c11-Di truyền học Người

8/6/2019 c11-Di truyn hc Ngi

1/18

278

Chng 11

Di truyn hc NgiI. Cc phng php nghin cu di truyn hc ngi1. Phng php phn tch ph h (Genealogy analysis)

Phng php phn tch ph hc s dng nghin cu s ditruyn cc tnh trng ngi thuc cng dng h, xc nh c tnh trnghoc bnh no l tri hay ln..., do mt hay nhiu gene qui nh, c tnhcht di truyn hay khng, di truyn c lp hay lin kt vi gii tnh..., khnng mc bnh ca cc th h tip theo. Trong mt s trng hp cn xcnh c ngi d hp t mang gene bnh. Phng php ny kt hp vi

cc xt nghim khc cho php c th rt ra nhng li khuyn v di truynchnh xc v hu ch cho cc gia nh v vic sinh con hoc kt hn.

Phng php ny c p dng khi bit c cc t tin trc tip vcon chu ca ngi bnh qua nhiu th h.

Mt sk hiu dnglp ph hNam bnh thng Nam bnh

N bnh thng N bnh

Gii tnh cha c xc nh Cp sinh i khc trng

Cp vchng Cp sinh i cng trng

Cht Th d h p mang gene bnhtrn nhim sc th thng

Th d hp mang gene bnh lin kt vi nhim sc th X

Th h I Hn nhn

II1 2 3 4 5

Cc conlit k ttri sang

phi theotrnh t

III 1 2 3


2/18

279

2. Phng php nghin cu tr sinh iC hai loi sinh i l sinh i cng trng (monozygotic twin-MZ)

v sinh i khc trng (dizygotic twin-DZ). Ngi ta da vo hng lotc im v s lng v cht lng phn bit tr sinh i cng hay khctrng: tr sinh i cng trng bt buc cng gii, tr sinh i khc trng cth cng hay khc gii; tr sinh cng trng c mt mng m chung, trsinh khc trng c mng m khc nhau; tr sinh cng trng khi ghp mth lun lun thnh cng; c s ging nhau tr sinh i cng trng v skhc nhau tr sinh i khc trng v nhiu tnh trng. Thng thng,chn nhng tnh trng di truyn r rt, t b bin i di nh hng cacc nhn t mi trng, thuc nhng tnh trng ny c nhm mu, sc tmt, da v tc, n p vn tay, chn. Trong phn ng cy ghp m l

phng php c th kt lun mt cch chnh xc nht.So snh cc cp sinh i v mt tnh trng hoc mt bnh no cho

php nh gi nh hng ca yu t di truyn v yu t mi trng ln shnh thnh tnh trng, pht hin cc bin d xy ra do yu t mi trng...

Mt bnh hoc mt tnh trng di truyn no c th biu hin chai thnh vin ca cp sinh i (c tng hp) hoc cng c khi ch biuhin mt trong hai thnh vin ca cp sinh i (khng tng hp).

cc cp sinh i cng trng nu tng hp cng ln th vai tr ca

yu t di truyn cng ln. Nu tng hp cng nh th vai tr ca yu t ditruyn cng km.

3. Phng php di truyn tbo hc ngi

y l phng php c dng ph bin hin nay pht hin vquan st nhim sc th, qua xc nh cc d dng nhim sc th, cc hintng lch bi, hin tng cu trc li nhim sc th dn n nhiu bnh ditruyn him ngho ngi.

Dng m gm nhiu t bo ang phn chia mnh nh m tu xng ,m bo thai, m tinh hon, khi u c tnh...lm tiu bn phn tch, nh

gi nhim sc th.K thut lai t bo soma v k thut hin bng nhim sc th ra i

cho php nghin cu cch ung th, hot ng ca gene trong qu trnhpht trin c th v gp phn tch cc vo vic lp bn di truyn ngi.

4. Phng php nghin cu qun thPhng php ny da vo phng trnh Hardy - Weinberg, nh gi

tn s cc kiu hnh tnh mt cc gene trong qun th lin quan ncc bnh di truyn. N cn cho php nh gi cc hu qu ca giao phicn huyt v theo di s di truyn ca cc qun th ngi v mt ngun


3/18

280

gc.

5. Cc kthut sinh hc phn t

Cc thnh tu to ln trong nhng nm gn y v lnh vc Di truynhc ngi, c bit l thnh tu gii m b gene ngi t c l nhsdng cc k thut sinh hc phn t nh tch chit, phn tch nh tnh vnh lng nucleic acid; cc phng php lai phn t: Southern blot,Northern blot, lai ti ch (in situ hybridization),... ; cc phng php xcnh trnh t nucleic acid; to dng (cloning); xy dng th vin b gene,th vin cDNA; phng php PCR (polymerase chain reaction); Sinh tin(Bioinfomatics),...

Ngoi cc phng php trn ngi ta cn s dng cc phng php

nghin cu m phng hc, phng php in v phn tch n p vn da,phng php iu tra dch t hc v phng php di truyn lm sng...trong nghin cu Di truyn hc ngi.

II. Cc phng php lp bn di truyn ngi1. Phn tch lin kt (Linkage analysis)

S trao i cho gia cc locus trn cng nhim sc th c th to rati t hp. Vic nh gi tn s ti t hp c th thc hin da vo quan sts di truyn cc allele trong cc gia nh. S xc nh cc phase lin kt(c ngha l nhim sc th m trn mi mt allele c nh v) l mt

phn quan trng ca phng php ny.Mc d c s tng quan gia centiMorgan v khong cch vt l

tht s gia cc locus, mi quan h ny b phc tp do cc sai khc v giitnh trong ti t hp, cc tn s ti t hp cao hn gn cc telomere v stn ti ca cc im nng ti t hp (recombination hot spots).

S sai khc v thng k ca 2 locus c thc tnh ton bng cchtnh t s ca hai hp l (likelihood): hp l ca lin kt tn s ti t hp cho chia cho hp l ca khng lin kt. Logarithm ca t s sai khc nyc k hiu l LOD (logarithm of odds). LOD>0,3: c lin kt; LOD


4/18

281

Karyotype ca cc bnh nhn mc bnh di truyn thnh thong cpht hin thy hin tng mt on mt vng c trng trn nhim sc th.iu ny cho thy rng locus gy bnh c th nm trong vng b mt.Chiu di on b mt c th bin i mt s bnh nhn mc cng mtbnh. Cc on mt ca nhiu bnh nhn c so snh xc nh vng bmt tt c cc bnh nhn, do thu hp li v tr ca gene bnh. Phngphp lp bn mt on c s dng xc nh v tr cc gene chutrch nhim i vi ung th vng mc (retinoplastoma), hi chng PraderWilli v Angelman v khi u Wilms. Khi u Wilms l mt khi u thn giai on u do t bin nhim sc th s 11 gy ra. Ch rng cc mton ny ch xy ra mt nhim sc th trong cp tng ng, to ra bnhnhn d hp ti vi on b mt. Nu on b mt ln c th quan

st d dng di knh hin vi v xy ra trn c hai nhim sc th ca cptng ng th thng gy cht.

2. 2. Phng php lai ti ch (In situ hybridization)

on DNA thu c t markera hnh hoc gene bnh m chng tamun bit v tr c to dng vi mu d (probe) bng k thut DNA tit hp. Mu d c nh du vi cht phng x nh tritium chng hn.Sau mu d c t vo mt mng lai cha nhim sc th k gia mDNA ca n bin tnh. Mu d phng x s bt cp b sung vi DNA bin tnh ca on nhim sc thc trng. Bi v mu d pht ra bc x

nn v tr ca n c thc xc nh mt cch chnh xc bng cch tmt phim nhy cm tia X ln trn mng lai (phng x t ghi(autoradiography)).

Phng php lai ti ch s dng cc mu d phng x thng din rachm v mc phn tch kh thp (2-5 Mb). K thut FISH (fluorescence insitu hybridization) s dng mu d hunh quang thay cho mu d phng xl nhanh hn v cho php phn tch vng ca mu d tt hn, thng l trong khong 1 Mb i vi nhim sc th k gia. Bng cch s dngnhim sc th k trung gian, cc nhim sc thk ny kt xon t hn cc

nhim sc th k gia, phn tch FISH c thc tng ln t 25-250 kb.2.3. Lai t bo soma

Cc t bo soma ca cc loi khc nhau khi sinh trng trong cngmi trng nui cy vi s c mt ca mt s tc nhn nh polyethyleneglycol hoc virus Sendai, thnh thong s dung hp vi nhau to thnh cct bo lai. Khi lai cc t bo chut v t bo ngi vi nhau s thu c cct bo lai cha 86 nhim sc th : 46 nhim sc th ngi v 40 nhim scth chut. Sau cc t bo lai c php sao chp. Cc t bo ny bt umt i mt s nhim sc th ngi khi chng tri qua qu trnh nguyn


5/18

282

phn. Cui cng cc t bo cn li b nhim sc thy ca chut vch mt hoc mt s nhim sc th ngi. Cc t bo ny c lpkaryotype xc nh nhim sc th no ca ngi cn li (nhim sc thca ngi v chut c thc phn bit vi nhau da vo kch thc vcc phng php hin bng). Sau cc t bo ny c nghin cu xc nh t bo no mang gene thch hp ang ni n. V d nu genelun lun c tm thy trong cc t bo cha nhim sc th s 1 ca nginhng cha bao gic pht hin trong cc t bo khng mang nhim scth s 1, chng ta c th kt lun rng gene ny phi c nh v trnnhim sc th s 1.

S c mt ca gene trong t bo lai c thc pht hin bng mts phng php. Nu gene m ho mt enzyme c sn xut ra bi t bo

th mt xt nghim enzyme c thc s dng. in di protein c sdng nhn ra mt sn phm protein ngi v phn bit n vi snphm protein tng ng ca chut. Tuy nhin cc phng php ny yucu mt sn phm protein bit phi c pht hin. Thng thng hn,hin nay cc nh nghin cu kim tra s lai ca cc dng t bo dung hpvi mt mu d nh du phng x mang DNA quan tm bng cch sdng phng php Southern blotting hoc k thut PCR.

2.4. Lp bn lai phng x (Radiation hybrid mapping)

Phng php ny bt u vi mt th lai t bo soma cha mtnhim sc thn ca ngi. Sau cc t bo ny c chiu vi tia Xhoc tia lm t gy si kp nhim sc th. Bc x ny git cht t bov vy chng phi c dung hp vi t bo ng vt gm nhm tn ti.Mt s t bo lai c to ra gi l cc th lai phng x (radiation hybrid)mang cc on nh nhim sc th ngi lai vi nhim sc th gmnhm. S c mt ca nhim sc th ngi c thc pht hin bng ssng lc i vi cc trnh tAlu. Cc trnh tAlu ny tm thy mi mton c kch thc vi kb trong nhim sc th ngi nhng khng tm thytrong nhim sc th ca gm nhm. Bi v bc x b gy nhim sc thngi nhng khong cch ngu nhin, cc locus c nh v gn vimt locus khc hn sc tm thy thng hn trn cng on nhim scth (c xu hng cng i vi nhau). K thut PCR c thc s dng xc nh th lai phng x mang cc t hp c trng ca cc locus ngi.Sau s dng phng php thng k nh gi mi mt c p locusthng c tm thy trn cng on nhim sc th nh th no. Kt quny cung cp snh gi khong cch tng i gia cc locus.

Ngoi cc phng php trn ngi ta cn dng cc phng php todng nh v (positional cloning), phn tch s bo tn ca cc loi lai


6/18

283

(analysis of cross-species conservation), phn tch trnh t DNA bng mytnh, sng lc cc t bin trong trnh t (screen for mutations in thesequence), kim tra s biu hin ca gene....

III. Nhim sc th Y v cht nhim sc gii tnh ca ngi1. Nhim sc thY ca ngi

Tri ngc vi nhim sc th X, nhimsc th Y hon ton nh v cha rt t gene.Phn ln chiu di ca nhim sc th Y khngxy ra ti t hp l cht d nhim sc. Cc onlp DNA ca n c xem xt t m.

Hnh 11.1Nhim sc thY ca ngi

Cc vng tng ng ca c p nhim sc

th XY c nh vmi u ca nhim scth Y. Cc vng ny kt c p v ti t hp vinhim sc th X trong ku ca gim phn I.Chng c gi l cc vng nhim sc ththng gi (pseudoautosomal region-PAR) biv bt k gene no nh v trong cc vng ny(cho n nay ch mi pht hin c 9 gene)u c di truyn hon ton ging nh genetrn nhim sc th thng. Nam c hai bn sao

ca cc gene ny: mt trong PAR ca Y vmt trong vng tng ng ca X.

Khong 95% chiu di ca Y nm giacc PAR to ra vng khng tip h p (non-recombining region-NRY). Gn 80 gene c tm thy y. Chng c x p thnh 2nhm chnh. Cc gene thuc nhm th nht (mho cc protein s dng cho tt c cc t bo (chai gii)) c bu hin nhiu m. Cc gene

gi nh ny (housekeeping gene) c th tngng trn X m trnh khi s bt hot X n.Cc gene thuc nhm th hai m ho cc protein hot ng chc nng ch trong tinhhon v khng c th tng ng trn X. Mtgene c vai tr quan trng trong nhm ny lSRY (sex-determing region Y). SRY nh vtrn cnh ngn nm bn ngoi PAR v gy racc kh nng bin i phi thnh nam gii.

Hnh 11.2S tip hp canhim sc th Xv Y


7/18

284

2. Cht nhim sc gii tnh ca ngi t lu ngi ta bit rng

n c hai nhim sc th X trong khi nam ch c mt nhim sc th X.Nh vy mi gene lin kt vi nhimsc th X c hai bn sao i vi nv mt bn sao i vi nam. Nu ttc cc gene trn nhim sc th X uhot ng th n hm lng cccc sn phm (nh enzym chnghn) do cc gene ny m ha phinhiu gp i nam. Trong thc thm lng cc sn phm trn ubng nhau c hai gii. C th giithch iu ny nh th no ?

Hnh 11.3Sbt hot ca nhim sc th X

Vo u th p nin 1960, Mary Lyon gi thuyt rng mt nhimsc th X trong mi t bo soma ca n b bt hot. Hin tng ny dnn kt quc gi l s b p v liu lng gene (Gene dosagecompensation) lm cho sn phm ca gene lin kt vi nhim sc th X canam v n ngang nhau. Gi thuyt Lyon cho rng s bt hot nhim sc thX xy ra sm trong giai on pht trin phi ging ci. mt s t bo,nhim sc th X b bt hot c ngun gc t b, trong khi nhng t bokhc nhim sc th X b bt hot c ngun gc t m. Qu trnh bt hotny l ngu nhin. Khi mt nhim sc th X b bt hot trong mt t bo,n s duy tr s bt hot ny tt c cc th h t bo con chu. Nh vys bt hot nhim sc th X l ngu nhin nhng li c cnh.

S bt hot nhim sc th X s dn n kt qu l tt c cth cibnh thng c hai qun th t bo phn bit: mt qun th c nhim scth X hot ng nhn c t b v mt qun th c nhim sc th X hotng nhn c t m. Vi hai qun th t bo ny, ging ci l dng

khm i vi nhim sc th X, ging c ch c mt bn sao ca nhim scth X l dng bn hp t (hemizygous) i vi nhim sc th X.

Gi thuyt Lyon a ra mt s bng chng, phn ln nhn c tcc nghin cu vng vt v ngi.

Cc nghin cu ca Di truyn hc trong thp k 1940 cho thyrng cc t bo gian k ca mo ci thng cha mt khi cht nhim scdy c bt mu thuc nhum trong nhn t bo. Cc khi ny cha baogitm thy ging c. Chng c gi l th Barr, do Murray Barr, mtnh Di truyn hc m t chng. Barr gii thch rng th Barr tng


8/18

285

ng vi mt nhim sc th X kt c cao. Trng thi kt c ny phn nhthc t l ADN ca n c ti bn chm hn ADN cc nhim sc th khctrong pha S.

Cc nghin cu ti p theo xc nh mARN c sao chp ch tmt nhim sc th X trong t bo ca con ci bnh thng. Qu trnh bthot xy ra khong hai tun sau khi th tinh. Qu trnh c khi u mt v tr n (single location) trn cnh di ca nhim sc th X (trungtm bt hot X) v sau tri di dc theo nhim sc th. S bt hot canhim sc th X l thng xuyn i vi tt c cc t bo soma con ci,nhng n phi trnn hot ha trong dng t bo mm ca c th ci, dovy mi t bo trng s nhn c mt bn sao ca nhim sc th X hotng.

Theo gi thuyt Lyon, s lng th Barr trong cc t bo soma llun lun bng s nhim sc th X tri 1. Cth ci bnh thng c mtth Barr trong t bo soma trong khi cc con c li khng c. Nam b hichng Klinefelter (XXY) c mt th Bar. Dng hi chng ny dn nmt cu hi: Nu nhim sc th X tha b bt hot th ti sao ngi mangnhim sc th X tha c kiu hnh khng bnh thng ? Cu tr li l sbt hot ca nhim sc th X l khng hon ton. Mt vi vng ca nhimsc th X bt hot vn hot ng tt c cc bn sao. Mt nghin cu miy cho thy 20% gene ca nhim sc th X bt hot c th vn hot ng.

Cc gene ny l tng ng vi cc gene trn nhim sc th Y v cc bnsao ca chng gp phn to nn s khng bnh thng ca kiu hnh.

Trung tm bt hot X cha gene cn thit cho s bt hot c tn lXIST (X-inactive specific transcript), gene ny c sao m thnh mARN15-17 kb nhng khng c dch m.

Mt im c bit khc ca nhim sc th X bt hot l s methylha, c kh nng l s methyl ha chu trch nhim duy tr s bt hot camt nhim sc th X c bit trong t bo.

IV. Sdi truyn cc gene tri ln trn nhim sc th thng vnhim sc th gii tnh1. Sdi truyn cc gene tri ln trn nhim sc ththng1.1. S di truyn cc gene tri trn nhim sc th thng

Bnh di truyn do cc gene tri trn nhim sc th thng c btgp vi tn s khong 1/200. Nu tnh ring l th mi bnh di truyn dogene tri trn nhim sc th thng l kh him trong qun th. Tuy nhin,cc bnh ph bin nht c tn s gene khong 0,001. Tnh trng hay bnhdi truyn do cc gene tri trn nhim sc th thng c mt s cc c


9/18

286

im quan trng. Th nht, c hai gii biu hin tnh trng vi t l gn nhnhau. B v m c vai tr ngang nhau trong vic truyn tnh trng cho conci. Th hai, khng c s ngt qung th h: kiu hnh bnh c truyn tng b sang b m, ri t b m cho con ci...Nu b m khng b bnh ths khng truyn bnh cho con ci. V vy kiu biu hin ny c gi lkiu di truyn phn b dc (vertical transmission pattern). Th ba, mc ds truyn tnh trng t b cho con trai khng c yu cu nh gi sdi truyn gene tri trn nhim sc th thng nhng s hin din ca ntrong mt ph h loi tr chc chn cc kiu di truyn khc (c bit l sdi truyn lin kt vi nhim sc th X). Cui cng, th d hp t mang genebnh truyn tnh trng ny cho gn mt na con ci ca h.

1.2. S di truyn cc gene ln trn nhim sc th thng

Ging nh bnh di truyn do cc gene tri trn nhim sc th thng,cc bnh di truyn do gene ln trn nhim sc th thng l kh him trongqun th. Ch khi trng thi ng hp th mi biu hin thnh kiu hnh.Cc th d hp l ph bin nhiu hn thng hp. S di truyn cc geneln trn nhim sc th thng c mt sc im quan trng. Th nht,kiu hnh bnh biu hin mt hoc nhiu anh ch em nhng khng phthin thy cc th h trc . Do vy kiu di truyn ny c gi l kiudi truyn phn b ngang (horiziontal transmission pattern). Th hai, gingnh trng hp di truyn do gene tri trn nhim sc th thng, nam v

nu c kh nng b mc bnh vi t l ngang nhau. Th ba, trung bnhkhong 1/4 con ci ca cp b m d hp s b mc bnh. Cui cng, tnhng huyt (consanguinity) thng hin din trong cc ph h lin quann bnh do gene ln trn nhim sc th thng nhiu hn so vi cc phh lin quan n cc kiu di truyn khc.

2. Sdi truyn cc gene tri ln trn nhim sc thgii tnh2.1. S di truyn gene ln lin kt vi nhim sc th X

Mt s cc tnh trng v bnh ni ting l do cc gene ln lin ktvi nhim sc th X gy ra. Cc kiu di truyn do gene ln lin kt vinhim sc th X chc chn l khc vi gene trn NST thng. Bi v nc di truyn hai bn sao nhim sc th X. n, tnh trng do gene lnlin kt vi nhim sc th X rt ging vi trng hp tnh trng do geneln trn nhim sc th thng quy nh. Tuy nhin, ch c mt nhim scth X l bt hot trong t bo, nh vy mt na s t bo ca n d hp ts biu hin allele bnh v na cn li s biu hin allele bnh thng.Trong lc nam c di truyn mt allele bnh ln lin kt vi nhimsc th X th s biu hin bnh v nhim sc th Y khng mang allele tngng.


10/18

287

Mt bnh do gene ln lin kt vi nhim sc th X vi tn sq th ttc nam c t bin s biu hin bnh. N phi cn hai bn sao ca allelet bin biu hin bnh do tn s biu hin s l q2 nh trng hpbnh do gene ln trn nhim sc th thng quy nh. Kt qu ny cho thyrng nam b tc ng mt cch thng xuyn v nhiu hn so vi nivi bnh do gene ln lin kt vi nhim sc th X.

Mt sc im phn bit tnh trng hoc bnh do ln lin kt vinhim sc th X vi tnh trng hoc bnh do gene ln trn nhim sc ththng:

- Cc gene lin kt vi nhim sc th X khng c truyn trc tipt b cho con trai.

- Gene lin kt vi nhim sc th X c thc truyn t b cho ttc con gi, nhng con gi ny khng c biu hin bnh nhng c manggene bnh. Cc con gi mang gene bnh ny s truyn li cho mt na scon trai ca h, cc con trai ny b bnh. Kiu di truyn ny gy ra s xuthin cc th h ngt qung (skipped generations).

Kiu ghp i ph bin i vi cc gene ln lin kt vi nhim scth gii tnh X l s kt hp ca m mang gene bnh vi b bnh thng.M s truyn gene bnh cho mt na s con trai v mt na s con gi.

Mt kiu ghp i ph bin khc l gia b b bnh vi m bnh

thng. Tt c con trai ca h bnh thng. Bi v tt c con gi phi nhnnhim sc th X ca b do chng s tr thnh th mang gene bnh dhp t. Nh vy khng c mt a con no biu hin bnh.

Kiu ghp i t ph bin hn l gia b b bnh vi m l th manggene bnh. Mt na s con gi ca h s trthnh th mang gene bnh dhp t, mt na sng hp t gene bnh v s biu hin bnh. Mt nas con trai bnh thng v mt na s con trai b bnh.

Thnh thong c trng hp n ch nhn mt bn sao n ca geneln gy bnh lin kt vi nhim sc th gii tnh m c th b bnh. Cc c

th n ny c gi l th d hp biu hin (manifesting heterozygotes).Bi v cc cth n ny thng duy tr t nht mt phn nh ca nhim scth X hot ng bnh thng v c khuynh hng biu hin bnh tng inh. V d, gn 5% n d hp ti vi bnh a chy mu A (hemophiliaA) c mc yu tng mu VIII thp c x p vo loi bnh achy mu nh.

t ph bin hn l n ch c mt nhim sc th X (hi chng Turner) biu hin cc bnh do gene ln lin kt vi nhim sc th X, nh bnha chy mu A. N cn c th b cc bnh do gene ln lin kt nhim sc


11/18

288

th X l kt qu ca s chuyn on hoc mt on nhim sc th X. Cctrng hp ny l him.

2. 2. S di truyn cc gene tri lin kt vi nhim sc th XS di truyn do gene tri lin kt vi nhim sc th gii tnh Xging nh s di truyn do gene tri trn nhim sc th thng. Mt c thch cn tha hng mt bn sao n ca gene tri lin kt vi nhim scth X l c th biu hin tnh trng hoc bnh. Bi v n c hai nhim scth X, m mi nhim sc th X u c th c kh nng mang gene bnhnn n b bnh gn gp i so vi nam (tr trng hp ri lan gy cht nam). B b bnh khng th truyn tnh trng ny cho con trai. Tt c congi u di truyn gene bnh ny v thu b bnh. B b bnh thng l dhp t v vy s c 50% chi truyn allele bnh cho con gi v con trai.

2.3. S di truyn lin kt vi nhim sc th Y

S tnh trng hoc bnh bit do gene trn nhim sc th Y qui nhl rt t, ch gp nam gii v c truyn trc tip t b cho con traimang tnh cht dng h ni. Tt c cc con trai u b bnh (di truynthng) v con gi khng mang bnh. Cc bnh lin kt vi nhim sc th Ynh tt nhiu lng mc vnh tai, dy sng lng bn tay, tt dnh ngn s2 v 3...

V. Di truyn y hc

1. Cc bnh di truyn do ri lon chuyn ho v cc bnh nhim sc th1.1. Cc bnh di truyn do ri lon chuyn ho

1.1.1. Phenylketonuria (PKU)

PKU l mt d tt bm sinh, c di truyn do gene ln Mendel.PKU c Phelling pht hin ln u tin vo vo nm 1934.

Tr ssinh b bnh ny l do t bin gene, gan khng c kh nngtng hp phenylalanine hydroxylase nn dn n tnh trng khng ch kmhm s chuyn ho phenylalanine thnh tyrozine m cn gy ra ng

phenylalanine trong mu, lm tng s phn gii phenyalanine thnh axit phenylpyruvic, cng b tch t trong mu. C phenylalanine v phenylpyruvic khi ln no nhiu s u c t bo thn kinh. Bn thnnc tiu thi ra cng c phenylalanine.

Nu t bin gene ln xy ra mt khu khc lm km hm hotng ca enzyme tyrozinase, l enzyme xc tc phn ng chuyn hotyrozine thnh melanine dn ti bch tng.

Nhiu nc ngy nay t ra th tc chn on cho mi tr ssinh, pht hin sm dng ng hp PKU cho n khu phn king c


12/18

289

bit ngho phenylalanine (cho sa nga) hoc khu phn n khng cphenylalanine (rau, mt ong, b,...)

1.1.2. AlcaptonuriaBateson,1902 v Garrod, 1907 chng minh rng bnh ny do mtgene ln, thng xy ra cc gia nh c ngi cng dng mu ly nhau.Biu hin ca bnh ny rt d nhn bit: nc tiu ca bnh nhn c muen do trong nc tiu cha mt lng ln axit homogenetizic. ngibnh thng, axit homogenetizic sc enzyme oxydase phn gii thnhaxit axetoaxetic. Khi thiu enzyme oxydase th axit homogenetizic khngc phn gii v thi ra theo nc tiu, b oxy ho trong khng kh tothnh mt hp cht c mu en. Khi cn b tt bm sinh ny cha gy huqu nghim trng nhng khi ng tui b vim khp nng, sn tch lunhiu sc t.1.2. Cc bnh nhim sc th

Nh s pht trin ca cc phng php nghin cu di truyn hcngi, c bit l phng php di truyn t bo lm r cch pht sinhnhiu loi bnh nhim sc th, do s phn ly khng bnh thng ca nhimsc th trong qu trnh phn bo hoc do d dng, sai hnh nhim sc th tcc ri lon trong cu trc, hnh thi.

1.2.1. Hi chng Down

Hi chng ny c Langdom Down pht hin ln u tin vo nm1866. Tn s bt gp khong 1/700 tr ssinh v l bnh nhim sc th btgp cao nht. Thng th b nhim sc th ca bnh nhn c 47 chic, thamt nhim sc th 21. Trong mt s trng hp hi chng ny cn l ktqu ca chuyn on gia nhim sc th 21 vi nhim sc th ca nhm Dhoc nhm G. Biu hin bnh l l ngu n bm sinh, gim tr lc, nhiu dtt cc cquan ni tng, khng c kh nng sinh dc, vc dng b, ln,c rt, u b, chm dt, mt trn, khe mt xch, mi dy, li dy c xuth th ra thng xuyn...S liu v hi chng Down tr em Vit Nam

c trnh by trong chng 3.1.2.2. Hi chng Klinefelter

H. F.Klinefelter m t hi chng ny ln u tin vo nm 1942.Tn s bt gp l khong 1/1000 b trai sinh ra. Kiu nhn ca bnh nhnl 47, XXY. Nguyn nhn c th l do th thai t mt t bo trng XX vitinh trng Y hoc t mt trng X vi tinh trng XY. Bnh nhn l namkhng bnh thng v tuyn sinh dc, c mt s nt ging n , c v nhn, c bit l cc tnh trng gii tnh th cp, tr tu km pht trin, khngc con, kh ngi cao, chn tay di (Hnh 11.4).


13/18

290

1.2.3. Hi chng Turner

Hi chng ny c H.H.Turner pht hin ln u tin vo nm

1938. Tn s bt g p khong 1/3000 tr em gi s sinh. Kiu nhn cabnh nhn l 45, X. Nguyn nhn l do mt t bo trng hoc mt tinhtrng khng c nhim sc th gii tnh, hoc do mt i mt nhim sc thgii tnh trong nguyn phn nhng ln phn ct u tin sau khi hnhthnh hp t XX hoc XY. Bnh nhn c tm vc b, thng b cc d hnhnh khng c bung trng, thiu cc tnh trng gii tnh th c p do khng c con v nhiu d dng b ngoi khc (Hnh 11.5).

Hnh 11.4 Hi chng Klinefelter

Hnh 11.5 Hi chng Turner


14/18

291

Cn ni thm l,Vit Nam, c cc s liu nghin cu c cngb v cc bt thng nhim sc th trong cc th bnh Leukemia cp, mt

dng bnh tng bch cu, hoi huyt (Phm Quang Vinh, 2003).2. Csdi truyn ung thC mt s bng chng r rng cho thy rng ung th l mt bnh do

s bin i ca gene gy ra. Cc t bo khi u c s lng nhim sc thbin i v cc nhim sc th thng c s sp xp li. Mt vi chuynon l c trng vi cc dng ung th nht nh. Phn ln cc tc nhnt bin l cc tc nhn gy ung th. T bm (predisposition) vi cc dngung th c tm thy l di truyn mt s gia nh. C ba loi genelin quan n ung th c pht hin l gene ung th (oncogene), gene

c ch khi u (tumor suppressor gene) v gene sa cha DNA (DNA repairgene).

Phn ln gene ung th c ngun gc t protooncogene.Protooncogene l cc gene m ho cc sn phm kim sot s sinh trngv bit ho ca t bo. Protooncogene c hot ho to thnh gene ungth do t bin hoc biu hin qu mc. Ln u tin chng c pht hintrong cc retrovirus gy ung th, nhng cng c thc pht hin trongcc khi u khng c virus bng s chuyn nhim vo trong cc t bo 3T3ca chut. Gene ung thcc retrovirus l v-onc v khi trong cc khi u

l c-onc. Thnh thong gene ung thc khuych i trong cc t bokhi u. Phn ln cc gene ung th hot ng nh allele tri lm tng chcnng t bin dn n loi b kh nng iu ho ca s kim sot chu trnht bo. Ngc li vi gene c ch khi u, gene ung th khng biu hin cct bin dng mm (germline mutations) m cc t bin ny gy nn cchi chng ung th di truyn (inherited cancer syndromes). Trong khi t bin soma gy ra ung thn pht (sporadic cancer).

Mt s khi u do chuyn on c hiu lm tng s phin m cagene ung th c m tc im. Hin tng ny c tm thy u lympho ca Burkitt (Burkitts lymphoma).Hoc s dung hp ca haiprotooncogene c th to thnh mt gene mi l vi cc c tnh ung th c quan st bnh bch cu dng tu mn tnh (chronic myeloidleukemia).

Gene c ch khi u cn n c hai bn sao trnn bt hot trc khicc khi u c th pht trin. Cc t bin ny l t bin ln. Thngthng s bt hot xy ra l do t bin im mt allele v mt mt allelekhc. S bt hot ca gene c ch khi u xy ra cc t bo soma trongqu trnh pht trin ca khi u. Gene c ch khi u c nghin cu knht l gene p53. Trong hn 40% cc khi u ca ngi, gene ny bt


15/18

292

bin. p53 ng vai tr iu ho chu trnh t bo v qu trnh cht theochng trnh ca t bo (apoptosis)

Mt s ung th him gp v mt phn nh ung th ph bin tphp li trong mt s gia nh. Cc gia nh ny c gi l c t bm ditruyn (hereditary predisposition) vi ung th. T bm di truyn ny c thtr thnh mt dng c trng ca ung th v d nh ung th v hoc mtloi ung th khc.

T bm di truyn c th tng ln thng qua cc t bin dng mmca gene c ch khi u. Tt c cc t bo soma ca mt c th mang mtallele t bin v c nguy chnh thnh khi u tng cao do s bt hot camt allele n bnh thng. V d ngi gm c gene vng mc(retinoblastoma -Rb) nm trn nhim sc th 13 v gene t bm di truynung th v v ung th bung trng (BRCA1) nm trn nhim sc th 17.Allele bnh thng b bt hot trong khi u. Cc gene ung th gia nhthng bt bin soma trong cc trng hp khng thng xuyn (khngdi truyn) ca cng loi ung th.

Ung th di truyn cho thy kiu di truyn do gene tri trn nhim scth thng bi v ngi bnh truyn t bm di truyn cho mt na s conci ca h. Tuy nhin cc t bin gene c ch khi u l t bin ln. Nc gii thch bng thc t l nu mt c th ch c mt bn sao hot ngchc nng ca gene c ch khi u trong mi t bo th n rt thch hp chovic mt t bin th hai s gy bt hot bn sao hot ng chc nng bnhthng ny trong mi t bo. Sau cc t bo t bin kp ny c thpht trin thnh mt khi u.

Cc gene sa cha DNA cng kt hp vi ung th di truyn. V dbnh da sng ho sc t (xeroderma pigmentosum) do mt t bin ln trnnhim sc th thng. Ngi bnh rt nhy cm vi nh sng mt tri biv h thiu endonuclease xc tc cho vic sa cha DNA. Cc allele tbin ca mt s gene khc c th dn n t bm ung th rut kt (coloncancer). Hai trong s cc t bin ny cng lin quan n s sa cha cc

DNA khng hp i (DNA mismatches). Cc t bo khi u sa cha DNAtn thng t hiu qu hn cc t bo bnh thng v to ra cc t binvi tn s cao v mt s cc t bin s tr thnh cc gene c ch khi uhoc protooncogene. y l kiu hnh ca gene tng cng t bin(mutator phenotype).

VI. Tvn di truyn y hc (Medical genetic counseling)T vn di truyn y hc hay cn gi l li khuyn di truyn, l s trao

i kin, gii thch v nguyn nhn, cch v mt bnh tt di truyn no v cho li khuyn v kh nng mc bnh i con ca cc cp v


16/18

293

chng m bn thn h hoc mt s ngi trong dng h mc phi bnh y.Li khuyn di truyn nhm mc ch gip cc cp v chng n xin likhuyn di truyn t quyt nh c nn sinh con hay khng v nu sinh thphi nh th no trnh cho ra i cc a tr tt nguyn gim gnhnng cho gia nh v x hi, cng nh cung cp cho h cc phng php,bin php phng, iu tr v hn ch cc hu qu cho bn thn v chocon ci.

c c li khuyn di truyn chnh xc, nh t vn di truyn yhc phi tm hiu tin s gia nh, theo di ph h, xc nh ng l bnhdi truyn v y l t bin tri hay ln v di truyn theo qui lut no, thmkhm cho ngi b bnh v trong mt s trng hp phi thm khm choc nhng ngi c lin quan trong gia nh, lm cc xt nghim chn on.

Cc i tng cn xin li khuyn di truyn l cc cp vchng ccon ci b bnh di truyn; cc nam n thanh nin trc khi xy dng gianh khi m mt trong hai gia nh hoc c hai gia nh c ngi mcbnh di truyn; nhng ngi b v sinh, sy thai lin tc,...; cc cp vchng mun sinh con theo mun; c hai vchng hoc ch vhay chnglm vic trong iu kin c hi; bit vhoc chng mang gene bnh;cc cp v chng ln tui, c bit l ngi v v nhng ngi ktduyn cng dng h...

Trc y li khuyn di truyn hon ton da vo s hiu bit v quilut di truyn, tnh xc sut xy ra cho tng trng hp c th, phn tchph h xc nh bnh di truyn theo qui lut no...Ngy nay k thutchn on trc sinh c thc hin vi nhng phng php phn tchng tin cy ngay khi cth cn giai on phi thai trong cth m nhphng php chc d dch i phn tch di truyn hc t bo v ho sinh,quan st gin tip bo thai nhsiu m, quan st trc tip bo thai bng soiphi thai, ly cc mu sinh phm t phi thai (mu, tua nhau thai...) xtnghim, phng php nh lng AFP (alpha feto protein) trong mu m.Chn on trc sinh cho php nh gi tnh trng ca b nhim sc th,

ca b gene, tnh trng hot ng ca cc enzyme trong bo thai gip tvn di truyn y hc c cskhoa hc chc chn cho li khuyn chnhxc.

Cu hi v Bi tp

1. Mt cp vchng c mt a con b bnh u xnang. y l mtbnh him gp, c quy nh bi mt t bin lndi truyn theo nh lutMendel. Cp v chng ny dnh sinh thm con. Hy tnh xc sut

a cob tip theo: (a) Mang gene bnh; (b) Khng b bnh.


17/18

294

2. ngi, tnh trng tc qun tri so vi tnh trng tc thng, dogene nm trn nhim sc th thng quy nh; cn bnh m mu do geneln nm trn nhim sc th gii tnh X gy nn. B v m c tc qun, mtbnh thng sinh ra mt con trai tc qun, m mu. Hy xc nh kiu geneca b m.

3. B mu c nhm mu A, sinh con trai c nhm mu A, con gic nhm mu O. Hy tm kiu gene chc c ca nhng ngi trong gianh trn.

4. Kt qu thng k trn mt s lng ln cc a tr sinh ra t nhiucp vchng, trong cc ngi chng u b bnh xn men rng cn ccngi v c men rng bnh thng cho thy: 50% b bnh xn men rngu l gi : 50% c men rng bnh thng ton l trai. Hy xc nh tnhcht di truyn ca bnh xn men rng v vit s lai t P n F1. Cho bittnh trng men rng do mt gene quy nh.

5. Chng bnh thng, ly vb bnh mu kh ng. Con ca h cb bnh mu kh ng khng?

6. "Bnh m mu v bnh mu kh ng l bnh ca nam gii".Quan nim nh vy c ng khng? Hy gii thch ti sao.

7. Trnh by cc phng php nghin cu di truyn ngi.

8. Trnh by cc phng php lp bn di truyn ngi.

9. Nu c im di truyn ca cc gene tri-ln trn nhim sc ththng v nhim sc th gii tnh.

10. Trnh by mt s bnh di truyn do ri lon chuyn ho v ccbnh nhim sc th.

Ti liu Tham khoTing VitTrn Quc Dung. 2003.Bi ging Di truyn hc ngi. Trng i hc S

phm Hu, Hu.Phan C Nhn, Nguyn Minh Cng, ng Hu Lanh. 1999. Di truyn hcngi. Trong: Di truyn hc (Phan C Nhn , ch bin). T p II. Trang:161-248. NXB Gio Dc.

Ting AnhDoris Bachtrog, Brian Chalesworth. 2001. Towards a complete sequence ofthe human Y chromosome. Genome Biol 2 (5): reviews 1016.1- reviews1016.5. Published online 2001 April 26.


18/18

295

Jorde, Carey, Bamshad, White. 2000. Medical Genetics. Printed in theUnited States of America.

Winter P. C., Hickey G.I., Fletcher H. L. 1998. Genetics. Printed byBiddles Ltd, Guilford, UK.

http://users.rcn.com/jkiball.ma.ultranet/BiologyPages/S/SexChromosomes.html

http://cas.bellarmine.edu/tietjen/HumanBiology/bill_developmental_abnormalities.htm

Documents

c11-Di truyền học Người