 3 m wys. Pędy cienkie, wewnątrz pusty. Liście jajowate lub eliptyczne, niektóre klapowane, 2-8 cm dł. Kwiaty obupłciowe, różowo-białe, zebrane w kłosy na szczytach pędów. Owoce - pestkowce barwy białej do 1 cm średnicy. Kwitnie - VI-IX. WYSTĘPOWANIE: Ameryka Płn. W Polsce pospolity gatunek ozdobny. Rodzaj: LONICERA - SUCHODRZEW, WICIOKRZEW Lonicera nigra L. - suchodrzew czarny Krzew do 2 m wys. Liście eliptyczne lub wąskojajowate, nagie lub nieznacznie owłosione. Brzegi liści nie są orzęsione. Ogonki liściowe 2-5 mm dł. Kwiaty obupłciowe, bladoróżowe, zebrane po dwa w kątach liści, na wspólnej szypułce dł. 1,5-4 cm Owoce - granatowe lub prawie czarne jagody zrośnięte podstawami. Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Europa płd. i środk., w górach. W Polsce w Sudetach i Karpatach, często w miejscach wilgotnych. Lonicera peryclimenum L. - wiciokrzew pomorski Pnącze dorastające do 5 m wys. Pędy puste wewnątrz, gruczołowato owłosione. Liście eliptyczne lub jajowate, nakrzyżległe, niezrośnięte, 3-9 cm dł. Kwiaty obupłciowe, kremowe, często zaróżowione, dł. 4-5 cm, zebrane w główkowaty, szczytowy kwiatostan. Owoce - kuliste, wiśniowo-czerwone jagody. Kwitnie - VI-IX. WYSTĘPOWANIE: Europa zach., środk. i płd. W Polsce na Pomorzu zach. i Dolnym Śląsku w lasach liściastych. Gatunek chroniony . W Polsce spotyka się podobny, zdziczały gat. L. caprifolium L. - w. przewiercień, mający liście podkwiatostanowe zrośnięte parami. Gatunek ten pochodzi z płd. Europy. Lonicera tatarica L. - suchodrzew tatarski Krzew do 5 m wys. Pędy puste wewnątrz. Liście jajowate lub eliptyczne, u nasady zaokrąglone lub płytko sercowate, 4-8 cm dł. Kwiaty obupłciowe, od białych do czerwonych, zebrane po dwa w kątach liści, na wspólnej szypułce dł. 1-3 cm Owoce - czerwone lub żółte jagody, niezrośnięte. Kwitnie - V-VII. WYSTĘPOWANIE: Europa wsch. do środk. Azji. W Polsce czasami zdziczały. Lonicera xylosteum L. - suchodrzew pospolity Krzew do 3 m wys. Pędy puste wewnątrz, młode owłosione. Liście eliptyczne lub jajowate, 3-7 cm dł., obustronnie owłosione. Brzegi liści orzęsione. Ogonki liściowe 4-10 mm dł. Kwiaty obupłciowe, białe lub kremowe, zebrane po dwa w kątach liści, na wspólnej szypułce dł. 1-2 cm Owoce - ciemnoczerwone jagody zrośnięte podstawami, do 1 cm średnicy. Kwitnie - V-VI. WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja zach. W Polsce pospolity w lasach i zaroślach na niżu. Rodzaj: RHODODENDRON - RÓŻANECZNIK Rhododendron luteum Sweet (R. flavum G. Don, Azalea pontica L.) - różanecznik żółty (azalia pontyjska). Krzew do 3 m wys. Młode Pędy gruczołowato owłosione i lepkie. Liście sezonowe (do 12 cm dł.), szczeciniasto owłosione, lancetowato-łopatkowate lub wąskoeliptyczne; młode lepkie. Kwiaty obupłciowe zebrane (po 7-12) w gęste główki, złocisto-żółte, silnie pachnące. Owoce - wydłużone torebki, 2-3 cm dł. Kwitnie przed rozwojem liści - V. WYSTĘPOWANIE: Europa płd.-wsch., Azja Mniejsza, Kaukaz. W Polsce jedyne stanowisko w rezerwacie Wola Żarczycka, koło Leżajska (pochodzenie nie jest wyjaśnione). Gatunek chroniony.