CBCG :: Centralna banka Crne Gore - GODIŠNJI ......(Evropska banka za obnovu i razvoj) EURIBOR Euro Interbank Offered Rate (Eurska međubankarska stopa) EUROBOND Emisija obveznica

Podgorica, 2015. godine

GODIŠNJI MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJCENTRALNE BANKE CRNE GORE

2014. GODINA

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefon: +382 20 665 331 Fax: +382 20 665 336

WEB ADRESA: http://www.cbcg.me

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Milojica Dakić, guverner Dr Velibor Milošević, viceguverner Dr Nikola Fabris, viceguverner Asim Telaćević Dr Milivoje Radović Dr Milorad Jovović Dr Srđa Božović

GRAFIČKA PRIPREMA: Andrijana Vujović Nikola Nikolić

LEKTURA: Bojana Šupeljak

ŠTAMPA: AP PRINT d.o.o. Podgorica

TIRAŽ: 100 primjeraka

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz izvještaja obavezno

navedu izvor

ADFD Abu Dabi Fond za razvojARIMA Autoregressive Integrated Moving Average (Autoregresioni integrisani model sa pokretnim prosjecima) BDP Bruto domaći proizvodBiH Bosna i HercegovinaCHF Švajcarski franakCIS Zajednica Nezavisnih Država CRBC China Road and Bridge CorporationCPI Consumer Price Index (Indeks potrošačkih cijena)CBCG Centralna banka Crne GoreCDS Credit default swap (Osiguranje od kreditnog rizika)CEFTA Central European Free Trade Agreement (Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine)DB Doing Business (Izvještaj lakoće poslovanja Svjetske banke)ECB Evropska centralna bankaEIB European Investment Bank (Evropska investiciona banka)EFTA European Free Trade Association (Evropska asocijacija za slobodnu trgovinuEMSA Evropska agencija za pomorsku sigurnostEMU Ekonomska i monetarna unijaEONIA European OverNight Index Average (Ponderisana prosečna kamatna stopa po kojoj su realizovane prekonoćne pozajmice u valuti između relevantnih banaka u Euro Zoni) EU Evropska unijaEU LRIT Centar podataka Evropske Unije za identifikaciju i praćenje brodova na velikim daljinamaEurostat Statistički zavod Evropske unije EBRD European Bank for Reconstruction and Development (Evropska banka za obnovu i razvoj)EURIBOR Euro Interbank Offered Rate (Eurska međubankarska stopa)EUROBOND Emisija obveznica na međunarodnom tržištuEUROFIMA European Company for the Financing of Railroad Rolling Stock (Evropska kompanija za finansiranje željezničkih vagona)FED Federalne rezerveFZU Fond zajedničkog ulaganjaGBP Britanska funtaHE HidroelektranaHOV Hartija od vrijednostiIBRD International bank for Recontruction and Development (Međunarodna banka za obnovu i razvoj)IDA International Development Association (Međunarodna asocijacija za razvoj) IMF International Monetary Fund (Međunarodni monetarni fond)ISDCG Indikativni strategijski dokument Crne Gore 2014-2020

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

IPA Instrument for Pre-Accession Assistance (Instrument pretpristupne pomoći)IPARD-like Instrument for Pre-Accession Assistance for Rural Development (Program podrške poljoprivrednom razvoju)JPY Japanski jenKAP Kombinat aluminijuma PodgoricaKFW Kreditanstalt für Wiederaufbau (Njemačka razvojna banka)LIBOR London interbank offered rate (Londonska međubankarska stopa)MIDAS Program grant podrške za institucionalni razvoj i jačanje poljoprivrede.MMF Međunarodni monetarni fondMONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreMONEX 20, MONEX PIF Indeksi MontenegroberzeMFI Mikrokreditna finansijska institucijaMSCI „Morgan Stanley Capital Index“ – svjetski berzanski indeks koji predstavlja 1500 „svjetskih“ akcija i često se koristi kao svjetski parametar „globalnih“ fondova. Ovaj indeks uključuje akcije svih razvijenih tržišta iz svijeta i hartije od vrijednosti iz 24 zemlje, ali ne obuhvata akcije tržišta u razvoju.MSP Mala i srednja preduzećaNikkei 225 Indeks tokijske berzeNVO Nevladina organizacijaNPR Nacionalni plan razvojaOPEC Organization of the Petroleum Exporting Countries (Organizacija zemalja izvoznica nafte)PDV Porez na dodatu vrijednost PIO Penzijsko i invalidsko osiguranjePPEKS Prosječno ponderisana efektivna kamatna stopaPPNKS Prosječno ponderisana nominalna kamatna stopaROA Return of Assets (Povraćaj na aktivu)ROE Return of Equity (Povraćaj na kapital)SAD Sjedinjene Američke DržaveSDI Strane direktne investicijeSMTK Standarna međunarodna trgovinska klasifikacijaSWOT Strenghts, Weaknesses, Opportunities, Threats (Prednosti, slabosti, šanse, opasnosti)TE TermoelektranaUSD Američki dolarUN Ujedinjene nacijeUN DESA United Nations Department of Economic and Social Affairs (Odjeljenje Ujedinjenih nacija za ekonomske i socijalne poslove)UNWTO UN World tourism organization (Svjetska turistička organizacija Ujedinjenih nacija)UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development (Konferencija Ujedinjenih nacija za trgovinu i razvoj)WEO „Izgledi globalne ekonomije“- izvještaji Međunarodnog monetarnog fondaZZZ Zavod za zapošljavanje

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2014. 9

1. REALNI SEKTOR 13

1.1. Bruto domaći proizvod 151.2. Djelatnosti 291.3. Cijene 391.4. Tržište rada 46

2. MONETARNA KRETANJA 51

2.1. Banke 542.2. Kamatne stope banaka 702.3. Mikrokreditne finansijske institucije 73

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 77

3.1. Tržište novca 793.2. Tržište kapitala 81

4. FISKALNI SEKTOR 89

4.1. Javne finansije Crne Gore 924.2. Budžet Crne Gore 944.3. Lokalna samouprava 984.4. Državni fondovi 100

5. JAVNI DUG 105

5.1. Državni dug 1085.2. Dug lokalne samouprave 1125.3. Izdate garancije 1125.4. Otplata duga 1135.5. Projekcija i održivost državnog duga 114

6. EKSTERNI SEKTOR 117

6.1. Tekući račun platnog bilansa 1206.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 129

7. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 133

7.1. Razvijene zemlje 1377.2. Zemlje u usponu 1417.3. Zemlje okruženja 1427.4. Kamatne stope centralnih banaka 1447.5. Kretanje deviznih kurseva 146

8. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 147

9. PRILOZI 155

SADRŽAJ

* Podatak Monstata za 2013. godinu, a za 2014. godinu procjena Ministarstva finansija** Podaci za I-XII 2013. i I-XII 2014. god.*** Tekući prihodi i izdaci budžeta, državnih fondova i lokalnih samouprava.**** Shodno novom Zakonu o budžetu i fiskalnoj odgovornosti, koji je donijet u 2014., struktura javnog duga je promijenjena. Javni dug je definisan kao dug centralnog nivoa države (državni dug) i lokalnog nivoa (dug lokalne samouprave). Dug lokalnih samouprava isključen je iz strukture unutrašnjeg državnog duga, dok sa druge strane, u unutrašnji dug je dodat iznos koji se odnosi na dug pravnim licima i privrednim društvima.

Pregled makroekonomskih pokazatelja

2013. 2014. %

REALNI SEKTORBDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)* 3.327,1 3.393,2

Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) 10,6 -11,4

Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) 9,7 17,9

Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) 31,5 -4,6

ZaposlenostBroj zaposlenih (decembar) 167.173 171.158

Broj nezaposlenih (decembar) 34.514 34.687

Stopa inflacije (u odnosu na decembar prethodne godine)Potrošačke cijene u odnosu na kraj godine 0,3 -0,3

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa (prosjek za period I - XII mjeseca) 479 477 -0,4

MONETARNI SEKTOR (u milionima eura)M11Ukupni depoziti 2.097,7 2.308,1 10,0

Depoziti privrede 554,6 640,7 15,5

Depoziti države 86,2 103,9 20,5

Centralna vlada 50,1 60,2 20,1

Institucije i agencije centralne Vlade 4,3 6,1 43,8

Fondovi i opštine 31,9 37,6 18,0

Depoziti finansijskih institucija 83,4 53,0 -36,4

Depoziti stanovništva 1237,5 1331,8 7,6

Depoziti - ostalo 136,0 178,7 31,5

Ukupni krediti 2.414,0 2.367,2 -1,9

Krediti privredi 950,5 917,9 -3,4

Krediti državi 152,7 111,4 -27,0

Centralna vlada 105,5 71,4 -32,3

Institucije i agencije centralne Vlade 3,1 3,5 12,0

Fondovi i opštine 44,1 36,5 -17,1

Krediti bankama i finansijskim institucijama 360,0 381,1 5,9

Krediti stanovništvu 881,3 893,8 1,4

Krediti - ostalo 69,5 62,9 -9,4

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALAPromet na berzi (u milionima eura)**Montenegro berza 30,8 108,2 251,5

Berzanski indexi MONEX20 9.850,18 11.356,11 15,3

MONEX PIF 3.412,24 3.037,38 -11,0

Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednja 3,44% 3,16%

Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 1,83% 0,37%

FISKALNI SEKTOR (u milionima eura)**Tekući prihodi*** 1.441,9 1.560,5 8,2

Izdaci*** 1.587,9 1.606,7 1,2

Suficit/deficit -160,5 -46,1 -71,3

Eksterni državni dug (u milionima eura) 1.433,0 1.561,7

Unutrašnji državni dug (u milionima eura)**** 500,7 381,2

Dug lokalne samouprave (u milionima eura)**** 128,8

EKSTERNI SEKTOR**Saldo tekućeg računa (u milionima EUR) -486,6 -525,8

Trgovinski bilans -1.328,6 -1.376,4

Bilans usluga 653,2 690,3

%pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 63,4 61,8

Saldo tekućeg računa u % od BDP 14,6 15,5

9

Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2014. Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2014

Prethodna, 2014. godina, bila je izazovna godina za crnogorsku privredu. Neizvjesnost i negativni uticaji proizašli su kako iz domaćeg, tako i iz međunarodnog okruženja. Usporavanje rasta re-zultat je smanjenja industrijske proizvodnje, skromnijih stopa rasta u trgovini i turizmu, kao i negativnih eksternih šokova. Ipak, evidentan je povećan obim aktivnosti u šumarstvu, a sektor saobraćaja u većini segmenata bilježi rast aktivnosti. Inflacija u Crnoj Gori u 2014. godini je imala negativan predznak, i uglavnom je bila rezultat smanjene agregatne tražnje i pada cijena goriva. Nastavljena su pozitivna kretanja u oblasti stranih direktnih investicija, gdje je zabilježen rast u neto iznosu od 9,3%. Bankarski sistem je stabilan i visoko likvidan, ali i dalje opterećen visokim učešćem nekvalitetnih kredita.

U 2014. godini zabilježen je pad ukupne industrijske proizvodnje od 11,4%, najviše zbog pada proi-zvodnje u sektoru snabdijevanje električnom energijom, gasom i parom od 19,6%. Pad proizvodnje je zabilježen i u sektoru prerađivačka industrija od 6,7%, dok je rast proizvodnje ostvaren u sekto-ru vađenje ruda i kamena od 14,4%.

Turizam je u 2014. godini zabilježio skromnije stope rasta, najvećim dijelom zbog smanjenja do-lazaka turista iz okruženja, uslovljeno vremenskim nepogodama, koje su pogodile region. Trend rasta dolazaka i noćenja turista je nastavljen, ali nešto umjerenijim rastom u odnosu na prethodnu godinu. Prema podacima Monstata, Crnu Goru je tokom 2014. godine posjetilo milion i po turista, što je za 1,7% više nego u 2013. godini, pri čemu se broj dolazaka stranih turista povećao za 2%, dok je broj dolazaka domaćih turista smanjen za 0,3%. Ostvareno je 9,6 miliona noćenja, što je za 1,5% više u poređenju sa prethodnom godinom. Povećan je broj noćenja stranih turista za 2,2%, dok su domaći turisti ostvarili pad noćenja od 4,1%, u odnosu na isti period prethodne godine.

Rast je registrovan i u drumskom, željezničkom i vazdušnom saobraćaju, a zabilježen je pad uku-pnog prometa u lukama. Šumarstvo je ostvarilo rast proizvodnje od 17,9%. Prema podacima Mon-stata, građevinarstvo je ostvarilo rast mjereno vrijednošću izvršenih građevinskih radova od 2%, a zabilježilo pad mjereno efektivnim časovima rada od 4,6%, u odnosu na 2013. godinu.

Bankarski sektor je bio stabilan u 2014. godini. Svi propisani indikatori sigurnosti sektora su bili iznad zakonom propisanog minimuma. Snažan rast likvidnih sredstava, kontinuirani rast depo-zita, kao i dokapitalizacija jednog broja banaka su dodatno doprinijeli stabilnosti bankarskog si-stema. Banke su 2014. godinu završile sa ostvarenim pozitivnim finansijskim rezultatom. Iako je u drugoj polovini 2014. godine zabilježena pozitivna tendencija u kretanju nekvalitete aktive i kredita, i dalje visok nivo nekvalitetnih kredita i ostalih potraživanja predstavlja ključni problem bankarskog sistema u Crnoj Gori. Međutim, očekuje se, da će se sa intenziviranjem privrednog ci-klusa i kroz postupak dobrovoljnog finansijskog restrukturiranja smanjiti nivo loših kredita.

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2014.

10

Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2014 Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2014.

Na kraju 2014. godine, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa banaka na ukupno odo-brene kredite je iznosila 9,22%, što predstavlja godišnji pad od 0,14 p.p. Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na novoodobrene kredite iznosila je 9,02%, što predstavlja godišnji pad od 0,40 p.p. Uprkos zabilježenom padu kamatnih stopa u bankarskom sektoru, one su i dalje na vi-sokom nivou i dodatno usporavaju oporavak privrede. Prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa na ukupne depozite iznosila je 1,83% na kraju 2014. godine i bila je za 0,71 p.p. niža u odnosu na kraj 2013. godine.

Deficit budžeta Crne Gore u 2014. godini je iznosio 102,6 miliona eura ili 3% BDP-a. Njegovo sma-njenje rezultat je, najvećim dijelom, poboljšane naplate budžetskih prihoda i ostalih mjera fiskalne konsolidacije.

Prema podacima Ministarstva finansija, državni dug Crne Gore, na kraju 2014. godine, iznosio je 1,9 milijardi eura ili 57,3% procijenjenog BDP-a za 2014. godinu. U odnosu na kraj 2013. godine veći je za 9,2 miliona eura ili 0,5%. Uključujući iznos državnih depozita od 49,5 miliona eura, uku-pan državni dug, na kraju 2014. godine, iznosi 1.893,4 miliona eura ili 55,8% procijenjenog BDP-a. Neto javni dug, koji uključuje dug lokalane samouprave i depozite Ministarstva finansija, iznosio je 2.022,2 mil € ili 59,6% BDP-a.

Garancije Crne Gore iznose 314,3 miliona eura. Uključivanjem garancija, državni dug Crne Gore prelazi nivo od 60% BDP-a, što jasno sugeriše da se mora nastaviti sa opreznom fiskalnom poli-tikom u narednom periodu. Takođe, potrebno je podsticati postojeće i sprovoditi nove mjere fi-skalne konsolidacije, kao i neophodne strukturne reforme u javnom sektoru, kako bi se obezbjedila fiskalna stabilnost.

U 2014. godini deficit tekućeg računa platnog bilansa je povećan za 6,9% u poređenju sa prethod-nom godinom, a iznosio je 15,3% BDP-a. U robnoj razmjeni sa inostranstvom evidentan je i dalje visok nivo uvozne zavisnosti. Učešće uvoza robe u BDP-u u 2014. godini je iznosilo 51,1%, što je re-zultiralo visokim spoljnotrgovinskim deficitom od 40,4% BDP-a. Rast spoljnotrgovinskog deficita za 3,2% rezultat je povećanja uvoza roba, uz istovremeno smanjenje izvoza. U 2014. godini vrijed-nost robnog izvoza je smanjena za 8,4% i njegovo učešće u BDP-u iznosilo je 10,7%. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim računima tekućeg računa iznosila je 62%, što je za 1,4 p.p. manje nego u 2013. godini.

U 2014. godini ostvaren je rast priliva SDI. Neto priliv stranih direktnih investicija iznosio je 353,9 miliona eura, što je za 9,3% više u poređenju sa prethodnom godinom. Ukupan priliv po osnovu stranih direktnih investicija iznosio je 498,1 milion eura, od čega se najveći dio odnosio na inter-kompanijski dug (46,2%) i na ulaganja u nekretnine (36,3%).

Broj zaposlenih u 2014. godini, u prosjeku, iznosio je 173.595, i bio je viši za 1,2% u odnosu na pro-sječan broj zaposlenih u prethodnoj godini, dok je broj zaposlenih u decembru 2014. godine izno-sio 171.158, i bio je viši za 2,4% u odnosu na broj zaposlenih u decembru 2013. godine. Rast broja zaposlenih u 2014. godini zabilježen je u deset od ukupno devetnaest sektora, pri čemu je najveći rast zabilježen u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti (57,0%), a najmanji u sek-toru obrazovanje (0,9%). Najveći pad broja zaposlenih od 7,1% zabilježen je u sektoru prerađivačka industrija, a najmanji od 0,9% u sektoru informisanje i komunikacije.

Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kraju 2014. godine, bilo je 34.687 nezaposlenih lica, što je za 0,5% više nego u istom mjesecu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u 2014.

11

Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2014. Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2014

godini, u prosjeku je iznosio 33.284, ili 3,4% više nego u istom periodu prethodne godine. Stopa nezaposlenosti je, prema podacima Zavoda za zapošljavanje, u decembru 2014. godine iznosila 14,95%, što je za 0,07 p. p. više od stope iz decembra 2013. godine.

Prema podacima Monstata, prosječna zarada u Crnoj Gori, u 2014. godini, iznosila je 723 eura i bila je niža za 0,4% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i dopri-nosa je iznosila 477 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila je niža za 0,4%.

U 2015. godini očekuje se rast ekonomske aktivnosti, a projektovana stopa rasta BDP-a iznosi oko 3,5%. Takođe, signali koji dolaze iz međunarodnog okruženja, naročito EU, ukazuju na blago pozi-tivne trendove koji bi se mogli preliti na crnogorsku privredu. Međutim, spor oporavak i povećanje političkih rizika, koji su i dalje evidentni kod jednog broja spoljnotrgovinskih partnera Crne Gore mogli bi negativno uticati na projekcije.

REALNI SEKTOR 01

15

Realni sektor

1.1. Bruto domaći proizvod

Prema podacima Monstata, rast BDP-a u 2013. godini je iznosio 3,3%, dok su za 2014. godinu procjene o realnoj stopi niže s obzirom na kretanje nekih od indikatora datih u tabeli br. 1.1. Na to ukazuju i objavljeni podaci Monstata o realnom kretanju BDP-a na kvartalnom1 nivou u 2014. godini, pri čemu je u prvom kvartalu ostvareni rast od 1,5%, drugom 0,3%, trećem kvartalu 1,4% i četvrtom rast od 2,6%, dok je godišnji rast prema preliminarnim podacima iznosio 1,5%.2

Tabela 1.1

Poređenje kretanja osnovnih indikatora u 2013. i 2014. godini – izabrani sektori

Sektori/Indikatori Indeksi 2013 . god. Indeksi 2014. god.

Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo

- Prodaja i otkup proizvoda poljoprivrede, šumarstva i ribarstva 106,0 103,1

- Šumarstvo 109,7 117,9

Vađenje ruda i kamena 98,6 114,4

Prerađivačka industrija 95,0 93,3

Snabdijevanje električnom energijom 138,7 80,4

Građevinarstvo

- Vrijednost izvršenih građevinskih radova 109,7 102,0

- Izvršeni efektivni časovi rada 131,5 95,4

Trgovina

- Promet u trgovini na malo u tekućim cijenama 111,3 102,5

- Promet u trgovini na malo u stalnim cijenama 109,5 103,8

Saobraćaj i skladištenje

- Drumski putnički 108,6 110,8

- Drumski robni2 171,9 -

- Željeznički putnički 118,1 121,7

- Željeznički robni 153,6 86,1

- Vazdušni – prevoz putnika na aerodromima 114,1 103,4

- Vazdušni robni 100,3 112,2

Usluge pružanja smještaja i ishrane

- Dolasci turista 103,6 101,7

- Noćenja turista 102,8 101,5

Izvor: Monstat

1 Podaci su preliminarni sve do septembra 2015. godine kada će se objaviti konačni godišnji podatak BDP-a za 2014. godi-nu. Stope po kvartalima se odnose na isti period (kvartale) prethodne godine.

2 Zbog promjene metodologije za drumski robni saobraćaj došlo je do prekida serije u podacima. Detaljnije objašnjenje u saopštenju Monstata br. 153 od 29. maja 2014. godine – Prevoz robe u drumskom saobraćaju.

16

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2014

Ekonomska slika u Crnoj Gori je u 2014. godini, prema raspoloživim pokazateljima, slabija u odnosu na prethodnu godinu iz više razloga. Zabilježen je pad određenih indikatora poput pada ukupne indu-strijske proizvodnje od 11,4%, skromnijih stopa rasta u trgovini i turizmu u odnosu na stope iz 2013. godine, a tu su i posljedice vremenskih nepogoda koje su zahvatile zemlje regiona u prvoj polovini 2014. godine. Blag i spor oporavak ekonomije Eurozone, političke nestabilnosti oko Ukrajine, kriza i sankcije prema Rusiji su dodatno uticale na ukupna ekonomska kretanja u Crnoj Gori. Trgovinska i investiciona zavisnost sa pomenutim zemljama su, između ostalog, uticale na revidiranje ranijih stopa realnog rasta ukupne ekonomije Crne Gore za 2014. godinu.

Prema posljednjim projekcijama MMF-a, realni rast BDP-a za Crnu Goru u 2014. godini bi trebalo da iznosi 1,1%, a u 2015. godini 4,7%. Niska stopa za 2014. godinu od 1,4% objavljena je u posljednjem izvještaju Evropske komisije, ali je ocijenjeno da bi rast u 2015. godini mogao iznositi 3,3%. Svjetska banka je značajno korigovala rast BDP-a za 2014. godinu sa ranijih 3,2% na 1,5%, dok je stopa za 2015. godinu 3,4%.

Procjene navedenih međunarodnih institucija o rastu BDP-a Crne Gore u 2014. godini, a koje su već objavljene, kreću se u rasponu od 1,1% do 2,3%, dok se za 2015. godinu predviđa rast od u rasponu od 2,3% do 4,7%.

Tabela 1.2

Prognozirane stope rasta BDP-a Crne Gore u 2014. i 2015. godini (u %)

Institucija EBRD IMF UN DESA Vienna Institute European Commission

2014. 1,3 1,1 2,3 1,3 1,4

2015. 3,0 4,7 2,7 2,3 3,3

Izvor: internet stranice pojedinih institucija

Ekonomija Crne Gore bi u narednom periodu trebalo da bude generisana valorizacijom raspoloživih potencijala, kao i realizacijom velikih razvojnih projekata, prije svega u infrastrukturi, energetici, tu-rizmu i poljoprivredi. Jedan od najvažnijih je projekat izgradnje autoputa Bar – Boljare, kako po svojoj vrijednosti, tako i po značaju i uticaju na ukupan ekonomski rast. Uz to realizacija projekata poput tu-rističkog kompleksa u Kumboru, na Luštici, početak izgradnje hotelsko-turističkog kompleksa „Plavi horizonti“, izgradnja malih HE i sl. će uticati na ostvarivanje prognoziranih stopa rasta3 za naredni period (3,5% realni rast BDP-a u 2015. godini, odnosno 3,8% u 2016. godini).

Boks 1.1 – Globalna ekonomija i kretanje BDP-a u svijetu

Globalna ekonomija je tokom 2014. godine rasla skromno i neujednačeno. Posljedice globalne finan-sijske krize uz nove izazove, geopolitičke sukobe, posebno sukobe u Ukrajini uticale su na dinamiku ekonomskih kretanja. Iako postoji niz neizvjesnosti očekuje se da će rast globalne ekonomije u 2015. godini iznositi 3,1% (ranija prognoza bila je 3,2%), dok će u 2016. godini taj rast iznositi 3,3% što je ohrabrujuće u odnosu na procijenjenih 2,6% za 2014. godinu (grafik br. 1).

3 Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore – Program ekonomskih reformi za Crnu Goru 2015 – 2017, januar 2015. godine.

17

Realni sektor

U tabeli br. 1 prikazane su prognoze rasta prema UN-u i to globalni rast (svijet ukupno) i rast u izabranim regijama, odnosno zemljama.

Tabela 1

Bruto domaći proizvod (godišnja promjena) – realna stopa

2014. 2015. 2016.

Svijet 2,6 3,1 3,3

Razvijene ekonomije 1,6 2,1 2,3

SAD 2,3 2,8 3,1

Japan 0,4 1,2 1,1

EU 1,3 1,7 2,0

Eurozona 0,8 1,3 1,7

Ekonomije u tranziciji 0,8 1,1 2,1

Jugoistočna Evropa 0,7 2,7 3,0

CIS i Gruzija 0,8 1,1 2,1

Rusija 0,5 0,2 1,2

Ekonomije u razvoju 4,3 4,8 5,1

Afrika 3,5 4,6 4,9

Istočna i južna Azija 2,9 6,0 6,0

Kina 7,3 7,0 6,8

Indija 5,4 5,9 6,3

Zapadna Azija 2,9 3,7 4,3

Latinska Amerika i Karibi 1,3 2,4 3,1

Izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects 2015.

Iako određeni ekonomski pokazatelji ukazuju na mogućnost postepenog oporavka globalne ekonom-ije, oporavak je značajno usporeniji od ranijih predviđanja. Među razvijenim ekonomijama svijeta, ekonomija SAD-a je držala nivo rasta iznad 2% za 2014. godinu, a za 2015. godinu i 2016. godinu predviđa se rast od 2,8% i 3,1% respektivno. Ekonomska situacija je neizvjesna u Evropi, posebno u zemljama Eurozone, koja se suočava sa slabim ulaganjima i niskom inflacijom, odnosno pojavom de-

Rast svjetskog bruto proizvoda u %

Grafik 1

Izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects 2015.

18


flacije. Procjena je da će se skroman rast ekonomije Eurozone od 0,8% iz 2014. godine povećati na 1,3% u 2015, odnosno 1,7% u 2016. godini. Istovremeno, u zemljama u razvoju koje su i tokom proteklih go-dina bile pokretači globalnog rasta, očekuje se rast iznad globalnog prosjeka i to 4,8% za 2015. godinu, odnosno 5,1% za 2016. godinu. Ekonomije zemalja u tranziciji će, prema prognozama, bilježiti skroman rast od 1,1% u 2015. godini, pri čemu se značajno usporavanje rasta bilježi u Rusiji sa 0,5% u 2014. godini na 0,2% u 2015. godini.

Prema prognozama MMF-a očekuje se rast globalne ekonomije od 3,5% u 2015. godini, odnosno 3,8% u 2016. godini, pri čemu bi rast razvijenih ekonomija u 2015. godini iznosio 2,4%, a rast ekonomija u nastajanju i ekonomija u razvoju bi trebalo da iznosi 4,3%. Pretpostavka je da bi niže cijene nafte mogle podstaći globalni rast veći od prognoziranog. Međutim, ostaje činjenica da postoje mnogi rizici koji mogu usporiti rast globalne ekonomije, poput stagnacije u Eurozoni i Japanu, slabijeg investiranja, tržišne volatilnosti, kao i geopolitičke nestabilnosti.

S obzirom na okruženje i neočekivani tok i kontinuitet krize iz 2009. godine, crnogorska ekonomija je uspjela zadržati pozitivan trend iz 2013. godine, ali sa korekcijom naniže prvobitne stope rasta BDP-a za 2014. godinu. Iako bi realni rast BDP-a za 2014. godinu, prema preliminarnim podacima Monstata, mogao iznositi 1,5%, uz ostvarenje planiranih projekata, prosječna stopa realnog rasta BDP-a u nared-nom trogodišnjem periodu bi iznosila oko 3,8%.

Boks 1.2 – Poslovni ambijent u Crnoj Gori

Crna Gora ima značajnu ulogu u sprovođenju reformi unapređenja poslovnog ambijenta u regionu. Rezultati koje je postigla u toj oblasti omogućile su joj napredak na listi lakoće poslovanja (Doing busi-ness 2015). Popravila je svoju poziciju za šest mjesta, pa je trenutno na 36. mjestu od ukupno 189 ze-malja koje su uključene u izvještaj. Od zemalja regiona bolju poziciju ima Makedonija (30. na listi), dok su Slovenija (51) Hrvatska (65), Albanija (68), Kosovo (75), Srbija (91) i Bosna i Hercegovina (107) lošije rangirane od Crne Gore.

Tabela 1

Rangiranje Crne Gore prema osnovnim indikatorima poslovanja

DB 2015. godina DB 2014. godina Promjena u poziciji

Započinjanje biznisa 56 48 -8

Izdavanje građevinskih dozvola 138 165 +27

Dobijanje priključka za električnu energiju 63 59 -4

Registrovanje imovine 87 87 Nema promjene

Dobijanje kredita 4 3 -1

Zaštita investitora 43 43 Nema promjene

Plaćanje poreza 98 97 -1

Prekogranična trgovina 52 51 -1

Izvršenje ugovora 136 136 Nema promjene

Rješavanje nelikvidnosti 33 31 -2

Izvor: Doing Business in 2015 – The World Bank Group

19

Realni sektor

U izvještaju je istaknuto uspješno sprovođenje reformi u oblasti izdavanja građevinskih dozvola. U ovoj oblasti ostvaren je pomak – za dvadeset sedam mjesta, što je rezultat niza reformi preduzetih u cilju smanjenja naknade za pružanje komunalnih usluga i eliminacije naknade za dobijanje urbanističko-tehničkih uslova iz nadležnih opština.

Neznatan pad u poziciji zabilježen je u indikatorima: započinjanje biznisa (pad za 8 pozicija), dobija-nje priključka za električnu energiju (-4), rješavanje nelikvidnosti (-2), dobijanje kredita, plaćanje poreza i prekogranična trgovina (-1).

Nalazi Doing Business 2015 izvještaja ističu napredak u reformi poslovanja, ali i dalje ima prostora za unapređenje poslovnog ambijenta.

Prema procjenama EBRD-a iz januara 2015. go-dine, BDP Crne Gore u 2015. godini bi trebalo da ima rast od 3%, što je više za 0,5 p.p. u odnosu na procjene iz septembra 2014. godine. Prema EBRD-u, u januaru 2015. godine, u odnosu na procjene iz septembra 2014. godine, smanjena je stopa BDP-a za Srbiju i Bugarsku, a za Crnu Goru i Makedoniju je prognoza povećana, dok je na istom nivou ostala prognoza za Albaniju, Bosnu i Hercegovinu i Rumuniju. Prema pro-cjenama UN/DESA rast BDP-a u 2015. godini za Crnu Goru je za 0,3 p.p. niži (grafik br. 1.1) pre-ma prognozi datoj u World Economic Situation and Prospects 2015. u odnosu na prognozu datu u prethodnom izdanju ove publikacije.

Modelska projekcija zasniva se na sezonski pri-lagođenom modelu autoregresivnih integrisa-nih procesa pokretnih prosjeka, poznatih kao ARIMA procesi. Za predviđanje kvartalnog BDP-a za 2015. godinu, model koristi istorijske kvartalne podatke od 2001. do 2014. godine4.

Prema modelskoj projekciji u 2015. godini, rast BDP-a će iznositi 3,25%. Na grafiku 1.2 dat je modelski pregled kretanja realnog BDP-a.

S obzirom na značaj sektora industrije, građevinarstva i turizma u crnogorskoj privredi5 na bazi ARIMA modela urađena je projekcija rasta proizvodnje u ova tri sektora u 2015. godini. Za potrebe projekcija koristile su se raspoložive serije mjesečnih indeksa industrijske proizvodnje, broja noće-

4 Vrijednost kvartalnog BDP-a dobijena je korišćenjem tri važne vremenske serije za ocjenu kretanja BDP-a, a to su: po-daci industrijske proizvodnje, turizma i građevinarstva. Naime, praćenjem kretanja ovih djelatnosti i njihovog učešća u ukupnom BDP-u, izvršena je interpolacija BDP-a.

5 Proizvodnja u sektoru industrije, građevinarstva i turizma čini 22% ukupnog BDP-a 2013. godine. Takođe, očekivane investicije u narednom periodu mogu dodatno pojačati značaj ovih djelatnosti.

Projekcije EBRD-a i UN/ DESA o kretanju BDP-a za zemlje jugoistočne Evrope u

2015. godini – stope rasta u %

Grafik 1.1

Izvor: EBRD i UN/ DESA

20


nja u sektoru turizma, kao i vrijednost kvartalne proizvodnje u sektoru građevinarstva. Modelom je uvažena promjena klasifikacije djelatnosti iz 2010. godine, kao i sezonski karakter turizma i građevinarstva. Odabir modela vršen je na bazi kvaliteta dijagnostike.

Prema modelskoj procjeni za 2015. godinu, sto-pa rasta u sektoru industrije kretaće se u rasponu od 9,2% do 13,7%, u građevinarstvu do 4,6% dok će sektor turizma bilježiti godišnji rast od 3,1% do 5,2%. Ukupan doprinos ova tri sektora rastu BDP-a u 2015. godini, kretaće se u rasponu od 1,3% do 2%.

Radi testiranja modelske projekcije BDP-a urađe-na je i procjena BDP-a po potrošnoj metodi. Pola-zne pretpostavke za obračun po potrošnoj meto-di obuhvataju sledeće:

• rast potrošnje domaćinstava od 1,9% do 2%, usljed određenog novog zapošljavanja, uslovljenog jačanjem investicione aktivnosti, i potencijalnog rasta zarada, te rasta kreditne aktivnosti ba-naka koja se očekuje ulaskom novih banaka i eventulanog smanjenja kamatnih stopa na kredi-te usljed većih tržišnih pritisaka;

• rast državne potrošnje od 1,3% do 1,7%, kao posljedica izdataka za finansiranje prve dionice autoputa, koja će se realizovati kroz kapitalni budžet;

• rast investicija u osnovna sredstva od 12,8%, kao rezultat stranih direktnih investicija za iz-gradnju autoputa Smokovac-Mateševo, u oblasti turizma (Portonovi, Luštica i Mamula) i ener-getike (izgradnja podvodnog kable između Italije i Crne Gore);

• promjene u zalihama će biti na nivou prošlogodišnjih; • izvoz roba i usluga će postepeno rasti po stopi od oko 3%, kao posljedica stabilizacije i rasta

industrijske proizvodnje i turističke potrošnje;• uvoz će imati rast od 3,5% do 4%, usljed potreba investitora za uvozom opreme, građevinskog

materijala i radne snage, naročito za potrebe izgradnje autoputa, te supstitucije uvoza hrane domaćom proizvodnjom.

Po potrošnoj metodi, u 2015. godini BDP će ostvariti stopu rasta od 3,3% do 3,6%, što ukazuje da je vrijednost modelske projekcije rasta BDP-a bliža donjoj granici raspona BDP-a po potrošnoj metodi.

Boks 1.3 - Nekonvencionalne mjere monetarne politike ECB-a

Nekonvencionalne mjere monetarne politike se obično primjenjuju kada dotadašnja monetarna poli-tika nije proizvela željena dejstva (visinu inflacije), ali i u slučajevima kada nema prostora za oslanjanje na konvencionalne instrumente monetarne politike (recimo, kada je kamatna stopa blizu nule, što je poznato kao situacija zero lower bound). Eurozona je u protekloj godini bilježila nisku inflaciju. Uz to, u septembru 2014. godine, ECB je snizila referentnu kamatnu stopu na 0,15%, kamatnu stopu na bankar-

Kretanje realnog BDP-a (u milionima) u 2015. godini-modelska procjena

Grafik 1.2

Izvor: CBCG, 2015.

21

Realni sektor

ske pozajmice na 0,40% dok je kamatna stopa na bankarske depozite snižena na -0,1%. Time se proglasilo dostizanje nivoa zero lower bound i otvorio prostor za primjenu nekon-vencionalnih mjera monetarne politike.

Jedna od nekonvencionalnih mjera mon-etarne politike se sastoji u štampanju novca radi kupovine državnih obveznica (u teoriji poznata kao quantitative easing, tj. program kvantitativnog labavljenja), a sve sa ciljem povećanja zabrinjavajuće niske inflacije i pod-sticanja privrednog rasta. Efekti ovih mjera mogu povećati tražnju i pospiješiti inflaciju kroz nekoliko mehanizama. Prvo, privrednici formiraju svoja očekivanja o inflaciji (naviše) shodno odluci centralne banke. Očekivanja utiču na njihovo ponašanje, buduću potrošnju/investicije, stoga i inflaciju. Drugo, štampanjem novca centralna banka direk-tno povećava likvidnost tržišta što pozitivno utiče na dalju trgovinu HOV (usljed smanjenja likvidne premije potrebne za konverziju nelikvidnih u likvidna sredstva). Treće, prodajom HOV-a emitenti mi-jenjaju strukturu svojih finansijskih sredstava povećavajući likvidna sredstava, koje se mogu koristiti za kupovinu akcija. Naime, kupovinom državnih obveznica, njihova tržišna cijena raste iznad nominalne vrijednosti, što demotiviše potencijalne investitore (prinos obveznica su kamate i njena nominalna vrijednost isplaćena po dospjeću). Zato investitori mogu da se opredijele za kupovinu akcija. Kupovi-nom akcija, raste njihova cijena, a samim tim i bogatstvo njenih vlasnika (privrednika i domaćinstava). Akumulacija bogatstva podstiče potrošnju i inflaciju. Četvrto, povećanjem bogatstva povećavaju se i kreditne sposobnosti klijenata. S druge strane, prodaja HOV povećava depozite koje njeni vlasnici drže na bankovnom računu. Povećanje bankarskih depozita, može uticati na povećanje kreditnih plasmana, koji mogu pozitivno uticati na visinu inflacije.

Mjere kvantitativnog labavljenja su prvi put primijenjene u Japanu početkom devedesetih godina prošlog vijeka, nakon buma cijena nekretnina i deflacije. Banka Japana je kupovala državne HOV od banaka sa ciljem povećanja njihovih rezervi, koje bi se mogle plasirati u kredite. Američke Federalne rezerve su u periodu od novembra 2008. godine do oktobra 2014. godine kupovinom obveznica „up-umpale“ 4,5 triliona dolara u ekonomiju SAD-a, što je povećalo zaposlenost i ekonomski rast. Banka Engleske je u periodu od marta do novembra 2009. godine kupovinom obveznica od nebankarskog privatnog sektora u ukupnoj vrijednosti od 200 milijardi funti pomogla rastu britanske ekonomije na nivo između 1,5%-2%. Evropska centralna banka (ECB) je u januaru 2015. godine donijela odluku o primjeni ovog programa radi oživljavanja potrošnje i podizanje nivoa inflacije na ekonomski poželjnih 2%. ECB planira da do septembra 2016. godine unese 1,1 trilion eura u ekonomiju Eurozone mjesečnom kupovinom obveznica u ukupnoj vrijednosti 60 milijardi eura. Time se, kroz pomenute mehanizme, namjerava podstaknuti ekonomski rast Eurozone.

U nastavku teksta slijedi SWOT analiza koja treba da ukaže na prednosti i slabosti ekonomije Crne Gore, kao i na šanse i na opasnosti.

Nivo godišnje inflacije Eurozone u 2014. godini

Grafik 1

Izvor: Eurostat

22


Tabela 1.3

SWOT matrica

Prednosti Slabosti

• Bogatstvo prirodnim resursima-potencijal za privlačenje SDI

• Euro kao sredstvo plaćanja• Likvidan i solventan bankarski sektor•Niske carine i liberalan sistem•Niske poreske stope• Potencijal za razvoj turizma, energetike i

poljoprivrede• Status kandidata EU - korišćenje fondova

• Porast broja dužnika u blokadi kao i vrijednost duga po osnovu kojeg je izvršeno blokiranje

•Nedovoljna kreditna aktivnost banaka• Visoke kamatne stope•Neravnomjerna regionalna razvijenost•Nedovoljno razvijena infrastruktura•Nefleksibilno tržište rada i nezaposlenost• Zavisnost od SDI, nizak nivo greenfield investicija i

investicija u oblasti proizvodnje•Nizak nivo i nediverzifikovanost izvoza• Zavisnost od uvoza i nepovoljna struktura uvoza

Šanse Opasnosti

• Promjena u strukturi finansiranja banaka u korist depozita

• Povećanje konkurencije ulaskom novih banaka na crnogorsko tržište

• Rješavanje problema nekvalitetnih kredita kroz tzv. „Podgorički pristup“

• Izvorišta pijaće vode i dobra očuvanost od zagađenja vode, vazduha i zemljišta

• Potencijal za razvoj poljoprivredne proizvodnje – jačanje prerđivačkog sektora u poljoprivredi

•Drvoprerađivačka industrija i proizvodnja finalnih proizvoda od drveta

• Planirani razvojni projekti, posebno u sektoru turizma i energetike

• Privlačenje SDI u proizvodne djelatnosti

• Tendencija rasta državnog duga•Opasnost od aktiviranja izdatih državnih garancija• Visoke kamatne stope• Smanjeni priliv SDI, nizak nivo reinvestiranja i

potencijalni odliv stranog kapitala• Smanjivanje eksterne tražnje (izvoza i prihoda od

turizma)

1. Prednosti predstavljaju faktore koji pozitivno utiču na ekonomski rast.

Prirodna bogatstva nesporno predstavljaju veliki potencijal za dugoročni ekonomski rast, koji se može realizovati kroz domaće, ali i strane investicije. To je jedan od strateških ciljeva Crne Gore, čija eksploatacija je u vremenskom smislu neizvjesna. U pitanju je veliki poljoprivredni, turistički, hidroenergetski potencijal. Osim hidropotencijala, tu je ugalj kao drugi najznačajniji izvor ener-gije, zatim drvna biomasa, vjetropotencijal i sl.6 Postojeći neiskorišćeni potencijali predstavljaju dobru podlogu za privlačenje SDI.

Euro kao sredstvo plaćanja predstavlja pogodnost i za domaće i za strane investitore jer štiti privre-du od rizika deviznog kursa i opasnosti pojave spirale devizni kurs – inflacija – devizni kurs. Ova činjenica predstavlja veliku komparativnu prednost Crne Gore u odnosu na zemlje regiona.

U toku 2014. godine bankarski sistem je bio stabilan, likvidan i solventan. Likvidnost bankarskog sistema je bila zadovoljavajuća i koeficijenti likvidnosti bili su iznad zakonski propisanih mini-

6 O svim energetskim potencijalima detaljno navedeno u Strategiji razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine (Bijela knjiga).

23

Realni sektor

muma. Izvršenim dokapitalizacijama tokom prethodnih godina je obezbijeđena solventnost ban-karskog sektora. Tako je koeficijent adekvatnosti kapitala na agregatnom nivou bio znatno iznad zakonski propisanog minimuma i na kraju 2014. godine je iznosio 16,18%. S druge strane, konti-nuiran rast depozitnog potencijala banaka i tokom 2014. godine predstavlja odraz stabilnog povje-renja u bankarski sistem Crne Gore.

Niske carine i liberalan spoljnotrgovinski sistem stimulišu poslovni ambijent i pozitivno utiču na moguće investiranje. Ovome treba dodati i bescarinsku zonu u okviru CEFTA sporazuma.

Porez na dodatu vrijednost (PDV) sa stopama od 19% i 7% čini da je Crna Gora i dalje u grupi zemalja sa najnižim stopama, te stoga ostaje konkurentna u privlačenju investicija i u narednom periodu.

Prednost Crne Gore ogleda se u ogromnom prirodnom potencijalu za razvoj tri osnovna stuba ekonomije Crne Gore: turizma, energetike i poljoprivrede. Turizam bi trebalo da predstavlja eko-nomsko uporište koje svojim razvojem podstiče rast u ostalim sektorima, a diverzifikacijom pro-izvoda utiče na regionalni razvoj. Sektor energetike koji se temelji na obnovljivim izvorima kao što su voda, vjetar, biomasa predstavlja izuzetan potencijal za investicije. Konačno, poljoprivreda je sektor koji korišćenjem prirodnog potencijala stvara uslove za razvoj prerađivačke industrije i proizvodnje hrane što može podstaći razvoj ruralnih područja. Inače, turizam, energetika, poljo-privreda i ruralni razvoj, kao dio osnovnih principa, predstavljeni su kao prioritetni sektori razvoja ukupne ekonomije u Nacionalnom planu razvoja Crne Gore 2013 – 2016 (NPR).

Instrument pretpristupne podrške (IPA) Crna Gora koristi od 2007. godine. Ovim instrumentom su zamijenjeni svi raniji oblici podrške kao što su CARDS, PHARE, ISPA, SAPARD. Sticanjem sta-tusa kandidata za članstvo u EU, Crnoj Gori su iz Instrumenata pretpristupne pomoći postala dos-tupna i sredstva koja obuhvataju nove sektore, kao što su regionalni razvoj, razvoj ljudskih resursa, poljoprivreda i ruralni razvoj. Ključni dokument koji definiše prioritete na nacionalnom nivou za podršku iz sredstava IPA II jeste Indikativni strategijski dokument Crne Gore 2014-2020 – ISDCG (Indicative Strategy Paper for Montenegro 2014-2020). Dokumentom su definisani konkretni obli-ci podrške potrebne za postizanje predviđenih ciljeva u odabranim sektorima. Korišćenjem sred-stava koje nudi IPA II omogućiće se, uz jasno definisane prioritete u nacionalnim strateškim doku-mentima, potrebna unapređenja sa ciljem što bolje pripreme za članstvo u EU.

2. Slabosti predstavljaju faktore koji negativno utiču na privredni rast i njihovi negativni efekti su se mogli osjetiti i u prethodnom periodu.

Privredni sektor Crne Gore suočava se više poteškoća izazvanih svjetskom ekonomskom krizom. Došlo je do smanjenja likvidnosti usljed povećanja državnog duga kao i rasta broja firmi u blokadi, koji je na kraju 2014. godine iznosio 14.160 pravnih lica i preduzetnika, što predstavlja 21,77% svih privrednih lica. Prisutan je i problem smanjene tražnje kao posljedice svjetske krize.

Kreditna aktivnost banaka je i tokom 2014. godine bila slaba. Na godišnjem nivou ukupni krediti banaka bilježe pad od 1,9%, dok i novoodobreni krediti tokom 2014. godine bilježe pad od 0,8% na godišnjem nivou. Razlog za smanjenu kreditnu aktivnost su tendencije u realnom sektoru koje nijesu podsticajne za intenzivniju kreditnu aktivnost. Pritom, poučene iskustvom iz prethodnih godina, banke su i dalje obazrive pri procjeni rizika i nijesu sklone intenzivnijem kreditiranju.

24


Nejednakost je prisutna i sa regionalnog aspekta, pri čemu se posebno ističe nerazvijeni sjever, koji čini 52,8% teritorije Crne Gore. Vlada je, u junu 2014. godine, usvojila Strategiju regionalnog razvoja za period 2014 – 2020. godine, čiji je strateški cilj postizanje ravnomjernijeg socio-ekonom-skog razvoja svih jedinica lokalne samouprave i regiona, zasnovanog na konkurentosti, inovativ-nosti i zapošljavanju. Implementacija Strategije biće usmjerena na realizaciju prioriteta i mjera u ključnim oblastima razvoja na nivou regiona. Ovo je od posebne važnosti za sjeverni region koji raspolaže najvećim dijelom prirodnih resursa čija valorizacija treba da doprinese bržem razvoju. Određene oblasti, kao što su poljoprivreda i ruralni razvoj, saobraćaj i sl. biće podržane do 2020. godine iz IPA fondova što u značajnoj mjeri može podstaći privredni razvoj sjevernog regiona i time uticati na smanjenje odliva stanovništva, odnosno depopulaciju.

Nedovoljno izgrađena i nerazvijena infrastruktura može biti ograničavajući faktor budućeg pri-vrednog razvoja zemlje. Saobraćaj je komplementarna grana sa drugim djelatnostima (turizam, trgovina, industrija, tranzit roba) što povećava značaj njegovog unapređenja. Značajan napredak u ovom segmentu vezan je za definisanje ugovora o gradnji autoputa, projektovanju i nabavci opreme i materijala, kao i najavljen početak realizacije projekta u 2015. godini.

Što se tiče tržišta rada u Crnoj Gori izražena je neusklađenost ponude radne snage i potreba tržišta rada, a istovremeno postoji visok stepen dugoročne nezaposlenosti, kao i visoka stopa nezaposle-nosti među mladima. Iako se nizom programa i projekata nastoji smanjiti nezaposlenost, posebno mlađe populacije, stopa nezaposlenosti mladih (od 15 do 24 godine) je i dalje visoka. Prema po-sljednjim raspoloživim podacima stopa nezaposlenosti mladih u četvrtom kvartalu 2014. godine iznosila je 45,3%, a ukupna stopa nezaposlenosti 18,1%. U 2015. godini će se pristupiti izradi nove Strategije zapošljavanja za period 2016 – 2020. godine koja će se oslanjati na smjernice definisane Strategijom EU 2020 sa naglaskom na pametan, održiv i inkluzivan rast. Inače, jedan od ciljeva Strategije EU 2020 je ukupna stopa zaposlenosti od 75,0% u 2020. godini za populaciju od 20 - 64 godine. Prema anketi o radnoj snazi, koju objavljuje Monstat, stopa zaposlenosti u četvrtom kvar-talu 2014. godine iznosila je 50,3% (za populaciju od 15 – 64 godine). Da bi se poboljšala statistika tržišta rada, odnosno povećala zaposlenost i smanjila nezaposlenost, neophodno je na svrsishodan način koristiti i sredstva predviđena Instrumentima pretpristupne podrške (IPA II do 2020) koja su namijenjena za oblast obrazovanja, zapošljavanja i socijalne politike.

Pored značajnog priliva stranih direktnih investicija, ne možemo biti zadovoljni njihovom struk-turom jer se u većini slučajeva radi o investiranju u postojeće objekte i izgradnji nekretnina za ličnu upotrebu, dok se veoma mali dio odnosi na investicije u oblasti proizvodnje. Sve to dovodi do kratkoročnih efekata investicija na domaću ekonomiju i slabog uticaja na otvaranje novih radnih mjesta, usvajanje novih znanja i tehnologija, povećanje produktivnosti i izvoza, odnosno dugoroč-nog razvoja Crne Gore.

Crnogorski izvoz karakteriše nizak nivo diverzifikovanosti, to jest, u robnom izvozu dominiraju sirovine i proizvodi niskog stepena obrade, koji su često pod uticajem berzanskih kolebanja i pod-ložni konjunkturnom ciklusu. Osim veće diverzifikacije potreban je i izvoz većeg obima, sa ciljem poboljšanja spoljnotrgovinskog deficita i strukturnog prilagođavanja naše ekonomije. U razmjeni usluga dominira turizam, koji je takođe, u velikoj mjeri podložan konjunkturnim kretanjima.

Visoka zavisnost od uvoza predstavlja permanentnu slabost crnogorske ekonomije. Problem bi se djelimično mogao riješiti povećanom supstitucijom uvoza za koju postoje realni kapaciteti u do-maćoj ekonomiji. Struktura uvoza je, takođe, prilično nepovoljna. U uvozu dominiraju proizvodi široke potrošnje, dok je učešće opreme i mašina mnogo manje. Uz pomjeranje strukture uvoza u

25

Realni sektor

pravcu opreme i mašina, moglo bi se pozitivno uticati na privrednu aktivnost i pokrenuti investi-cioni ciklusi u zemlji.

3. Šanse predstavljaju mogućnosti za dalji privredni razvoj, a one će, naravno, zavisiti od niza faktora.

Promjena u strukturi finansiranja banaka koja se ogleda u trendu smanjenja ino-pozajmica ba-naka započetom od sredine 2009. godine, s jedne, i konstantanom rastu depozita, s druge strane, preduslov je za održivi model poslovanja banaka u budućnosti.

Tokom 2014. godine u Crnoj Gori je počela da posluje jedna nova banka, tako da crnogorski ban-karski sistem na kraju godine broji ukupno dvanaest banaka. Takođe, očekuje se da na crnogor-skom bankarskom tržištu u 2015. godini još dvije banke otpočnu sa poslovanjem. Stoga su realna očekivanja da će povećanje konkurencije na bankarskom tržištu biti dodatan stimulus za smanje-nje aktivnih kamatnih stopa, kao i za intenziviranje kreditne aktivnosti u zemlji.

Sa ciljem smanjenja iznosa nekvalitetnih kredita u bankarskom sektoru i povećanja likvidnosti preduzeća i privrede, Centralna banka i Ministarstvo finansija, u saradnji sa Svjetskom bankom su kreirali tzv. „Podgorički pristup“, odnosno model vansudskog restrukturiranja kredita privred-nih subjekata, koji imaju dug kod jedne ili više banaka u sistemu, a koji se ne servisiraju redovno. Model ima za cilj da riješi upravljanje nekvalitetnim kreditima kroz finansijsko restrukturiranje preduzeća. Koristi od implementacije ovog modela imale bi kako banke, tako i privredni subjekti, jer predstavlja sistemsko rješenje od izuzetnog značaja za tekući oporavak realnog i bankarskog sektora. Takođe, država bi u budućnosti dobila preduzeća sposobna da izmiruju svoje obaveze, a CBCG bi ojačala finansijsku stabilnost.

Veliki broj studija pokazuje da će u dolazećim decenijama jedan od najvećih globalnih problema biti nestašica pijaće vode. Crna Gora je relativno bogata izvorima pijaće vode, koje bi trebalo mno-go više ekonomski valorizovati u narednim godinama. Crna Gora je u ekološkom pogledu „dobro očuvana“ (sa izuzetkom nekoliko lokacija, kao na primjer u okolini KAP-a), što predstavlja dobru osnovu za razvoj turizma, poljoprivrede i prehrambene industrije.

Jedan od stubova ekonomije Crne Gore, pored turizma i energetike, je sektor poljoprivrede. Dobro uspostavljena poljoprivredna proizvodnja podrazumijeva i povećanje obradivih poljoprivrednih površina, ulaganje u proizvodnju, kao i preradu primarnih poljoprivrednih proizvoda. Crna Gora raspolaže znatnim potencijalom za proizvodnju poljoprivrednih proizvoda, čijim bi se iskorišća-vanjem uticalo kako na supstituciju uvoza, tako i na povećanje izvoza. Korišćenje sredstava do-stupnih kroz niz projekata (MIDAS, IPARD-like, ADFD i sl.) ima za cilj jačanje konkurentnosti u sektoru poljoprivrede, kao i razvoj poljoprivredne proizvodnje uopšte. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Evropska unija i Svjetska banka zvanično su, u decembru 2014. godine, po-krenuli program IPARD-like sa ciljem podške poljoprivredi u Crnoj Gori. U okviru projekta 4,1 milion eura dostupan je poljoprivrednim proizvođačima u formi bespovratih sredstava. Projekti finansirani iz ADFD daju podršku povećanju primarne poljoprivredne proizvodnje i prerade, a ujedno dorinose održivom korišćenju prirodnih resursa i utiču na poboljšanje životnog standarda u ruralnim područjima. Adekvatno korišćenje sredstava namijenjenih za jačanje poljoprivredne proizvodnje može u značajnoj mjeri doprinijeti povećanju bruto dodane vrijednosti od 8% iz 2013. godine u ukupnom bruto domaćem proizvodu u narednom periodu.

Crna Gora je sa 60% šumovitosti, uz skandinavske zemlje, jedna od najšumovitijih zemalja Evrope. Zbog raspoloživog potencijala ulaganje u drvoprerađivačku industriju bi poboljšalo nivo prerađi-

26


vačke industrije u ukupnoj industriji. Iako su dvije oblasti (proizvodnja namještaja i proizvodnja proizvoda od drveta, plute i sl.) zabilježile rast od 21,3%, odnosno 70,2% u 2014. godini u odnosu na 2013. godinu, njihovo skromno učešće u ukupnoj industriji ukazuje na nedovoljnu iskorišće-nost raspoloživog potencijala, kao i nepostojanje dovoljnih ulaganja. Unapređenje institucionalnog okvira za promociju i podsticanje investicija sa naglaskom na prerađivačku, posebno drvoprera-đivačku industriju imalo bi pozitivan efekat na smanjenje nezaposlenosti u sjevernim opštinama. Upravo zbog toga je važna Strategija razvoja prerađivačke industrije u Crnoj Gori 2014 - 2018. go-dine, kojom se daje kvalitetna analiza stanja u prerađivačkoj industriji za prethodni period, kao i osnovni strateški ciljevi za naredni period. Implementacijom Akcionog plana za sprovođenje Stra-tegije, koji je usvojen u martu 2015. godine, uticaće se na ostvarenje ključnih ciljeva kao što su po-većanje konkurentnosti, povećanje zaposlenosti, jačanje izvoznih mogućnosti i rast bruto domaćeg proizvoda.

Kako je navedeno u Nacionalnom planu razvoja 2013-2016, ekonomski rast i razvoj Crne Gore se zasniva na tri stuba: turizam, energetika i poljoprovreda. Implementacija projekata u sektoru turizma i energetike direktno ili indirektno će pokrenuti aktivnosti u komplementarnim sektori-ma (saobraćaj, trgovina, određene oblasti prerađivačke industrije i sl.). U toku je valorizacija niza projekata u sektoru turizma kao što su: Portonovi, gdje kompanija Azmont Investments planira investirati 80 miliona eura u 2015. godini, zatim Porto Montenegro gdje će kompanija Adriatic Marinas do kraja 2015. godine uložiti oko 30 miliona eura, kompanija Lustica Development će u projekat Lustica Bay investirati 40 miliona eura i sl. Neki od investicionih projekata u oblasti energetike već su u toku, kao npr. projekti izgradnje malih hidroelektrana i vjetroelektrana i pro-jekti povećanja energetske efikasnosti, dok su neki od mnogo većeg značaja za ukupnu ekonomiju Crne Gore u različitim fazama pripreme. To su projekti izgradnje II bloka Termoelektrane Pljevlja, Jonsko-jadranskog gasovoda i Podmorskog kabla za povezivanje elektroenergetskih sistema Crne Gore i Italije. Realizacija predviđenih projekata će podstaći pozitivne trendove ne samo u ovim djelatnostima, već i na nivou ukupne ekonomije.

Visok priliv SDI već duži niz godina nameće pitanje koliko su one kvalitetno, u ekonomskom smi-slu, iskorišćene. Dosadašnja struktura stranih direktnih investicija ima značajan prostor za pobolj-šanje, u smislu povećanja ulaganja u greenfield projekte, proizvodne kapacitete i proizvodnju za izvoz. To je nešto što Crnoj Gori nedostaje i promjenom postojeće strukture ostvarili bi se mnogo veći multiplikativni efekti SDI na ekonomiju, ojačao bi se izvozni sektor i dao zamajac čitavoj eko-nomiji.

4. Opasnosti predstavljaju faktore koji u narednom periodu mogu negativno uticati na ukupnu pri-vredu.

Konstantna prisutnost budžetskog deficita od 2009. godine umnogome je doprinijela povećanju državnog duga, s obzirom na to da se deficit finansira iz zaduživanja. Analiza održivosti duga uka-zuje da je državni dug održiv, ali i da bi se teškoće mogle javiti u slučaju negativnog kretanja BDP-a, budžetskog deficita u dugom roku, aktviranja izdatih garancija, kao i u slučaju nastavka tendencije brzog rasta javnog duga.

Izuzetno visok nivo državnih garancija predstavlja veliku opasnost za održivost državnog duga, jer ukoliko se iznos garancija uključi u državni dug, on prelazi granice propisane Mastrihtskim kriterijumima.

27

Realni sektor

Kao jedan od faktora koji stimuliše rast nekvalitetnih kredita, visok nivo aktivnih kamatnih stopa ima negativan uticaj na finansijsku stabilnost u Crnoj Gori. Takođe, značajan je njihov negativan uticaj na realni sektor kroz smanjenje tekuće likvidnosti preduzeća i postepenog prerastanja u nesolventnost, narušavanja dužničko-povjerilačkih odnosa i širenja spirale nelikvidnosti, ograni-čavajućeg dejstva na investicije koje su neophodne za podsticanje privrednog rasta u zemlji, sma-njenja agregatne tražnje - što u dugoročnom periodu može voditi ka stagnaciji i recesiji privredne aktivnosti.

Posljednjih nekoliko godina evidentan je visoki priliv kapitala u obliku stranih direktnih investi-cija, što je pozitivno uticalo na ekonomski rast. Smanjivanje priliva, uz nizak nivo reinvestiranja, sa jedne strane, i potencijalni odliv stranog kapitala, sa druge strane, negativno bi se odrazilo na dugoročni privredni razvoj Crne Gore.

Produbljivanje krize i smanjenje tražnje na izvoznim tržištima mogu negativno da utiču na os-tvarenje prihoda od izvoza roba i usluga. Pritom se misli na sektor turizma i njegovo dominantno učešće u ukupnim prihodima od usluga, odnosno na veliku zavisnost cjelokupne ekonomije od turizma, i činjenicu da je samo oslanjanje na turizam potencijalna opasnost u slučaju slabije turi-stičke sezone.

Boks 1.4 – Tranzicioni proces zemalja istočne i jugoistočne Evrope – tranzicioni indikatori

Izvještaj EBRD-a Transition report prati napredak reformi na nivou države i na nivou sektora u tran-zicionim državama, kroz set tzv. tranzicionih indikatora. Kada su u pitanju reforme na nivou država, zabilježeno je samo nekoliko pomaka kod tranzicionih indikatora u protekloj godini, ali su kreatori ekonomskih politika u zemljama tranzicije i dalje posvećeni tržišnim principima, konkurenciji i ot-vorenoj trgovini.

Ostvareno je pogoršanje indikatora u oblasti trgovine i deviznog sistema u Rusiji, a poboljšanje indi-katora u oblasti politike konkurencije u Crnoj Gori i Hrvatskoj. Naime, pogoršanje indikatora u oblasti trgovine i deviznog sistema u Rusiji rezultat je sankcija zemalja Zapadne Evrope kao odgovor na krizu u Ukrajini i kontramjera Rusije. Ruske vlasti su uvele jednogodišnju zabranu uvoza prehrambenih proiz-voda iz zemalja EU i Ukrajine od avgusta 2014. godine, što je dovelo do smanjenja pomenutog indika-tora sa 4 na 4-. Nasuprot tome Hrvatskoj je unaprijeđen indikator u oblasti konkurencije kao rezultat ulaska u EU i usvojenih amandmana na Zakon o zaštiti konkurencije koji, između ostalog, pružaju veću jasnoću kod podjele vlasti i odgovornosti između organa za zaštitu konkurencije i sudova. Isti tranzi-cioni indikator poboljšan je i u Crnoj Gori (sa 2 na 2+) kao rezultat uspostavljanja potpuno nezavisnog organa za zaštitu konkurencije.Tabela br. 1 prikazuje tranzicione indikatore u šest oblasti za izabrane zemlje: velika privatizacija, mala privatizacija, upravljanje i rastruktuiranje preduzeća, liberalizacija ci-jena, razmjena i devizni sistem, politike konkurencije.

28


Tabela 1

Tranzicioni indikatori za izabrane zemlje, 2014.

Privredni subjekti Tržišta i rgovina

Naziv zemlje Velike privatizacije

Male privatizacije

Upravljanje i restrukturiranje

preduzeća

Liberalizacija cijena

Trgovina i devizni sistem

Politika konkurencije

Albanija 4- 4 2+ 4+ 4+ 2+

BiH 3 3 2 4 4 2+

Bugarska 4 4 3- 4+ 4+ 3

Crna Gora 3+ 4- 2+ 4 4+ 2+↑

Kosovo 2- 3+ 2 4 4 2+

Makedonija 3+ 4 3- 4+ 4+ 3-

Rumunija 4- 4- 3- 4+ 4+ 3+

Srbija 3- 4- 2+ 4 4 2+

Slovenija 3 4+ 3 4 4+ 3-

Hrvatska 4- 4+ 3+ 4 4+ 3+↑

Raspon rezultata je od 1 do 4+, pri čemu ocjena 1 predstavlja malu ili nepostojeću promjenu u odnosu na centralno-plansku ekonomiju, dok 4+ odgovora standardu tržišnih ekonomija. Strelice ↑ i ↓ označaju jedan stepen naviše ili naniže u odnosu na prethodnu godinu. Dvije strelice naviše ↑↑ označavaju dva stepena poboljšanja.

Izvor: EBRD Transition Report 2014 (Country-Level Transition indicator scores)

Kada su u pitanju reforme na nivou sektora ekonomije u tranziciji su u prethodnoj godini ostvarile različite rezultate u domenu strukturnih reformi. Došlo je do devet poboljšanja u 2014. godini (za po jedan stepen) u oblastima: električna energija (Estonija), gradski prevoz (Moldavija), putevi (Moldavija i Republika Slovačka), mikrofinansije mala i srednja preduzeća (Crna Gora, Albanija, Kosovo i Turska) i privatni kapital (Srbija). Zabilježeno je 12 pogoršanja u oblastima: informatičko-komunikacione teh-nologije (Mađarska), električna energija (Mađarska), vode i otpadne vode (Mađarska), bankarstvo (Mađarska i Kazakhstan), privatni kapital (Hrvatska, Estonija i Letonija) i tržište kapitala (Kazakhstan, Mongolija, Poljska i Ukrajina). Od zemalja regiona pogoršanje indikatora na nivou sektora zabilježen je u Hrvatskoj u oblasti privatnog kapitala (sa 3- na 2+) zbog nepovoljnih promjena u broju i vrsti upravljačkih fondova koji su investirali u ovu zemlju. Poboljšanje indikatora zabilježeno je u oblastima: malih i srednjih preduzeća (MSP) u Crnoj Gori, Albaniji i Kosovu zbog boljeg pristupa finansiranju MSP, a u oblasti privatnog kapitala u Srbiji zbog povećanja iznosa investiranog privatnog kapitala u zemlji čime se smanjio jaz u tržišnoj strukturi.

Prema anketi CBCG povećan je optimizam privrednika po pitanju očekivanja obima njihovih aktiv-nosti u odnosu na prethodnu godinu. Smanjen je broj privrednika (11%) koji će umanjiti svoje aktivno-sti u 2015. godini, dok je u prethodnoj godini smanjenje očekivalo 20% privrednika. Prema istoj anketi (sprovedenoj krajem januara i početkom februara 2015. godine), 48% privrednika očekuje povećanje nivoa obima aktivnosti (proizvodnje i pružanja usluga).

Privrednici kao glavne poslovne barijere u narednom periodu vide slabu tražnju, visoke kamatne sto-pe na kredite i opšte rizike poslovanja.

29

Realni sektor

Realizacija predviđenih projekata u narednom periodu bi trebalo da ima dominantan uticaj na nivo i kretanje ukupnih ekonomskih aktivnosti. U Programu ekonomskih reformi za Crnu Goru 2015-2017, osnovnim makroekonomskim scenarijom se predviđa kontinuirani rast crnogorske ekonomije, pre-ma kome bi realni rast BDP-a u 2015. godini iznosio 3,5%, u 2016. godini 3,8%, odnosno 4,0% u 2017. godini. Scenario nižeg rasta polazi od pretpostavke da neće biti značajne realizacije investicija u tu-rizmu i energetici. Predviđanja da bi turistička privreda imala slabiji rast u narednom periodu, zbog smanjenja dolazaka turista iz Rusije i Ukrajine, odrazila bi se na razvoj komplementarnih sektora kao što su trgovina i transport. Po ovom scenariju realni rast u 2015. godini iznosio bi 2,1%, u 2016. godini 3,3%, a u 2017. godini 3,2%.

1.2. Djelatnosti

1.2.1. Industrijska proizvodnja

U 2014. godini ostvaren je pad ukupne industrijske proizvodnje od 11,4%, najviše zbog pada proizvod-nje u sektoru snabdijevanja električnom energi-jom, gasom i parom od 19,6% i u sektoru prerađi-vačka industrija od 6,7%. Rast proizvodnje je zabi-lježen u sektoru vađenja ruda i kamena od 14,4%.

U sektoru vađenja ruda i kamena rast proizvod-nje od 214,9% zabilježen je u oblasti vađenja ruda metala, rast od 5,9% zabilježen je u oblasti ostalo rudarstvo, dok je u oblasti vađenja uglja zabilje-žen pad proizvodnje od 2,1% u odnosu na pret-hodnu godinu.

U sektoru prerađivačke industrije koja čini 51,2% ukupne industrijske proizvodnje zabilježen je pad od 6,7% u odnosu na posmatrani period prethodne godine.

Očekivani obim aktivnosti u 2015. godini, % Očekivane poslovne barijere u 2015. godini, %

Grafik 1.3 Grafik 1.4

Industrijska proizvodnja

Grafik 1.5

Izvor: Monstat

30


Rast proizvodnje je evidentiran u devet od ukupno sedamnaest oblasti industrijske proizvodnje, čiji udio iznosi 24,3% ukupne industrijske proizvodnje. Rast proizvodnje bilježe oblasti: proizvodnja pre-hrambenih proizvoda (3,8%), duvanskih proizvoda (4,4%), proizvodnja odjevnih predmeta (2,6%), proizvodi od drveta, plute i sl. (70,2%), proizvodnja papira i proizvoda od papira (4,0%), štampanje i umnožavanje audio i video zapisa (23,3%), proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (0,4%), proizvodnja mašina i opreme na drugom mjestu nepomenute (12,9%) i proizvodnja namještaja (21,3%).

Pad proizvodnje u 2014. godini evidentiran je u osam oblasti. Najveći pad od 86,6% bilježi proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašina i uređaja. Pad proizvodnje je zabilježen i u oblastima: proizvodnja pića pad od 7,8%, proizvodnja kože i predmeta od kože 12,5%, proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda 0,3%, proizvodnja osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata 21,5%, proizvodnja pro-izvoda od gume i plastike 82,1%, proizvodnja osnovnih metala 15,5% i popravka i montaža mašina i opreme 39,1%.

Grafik 1.6

U sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom, koji učestvuje sa 44,1% u ukupnoj proizvodnji, zabilježen je pad od 19,6% u odnosu na 2013. godinu, što je najvećim dijelom rezultat visokog nivoa proizvodnje ostvarene u prethodnoj godini. Hidoelektrane su zabilježile pad proizvod-

Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2010 = 100

Izvor: Monstat

31

Realni sektor

nje od 32,5%, a rast od 0,8% ostvarila je TE „Pljevlja“. Učešće HE „Perućica“ u ukupnoj proizvodnji u 2014. godini iznosilo je 33,23%, HE „Piva“ 22,40%, malih HE 0,74%, dok je najveće učešće od 43,63% zabilježila TE „Pljevlja“.

Vlada je, u decembru 2014. godine, donijela Nacionalni akcioni plan korišćenja energije iz obnovlji-vih izvora do 2020. godine i preuzela obavezu ispunjenja nacionalnog cilja za 2020. godinu, u iznosu od 33% ukupnog udjela energije iz obnovljivih izvora, u ukupnoj finalnoj potrošnji energije u Crnoj Gori. Nacionalnim akcionim planom korišćenja energije iz obnovljivih izvora do 2020. godine defini-še se dinamika iskorišćenja prirodnih potencijala, kao i planirano korišćenje tehnologija potrebnih za zadovoljenje nacionalnog cilja udjela energije proizvedene iz obnovljivih izvora u ukupnoj finalnoj potrošnji energije.

U decembru je potpisan ugovor između Crnogorskog elektroprenosnog sistema i Energoinvesta d.d. iz Sarajeva o realizaciji projekta izgradnje 400kV dalekovoda „Lastva - Pljevlja“, dionica Čevo – Pljevlja. Dalekovod „Lastva-Pljevlja“, treba da poveže sjever Crne Gore sa južnim dijelom, da doprinese pove-ćanju sigurnosti snabdijevanja električnom energijom Crnogorskog primorja, ali i da stvori uslove za prenos električne energije podmorskim kablom.

Skupština Crne Gore je 16. decembra 2014. godine usvojila Zakon o efikasnom korišćenju energije. Kao zemlja kandidat za pristupanje EU, Crna Gora se obavezala na implementaciju acguis communi-taire EU iz područja energetike, što potvrđuje ranije usvojeni Zakon o energetskoj efikasnosti7, kojim je uspostavljen osnovni pravni okvir za razvijanje sistema energetske efikasnosti. Donošenjem novog Zakona o efikasnom korišćenju energije omogućiće se efikasnija primjena i razvoj podzakonskih aka-ta, posebno onih koji uređuju oblast energetske efikasnosti zgrada.

U decembru su potpisana tri ugovora izme-đu Vlade Crne Gore i Njemačke razvojne ban-ke (KfW) koja predviđaju realizaciju Programa energetske efikasnosti u javnim zgradama – faza II. Potpisani su: Ugovor o kreditu u iznosu od 20 miliona eura, Ugovor o donaciji vrijedan dva miliona eura, kao i poseban Ugovor o realizaciji Programa energetske efikasnosti u javnim zgra-dama – faza II. Inače, ovaj program predstavlja nastavak prve faze istoimenog projekta, čija je vrijednost 13,9 milona eura, a kojim su obuhva-ćene obrazovne ustanove u nadležnosti Ministar-stva prosvjete.

Prateći kretanje industrijske proizvodnje tokom prikazanog perioda primjetan je blago opadaju-ći trend sve do početka 2013. godine kada dolazi do stagnacije odnosno zaustavljanja opadajućeg trenda i značajnijeg rasta u posljednja dva mjese-ca. Industrijska proizvodnja je tokom 2014. godi-

7 Zakon o energetskoj efikasnosti ("Sl. list Crne Gore" br. 29/10) Skupština Crne Gore je usvojila 22. aprila 2010. godine.

Industrijska proizvodnja – trend kretanja (2010=100)

Grafik 1.7

Izvor: Monstat

32


ne, sa izrazitim opadajućim fluktuacijama posebno sredinom godine, bilježila skroman godišnji rast u januaru, februaru, septembru i oktobru.

1.2.2. Turizam

Trend rasta dolazaka i noćenja turista je nastavljen i u 2014. godini iako nešto umjerenije u odnosu na prethodnu godinu. Prema podacima Monstata, Crnu Goru je tokom 2014. godine posjetio 1,5 milion turista, što je za 1,7% više nego u 2013. godini, pri čemu se broj dolazaka domaćih turista smanjio za 0,3%, dok je broj dolazaka stranih turista povećan za 2%.

U strukturi dolazaka stranih turista (van regio-na), najzastupljeniji su bili turisti iz Rusije (21%), Ukrajine (4,3%), Poljske (3,3%), Francuske (2,8%), Italije (2,3%), Njemačke (2,2%), Bjelorusije (2%), Češke (1,7%), Velike Britanije (1,6%) i drugih. Od turista iz susjednih država najzastupljeniji su bili turisti iz Srbije (19%), Bosne i Hercegovine (6%), Kosova (2,5%), Albanije (2%) i Hrvatske (1,5%).

Prema strukturi dolazaka i dalje su najposjećeni-ja primorska mjesta sa 90,3% ukupno ostvarenih dolazaka. Broj turista na primorju je bio za 1,6% viši, a povećan je broj posjeta i u glavnom gradu za 8,5% i ostalim turističkim mjestima za 18,7%, dok planinska mjesta i ostala mjesta bilježe sma-njenje broja dolazaka za 12,1% odnosno 11,5%.

Tokom 2014. godine, ostvareno je 9,6 miliona no-ćenja što je za 1,5% više u poređenju sa prethod-

Dolasci turista u 2014. godini

Struktura dolazaka turista po mjestima u 2014. godini, u % Noćenje turista u 2014. godini

Grafik 1.8


Izvor: Monstat

Izvor: Monstat Izvor: Monstat

33

Realni sektor

nom godinom. Od ukupnog broja noćenja, do-maći turisti su ostvarili 957.127 noćenja, što je za 4,1% manje nego u 2013. godini, dok su strani tu-risti ostvarili 8,6 miliona noćenja, što predstavlja rast od 2,2%. Veći broj noćenja u 2014. godini, u odnosu na prethodnu godinu, ostvarili su turi-sti iz Bjelorusije (67,7%), Turske (20,1%), Italije (17,5%), Francuske (12%), Rusije (9,1%), Ukrajine (6,4%) i drugi. Od zemalja regiona rast noćenja je zabilježen kod turista iz Albanije (6,6%) i Bo-sne i Hercegovine (1,6%), dok je registrovan pad noćenja turista iz Makedonije (23,5%), Hrvatske (12%), Kosova (8,5%) i Srbije (2,6%).

U ukupno ostvarenim noćenjima, 96,9% se od-nosilo na primorska mjesta, dok je glavni grad zastupljen sa 1,3%, planinska mjesta sa 1%, a ostala turistička mjesta sa 0,8%.

Ukupan broj noćenja koje su ostvarili turisti iz zemalja EU u 2014. godini iznosio je 1,7 miliona, što čini 18% ukupnih ostvarenih noćenja. U strukturi noćenja turista EU najveći procenat čine turisti iz Poljske 13,2%, zatim Francuske 12,2%, Njemačke 10,3%, Češke 9,5%, Italije 8,5% i Velike Britanije 6,7%.

Tabela 1.4

Prezentacija Crne Gore na međunarodnim sajmovima u 2014. godini

Sajamske prezentacije Termin održavanja

Ferien 2014 – Beč 16 – 19. januar

Conventa 2014 – Ljubljana 22 – 23. januar

EMMIT 2014 - Istanbul 30. januar – 02. februar

„Holiday World“ - Prag 20 – 23. februar

IFT - Beograd 27. februar – 02. mart

ITB 2014 - Berlin 5 – 9. mart

TTR 2014, Bukurešt 13 – 16. mart

AITF 2014 – Baku, Azerbejdžan 3 – 5. april

„Odmor bez granica 2014“ - Sankt Peterburgu, Rusija 4 – 6. april

47. Međunarodni sajam turizma - Novi Sad, Srbija 10 – 14. april

12. Međunarodni sajam turizma – Lukavac, Bosna i Hercegovina 8 -10. maj

IMEX 2014 - Frankfurt, Njemačka 20 -22. maj

Promocija turističke ponude CG – Minsk, Bjelorusija 5. jun

Road show – Novi Sad,Kragujevac i Niš, Srbija 17, 19. i 21. jun

Road show – Priština, Kosovo 19. jun

IFTM Top Resa 2014 – Pariz, Francuska 24 – 27. septembar

WTM 2014 – London, Ujedinjeno Kraljevstvo 3 – 6. novembar

„Travel Show TT Warsaw“- Varšava, Poljska 27 – 30. novembar

„Expo-Zim“ – Beograd, Srbija 27 – 30. novembar

Izvor: Nacionalna turistička organizacija i Ministarstvo turizma i održivog razvoja

Struktura noćenja turista iz zemalja EU u 2014. godini

Grafik 1.11

Izvor: Monstat

34


Tokom 2014. godine nastavljena je promocija turizma na regionalnim i svjetskim tržištima (tabela br. 1.4). Nastavljena je promocija i putem štampanih i elektronskih medija u inostranstvu, kroz reklamne spotove i specijalne reportaže vodećih globalnih TV mreža.

Nacionalna turistička organizacija Crne Gore je u saradnji sa Institutom za turizam Hrvatske i istraži-vačkim biroom „Damar“ sprovela istraživanje „Guest Survey 2014“. Cilj istraživanja je dobijanje objek-tivne slike u pogledu stavova i potrošnje turista tokom boravaka u Crnoj Gori, a sve u pravcu razvoja kvalitetnog turističkog proizvoda i boljeg pozicioniranja na tržištu Evrope. Ovo istraživanje pruža informacije o obilježjima ljetnje turističke tražnje, samoj motivaciji turista za dolazak u Crnu Goru, atraktivnostima tokom boravka, izvoru informisanja, stepenu njihovog zadovoljstva ponudom, kao i potrošnji u zemlji.

Krajem oktobra usvojen je Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o turističkim organizacijama ko-jim se kvalitetnije uređuju oblasti organizacije i rada turističkih organizacija, načina njihovog finan-siranja, kao i kriterijumi za kategorizaciju turističkih mjesta. Neki od ciljeva ovih izmjena ogledaju se i u smanjenju troškova po osnovu osnivanja pojedinačnih turističkih organizacija u svakoj opštini, efikasnijoj evidenciji turističkog prometa, kao i izdvajanju dijela sredstava Nacionalne turističke orga-nizacije od članskog doprinosa za finansiranje niskotarifnih avio kompanija i čarter letova.

U novembru je održana radionica „Turistički proizvodi i usluge Skadarskog jezera i neposrednog okruženja“ u cilju jačanja saradnje između turističkih agencija i poslodavaca na teritoriji Skadarskog jezera i okoline. Radionica je održana u okviru EU projekta „Prekogranične rute za jačanje turističkog sistema i ekonomski razvoj Skadarskog jezera“ - Lakerouts kako bi se povećale zajedničke marketing aktivnosti za što kvalitetniju usklađenost turističke ponude i tražnje.

Predstavnici nacionalnih parkova Crne Gore potpisali su, zajedno sa predstavnicima 60 zaštićenih područja iz osam zemalja regije, deklaraciju o osnivanju asocijacije „Parkovi Dinarida – mreža zašti-ćenih područja Dinarida“ na trećoj međunarodnoj konferenciji „Parkovi Dinarskog luka“ održanoj u Hrvatskoj u oktobru 2014. godine. Asocijacija je osnovana u decembru i obezbijediće uslove za bolju razmjenu iskustava i saradnju članova kako bi se, između ostalog, povećala konkurentnost turističkih proizvoda cijelog regiona kvalitetnijom i savremenijom turističkom ponudom u nacionalnim parko-vima.

U oktobru su predstavnici njemačkog udruženja turoperatora „Deutscher Reisering“ boravili u stu-dijskoj posjeti Crnoj Gori sa ciljem upoznavanja sa domaćim hotelskim kapacitetima i turističkim sadržajima. Svrha posjete je unapređenje saradnje sa domaćom turističkom privredom i, u krajnjem, povećanje broja njemačkih turista u Crnoj Gori.

Boks 1.5 – Turizam u svijetu u 2014. godini – nastavak trenda rasta

Međunarodni dolasci turista u svijetu su u 2014. godini, prema podacima UNWTO-a, ostvarili rast od 4,7% u odnosu na prethodnu godinu (peta godina za redom sa rastom iznad prosjeka), čime je ova oblast potvrdila svoj snažan doprinos ekonomskom oporavku. Uprkos privrednim izazovima na globalnom nivou, ostvareni pokazatelji u turizmu su iznad prvobitnih projekcija. Tokom 2014. godine najveći broj dolazaka zabilježen je u regiji Amerike (7,4%), zatim u Aziji i na Pacifiku (5,3%), na Bliskom istoku (4,4%), u Evropi (3,9%), dok je najmanji rast dolazaka zabilježen u regionu Afrike (2,2%).

35

Realni sektor

Evropa, kao najposjećenija turistička desti-nacija, nastavila je sa pozitivnim rezultatima i u 2014. godini shodno predviđanjima koja su se kretala u rasponu od 3% do 4%, što je posebno doprinijelo oporavku regiona od jednog od najlošijih ekonomskih perioda u njenoj istoriji. U zemljama sjeverne Evrope i južne i mediteranske Evrope evidentiran je rast od po 7%, dok je u zemljama zapadne Evrope zabilježen slabiji rast od 2%. Dolasci turista u zemlje centralne i istočne Evrope su nakon trogodišnjeg snažnog rasta ostvarili neznatan pad (-0,4%). Države Azije i Pacifika su ostvarile rast dolazaka turista od 5,3%, pri čemu je najveći rast zabilježen u zemljama sjeveroistočne i južne Azije (po 7,1%), zatim slijede zemlje Okeanije (5,9%) i sjeveroistočne Azije (2,4%). Na području Amerike najveći rast je zabilježen u sjevernoj Americi (8,2%), Kar-ibima (6,6%) zatim u južnoj Americi (5,7%) i centralnoj Americi (5,6%). Na području afričkog kontinenta najveći broj dolazaka bilježe zemlje u regionu Sub-sahare (3,3%), a u sjevernoj Africi broj dolazaka je imao sk-romniji rast (0,6%). U odnosu na prethodnu godinu, kad se bilježio pad dolazaka turista, na Bliskom istoku je u 2014. godini zabilježen značajan rast od 4,4%.

Za 2015. godinu UNWTO prognozira rast u rasponu od 3% do 4%8 sa snažnijim rastom u regionu Azije i Pacifika i Amerike (oba +4% do +5%), zatim Evrope (+3 do +4%), Afrike (+3% do +5%) i Bliskog istoka (+2% do +5%).

Turizam u Crnoj Gori u 2014. godini, iako bilježi rast, ostvario je slabije rezultate od evropskog prosjeka. Ipak, ovaj sektor je nastavio trend rasta ukupnih dolazaka tu-rista u desetogodišnjem periodu, kao i rast noćenja (sa izuzetkom krizne 2009. godine kada je zabilježen pad noćenja od 3,1%). Broj ukupnih dolazaka u 2014. godini je porastao za 1,7%, a broj dolazaka stranih turista je veći za 2%, dok je ukupan broj ostvarenih noćenja veći za 1,5%, odnosno strani turisti su ostvarili 2,2% više noćenja nego u prethodnoj godini. Ujedno, bruto dodata vrijednost ovog sektora, prema objavljenim podacima, povećana je više nego dvostruko u periodu od deset godina. U 2003. godini učešće BDV ovog sektora u ukupnom BDP-u iznosilo je 2,3%, a u 2013. godini 6,5%.

8 Izvor: UNWTO, World Tourism Barometer, january 2015

Međunarodni dolasci turista po regijama (u %)

Međunarodni dolasci turista po godinama i prognoza za 2015. god. (u %)

Grafik 1

Grafik 2

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO)

*preliminarni podaci

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO)

36


1.2.3. Šumarstvo

Tokom 2014. godine proizvedeno je 308.345 m³ šumskih sortimenata, što je za 17,9%9 više u od-nosu na prethodnu godinu.

Vlada je sredinom decembra 2014. godine utvr-dila Predlog zakona o izmjenama i dopunama Zakona o šumama. Ovim izmjenama se, između ostalog, nastoji obezbijediti pravni okvir za una-pređenje ambijenta za implementaciju Strategije sa planom razvoja šuma i šumarstva za deseto-godišnji period, koja je usvojena početkom 2014. godine. Ciljevi izmjena i dopuna ogledaju se u pojednostavljivanju procedura koje će omogućiti veću primjenjivost osnovnog zakona, uklanjanju specifičnih administrativnih barijera u svrhu po-boljšanja poslovanja privrednih subjekata u obla-stima šumarstva i drvne industrije, kao i jačanju kontrolne funkcije države kako bi se smanjile bespravne aktivnosti u šumarstvu i unaprijedio sistem zaštite šuma.

1.2.4. Građevinarstvo

Ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova tokom 2014. godine, prema preliminarnim podaci-ma Monstata, iznosila je 275 miliona eura i bila je viša za 2,0% u odnosu na isti period prethodne godi-ne, a mjerena efektivnim časovima rada smanjena je za 4,6%. Vrijednost novih ugovora na zgradama

9 Iskazano ponderisanim indeksom, a neponderisanim je proizvodnja veća 20,7% za isti period.

Proizvodnja šumskih sortimenata, m³

Građevinska aktivnost

Grafik 1.12

Grafik 1.13

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

37

Realni sektor

iznosila je 59 miliona eura, što je za 16,2% manje nego u istom periodu prethodne godine, a vrijednost novih ugovora na ostalim građevinama bila je 47,1 miliona, odnosno 27,9% manje u odnosu na isti period prethodne godine.

1.2.5. Saobraćaj

Prema podacima Monstata, u 2014. godini, u drumskom10 saobraćaju je prevezeno 10,8% više putnika nego u istom periodu prethodne godine, dok je prevoz putnika mjeren putničkim kilometrima sma-njen za 1,2%.

Skupština je na sjednici održanoj 8. decembra 2014. godine usvojila Zakon o autoputu Bar-Boljare. Autoput predstavlja najvažniji infrastrukturni projekat u istoriji Crne Gore.

Boks 1.6 – Izgradnja najvećeg infrastrukturnog projekta u Crnoj Gori

Izgradnja autoputa Bar-Boljare, čiji početak je planiran za 2015. godinu, predstavlja najveći inžinjerski, infrastrukturni i građevinski poduhvat u Crnoj Gori. Dužina planiranog autoputa iznosi 169,2 km, a činiće ga 42 tunela, 92 mosta i vijadukta. Procijenjena ukupna vrijednost ovog autoputa iznosi 1.941,2 miliarde eura, odnosno 11,47 miliona eura po kilometru. Ovaj projekat gradiće se u pet faza: dionaca Đurmani-Virpazar, Virparaz-Smokovac, Smokovac-Mateševo, Mateševo-Berane-Boljare.

Vlada Crne Gore se opredijelila da u ovaj projekat uđe izgradnjom finansijski i građevinski najzahtje-vnije dionice Smokovac-Mateševo, čija je ukupna vrijednost oko 809,6 miliona eura. Donošenjem za-kona o autoputu stvoreni su uslovi za ulazak u ovaj projekat. Vlada Crne Gore je izabrala kinesku kom-paniju China Road and Bridge Corporation (CRBC) kao partnera za izgradnju ovog projekta. Partner se obavezao da izgradnju autoputa završi za 48 mjeseci i angažuje 30% domaće radne snage.

Iz kapitalnog budžeta finansiraće se 15% autoputa. Zaduženjem kod kineske Exim banke, sa kojom je potpisan ugovor u oktobru 2014. godine, obezbijediće se 85% sredstava. Kredit je zaključen u US dola-rima na period od 20 godina, uz grejs period od šest godina i kamatnu stopu od 2%. Vlada Crne Gore planira ugovaranje swap aranžmana tokom 2015. godine radi sprečavanja valutnog rizika usljed even-tualnih kursnih promjena u periodu otplate kredita. Izgradnja autoputa povećaće javni dug. Dodatna fiskalna opterećenja zahtijevaće opreznu fiskalnu politku, naročito nakon završetka grejs perioda. U najavi Vlade Crne Gore je uvođenje akciza i taksi na gorivo, gazirana pića, alkohol i duvan, koje će povećati budžetske prihode.

Izgradnja autoputa, s druge strane, obezbijediće brojne dugoročne benefiti:

• Značajno će se poboljšati trenutna infrastruktura Crne Gore. Kompletiranjem projekta au-toputa Bar-Beograd, Crna Gora će se povezati s centralnom Evropom koridorom Bar-Beograd-Budimpešta,

• Poboljšana mobilnost može pozitivno uticati i na turizam, koja je važna grana razvoja Crne Gore,

• Izgradnja autoputa može dati ekonomski podsticaj za razvoj sjevera Crne Gore, što bi uticalo na smanjenje ekonomskih i socijalih razlika između sjevera i juga Crne Gore,

10 Drumski robni saobraćaj se, zbog izmjene metodologije, od prvog kvartala 2014. godine sprovodi prema novom istraži-vanju tako da je došlo do prekida u vremenskoj seriji, pa podaci 2014. godine nisu uporedivi sa podacima iz 2013. godine.

38


• Izgradnja autoputa može privući dodatne strane investitore, kojima je kvalitetna infrastruktura bitan faktor u odabiru destinacija za strana ulaganja,

• Bolja putna infrastruktura obezbjediće uslove za veće iskorišćavanje potencijala poljoprivrede i šumarstva,

• S obzirom na planirano angažovanje domaće radne snage, ovaj investicioni projekat će povećati zaposlenost, ali i pozitivno uticati na sektor građevinarstva i sl.

Prevoz putnika željeznicom povećan je za 21,7%, dok je prevoz robe smanjen za 13,9%11 (u hiljadama tona).

Tokom 2014. godine, u vazdušnom saobraćaju, prevezen je ukupno 1,6 miliona putnika, što je za 3,4% više nego u 2013. godini. Najveći broj prevezenih putnika je bio u trećem kvartalu (ukupno 815.366 putnika), zbog sezonskog karaktera ovog segmenta saobraćaja, gdje je izražen dinamičniji rast prevo-za putnika u periodu ljetnje turističke sezone. U 2014. godini, u vazdušnom saobraćaju, prevezeno je 12,2% više roba u odnosu na prethodnu godinu.

Ukupni promet u lukama iznosio je 1,2 miliona tona, što je za 4,2% manje od ukupno ostvarenog pro-meta iz prethodne godine. U strukturi ukupnog prometa na izvoz se odnosilo 43,0% i on je smanjen za 10,7% u odnosu na 2013. godinu, dok se na uvoz odnosilo 56,9% i on je povećan za 5,5%.

Crnoj Gori je u novembru dozvoljen pristup Centru podataka Evropske Unije za identifikaciju i pra-ćenje brodova na velikim daljinama (EU LRIT). Riječ je o sistemu koji omogućava satelitsko praćenje brodova koji plove pod crnogorskom zastavom, gdje god da se oni nalaze. Do sada je EU LRIT sistem

11 Prevoz robe mjeren tonskim kilometrima smanjen je za 9,9%

Prevoz putnika u drumskom saobraćaju - u 000 Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju


Izvor: Monstat Izvor: Monstat

39

Realni sektor

bio namijenjen samo članicama EU, Norveškoj i Islandu i Crna Gora je prva „treća zemlja“, van EU, koja će se priključiti ovom sistemu, pošto je po ocijeni Evropske komisije i EMSA-e ispunila sve neo-hodne uslove.

1.3. Cijene

Niska stopa inflacije, odnosno deflacija su u 2014. godini bili globalni fenomen. Većina zemalja je na kraju godine bilježila jako niske stope, odnosno stope sa negativnim predznakom, a glavni činilac ta-kvog inflatornog kretanja su cijene nafte koje su naglo padale, posebno u drugoj polovini 2014. godine. Inflacija u Crnoj Gori u 2014. godini bila je negativna i iznosila je -0,3% što predstavlja najniži godišnji nivo cijena od kako se inflacija mjeri preko potrošačkih cijena (januar 2009. godine).

Prosječan pad potrošačkih cijena u 2014. godini iznosio je -0,7%. Posmatrano po mjesecima, najveći pad potrošačkih cijena je zabilježen u januaru (-0,8%), dok je najveći rast cijena zabilježen u junu i septembru od po 0,5%. Najveći godišnji pad u 2014. godini zabilježile su cijene iz kategorije transport (4,7%), u kojoj su najviše smanjene cijene goriva i maziva za 11,1%. Pad cijena telefonske i telefaks opreme, telefonske i telefaks usluge od 3,5% najviše je uticao na pad cijena u kategoriji komunikacije (3,5%). Cijene u kategoriji pokućstvo i rutinsko održavanje stana su zabilježile pad od 1,9%, zbog pada cijena tekstilnih proizvoda za domaćinstvo od 11,5%. Samanjene su i cijene u kategoriji ostali proizvodi i usluge za 1%, dok su cijene u kategoriji stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva smanjene za 0,3%. Najveći godišnji rast cijena zabilježen je u kategoriji zdravlje (3,6%), najviše zbog povećanja cijena far-maceutskih proizvoda od 4,3% i cijena stomatoloških usluga od 5%. Rasle su i cijene u kategoriji al-koholna pića i duvan za 0,9%, zbog porasta cijena alkoholnih pića od 2,9%. U okviru kategorije hrana i bezalkoholna pića, koja na godišnjem nivou bilježi rast od 0,8%, povećane su cijene hljeba i žitarica za 4,3%, povrća za 2,9%, voća za 2,7%, ribe za 1%, mlijeka, sira i jaja za 0,7% i ostalih prehrambenih proizvoda za 2,1%. U odnosu na decembar pret-hodne godine smanjene su cijene ulja i masti za 11,7%, šećera, džema, meda, čokolade i konditor-skih proizvoda za 0,6%, dok su cijene bezalkohol-nih pića niže za 1,4%. Cijene u kategoriji odjeća i obuća više su za 0,7%, najviše zbog rasta cijena odjeće za 1,7%, dok su cijene u kategoriji rekrea-cija i kultura povećane za 0,6%, najviše zbog rasta cijena knjiga od 9,4% i audio-video, fotografske i opreme za obradu podataka od 1,1%. Najmanji rast cijena zabilježen je u kategoriji hoteli i resto-rani za 0,1%, dok su cijene u kategoriji obrazova-nje ostale nepromijenjene u odnosu na decembar 2013. godine.

Tokom 2014. godine mjesečna12 stopa bazne in-flacije je sedam mjeseci bila ispod nivoa uku-pne mjesečne inflacije, dok je pet mjeseci (april, jul, oktobar, novembar i decembar) bila viša od ukupne inflacije. Najveći raspon između ukupne

12 U 2014. godini, kao ni u prethodne dvije, nijesu bili raspoloživi podaci o godišnjoj promjeni cijena za sve proizvode koji čine korpu bazne inflacije, odnosno za proizvode koji su isključeni iz korpe za obračun bazne inflacije.

Stopa potrošačkih cijena i bazne inflacije

Grafik 1.16

Izvor: Monstat i kalkulacija CBCG

40


mjesečne i bazne inflacije evidentiran je u julu (razlog su promjene cijena određenih proizvoda koji se inače isključuju iz obračuna bazne infla-cije, kao npr. cijene električne energije, poljopri-vredni proizvodi i sl). Kretanje stope ukupne i bazne inflacije se može vidjeti na grafiku br. 1.16.

Najveći negativan doprinos od -0,5 p.p. dale su cijene iz kategorije prevoz, dok je negativan do-prinos od -0,2 p.p. ostvarila kategorija komuni-kacije, a -0,1 p.p kategorija pokućstvo i rutinsko održavanje stana. Najveći pozitivan doprinos ukupnoj godišnjoj stopi inflacije dale su cijene iz kategorije hrana i bezalkoholna pića sa 0,3 p.p.13

Tabela 1.5

Doprinos pojedinih kategorija proizvoda u ukupnoj inflaciji13

Ponderi XII 14/XII 13. Stopa rasta Doprinos

UKUPNO 1000,0 99.7 -0,3 -0.3

Hrana i bezalkoholna pića 386,4 100.8 0,8 0.3

Alkoholna pića i duvan 37,9 100.9 0,9 0.0

Odjeća i obuća 70,7 100.7 0,7 0.1

Stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva 153,1 99.7 -0,3 0.0

Pokućstvo i rutinsko održavanje stana 46,9 98.1 -1,9 -0.1

Zdravlje 38,2 103.6 3,6 0.1

Prevoz 101,0 95.3 -4,7 -0.5

Komunikacije 57,1 96.5 -3,5 -0.2

Rekreacija i kultura 27,2 100.6 0,6 0.0

Obrazovanje 15,7 100.0 0,0 0.0

Hoteli i restorani 23,0 100.1 0,1 0.0

Ostali proizvodi i usluge 42,8 99.0 -1,0 0.0

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

Boks 1.7 –Niska inflacija – fenomen većine zemalja tokom 2014. godine

U poređenju sa prethodnim godinama inflacija je u 2014. godini, u većini zemalja, imala nizak nivo, a u pojedinim zemljama bilježene su i negativne stope. Kontinuirani pad godišnje stope tokom 2014.

13 Napominjemo da se, i pored indeksnih promjena, doprinos učešća pojedinih kategorija zbog ponderacione strukture evidentira tek na drugoj, odnosno trećoj decimali.

Potrošačke cijene

Grafik 1.17

Izvor: Monstat

41

Realni sektor

godine, najvećim dijelom je rezultat pada cijena energenata na svjetskom tržištu i nižih cijena hrane. Godišnja stopa je u većini zemalja sa razvijenim ekonomijama - SAD-u, Velikoj Britaniji, Njemačkoj, Francuskoj bila u padu s tim da je inflacija na kraju godine u ovim zemljama, iako vrlo niska, imala pozi-tivan predznak od npr. 0,8% u SAD-u do 0,1% u Njemačkoj i Francuskoj. Eurozona se sa inflacijom od -0,2% u decembru 2014. godine ponovo našla u negativnoj zoni, nakon oktobra 2009. godine kada je zabilježena godišnja stopa od -0,1%. Prema kratkoročnim izgledima inflacija ostaje na niskom, odnosno negativnom nivou i u prvim mjesecima 2015. godine. Najveće procentne promjene u kretanju inflacije, u zemljama Eurozone, u 2014. godini u odnosu na 2013. godinu zabilježene su u Luksemburgu i Estoniji, a najmanje u Litvaniji, Portugalu i Slovačkoj, s tim da je inflacija u Estoniji pozitivnog predznaka (Tabela br. 1). Od zemalja EU Bugarska je „pojačala“ negativnu stopu sa -0,9%, koliko je iznosila u 2013. godini na -2,0% na kraju 2014. godine, kao i Grčka koja je sa -1,8% u 2013. godinu godišnju stopu dovela na -2,5% u 2014. godini što je svrstava u zemlje Eurozone sa najvećom negativnom stopom.

Tabela 1

Kretanje inflacije u izabranim zemljama EMU s najvećom/najmanjom procentnom promjenom na godišnjem nivou

XII 13/ XII 12. XII 14/ XII 13. promjena u p.p.

EMU 0.8 -0.2 1.0

Luksemburg 1.5 -0.9 2.4

Estonija 2.0 0.1 1.9

Belgija 1.2 -0.4 1.6

Holandija 1.4 -0.1 1.5

Litvanija 0.4 -0.1 0.5

Portugal 0.2 -0.3 0.5

Slovačka 0.4 -0.1 0.5

Izvor: Eurostat

Niske stope inflacije kratkoročno su neizbježne s obzirom na nagli pad cijena nafte tokom 2014. godine i uz pretpostavku da narednih nekoliko mjeseci neće doći do značajnijih korekcija. Mjere monetarne politike koje je preduzela ECB, u januaru 2015. godine, trebalo bi da utiču na oporavak Eurozone, kao i na prilagođavanje inflacionog kretanja u skladu s osnovnim ciljem dostizanja stope inflacije do nivoa od blizu 2%.

Tabela 2

Kretanje inflacije u EMU, EU i zemljama bivše Jugoslavije – godišnja promjena od 2010. do 2014. godine

HICP/CPI XII 10/XII 09. XII 11/XII 10. XII 12/XII 11. XII 13/XII 12. XII 14/XII 13.

EMU 2,2 2,7 2,2 0,8 -0,2

EU 2,6 3,0 2,3 1,0 -0,1

Slovenija 2,2 2,1 3,1 0,9 -0,1

Hrvatska 1,8 2,1 4,7 0,5 -0,1

Bosna i Hercegovina 3,1 3,1 1,8 -1,2 -0,4

Crna Gora 0,7 2,8 5,1 0,3 -0,3

Srbija 10,3 7,0 12,2 2,2 1,7

Makedonija 3,0 2,8 4,7 1,4 -0,5

Izvor: Eurostat i Zavodi za statistiku

42


Godišnja inflacija u 2014. godini, u zemljama bivše Jugoslavije, uglavnom je imala negativan predznak i kretala se u rasponu od -0,1% u Hr-vatskoj i Sloveniji, do -0,5% koliko je iznosila u Makedoniji. Inflacija u Crnoj Gori je takođe bila u padu tokom cijele 2014. godine. U poređenju sa godišnjim stopama iz prethodnih godina, godišnja inflacija u decembru 2014. godine sa padom od 0,3% je na najnižem nivou (ako uzmemo u obzir samo godišnju decembarsku promjenu) od kada se mjeri inflacija preko potrošačkih cijena, a i ranije preko troškova života. Mada, mora se naglasiti da nijesu sve kategorije u ukupnoj potrošačkoj korpi završile sa negativnim predznakom. Njih šest bilježi rast na godišnjem nivou i iako čine 58,3% uku-pne ponderacione strukture potrošačke korpe, nijesu mogle dovesti ukupnu inflaciju do pozi-tivne stope. Pad cijena je evidentiran u pet kategorija: prevoz, komunikacije, stanovanje, pokućstvo i rutinsko održavanje stana i ostali proizvodi i usluge. One su, a posebno cijene u kategoriji prevoz, obilježile kretanje ukupne in-flacije u 2014. godini. Jedino su cijene u kategoriji obrazovanje ostale nepromijenjene. Kretanje cijena u Crnoj Gori će u narednom periodu, tj. tokom 2015. godine, najvećim dijelom zavisiti od kretanja cijena u okruženju, najviše zbog uvozne zavisnosti crnogorske privrede.

Niska inflacija i deflacija, posebno u pojedinim zemljama sa razvijenim ekonomijama, obilježile su 2014. godinu. Prema izvještaju UN/DESA - World Economic Situation and Prospects 2015. inflacija će ostati um-jerena u narednom periodu, ali sa značajnim rasponima po regionima. Predviđa se da će u zemljama u razvoju stopa inflacije u 2015. godini iznositi 5,3%, a u 2016. godini 5,0%, dok će se u zemljama u tranziciji kretati od 7,4% u 2015. godini do 5,7% u 2016. godini. Inflacija u razvijenim ekonomijama bi se kretala od 1,4% u 2015. godini do 1,7% u 2016. godini, s tim da ostaje rizik koji sa sobom nosi deflatorni trend u pojedinim zemljama Eurozone. Ostaje da se vidi, tokom narednog perioda, koliko će uspješan biti program ECB u cilju suzbijanja širenja deflacije.

Cijene goriva i maziva u Crnoj Gori, koje su uglavnom diktirane promjenama cijena nafte na svjetskom tržištu, zabilježile su pad na godišnjem nivou od 11,1%. Cijena referentne korpe OPEC-a je u 2014. go-dini, u prosjeku iznosila 96,2 USD/barel, što je 9,2% niže u odnosu na prosječnu cijenu iz 2013. godine. Prosječna cijena brenta u ovoj godini je bila 99,0 USD/barel, što je za 8,9% niže u odnosu na prosječnu cijenu iz prethodne godine. Posmatrano tokom godine, najviši nivo prosječne cijene brenta zabilježen je u junu (111,66 USD/barel), a najniži u decembru kada je prosječna cijena brenta dostigla nivo 62,53 USD/barel, što je za čak 43,6% manje od prosječne cijene brenta iz decembra 2013. godine i ujedno i najmanji iznos od maja 2009. godine (kada je iznosila 57,27 USD/barel). Na pad cijena nafte uticalo je značajno povećanje ponude, a usporavanje tražnje za ovim energentom, kao i slabiji ekonomski rezul-tati Rusije i Kine. Prema UN izvještaju World Economic Situation and Prospect 2015, jačanje globalnog ekonomskog rasta u 2016. godini će podstaći tražnju za ovim proizvodom što će se odraziti i na cijenu.

Godišnje stope izabranih kategorija i ukupna inflacija u Crnoj Gori (mart, jun, septembar, decembar)

Grafik 1

Izvor: Monstat

43

Realni sektor

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su u decembru 2014. godine u odnosu na decembar 2013. godine zabilježile rast od 0,9%. Rast cijena zabilježen je u sva tri sektora: sektoru vađenje ruda i kamena za 4,3%, u sektoru snabdijevanje električnom energijom, gasom i parom za 1,6% i u sektoru prerađivačka industrija za 0,3%. Prosječan rast cijena proizvođača industrijskih proizvoda u 2014. godini iznosio je 0,1%.

Procjena inflacije za 2015. godinu

Modelska procjena

Grafik fena inflacije (Fan Chart) Crne Gore predstavlja grafički prikaz distribucije vjerovatnoća pro-gnoze kretanja stope inflacije, izražene preko indeksa potrošačkih cijena. U tom pravcu, umjesto odre-đivanja konkretnih tačaka, grafikonom se preko distribucije vjerovatnoća u obzir uzimaju i potenci-jalni rizici i neizvjesnosti, koji bi u narednom periodu mogli uticati na kretanje inflacije. Sama svrha grafikona fena je upravo da ukaže i uzme u obzir neizvjesnost koja postoji u realnim tokovima ekono-mije, a koja se posljedično reflektuje u kretanju stope inflacije (rast cijena energenata, povećanje-sma-njenje spoljno-trgovinskog deficita i dr.).

Grafikon fena Crne Gore za 2015. godinu baziran je na tri procijenjena sastavna dijela:

1. Vrijednosti centralne projekcije - vrijednosti centralne projekcije grafikona fena izvedene su iz ARIMA modela;

2. Nivo neizvjesnosti – nivo neizvjesnosti određuje širinu grafikona fena. Koeficijenti nivoa ne-izvjesnosti dobijeni su analitičkom procjenom i kalkulacijom relativnog uticaja potencijal-nih internih i eksternih šokova, koji su mogući u crnogorskoj ekonomiji za period od godinu dana, a koji se očitavaju kroz „debljinu“ raspona oko centralne projekcije.

3. Zakrivljenost grafikona - na osnovu nivoa zakrivljenosti distribucije projekcije inflacije, gra-fikon fena se prilagođava prognozi, u smislu da li su vrijednosti centralne projekcije „precije-

Cijene nafte, mjesečna stopa rasta Cijene proizvođača industrijskih proizvoda


Izvor: Monstat i ‘’Montly Oil Market Reports“, OPEC Izvor: Monstat

44


nile“ ili „potcijenile“ kretanje stope inflacije. Od toga će zavisiti i pozicija srednje vrijednosti distribucije inflacije.

Centralna projekcija - ARIMA model za 2015. godinu

Sa ciljem izrade grafikona fena, razvijen je ARIMA (autoregresivni integrisani model sa pokretnim prosjecima) model vremenske serije inflacije Crne Gore izražene preko indeksa potrošačkih cijena14.

ARIMA model je iskorišćen za potrebe kratkoročne prognoze (12 mjeseci), pri čemu je napravljena iteracija od nekoliko ARIMA modela, koji su rangirani sa stanovišta njihove efikasnosti i kvalititeta dijagnostike. Odabrani ARIMA model, ARIMA (11,1,22)15 ima dovoljan nivo pouzdanosti za potrebe prognoze.

Vrijednost projekcija na mjesečnom nivou je iskorišćena za vrijednosti centralne projekcije grafikona indeksa potrošačkih cijena za 2015. godinu. Dobijene vrijednosti predstavljaju modu distribucije, od-nosno vrijednosti sa najvećom frekvencijom u distribuciji ove vremenske serije.

Grafik 1.20

Izvor: CBCG, 2015.

Srednja vrijednost dobijenog modela je 0,57. Vrijednost koeficijenta asimetričnosti varira u rasponu od 0,5 do 1,2, a vrijednost standardne devijacije iznosi 0,25. Centralni raspon smješten je, uglavnom, u donjem dijelu distribucije, odnosno odgovarajući raspon neizvjesnosti koncentrisan je prema višim

14 Detaljno objašnjenje ARIMA modela Crne Gore predstavljeno je u radnoj studiji Centralne banke br. 11 „Prognoziranje inflacije: Empirijsko istraživanje kretanja indeksa cijena na malo Crne Gore za 2007. godinu - primjena ARIMA modela“.

15 ARIMA model se obično označava ARIMA (p,d,q), gdje p predstavlja broj autoregresivnih varijabli, d se odnosi na nivo stacionarnosti zavisne varijable, dok q predstavlja broj varijabli, pokretnih prosjeka, koji se nalaze u odgovarajućem mo-delu.

Projekcija indeksa potrošačkih cijena Crne Gore za 2015. godinu

45

Realni sektor

nivoima inflacije, koji se na grafikonu reflektuju iznad centralnog „najplavljeg“ raspona. Grafikonom fena objašnjeno je 90% vjerovatnoće distribucije inflacije. Centralna projekcija se obično nalazi u naj-tamnijem dijelu grafikona, odnosno centralnih 10% vjerovatnoće.16 Grafikon fena ima po osam slojeva sa svake strane, različitih boja, iznad i ispod centralnog sloja, pri čemu svaki sloj iste boje, u zbiru, iznad i ispod centralnog benda, kumulativno, objašnjava narednih 10% vjerovatnoće kretanja inflaci-je. Kako neizvjesnost tokom vremena raste, to grafikon fena postaje sve širi.

Grafik fena inflacije (Fan Chart) Crne Gore, baziran na procjeni ARIMA modela za 2015. godinu poka-zuje da će se, sa vjerovatnoćom od 90%, inflacija, mjerena preko indeksa potrošačkih cijena, u zavi-snosti od mjeseca, kretati u intervalu od -0,5 % do 2%. Pri tome, za kraj 2015. godine, se projektuje inflacija u rasponu od 0% do 2%. Centralna projekcija Fan Charta (koja se odnosi na najtamniji dio grafika), predstavlja raspon vjerovatnoće od 10% (grafik br. 20).

Polazne pretpostavke prognoze inflacije za 2015. godinu su:

1. Povećanje geopolitičkih tenzija moglo bi podstaći rast cijena energenata;2. Nepovoljne vremenske prilike mogle bi rezultirati izraženijim rastom cijena prehrambenih

sirovina; 3. Donošenjem Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o akcizama, postepeno će se poveća-

vati akcize na cigarete, alkohol i gazirana pića;4. Uvođenje takse na maloprodajnu cijenu goriva;5. Rast cijene električne energije do 5% (uključen predviđeni rast cijene u avgustu 2015. godine);6. Rast investicija i intezivnija ekonomska aktivnost u 2015. godini;7. Stagnacija cijena nekretnina.

Razumljivo, promjene neke od navedenih pretpostavki zahtijevale bi korekciju prognoze.

Ekspertska procjena17

Imajući u vidu nedovoljan nivo pouzdanosti statističkih podataka, nedovoljno dugačke vremenske serije, kao i često prisustvo jednokratnih šokova, CBCG modelsku procjenu dopunjava i ekspertskom procjenom kretanja inflacije.

U 2014. godini smo imali negativnu stopu inflacije, kao rezultat pada cijena energenata, pada cijena velikog broja prehrambenih proizvoda, ali i opadanja kupovne moći. Negativna stopa inflacije nije bila specifična samo za Crnu Goru, već i za EU, kao i za region.

Nivo agregatne tražnje u četvrtom kvartalu je u porastu u odnosu na prethodni kvartal, ali i u odnosu na IV kvartal 2013. godine. Ipak, smatramo da ne treba očekivati inflatorne pritiske, jer će i na global-nom nivou i dalje biti prisutan usporen ekonomski rast, a i sve prognoze ukazuju na nastavak trenda niske inflacije u EU i regionu. Konjunkutrni indikator ukazuje na rastuća inflaciona očekivanja, što prije svega treba tumačiti kao izlazak iz zone negativne stope inflacije.

16 Obično se vrijednosti mode (centralne projekcije) nalaze u najtamnijem bendu, međutim, ukoliko postoji značajan nivo rizika, tada se može desiti da centralna projekcija ne obuhvata nijednu od ovih vrijednosti. (Britton, E, Fisher, P.G. and Whitley, J.D. (1998), ‘The Inflation Report projections: Understanding the Fan Chart’, Bank of England, Quarterly Bulletin, 38, pp. 30–37.)

17 Za više detalja pogledati Izvještaj o kretanju cijena.

46


Najveći broj anketiranih banaka očekuje stopu inflacije u rasponu od 1% do 1,5% dok najveći broj anektiranih privrednika očekuje inflaciju u zoni od 0% do 05%. U 2015. godini se očekuje ubrzanje rasta BDP-a što će uticati anti-inflatorno.

I modelska procijena inflacije, poput očekivanja bankara i privrednika, ukazuje na nisku pozitivnu stope inflacije. Fan chart inflacije Crne Gore, baziran na procjeni ARIMA modela za 2015. godinu, pokazuje da će, sa vjerovatnoćom od 90%, inflacija na kraju 2014. godine biti u rasponu 0% do 2%.

Njoj je vrlo slična i naša ekspertska procjena prema kojoj će inflacija na kraju 2014. godine biti u ras-ponu od -0,5% do 2%.

Tabela 1.6

Očekivana stopa inflacije na kraju 2015. godine

Donji prag inflacije Centralna projekcija Gornji prag inflacije

-0,5% 1% 2%

Ova procjena se bazira na istim pretpostavkama kao i modelska procjena. Odstupanje nekog od para-metara koji su korišćeni prilikom ove prognoze zahtijevalo bi i reviziju procjene.

1.4. Tržište rada

Broj zaposlenih u 2014. godini u prosjeku je izno-sio 173.595 i bio je viši za 1,2% u odnosu na pro-sječan broj zaposlenih u prethodnoj godini. Uku-pan broj zaposlenih u decembru 2014. godine iznosio je 171.158, i bio je veći za 2,4% u odnosu na broj zaposlenih u decembru 2013. godine. Rast broja zaposlenih u 2014. godini zabilježen je u deset od ukupno devetnaest sektora, pri čemu je najveći rast zabilježen u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti (57,0%), a najmanji u sektoru obrazovanje (0,9%). Najveći pad broja zaposlenih od 7,1% zabilježen je u sektoru prera-đivačka industrija, a najmanji od 0,9% u sektoru informisanje i komunikacije.

Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kraju 2014. godine, bilo je 34.687 nezaposlenih lica, što je za 0,5% više nego u istom mjesecu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u 2014. godini, u prosjeku je iznosio 33.284, ili 3,4% više nego u istom periodu prethodne godine.

Najveći broj nezaposlenih lica u 2014. godini je evidentiran u januaru (34.804 nezaposlenih). Opadaju-ći trend registrovanih nezaposlenih lica posebno je izražen od maja do jula što je posljedica sezonskog zapošljavanja.

Broj zaposlenih

Grafik 1.21

Izvor: Monstat

47

Realni sektor

Stopa nezaposlenih koju objavljuje Zavod za za-pošljavanje Crne Gore, u decembru 2014. godine je iznosila 14,95% što je za 0,07 p. p. više od stope iz decembra 2013. godine. Prema Anketi o rad-noj snazi, koju objavljuje Monstat na kvartalnom nivou, najveća stopa u 2014. godini, zabilježena je u prvom kvartalu kada je iznosila 19,1%. Ras-položivi podaci ukazaju na pad stope u drugom (18,5%) i trećem kvartalu (16,4%), dok je u četvr-tom kvartalu stopa nezaposlenosti iznosila 18,1%.

Zavod za zapošljavanje je i u 2014. godini reali-zovao projekat „Zaposlimo naše mlade na sezon-skim poslovima“, preko kog se zaposlilo 1.685 mladih iz Crne Gore. Ovim je nastavljen projekat subvencioniranja poslodavaca koji na sezonskim poslovima zaposle lica do 25 godina starosti, a koji su državljani Crne Gore.

U 2014. godini se nastavilo sa zapošljavanjem do-maće radne snage na sezonskim poslovima, pa je oko 8.900 nezaposlenih tokom turističke sezone bilo zaposleno. U periodu od 01.01. do 31.12.2014. godine izdato je 23.061 dozvola za rad stranci-ma, što je za 2,5% više u odnosu na 2013. godinu. Vlada je na sjednici u oktobru donijela odluku o utvrđivanju broja radnih dozvola za strance za 2015. godinu u ukupnom broju od 23.400.

U Skupštini je 16. decembra 2014. godine usvo-jen Zakon o strancima. Novim zakonom su eli-minisane disproporcije između izdatih radnih i boravišnih dozvola i prijava na obavezno socijal-no osiguranje, kao i usklađivanje broja stranaca i njihove kvalifikacione strukture na tržištu rada Crne Gore sa realnim potrebama poslodavaca.

U decembru 2014. godine potpisan je finansijski sporazum između Vlade Crne Gore i Evropske unije za operativni program „ Razvoj ljudskih resursa“ u okviru Instrumenta pretpristupne po-moći (IPA IV komponenta).

Vlada je u decembru 2014. godine usvojila Akcioni plan zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa za 2015. godinu, kojim se dodatno naglašava neophodnost vođenja sveobuhvatne, multisektorski zasno-vane politike zapošljavanja, kao i potreba intenziviranja primjene mjera kojima bi djelovalo na pove-ćanje aktivnosti stanovništva, kao i rast zaposlenosti, odnosno na smanjivanje nezaposlenosti. Pro-gramom stručnog osposobljavanja lica sa stečenim visokim obrazovanjem u 2014. godini uposleno je 3858 visokoškolaca.

Kretanje nezaposlenosti

Broj nezaposlenih

Grafik 1.22

Grafik 1.23

Izvor: Monstat i Zavod za zapošljavanje

Izvor: Zavod za zapošljavanje CG

48


Zarade

Prema podacima Monstata, prosječna zarada u Crnoj Gori, u 2014. godini, iznosila je 723 eura i bila je niža za 0,4% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa je iznosila 477 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila je niža za 0,4%. Realne zarade bez poreza i do-prinosa su u 2014. godini bile više za 0,3%.

Prosječne bruto plate u 2014. godini zabilježile su pad u dvanaest od ukupno devetnaest sektora, pri čemu je najveći pad zabilježen u sektoru vađenje ruda i kamena (-12,3%), a najmanji pad bruto plata je zabilježen u sektoru finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja (-0,3%). Rast bruto zarada je zabilje-žen u sedam sektora i to najmanji rast od 0,3% u sektoru usluge smještaja i ishrane, dok je najveći rast od 5,5% evidentiran u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti. Realne zarade bez po-reza i doprinosa više su za 0,3% u 2014. godini u odnosu na prethodnu godinu. Sedam sektora bilježe realni rast neto zarada, pri čemu je najveći realni rast zabilježen u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti (6,1%). Najveći realni pad neto zarada je evidentiran u sektoru vađenje ruda i ka-mena (-11,6%). U sektoru snabdijevanje vodom, upravljanje otpadom realne neto zarade su ostale na istom nivou kao i prethodne godine.

Tabela 1.7

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima

Zarade bez poreza i doprinosa

Indeks nominalnih zarada bez poreza i doprinosa

Indeks realnih zarada bez poreza i doprinosa

Ø 2013. Ø 2014. Ø 2014/Ø 2013. Ø 2014/Ø 2013.

UKUPNO 479 477 99.6 100.3

Poljoprivreda,šumarstvo i ribarstvo 499 477 95.6 96.3

Vađenje ruda i kamena 673 591 87.7 88.4

Prerađivačka industrija 459 430 94.0 94.3

Snabdijevanje električnom energijom 807 794 98.7 99.1

Snabdijevanje vodom, upravljanje otpadom 460 457 99.3 100.0

Građevinarstvo 464 418 90.2 90.7

Trgovina na veliko i trgovina na malo 329 337 102.6 103.2

Saobraćaj i skladištenje 503 517 103.3 103.5

Usluge smještaja i ishrane 381 385 100.3 101.8

Informisanje i komunikacije 709 660 93.9 93.7

Finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja 869 862 99.7 99.9

Poslovanje sa nekretninama 664 653 98.9 99.0

Stručne,naučne i tehničke djelatnosti 440 417 94.9 95.4

Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti 337 355 105.5 106.1

Državna uprava i odbrana,obavezno socijalno osiguranje 491 500 102.0 102.6

Obrazovanje 454 456 100.7 101.1

Zdravstvena i socijalna zaštita 483 485 100.6 101.1

Umjetnost, zabava i rekreacija 382 378 98.8 99.7

Ostale uslužne djelatnosti 465 432 92.9 93.6

Izvor: Monstat

49

Realni sektor

Boks 1.8 – Prosječne plate po zemljama bivše Jugoslavije, decembar 2014. godine

Podaci o prosječnim platama u decembru 2014. godine ukazuju na razliku u visini primanja po pojedin-im zemljama bivše Jugoslavije. Nominalni rast neto plata u odnosu na decembar 2013. godine iznosio je 4,2% u Makedoniji, 2,9% u Hrvatskoj, 1,4% u Sloveniji i 0,7% u Bosni i Hercegovini, dok je nominalni pad neto plata ostvaren u Srbiji (-1,7%) i u Crnoj Gori (-0,4%). Slovenija je po neto iznosu prosječne plate i dalje na prvom mjestu, zatim ide Hrvatska, dok je Crna Gora po prosjeku neto plate iznad Bosne i Hercegovine, Srbije i Makedonije.

Tabela 1

Plate u zemljama bivše Jugoslavije, u eurima (rangiranje prema neto iznosu)

Zemlja Neto plate Bruto plate

Slovenija 1.021 1.569

Hrvatska 746 1.053

Crna Gora 484 734

BiH 431 670

Srbija 411 566

Makedonija 363 531

Izvor: Zavodi za statistiku i centralne banke navedenih zemalja

MONETARNA KRETANJA 02

53

Monetarna kretanja

Bankarski sistem Crne Gore tokom 2014. godine karakterišu visoki nivoi pokazatelja likvidnosti i sol-ventnosti, što govori o sigurnosti i stabilnosti najznačajnijeg segmenta crnogorskog tržišta. Takođe, u posmatranom periodu pokazatelji profitabilnosti su značajno poboljšani u odnosu na prethodnu godi-nu, pri čemu je na nivou bankarskog sistema ostvaren 11,6 puta veći dobitak.

Bilansna suma banaka je tokom 2014. godine imala pretežno rastući trend. Rast na strani aktive je rezultat rasta novčanih sredstava i depozita kod depozitnih institucija, kao i potraživanja banaka po osnovu kupljenih hartija od vrijednosti, dok na strani pasive najznačajniji rast bilježe depoziti.

Ukupni krediti banaka su tokom 2014. godine godine imali pretežno opadajući trend. Na kraju 2014. godine iznosili su 2.367,2 miliona eura, što je za 1,9% niže nego na kraju 2013. godine. Kreditna aktiv-nost banaka je tokom ovog perioda bila manje intenzivna, što se ogleda kroz smanjenje novoodobre-nih kredita u odnosu na isti period prethodne godine za 6,2 miliona eura ili 0,8%. Sektor stanovništva je zabilježio pad novoodobrenih kredita u iznosu od 9,8 miliona eura ili 3,5% u odnosu na kraj pret-hodne godine. Pozitivne tendencije u kretanju novoodobrenih kredita ogledaju se kod sektora privre-de, kojem je u 2014. godini odobreno za 99,4 miliona eura ili 28% više novih kredita.

Sigurnost bankarskog sistema se ogleda kroz kontinuirani rast depozita u bankama u prethodnim godi-nama. Na kraju posmatranog perioda sredstva deponovana u banakama iznosila su 2.308,1 milion eura, i zabilježila su rast od 10% na godišnjem nivou. Pozajmice banaka i tokom 2014. godine bilježe konstantno smanjenje. Međutim, usljed povećanog oslanjanja na depozite kao dominantnim izvorom finansiranja i visokim iznosom likvidnih sredstava u bankama u proteklim godinama, potreba za ovim izvorom finan-siranja banaka postaje sve manja. Kapital banaka je na godišnjem nivou povećan za 11,6%.

Iako je i dalje značajan dio kredita bankarskog sistema lošeg kvaliteta, na kraju posmatranog perioda nekvalitetni krediti banaka su bili na nižem nivou nego u uporednom periodu prethodne godine. Tako su na kraju 2014. godine nekvalitetni krediti iznosili 375,6 miliona eura, i zabilježili pad od 11,2%. Visok iznos nekvalitetnih kredita predstavlja prepreku za privredni razvoj i zato je efikasno rješavanje ovog pro-blema prepoznat kao cilj od posebnog značaja za Centralnu banku. U aprilu 2015. godine usvojen je Za-kon o sporazumnom finansijskom restrukturiranju dugova prema finansijskim institucijama, čijim spro-vođenjem se očekuje ublažavanje problema nekvalitetnih kredita u crnogorskom bankarskom sistemu.

Prosječne ponderisane efektivne kamatne stope na ukupne kredite banaka su do oktobra 2014. godine imale pretežno rastući trend, nakon čega počinju bilježiti opadanje. U decembru 2014. godine PPAEKS je iznosila 9,22% i na godišnjem nivou bilježi pad od 0,14 p.p. S druge strane, pasivne kamatne stope su tokom cijele 2014. godine imale tendenciju opadanja. Na kraju 2014. godine PPPEKS je iznosila 1,83% i bilježi pad od 0,71 p.p. na godišnjem nivou.

Na bankarskom tržištu prisutna je tendencija povećanja konkurencije, pri čemu je u trećem kvartalu počela sa radom nova banka, tako da bankarski sistem na kraju posmatranog perioda broji ukupno dvanaest banaka. Takođe, očekuje se da na crnogorskom bankarskom tržištu u 2015. godini još dvije banke otpočnu sa poslovanjem. Kao rezultat ulaska novih banaka na crnogorsko bankarsko tržište, realna su očekivanja da će povećanje konkurencije na bankarskom tržištu biti dodatan stimulans za smanjenje aktivnih kamatnih stopa, kao i za intenziviranje kreditne aktivnosti u zemlji.

54


2.1. Banke

2.1.1. Likvidnost banaka

Bankarski sektor Crne Gore i tokom 2014. godi-ne karakteriše izuzetno visok nivo likvidnosti. Prema osnovnim pokazateljima likvidnosti, sve banke su u ovom periodu uredno izmirivale svoje tekuće obaveze i imale su dnevne i dekadne koefi-cijente likvidnosti iznad propisanog minimuma18.

Dnevni i dekadni koeficijenati likvidnosti su to-kom 2014. godine bilježili oscilacije u kretanju, pri čemu su tokom prva četiri mjeseca imali opa-dajući trend, nakon čega do septembra oba koefi-cijenta bilježe rast. U posljednjem kvartalu 2014. godine koeficijenti likvidnosti su imali blago opa-dajući trend, ali je njihova vrijednost i dalje bila iznad dva. Oba koeficijenta su na kraju godine bila na većem nivou nego na kraju 2013. godine.

Likvidna aktiva banaka iznosila je 697,2 milio-na eura na kraju 2014. godine. U odnosu na kraj prethodne godine veća je za 17,9%.

18 Na snazi je Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama („Sl. list Crne Gore“, br. 60/08), kojom je propisana obaveza banaka za održavanjem minimalnih koeficijenata likvidnosti na dnevnoj (0,9) i de-kadnoj osnovi (1,0).

Agregatni dnevni pokazatelj likvidnosti

Agregatni dekadni pokazatelj likvidnostiLikvidna aktiva banaka u 000.000 eura (lijeva skala) i učešće likvidne aktive u

ukupnoj aktivi (desna skala)

Grafik 2.1


Izvor: Dnevni izvještaji banaka

Izvor: Dekadni izvještaji banaka Izvor: CBCG

55

Monetarna kretanja

Učešće likvidne u ukupnoj aktivi na kraju 2014. godine je iznosilo 22,2%, što je više u odnosu na prethodnu godinu kada je iznosilo 20%. Koefici-jent krediti/depoziti je iznosio 1,03 i poboljšan je u odnosu na kraj 2013. godine kada je iznosio 1,15.

2.1.2. Agregatni bilans stanja banaka

Tokom 2014. godine, bilansna suma banaka je imala rastući trend uz prisutne oscilacije u kre-tanju. Na kraju posmatranog perioda ukupna bi-lansna suma je iznosila 3.136,3 miliona eura i bila je za 177 miliona eura ili 6% viša nego na kraju prethodne godine.

U strukturi aktive u posmatranom periodu do-minantno učešće od 75,5% imaju ukupni krediti banaka, dok na strani pasive najveće učešće od 73,6% imaju depoziti.

Tabela 2.1

Bilansna suma banaka

AKTIVA

Stanje Struktura Promjena

XII 2014. XII 2013. XII 2014. XII 2013. XII 2014 - XII 2013.

XII 2014.XII 2013.

000 eura % 000 eura %

1. Novčana sredstva i računi depozita kod centralnih banaka 498.636 392.066 15,9 13,2 106.570 27,2

2. Krediti 2.367.178 2.413.979 75,5 81,6 -46.801 -1,9

2.1. Ispravka vrijednosti kredita 172.652 188.965 5,5 6,4 -16.313 -8,6

2.2. Neto krediti 2.194.526 2.225.014 70,0 75,2 -30.488 -1,4

3. Hartije od vrijednosti 242.717 161.502 7,7 5,5 81.215 50,3

4. Ostala aktiva 235.735 213.478 7,5 7,2 22.257 10,4

5. Ispravka vrijednosti ostale aktive 35.357 32.820 1,1 1,1 2.537 7,7

6. UKUPNO AKTIVA 3.136.257 2.959.240 100,0 100,0 177.017 6,0

PASIVA

1. Depoziti 2.308.149 2.097.704 73,6 70,9 210.445 10,0

1.1. Depoziti po viđenju 1.035.336 881.819 33,0 42,0 153.517 17,4

1.2. Oročeni depoziti 1.269.924 1.215.017 40,5 57,9 54.907 4,5

1.3. Sredstva na escrow računu 2.889 1.740 0,1 0,1 1.149 66,0

2. Pozajmice 248.655 323.009 7,9 10,9 -74.354 -23,0

3. Emitovane hartije od vrijednosti 14.989 14.980 0,5 0,5 9 0,1

4. Ostale obaveze 120.429 125.730 3,8 4,2 -5.301 -4,2

5. Ukupan kapital 444.035 397.817 14,2 13,4 46.218 11,6

6. UKUPNO PASIVA 3.136.257 2.959.240 100,0 100,0 177.017 6,0

Ukupna bilansna suma, krediti i depoziti banaka, u 000.000 eura

Grafik 2.4

56


Na strani aktive, krediti kao najznačajnija kategorija bilježe smanjenje od 1,9% na godišnjem nivou. Međutim, ukupna aktiva banaka bilježi rast usljed zabilježenog značajnog rasta novčanih sredstava i računa depozita kod centralnih banaka, kao i hartija od vrijednosti. Novčana sredstva i računi depo-zita kod centralnih banaka su povećana za 106,6 miliona eura, a ovaj rast je rezultat i dalje prisutne opreznosti banaka i slabije kreditne aktivnosti. Takođe, značajan rast od 81,2 miliona eura ili 50,3% zabilježen je kod potraživanja po osnovu hartija od vrijednosti. Rast hartija od vrijednosti je prven-stveno rezultat povećanih potraživanja banaka po osnovu hartija od vrijednosti raspoloživih za pro-daju, i to najvećim dijelom dužničkih HOV po osnovu kupljenih državnih obveznica u martu i maju, kao i ulaganja u HOV nerezidenata.

Trend povećanja ulaganja banaka u hartije od vrijednosti je otpočeo u 2009. godini, pri čemu je iznos HOV na kraju 2014. godine dostigao nivo za 223,6 miliona eura veći u odnosu na kraj 2008. godine. Može se zaključiti da su banke usljed manje intenzivne kreditne aktivnosti u prote-klim godinama dio viška likvidnih sredstava plasirale u hartije od vrijednosti kao alternativni vid izvora prihoda. Svakako, opreznost se ogleda i u ovom vidu plasiranja sredstava, jer su banke najveći dio sredstava plasirale u državne hartije od vrijednosti, kao najsigurniji i najmanje rizi-čan izvor prihoda.

Na strani pasive, depoziti banaka bilježe kon-stantan rast, da bi na kraju 2014. godine bili na nivou za 10% većem u odnosu na isti period pret-hodne godine. Kapital banaka je na godišnjem nivou zabilježio rast od 11,6%, dok su pozajmice banaka zabilježile pad od 23%.

Na kraju 2014. godine, ukupna nekvalitetna akti-va banaka je iznosila 435,4 miliona eura i činila je 13,9% ukupne aktive banaka. Tokom 2014. godine nekvalitetna aktiva banaka je oscilirala, ali je na kraju posmatranog perioda bila na nižem nivou u odnosu na kraj prethodne godine za 10,3%.

Banke su 2014. godinu završile sa pozitivnim finansijskim rezultatom u ukupnom iznosu od 23,8 miliona eura, prije svega zbog dobitka ostvarenog kod sistemski značajnih banaka. Pro-fitabilnost banaka u 2014. godini je bila 11,6 puta viša u odnosu na prethodnu godinu. Povraćaj na prosječnu aktivu (ROA) na agregatnom nivou je iznosio 0,79%, dok je povraćaj na prosječni kapi-tal (ROE) iznosio 5,35%. Oba pokazatelja su zabi-lježila povećanje u odnosu na kraj 2013. godine, kada su iznosili 0,07% i 0,49% respektivno.

Kretanje potraživanja banaka po osnovu hartija od vrijednosti, u 000.000 eura

Nekvalitetna aktiva, u 000.000 eura (lijeva skala), učešće nekvalitetne u ukupnoj aktivi

banaka, u % (desna skala)

Grafik 2.5

Grafik 2.6

57

Monetarna kretanja

2.1.3. Kreditna aktivnost banaka

Ukupni krediti banaka su imali negativnu ten-denciju u kretanju tokom 2014. godine, opadaju-ći prosječno mjesečno po stopi od 0,2%. Ukupno odobreni krediti banaka su iznosili 2.367,2 mili-ona eura na kraju decembra 2014. godine, što je za 46,8 miliona eura ili 1,9% manje nego na kraju prethodne godine. U posmatranom periodu, rast kredita je zabilježilo pet banaka, dok je šest bana-ka zabilježilo pad19.

U strukturi kredita po sektorima, najveći dio kredita banaka na kraju 2014. godine (76,5%) od-nosio se na sektore privrede i stanovništva.

Struktura kredita po djelatnostima pokazuje da se najveći dio kredita banaka od rezidentnih pravnih lica odnosio na djelatnost trgovine na veliko i malo i popravku motornih vozila i mo-tocikala (38,6%), zatim slijedi građevinarstvo sa 10,6%, prerađivačka industrija sa 10,3%, djelat-nost državne uprave i odbrane i obavezno socijal-no osiguranje sa 10%, dok se na sve ostale djelat-nosti odnosilo 41,1%.

Posmatrano po namjeni, najviše kredita banaka odnosilo se na likvidnost (20%), gotovinske kre-dite (15,9%), stambene kredite (13,3%), kredite za nabavku osnovnih sredstava (7%) i kredite za iz-gradnju i adaptaciju građevinskih objekata (6,3%). Tokom posmatranog perioda, značajno manje sredstava banaka iskorišćeno je putem potrošač-kih kredita, overdrafta, kreditnih kartica, refi-nansiranja obaveza prema drugim bankama, za pripremu turističke sezone, kupovinu automobila, kupovinu hartija od vrijednosti i ostale namjene.

Krediti banaka su najvećim dijelom odobreni u eurima i na rok duži od jedne godine. Tako je na kraju 2014. godine, od ukupnih kredita, 2.279,2 miliona eura ili 96,3% odobreno u eurima. Posmatrano po ročnosti, ukupno 1.693 miliona eura ili 71,5% kredita banaka odnosilo se na dugoročne kredite banaka.

Tokom 2014. godine nekvalitetni krediti su imali opadajući trend uz oscilacije u kretanju. Na kraju posmatranog perioda nekvalitetni krediti su iznosili 375,6 miliona eura, i bili su za 47,5 miliona eura ili 11,2% niži nego na kraju 2013. godine. Nekvalitetni krediti banaka su na kraju 2014. godine činili 15,87% ukupnih kredita banaka, i njihovo učešće u ukupnim kreditima je smanjeno za 1,66 p.p. u od-nosu na kraj 2013. godine.

19 U trećem kvartalu 2014. godine nova banka - „Lovćen“ banka - je otpočela sa poslovanjem.

Krediti banaka, u 000.000 eura

Krediti i ostala potraživanja od pravnih lica rezidenata, po djelatnostima, u %

Grafik 2.7

Grafik 2.8

58


Tokom 2014. godine primjetna je oscilacija kod pokrivenosti nekvalitetnih kredita ispravkama vrijednosti kredita. Ukupna ispravka vrijedno-sti kredita banaka je iznosila 172,7 miliona eura i činila je 46% nekvalitetnih kredita banaka na kraju decembra 2014. godine. Iako su tokom po-smatranog perioda ispravke vrijednosti kredita bilježile smanjenje, kao rezultat značajnijeg sma-njenja nekvalitetnih kredita procenat pokrića nekvalitetnih kredita ispravkama vrijednosti je povećan u odnosu na kraj 2013. godine, kada je iznosio 44,7%.

Visok iznos nekvalitetnih kredita predstavlja prepreku za privredni razvoj, i zato je efikasno rješavanje ovog problema prepoznato kao cilj od posebnog značaja za Centralnu banku. U aprilu 2015. godine usvojen je Zakon o sporazumnom finansijskom restrukturiranju dugova prema fi-nansijskim institucijama čijim sprovođenjem se očekuje ublažavanje problema nekvalitetnih kre-dita u crnogorskom bankarskom sistemu.

Na kraju posmatranog perioda, na kredite koji kasne sa otplatom se odnosilo 444,9 miliona eura ili 18,8% ukupno odobrenih banaka. Krediti koji kasne sa otplatom bilježe pad od 33,4 miliona eura ili 7% u odnosu na kraj prethodne godine.

Novoodobreni krediti

Banke su tokom 2014. godine odobrile ukupno 801,5 miliona eura novih plasmana u vidu kre-dita. Kreditna aktivnost banaka je tokom 2014. godine snižena u odnosu na prethodnu godinu, na šta ukazuje podatak da je odobreno za 6,2 mi-liona eura ili 0,8% manje kredita nego u prethod-noj godini.

Tokom posmatranog perioda, ukupno 518,8 miliona eura ili 64,7% novih kredita odobreno je na rok duži od jedne godine. Učešće dugoročnih kredita u strukturi novoodobrenih kredita je smanjeno u odnosu na prethodnu godinu kada je iznosilo 66,9%.

Struktura novoodobrenih kredita po sektorima pokazuje da banke dominantan dio novih kredita odobravaju privredi i stanovništvu. Tako se na kredite odobrene privredi u posmatranom periodu odnosilo 56,7%, stanovništvu 33,7%, na ostale nefinansijske institucije 6,2%, dok se na opštu vladu odnosilo 2,3% ukupno novoodobrenih kredita. Posmatrano po namjeni, dominantan dio od 323,7 miliona eura ili 40,4% ukupno novoodobrenih kredita odobravao se za likvidnost za obrtna sredstva,

Novoodobreni krediti, struktura po ročnosti, u 000.000 eura

Nekvalitetetni krediti i ispravka vrijednosti kredita, u 000.000 eura (lijeva skala), učešće nekvalitetnih

kredita u ukupnim kreditima, u % (desna skala)

Grafik 2.10

Grafik 2.9

59

Monetarna kretanja

zatim slijede gotovinski krediti (180,2 miliona eura ili 22,5%), dok se na novoodobrene kredite nami-jenjene za kupovinu stanova i adaptaciju odnosilo 27,1 milion eura ili 3,4%.

Boks 2.1 - Intrumenti monetarne politike FED-a i ECB-a za podsticanje rasta

Od izbijanja krize u ljeto 2007. godine, monetarna politika centralnih banaka se suočavala sa brojnim izazovima koji proizilaze iz međupovezanosti razvoja u realnom sektoru i dešavanjima na finansijskim tržištima. Kako bi ispunile svoj primarni cilj, centralne banke su morale značajno da koriste standardne mjere monetarne politike (posebno referentne kamatne stope). Međutim, kako tradicionalne mjere nijesu dale očekivane rezultate (inflacija i smanjenje stope nezaposlenosti), a sa ključnim kamatnim stopama na već niskim nivoima, i FED i ECB su se opredijelile za alternativne instrumente politike.

Kako bi očuvao stabilnost cijena i stopu nezaposlenosti na željenom nivou, FED je odgovorio sman-jivanjem stope na federalna sredstva (federal funds rate). Od septembra 2007. godine do decembra 2008. godine, u seriji poteza, ova stopa je smanjivana do nultog nivoa (sa 5,25% na 0-0,25%). Ova situacija je poznata kao „zero lower bound“, naglašavajući da kad se jednom stopa na federalna sredstva smanji na nulu, tradicionalni instrument operacija na otvorenom tržištu ne može biti korišćen za dodatne podsti-caje ekonomije.

• U toj situaciji, FED je počeo sa uvođenjem nestandardnih politika kroz dvije kategorije. Prva, nazvana „Politika budućih smjernica“ (Forward guidance policy) podrazumijevala je opred-jeljenje FED-a da: zadrži sadašnji vanredno nizak nivo stope na federalna sredstva sve dok stopa nezaposlenosti ne bude na nivou iznad 6,5%,

• dok projektovana inflacija u periodu 1-2 godine ne bude viša od pola procentnog poena od dugoročno postavljenog cilja (2%) i

• dok dugoročna inflaciona očekivanja ne budu kontinuirano stabilna.

Druga politika, nazvana Program kupovine aktive (dugoročnih HOV) velikih razmjera (Large-scale asset purchase program), podrazumijeva kupovinu dugoročnih državnih HOV i HOV pokrivenih hi-potekom (Mortgage backed securities (MBS)). Ovaj program, otpočet krajem 2008. godine, poznat pod nazivom „kvantitativne olakšice“ („Quantative easing - QE“), trajao je do 2014. godine. Cilj programa je bio „upumpavanje“ novca u ekonomiju, kako bi se banke stimulisale da više kreditiraju čime bi se podstakle investicije i uticalo na sniženje dugoročne kamatne stope.

Kako bi postigla svoj primarni cilj20, koji je i neophodan uslov za održiv rast u Eurozoni, ECB je u proteklim godinama bila fleksibilna u prilagođavanju i širenju instrumenata monetarne politike. Kao odgovor na negativne tendencije u Eurozoni, ECB je u julu 2013. godine najavila namjeru da na duži vremenski period zadži ključne kamatne stope na niskim nivoima. Ovo je tzv. „Politika budućih smjernica“ koja je podrazumijevala namjeru ECB-a da zadrži kamatne stope na tadašnjim niskim, ili čak i nižim nivoima. U tom kontekstu, ECB je u više navrata snizila glavnu stopu refinansiranja, snizila kamatne stope na prekonoćne kredite i prekonoćne depozite.

Navedene tradicionalne mjere nijesu dale očekivane rezultate, tako da je u junu, a potom i u septem-bru 2014. godine, ECB uvela negativnu kamatnu stopu na prekonoćne depozite. Kao rezultat serija snižavanja ključnih stopa, u septembru 2014. godine stopa na glavne operacije refinansiranja snižena je na 0,05%, stopa na prekonoćne kredite 0,30%, a stopa na prekonoćne depozite na -0,20%.

20 Održavanje cjenovne stabilnosti, odnosno da stopa inflacije bude ispod, ali blizu 2%.

60


Pored snižavanja ključnih stopa, ECB je u junu 2014. godine donijela odluku da otpočne Program kupovine HoV obezbijeđenih sredstvima (Asset backed securities purchase programme (ABSPP)), kao i Program kupovine obezbijeđenih obveznica, a zatim i Program tzv. ciljanih dugoročnih op-eracija refinansiranja (Targeted long-term refinancing operations (TLTRO)). ECB je na ovaj način pokušala da oslobodi prostor u bilansima banaka, kao i da „upumpa“ novac u finansijski sistem, kako bi se pokrenulo kreditiranje u Eurozoni.

Mjere monetarne politike od juna do septembra 2014. godine su dale zadovoljavajuće rezultate koji se ogledaju u smanjenju troškova pozajmljivanja od strane privatnog sektora – kamatne stope na kredite nefinansijskim korporacijama su od trećeg kvartala 2014. godine počele da se smanjuju. Međutim, ove mjere nisu generisale dovoljnu količinu likvidnosti i nisu ispunile očekivanja u pogledu ekspanzije bi-lansa Eurosistema i bržeg vraćanja inflacije na nivo ispod, ali blizu 2%.

U nastojanju da dalje preduprijedi negativna dešavanja, a sa ključnim kamatnim stopama na donjim granicama („zero lower bond“), usvajanje daljih kvantitativnih mjera koje bi povećale veličinu i struk-turu bilansa Eurosistema, predstavljalo je jedino efikasno sredstvo koje bi obezbjedilo ostvarivanje cilja ECB-a. Stoga je ECB u januaru 2015. godine donijela odluku da proširi Program kupovine aktive (Asset purchase programme (APP)) na način da otpočne kupovine državnih obveznica, što predstavlja novu fazu nestandardnih mjera ECB-a. Planirano je da se u platni sistem Eurozone ubaci oko 1,100 milijardi eura, odnosno po 60 milijardi mjesečno, zaključno sa septembrom naredne godine, otkupljujući pri-vatni i javni dug, sa ciljem oživljavanja stagniranih ekonomija i sprečavanja deflacije.

Iz navedenog se može zaključiti da su FED i ECB u borbi protiv deflacije i nezaposlenosti, te stagniranja rasta preduzimale sličan set mjera. Međutim, FED je sprovodio agresivniju monetarnu politiku djelujući značajno prije nego ECB, uvodeći program tzv. kvantitativnih olakšica. Sa druge strane, za razliku od FED-a, ECB je otišla korak dalje i uvela negativne kamatne stope na prekonoćne depozite.

2.1.4. Depoziti

Depoziti kod banaka su na kraju 2014. godine iznosili 2.308,1 milion eura, što je za 10,0% više u odnosu na kraj 2013. godine. Tokom 2014. godine depoziti u bankama su prosječno mjesečno rasli po stopi od 0,8%, što je na višem nivou u odnosu na prethodnu godinu, kada su deponovana sred-stva u bankama rasla po stopi od 0,5%.

U strukturi depozita banaka najveće učešće bi-lježe depoziti sektora stanovništva i privrede (85,5%), pri čemu su oba sektora povećala sred-stva deponovana u bankama (7,6% i 15,5% res-pektivno na godišnjem nivou). Opšta vlada je tre-ći po značaju deponent u crnogorskom bankar-skom sistemu sa 4,5% depozita i pritom bilježi rast deponovanih sredstava od 20,5% na godiš-njem nivou. Depoziti finansijskih institucija čine 2,3% ukupno deponovanih sredstava u bankama i bilježe pad od 36,4% na godišnjem nivou.

Depoziti banaka po sektorima, u 000.000 eura

Grafik 2.11

61

Monetarna kretanja

Na kraju 2014. godine dominantan dio ukupnih depozita (44,9%) odnosio se na depozite po vi-đenju, 25,9% se odnosilo na depozite ročnosti do jedne godine, dok se na depozite oročene na period preko jedne godine odnosilo 29,1% uku-pnih depozita. Preostali dio (0,1%) se odnosio na sredstva na „escrow“ računu21. U ročnoj struktu-ri sredstava deponovanih u bankama primjetna je pozitivna tendencija koja se ogleda u porastu učešća depozita oročenih na period preko jedne godine na račun smanjenja učešća kratkoročnih depozita. Učešće dugoročnih u ukupnim depozi-tima je tako na kraju 2014. godine bilo za 5,6 p.p. više nego godinu dana ranije (grafik 2.12). 22

I pored povećanja iznosa i učešća depozita oroče-nih na period preko jedne godine, i dalje je pri-sutna ročna neusklađenost sredstava i obaveza u bilansu bankarskog sistema Crne Gore23. Učešće depozita i pozajmica u kreditima po ročnosti po-kazuje da je 54,2% kredita odobrenih na rok pre-ko jedne godine pokriveno izvorima finansiranja (u vidu depozita i pozajmica) sa istom ročnošću. S druge strane, depoziti po viđenju u bankama su tri puta viši od potraživanja banaka po osnovu depozita po viđenju, dok su kratkoročni depoziti i pozajmice banaka bili 1,9 puta viši od kredita banaka odobrenih na rok do jedne godine.

2.1.5. Sektor stanovništva i privrede

2.1.5.1. Sektor stanovništva

Sektor stanovništva je na kraju 2014. godine ostvario neto štednju24 u iznosu od 438 miliona eura, predstavljajući tako najznačajnijeg neto šte-dišu u crnogorskom bankarskom sistemu. Neto štednja ovog sektora je bila za 81,8 miliona eura ili 23% viša u odnosu na kraj prethodne godine.

21 Escrow račun je račun na kome se drže sredstva do momenta ispunjenja ugovora za koji su vezana.22 Sredstva na escrow računu imala su zanemarljivo učešće.23 Za potrebe ove analize, porede se krediti banaka kao dominantni vid plasmana (obuhvataju ukupno odobrene kredite,

depozite kod banaka i ostalih depozitnih institucija, faktoring i forfeting, potraživanja po neizmirenim akceptima, ga-rancijama i mjenicama) i obaveze banaka po osnovu depozita i pozajmica, kao najznačajniji izvor finansiranja banaka.

24 Razlika između ukupnih depozita i kredita stanovništva.

Ročna struktura depozita22, u % eura

Učešće depozita i pozajmica u ukupnim kreditima banaka po ročnosti, 31.12.2014, u %

Grafik 2.12

Grafik 2.13

62


Tokom 2014. godine ostvarena neto štednja ovog sektora je rasla prosječno mjesečno po stopi od 1,8%. Koeficijent krediti/depoziti je iznosio 0,67 na kraju 2014. godine, što predstavlja poboljšanje u odnosu na kraj prethodne godine kada je izno-sio 0,71.

Ukupni krediti ovog sektora su na kraju posma-tranog perioda iznosili 893,8 miliona eura i činili su 37,8% ukupno odobrenih kredita banaka, što ga čini drugim po značaju korisnikom kredita banaka. Ukupna zaduženost stanovništva prema bankama po osnovu kredita je na kraju 2014. go-dine bila za 1,4% viša u odnosu na kraj prethodne godine.

Na kraju posmatranog perioda, u ročnoj struk-turi ukupno odobrenih kredita ovom sektoru do-minirali su dugoročni krediti, sa čak 95%.

Sektoru stanovništva najviše se odobravalo namjenskih kredita (50,8% ukupno odobrenih kredita ovom sektoru), pri čemu se na kraju posmatranog perioda 64,4% namjenskih kredita odnosilo na stambene kredite, 11,8% za adaptaciju stambenog ili poslovnog prostora, dok se preostalih 23,8% od-nosilo na kredite odobrene za sve ostale namjene. Pored namjenskih kredita, značajno učešće od 39,5% u ukupno odobrenim kreditima ovog sektora bilježe i gotovinski krediti, dok hipotekarni krediti čine 6%. Zaduženje stanovništva po osnovu kreditnih kartica čini 3,3% ukupnog zaduženja ovog sektora u bankama. Neznatan dio kredita (0,4%) se odnosio na poslove lizinga.

Krediti sektora stanovništva koji kasne sa otplatom su na kraju 2014. godine iznosili 126,8 miliona eura, i činili su 14,2% ukupno odobrenih kredita ovom sektoru, odnosno 28,5% kredita koji kasne cjelokupnog bankarskog sistema.

Ukoliko se posmatra iznos novoodobrenih kredita, može se zaključiti da je kreditna aktivnost banaka prema sektoru stanovništva bila manje intenzivna. Naime, tokom 2014. godine ovom sektoru je odo-breno ukupno 269,7 miliona eura novih kredita, što je za 9,8 miliona eura ili 3,5% niže nego na kraju prethodne godine. Posmatrano po namjeni novoodobrenih kredita, sektor stanovništva je tokom ovog perioda najvećim dijelom uzimao gotovinske kredite (66,2%), zatim kredite za likvidnost (13,8%) i kredite za kupovinu stanova i adaptacije (10,1%), dok se preostalih 9,9% novodobrenih kredita odno-silo na sve ostale namjene.

Dug po glavi stanovnika, mjeren odnosom ukupno odobrenih kredita stanovništvu i broja stanov-nika25 je iznosio 1.438 eura na kraju 2014. godine, i bio je za 1,4% viši nego na kraju 2013. godine. Istovremeno, dug po zaposlenom, mjeren odnosom ukupnih odobrenih kredita stanovništvu i broja zaposlenih, je iznosio 5.222 eura.

25 Izvor: Monstat, septembar 2014. godine, procjena o broju stanovnika na 31.12.2013. godine.

Krediti, depoziti i neto štednja stanovništva, u 000 eura

Grafik 2.14

63

Monetarna kretanja

Na kraju 2014. godine ukupni depoziti sektora stanovništva su iznosili 1.331,8 miliona eura i bili su za 7,6% viši u odnosu na kraj 2013. godine. Depoziti stanovništva su tokom 2014. godine rasli prosječno mjesečno po stopi od 0,6%, što je na istom nivou kao i u prethodnoj godini.

Na kraju 2014. godine depoziti po viđenju stanovništva su predstavljali 36% ukupnih depozita stanov-ništva, kratkoročni depoziti čine 27,7%, dok 36,3% predstavljaju dugoročni depoziti, u kojima domi-niraju depoziti ročnosti od jedne do tri godine. U ročnoj strukturi depozita stanovništva je primjetna pozitivna tendencija i promjena u korist dugoročnih depozita. Dugoročni depoziti ovog sektora zabi-lježili su rast od 101,4 miliona eura ili 26,6% u odnosu na kraj 2013. godine, depoziti po viđenju su bili za 80,7 miliona eura ili 20,2% viši, dok su istovremeno kratkoročni depoziti ovog sektora zabilježili pad od 87,8 miliona eura ili 19,2%.

2.1.5.2. Sektor privrede

Sektor privrede je na kraju 2014. godine bio naj-značajniji neto dužnik sa ostvarenim dugom po osnovu kredita većim za 277,3 miliona eura u odnosu na sredstva deponovana u bankama od strane ovog sektora. Međutim, kao rezultat tren-da smanjenja kredita odobrenih ovom sektoru i povećanja depozita, tokom 2014. godine neto dug ovog sektora je imao opadajući trend. Neto dug privrede je bio za 118,7 miliona ili 30% niži nego na kraju 2013. godine.

Krediti odobreni sektoru privrede su na kraju 2014. godine iznosili 917,9 miliona eura, što pred-stavlja 38,8% ukupno odobrenih kredita od stra-ne banaka. Krediti privredi su bili za 32,6 milio-na eura ili 3,4% niži u odnosu na kraj prethodne godine.

Mjesečna stopa rasta/pada depozita stanovništva, % Depoziti stanovnistva, ročna struktura, u %

Neto dug privrede, u 000.000 eura


Grafik 2.17

64


Značajan dio kredita privrede je na kraju posmatranog perioda bio u kašnjenju. Krediti ovog sektora koji kasne su iznosili 285,8 miliona eura, i predstavljali su 31,1% ukupno odobrenih kredita ovom sek-toru, odnosno 64,2% kredita koji kasne cjelokupnog bankarskog sistema.

Kreditna aktivnost banaka prema sektoru privrede je tokom 2014. godine bila intenzivnija u odnosu na isti period prethodne godine. Banke su ovom sektoru odobrile ukupno 454,4 miliona eura novih kredita, što je za 99,4 miliona eura ili 28% više nego u prethodnoj godini. Ročna struktura novoodo-brenih kredita pokazuje da se sektor privrede tokom posmatranog perioda više zaduživao na rok duži od jedne godine (55,2%).

Boks 2.2 – Dug po osnovu blokade računa

U Centralnom registru računa na kraju 2014. godine evidentirano je 65.035 računa pravnih lica i preduzetnika. Od ukupnog broja evi-dentiranih računa, 21,8% ili 14.160 računa je bilo u blokadi. Broj blokiranih računa ima negativan trend 2014. godine, izuzev u junu i septembru, kada je ostvaren mjesečni pad. Broj blokiranih računa bilježi rast u odnosu na kraj 2013. godine za 9,1%.

Ukupan dug po osnovu blokade je iznosio 496,1 milion eura na kraju 2014. godine. Kod kretanja duga pravnih lica i preduzetnika po osnovu blokade je takođe prisutna negativna tendencija, koja se ogleda u povećanju duga u iznosu od 59,1 milion eura ili 13,5% u odno-su na kraj 2013. godine.

Krediti privrede, u 000.000 eura (lijeva skala), mjesečna promjena kredita privrede, u %

(desna skala)

Novoodobreni krediti privredi, ročnost, u 000.000 eura


Broj pravnih lica i preduzetnika u blokadi (u 000), iznos duga po osnovu blokade (u 000.000 eura)

Grafik 1

Izvor: CBCG

65

Monetarna kretanja

Sa ukupno 640,7 miliona eura sredstava deponovanih u bankama na kraju 2014. godine, sektor privre-de je drugi po značaju deponent u crnogorskom bankarskom sistemu. Depoziti ovog sektora su činili 27,8% ukupnih depozita u bankama na kraju 2014. godine. Depoziti privrede povećani su za 86,1 mi-lion eura ili 15,5% u odnosu na kraj 2013. godine. Prosječno mjesečno, depoziti ovog sektora su tokom 2014. godine bilježili rast po stopi od 1,2%.

U ročnoj strukturi depozita sektora privrede, dominantno učešće od 54,7% bilježe depoziti po viđenju. S druge strane, ročna struktura duga ovog sektora po osnovu kredita u bankama pokazuje dominantno učešće dugoročnih kredita (75,2%) u kojima dominiraju krediti odobreni na rok preko tri godine (77,8%).

Koeficijent krediti/depoziti za sektor privrede je na kraju 2014. godine iznosio 1,43 i poboljšan je u od-nosu na kraj 2013. godine kada je iznosio 1,71.

2.1.6. Strana aktiva i pasiva banaka

Strana aktiva banaka je na kraju decembra 2014. godine iznosila 612,9 miliona eura, što je za 52,4 miliona eura ili 9,3% više nego na kraju 2013. go-dine. Izuzev kredita odobrenih nerezidentima i kategorije „ostalo“, sve pozicije strane aktive za-bilježile su rast na godišnjem nivou.

Rast strane aktive banaka najvećim dijelom je re-zultat rasta ulaganja banaka u hartije od vrijed-nosti nerezidenata, koja su na godišnjem nivou povećana za 31,4 miliona eura ili 55,2%. Nakon toga slijede depoziti nerezidenata koji su zbilježili rast od 21,5 miliona eura ili 6,1%, dok je gotovi-na bila za 8,7 miliona eura ili 12% viša. Krediti odobreni nerezidentima zabilježili su pad od 8,9 miliona eura ili 12,5%, dok je kategorija „ostalo“ zabilježila smanjenje od 424.000 eura ili 4,4%.

Najznačajnija kategorija u strukturi strane aktive su depoziti banaka u inostranim bankama, koji su na kraju godine iznosili 371,9 miliona eura i činili su 60,7% strane aktive. U strukturi depozi-ta banaka u inostranstvu dominantno učešće od 70,6% ostvarili su depoziti po viđenju.

Strana pasiva banaka je iznosila 686,5 miliona eura na kraju 2014. godine, i zabilježila je pad od 36,2 miliona eura ili 5% u odnosu na kraj prethod-ne godine. Ovaj pad rezultat je smanjenja pozaj-mica banaka na godišnjem nivou u iznosu od 95 miliona eura ili 28,6%. Rast na godišnjem nivou su zabilježili depoziti (53,9 miliona eura ili 14,5%), kao i pozicija ostalo (4,9 miliona eura ili 193,6%).

Struktura strane aktive banaka, u 000.000 eura

Struktura strane pasive banaka, u 000.000 eura

Grafik 2.20

Grafik 2.21

66


Tokom 2014. godine pozajmice banaka iz ino-stranstva su konstantno opadale (izuzev u febru-aru). Na kraju posmatranog perioda iznosile su 237,4 miliona eura, i tokom 2014. godine zabilje-žile su prosječan mjesečni pad po stopi od 2,7% (tokom 2013. godine opadali su prosječno mje-sečno po stopi od 0,2%).

U strukturi strane pasive na kraju 2014. godine, dominantno učešće od 62,1% ostvarili su depo-ziti nerezidenata, dok se na pozajmice banaka odnosilo 34,6%, na hartije od vrijednosti 2,2%, a ostatak (1,1%) na ostale stavke strane pasive.

Tokom 2014. godine potraživanja banaka od ne-rezidenata su po prvi put nakon osam godina bila veća od njihovih obaveza prema nerezidentima, i to u septembru i novembru. Ovo je rezultat po-menutog značajnijeg rasta strane aktive banaka i smanjenja strane pasive u ovom periodu. Na kraju 2014. godine, neto strana aktiva banaka je iznosila -73,6 miliona eura.

Odnos strane pasive i ukupne bilansne sume ba-naka pokazuje da nerezidenti finansiraju 21,9% ukupne aktive banaka, dok se 19,5% bilansne sume banaka odnosilo na potraživanja banaka od nerezidenata. Jaz između strane aktive i stra-ne pasive banaka iznosio je -2,3% na kraju 2014. godine.

2.1.7. Kapital banaka

Ukupni kapital banaka je na kraju 2014. godine iznosio 444 miliona eura, što je za 46,2 miliona eura ili 11,6% više nego na kraju 2013. godine. Na rast kapitala tokom 2014. godine uticala je dokapitalizacija dvije banke u ukupnom iznosu od 16,5 miliona eura u prvoj polovini godine, zatim osnivanje nove banke u trećem kvartalu, kao i ostvaren profit tokom posmatranog perioda u iznosu od 23,8 miliona eura.

Deset banaka je 2014. godinu završilo sa dobitkom, a dvije sa gubitkom. Ukupan finansijski rezultat na kraju 2014. godine je bio pozitivan i iznosio je 23,8 miliona eura, što predstavlja značajno poboljšanje u odnosu na prethodnu godinu (grafik br. 2.25).

Neto strana aktiva banaka, u 000.000 eura

Učešće strane aktive, strane pasive i neto strane aktive banaka u bilansnoj sumi banaka, %

Grafik 2.22

Grafik 2.23

67

Monetarna kretanja

Koeficijent solventnosti bankarskog sistema je tokom cijele 2014. godine bio iznad zakonom propisanog minimuma od 10%, i imao pretežno rastući trend. Na kraju godine, koeficijent sol-ventnosti kapitala iznosio je 16,18% i zabilježio je rast u odnosu na prethodnu godinu, kada je izno-sio 14,44%.

I u zemljama iz okruženja koeficijent solventno-sti je iznad propisanog, ali je i iznad nivoa evi-dentiranog na agregatnom novou kod banaka u Crnoj Gori, osim u slučaju Makedonije (tabela br. 2.2).26

U toku 2014. godine evidentirane su dokapitali-zacije dvije banke u ukupnom iznosu od 16,5 mi-liona eura i to emisijom akcija.

Tabela 2.2

Koeficijent solventnosti, kraj 2014. godine

Zemlja Propisani koeficijent solventnosti Koeficijent solventnosti

Crna Gora 10% 16,18%

Srbija (Q3 2014) 12% 16,70%

Hrvatska (Q3 2014) 12% 21,32%

Makedonija 8% 15,66%

26 Treba imati u vidu da metodologije obračuna koeficijenta solventnosti nijesu iste u svim zemljama.

Ukupan kapital banaka, u 000.000 eura Finansijski rezultat na agregatnom nivou, u 000.000 eura

Dokapitalizacija banaka (lijeva skala) i koeficijent solventnosti (desna skala)


Grafik 2.26

68


Iako su proteklih godina izvršile značajne doka-pitalizacije, crnogorske banke imaju niži nivo ka-pitalizovanosti, nego banke u regionu. Indeks ka-pitalizacije je, i u odnosu na aktivu i u odnosu na kredite, najniži u regionu (grafik br. 2.27 i 2.28).

U vlasničkoj strukturi kapitala banaka na kra-ju 2014. godine država je imala učešće od sve-ga 2,4%, domaći privatni kapital je činio 15,7%, dok je dominirao kapital koji potiče iz inostranih izvora sa 81,9% učešća u kapitalu bankarskog si-stema.

Povraćaj na prosječni kapital bankarskog sistema (ROE) tokom 2014. godine bio je pozitivan, i na kraju godine je iznosio 5,35%. Vrijednost koefi-cijenta ROE zabilježio je značajno poboljšanje u

odnosu na 2013. godinu kada je iznosio 0,49, na šta je najvećim dijelom uticalo poslovanje jedne banke od sistemskog značaja. Ovaj pokazatelj je bio pozitivan kod deset banaka, dok je kod dvije banke ROE imao negativnu vrijednost.

2.1.8. Obavezna rezerva banaka

Izdvojena obavezna rezerva je iznosila 214,9 miliona eura na kraju 2014. godine, i povećana je za 18 miliona eura ili 9,2% u odnosu na kraj 2013. godine.

Efektivna stopa obavezne rezerve, mjerena odnosom izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, iznosila je 9,31% na kraju 2014. godine, i smanjena je u odnosu na 2013. godinu (9,39%). Odnos obave-

Odnos ukupnog kapitala i aktive banaka, u %

Kretanje ROE na agregatnom nivou, %

Odnos ukupnog kapitala i kredita, u %

Grafik 2.27

Grafik 2.29

Grafik 2.28

69

Monetarna kretanja

zne rezerve i depozita uvećanih za pozajmice, na kraju 2014. godine, značajno je povećan, prije svega usljed smanjenja nivoa pozajmica u toku toku 2014. godine, s jedne strane, i rasta nivoa obavezne re-zerve, sa druge strane (grafik 2.31).

Odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, odnosno aktive banaka u Crnoj Gori među nižim je u regionu (tabela br. 2.3).

Tabela 2.3

Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i aktive banaka, kraj 2014. godine

Obavezna rezerva/Depoziti Obavezna rezerva/Aktiva

Bosna i Hercegovina 24,0% 15,1%

Crna Gora 9,3% 6,9%

Hrvatska 12,9% 6,1%

Makedonija 10,5% 6,2%

Srbija 22,2% 11,9%

Struktura izdvojene obavezne rezerve značajno je izmijenjena u odnosu na prethodne godine. Na kraju 2014. godine, 51,6% je izdvojeno na račun obavezne rezerve u inostranstvu, 27,8% na račun CBCG u zemlji, dok je svega 20,6% bilo izdvojeno u vidu državnih zapisa.

Tokom 2014. godine, nijedna banka nije koristila obaveznu rezervu za likvidnost, a dvije banke su tokom dva mjeseca izdvojile manje obavezne rezerve od propisanog iznosa, u ukupnom iznosu od 635 hiljada eura.

Izdvojena obavezna rezerva (desna skala) i ukupni depoziti (lijeva skala), u 000.000 eura

Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i pozajmica banaka,%


70


2.2. Kamatne stope banaka

2.2.1. Aktivne kamatne stope

Na ukupno odobrene kredite

Zakonom o Centralnoj banci, definisana je osnovna funkcija Centralne banke da identifikuje i prati kretanje rizika koji mogu da naruše finansijsku stabilnost u zemlji. Visok nivo aktivnih kamatnih sto-pa banaka i mikrokreditnih finansijskih insitucija ocijenjen je od strane Centralne banke kao rizik od potencijalnog sistemskog značaja za finansijsku stabilnost. Samim tim su i kamatne stope u godinama nakon izbijanja globalne krize predmet kontinuiranog praćenja od strane Centralne banke.

Nakon isteka Odluke o limitiranju kamatnih stopa banaka, u maju 2013. godine, Centralna banka je nastavila da prati kretanje kamatnih stopa banaka, uz otvorenu mogućnost njihovog ponovnog limi-tiranja. Kako su kamatne stope u periodu nakon isteka ove Odluke bile na i dalje izuzetno visokom nivou, ili čak i rasle, Savjet Centralne banke je u julu 2014. godine preporučio bankama da do kraja trećeg kvartala 2014. godine smanje nivo aktivnih kamatnih stopa. Podaci ukazuju na to da su banke u posljednjem kvartalu 2014. godine počele smanjivati aktivne kamatne stope.

Prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) na ukupne kredite banaka je tokom 2014. godine, izuzev u junu i septembru, opadala. U decembru 2014. godine je PPNKS na ukupno odobrene kredite iznosila 8,41%, što je za 0,27 procentnih poena niže nego godinu dana ranije. S druge strane, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) na ukupno odobrene kredite banaka je to-kom prva tri kvartala 2014. godine (izuzev u avgustu) konstantno rasla, da bi u trećem kvartalu imala opadajući trend. U decembru 2014. godine, ova stopa je iznosila 9,22% i bila je za 0,14 p.p. niža nego go-dinu dana ranije. U posljednjem kvartalu 2014. godine, kamate stope banaka bilježe smanjenje, prven-stveno kao rezultat preporuke Centralne banke iz jula 2014. godine da banke smanje kamatne stope.

Struktura izdvojene obavezne rezerve, %

Grafik 2.32

71

Monetarna kretanja

Posmatrano po ročnosti, kamatne stope na kratkoročne i dugoročne kredite su tokom 2014. godine imale pretežno suprotan smjer kretanja, da bi godinu završile na gotovo istom nivou. PPEKS na krat-koročne kredite je iznosila 9,21%, i bila je za 0,49 p.p. ispod nivoa zabilježenog na kraju 2013. godine dok je kamatna stopa na dugoročne kredite iznosila 9,22% i zabilježila je godišnji pad od 0,12 p.p.

Na novoodobrene kredite

Za razliku od kamatnih stopa na ukupne kredi-te, PPNKS i PPEKS na novoodobrene kredite su tokom cijele 2014. godine zabilježile iste tenden-cije u kretanju. Obje stope su tokom cijele godine bilježile oscilacije u kretanju, uz evidentan ra-stući trend tokom prvih devet mjeseci, i opada-jući trend tokom posljednjeg kvartala. Negativan trend iz posljednjeg kvartala je rezultirao nižim zabilježenim nivoom ovih stopa na kraju godine u odnosu na isti period prethodne godine. Tako je PPNKS na novoodobrene kredite banaka izno-sila 7,78% u decembru 2014. godine, i zabilježila je pad od 0,42 p.p. dok je PPEKS iznosila 9,02% i zabilježila je pad od 0,40 p.p. u odnosu na decem-bar 2013. godine.

Posmatrano po ročnosti, PPEKS na kratkoročne kredite je na kraju 2014. godine bila za 0,56 p.p. viša od nivoa zabilježenog na kraju 2013. godine i iznosila je 10,23%. Istovremeno, kamatna stopa na dugoročne kredite je iznosila 8,52%, i na go-dišnjem nivou zabilježila je pad od 0,77 p.p.

Aktivne kamatne stope na ukupne kredite na nivou sistema, godišnji nivo, % PPEKS na kredite po ročnosti, godišnji nivo, %

Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %


Grafik 2.35

72


Ako se posmatraju kamatne stope na novoodobrene kredite po sektorima, može se zaključiti da su tokom 2014. godine u kretanju kamatnih stopa na novoodobrene kredite privredi znatno izraženije fluktuacije u odnosu na kretanje stopa po kojima su krediti odobravani stanovništvu. Međutim, obje stope su imale pretežno opadajući trend tokom posmatranog perioda. PPEKS na kredite odobrene fi-zičkim licima u decembru 2014. godine je iznosila 11,15% i u odnosu na decembar prethodne godine zabilježila je pad od 0,61 p.p. S druge strane, PPEKS na kredite odobrene privredi je iznosila 8,10%, i na godišnjem nivou bilježi pad od 1,17 p.p.

Tokom 2014. godine najviša PPEKS po kojoj su banke odobravale kredite zabilježena je u avgu-stu (26,53%) za realizaciju investicionih progra-ma, zatim za izgradnju građevinskih objekata i adaptacije (24,28% u avgustu) i za kupovinu robe široke potrošnje (16,60% u junu).

2.2.2. Pasivne kamatne stope

Tokom 2014. godine, izuzev u februaru, pro-sječna ponderisana efektivna kamatna stopa na depozite kod banaka je konstantno opadala. U decembru 2014. godine, ova stopa je iznosila je 1,83% i bila je za 0,71 p.p. niža u odnosu na kraj 2013. godine.

Posmatrano po ročnosti, PPEKS na depozite po viđenju je iznosila 0,12%, depozite ročnosti do tri mjeseca 1,58%, depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine 2,82%, depozite ročnosti od jed-ne do tri godine 3,71%, depozite ročnosti od tri

Kamatne stope na novoodobrene kredite po ročnosti, godišnji nivo, %

PPEKS na depozite po ročnosti, godišnji nivo, %

Kamatne stope na novoodobrene kredite, po sektorima, %

Grafik 2.36

Grafik 2.38

Grafik 2.37

73

Monetarna kretanja

do pet godina 3,94%, a na depozite ročnosti preko pet godina 3,87%. Na godišnjem nivou, samo je ka-matna stopa na depozite ročnosti duže od pet godina zabilježila rast od 0,02 p.p.. Kamatne stope za sve ostale ročnosti depozita godinu su završile na nižim nivoima, pri čemu je najveći pad zabilježila stopa na depozite ročnosti do tri mjeseca za 1,81 p.p.

Najviši nivo tokom cijelog posmatranog perioda bilježe kamatne stope na depozite ročnosti od jedne do tri godine, krećući se u intervalu od 3,72% do 4,97%, zatim kamatne stope na depozite ročnosti od tri do pet godina (od 3,95% do 4,67%).

PPEKS na depozite fizičkih lica je iznosila 2,24%, a na depozite pravnih lica 1,27%. PPEKS na de-pozite fizičkih lica bilježi pad od 0,81 p.p., dok je PPEKS na depozite pravnih lica smanjena za 0,53 p.p. u odnosu na kraj 2013. godine. Tokom 2014. godine, najviše kamatne stope zabilježene su na depozite fizičkih lica ročnosti od jedne do tri godine, koja se kretala u intervalu od 3,86% do 4,98%, dok su kod pravnih lica najviše kamat-ne stope zabilježene na depozite ročnosti od tri do pet godina krećući se u intervalu od 3,69% do 5,12%.

Razlika između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa je tokom 2014. godine povećana, s obzirom na značajniji pad PPEKS na depozite banaka u poređenju sa padom PPEKS na kredite banaka. U decembru 2014. godine, razlika između aktiv-nih i pasivnih kamatnih stopa (kamatni spred) na ukupne kredite i depozite banaka je iznosila 7,39 p.p., i povećana je za 0,57 p.p. u odnosu na kraj 2013. godine.

2.3. Mikrokreditne finansijske institucije

Bilansna suma mikrokreditnih finansijskih in-stitucija (MFI) je na kraju 2014. godine iznosila 38,3 miliona eura i povećana je za 3,7 miliona eura ili 10,7% u odnosu na kraj 2013. godine.

Ukupni krediti MFI su na kraju 2014. godine iznosili 39,3 miliona eura, što je za 2,6 milio-na eura ili 7% više nego na kraju 2013. godine. Sektorska alokacija pokazuje da se 91,8% kredi-ta MFI odnosilo na sektor stanovništva, dok se 4,6% odnosilo na nefinansijske institucije, a pre-ostalih 3,6% na finansijske institucije.

PPEKS na kredite, depozite i kamatni spred, %

Krediti i ostala potraživanja MFI po sektorima, u 000.000 eura

Grafik 2.39

Grafik 2.40

74


Tokom 2014. godine MFI su odobrile ukupno 35,6 miliona eura novih kredita. Kreditna aktivnost je tako u posmatranom periodu intenzivirana, zabilježivši rast novooborenih kredita od 4,1 milion eura ili 12,9% u odnosu na isti period prethodne godine. Najveći dio novih plasmana MFI (95,5%) odnosio se na kredite odobrene sektoru stanovništva.

U strukturi ukupne pasive MFI dominantno učešće od 51,7% bilježi ukupan kapital MFI, dok se na pozajmice i ostale obaveze odnosilo 48,3% bilansne sume. Kapital MFI je na kraju 2014. godine iznosio 19,8 miliona eura, što je za 495.000 ili 2,4% manje nego na kraju 2013. godine.

Na kraju 2014. godine pozajmice MFI su iznosile 16,5 miliona eura i zabilježile su rast od 4,1 milion eura ili 33,1% u odnosu na kraj 2013. godine. Na agregatnom nivou, MFI su 2014. godinu ostvarile neto dobit u iznosu od dva miliona eura.

2.3.1. Kamatne stope MFI

Na ukupno odobrene kredite

Prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa na ukupne kredite MFI (PPNKS) je tokom prva tri kvartala 2014. godine imala rastući trend, da bi u posljednjem kvartalu ova stopa počela da opada. U decembru 2014. godine, PPNKS na ukupne kredite MFI je iznosila 21,33% i viša je u odnosu na kraj 2013. godine za 0,63 p.p. S druge strane, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) je tokom 2014. godine imala opadajući trend, što je nastavak pozitivnog trenda započetog u 2013. godini. PPEKS je iznosila 25,66% u decembru 2014. godine i zabilježila pad od 0,72 p.p. na godišnjem nivou.

PPEKS na ukupne kratkoročne kredite je iznosila 26,69% u decembru 2014. godine, dok je na dugo-ročne kredite iznosila 25,56%. Obje stope zabilje-žile su pad u odnosu na kraj 2013. godine, i to pad od 1,07 p.p. i 0,63 p.p. respektivno.

PPNKS na kredite MFI odobrene privredi27 je iznosila 17,73%, dok je istovremeno PPEKS izno-sila 21,83%. Obje stope bilježe pad u odnosu na kraj prethodne godine, pri čemu je PPNKS niža za 0,57 p.p., dok je PPEKS smanjena za 4,62 p.p.. PPNKS je na kredite odobrene fizičkim licima iznosila 21,35%, a PPEKS 25,69%, pri čemu je no-minalna stopa bila za 0,57 p.p. viša, a efektivna kamatna stopa za 0,68 p.p. niža nego na kraju prethodne godine.

27 Shodno članu 153 Zakona o bankama („Sl.list Crne Gore“, br. 17/08, 44/10, 40/11), MFI može da iz sopstvenih sredstava i sredstava pribavljenih na tržištu novca odobrava namjenske kredite za realizaciju projekata razvoja privrednih društava, kredite za unapređenje djelatnosti preduzetnika i namjenske kredite fizičkim licima.

PPNKS i PPEKS na ukupne kredite MFI na nivou sistema, godišnji nivo, %

Grafik 2.41

75

Monetarna kretanja

Na novoodobrene kredite

Za razliku od kamatnih stopa na ukupne kredite MFI, kretanje nominalnih i efektivnih kamatnih stopa na novoodobrene kredite MFI je tokom 2014. godine bilo usklađeno. Ove stope su do avgusta mjeseca imale flukuacije u kretanju, da bi od kraja trećeg kvartala započele opadajući trend. Tako je u decembru 2014. godine, PPNKS na novoodobrene kredite MFI iznosila 20,50% i bila je za 1,30 p.p. niža nego na kraju prethodne godine dok je PPEKS na novoodobrene kredite iznosila 24,62%, i bila je za 1,41 p.p. niža na godišnjem nivou.

Posmatrano po ročnosti, PPEKS na novoodobre-ne kratkoročne kredite iznosila je 26,22%, a na kredite odobrene sa ročnošću preko jedne godine 24,36%. Obje stope bilježe pad u odnosu na isti period prethodne godine, i to pad od 0,88 p.p. i 1,37 p.p. respektivno.

Najveća zabilježena PPEKS tokom 2014. godine je stopa na kredite odobrene za kupovinu robe široke potrošnje (34,90% u januaru), zatim za kupovinu zemljišta (30,73% u februaru) i kredite za likvidnost (30,20% u januaru).

Boks 2.3 – Poređenje kamatnih stopa po kojima su kredite odobravale banke i MFI

Kamatne stope po kojima su banke i MFI odobravale kredite se značajno razlikuju. Naime, PPNKS na ukupne kredite kod banaka je iznosila 8,41%, a efektivna 9,22%, dok su iste stope kod MFI iznosile 21,33%, odnosno 25,66%.

Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS od 9,21%, a MFI po 26,69%, dok je PPEKS na dugoročne kredite kod banaka iznosila 9,22%, a kod MFI 25,56% (tabela br. 1 i grafik br. 1).

Tabela 1

Kamatne stope banaka i MFI na ukupne kredite, decembar 2014. godine, %

Kratkoročni Dugoročni Ukupni

Banke MFI Banke MFI Banke MFI

Fizička licaPPNKS 8,84 21,73 9,14 21,32 9,14 21,35

PPEKS 11,97 26,71 10,09 25,59 10,10 25,69

Pravna licaPPNKS 7,82 14,90 7,73 18,15 7,74 17,73

PPEKS 9,04 24,92 8,31 21,38 8,39 21,83

Ukupni kreditiPPNKS 7,87 21,66 8,45 21,30 8,41 21,33

PPEKS 9,21 26,69 9,22 25,56 9,22 25,66

Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %

Grafik 2.42

76


Velika odstupanja između banaka i MFI postoje i kod kamatnih stopa na novoodobrene kredite. Naime, PPNKS na novoodobrene kredite kod banaka je iznosila 7,78%, a efektivna 9,02%, dok su iste stope kod MFI iznosile 20,50%, odnosno 24,62%.

Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS 10,23%, a MFI 26,22%. PPEKS na dugoročne kredite je kod banaka iznosila 8,52%, a kod MFI 24,36% (tabela br. 2 i grafik br. 2).

Tabela 2

Kamatne stope banaka i MFI na novoodobrene kredite, decembar 2013, %

Kratkoročni Dugoročni Ukupni

Banke MFI Banke MFI Banke MFI

Fizička licaPPNKS 8,02 21,30 9,70 20,43 9,61 20,56

PPEKS 12,57 26,34 11,07 24,43 11,15 24,71

Pravna licaPPNKS 7,54 12,68 7,17 17,17 7,30 16,79

PPEKS 10,14 12,79 7,53 19,63 8,46 19,04

Ukupni kreditiPPNKS 7,55 21,23 7,87 20,38 7,78 20,50

PPEKS 10,23 26,22 8,52 24,36 9,02 24,62

Kamatne stope banaka i MFI na ukupne kredite, %

Kamatne stope banaka i MFI na novoodobrene kredite, %

Grafik 1

Grafik 2

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 03

79

Tržište novca i kapitala

3.1. Tržište novca

U toku 2014. godine održano je dvanaest aukcija državnih zapisa sa rokom dospijeća od 182 dana i tri sa rokom dospijeća od 91 dan.

U posmatranom periodu tržište novca u Crnoj Gori karakteriše značajno veća tražnja za državnim zapisima (17%) u odnosu na prethodnu godinu. Ukupna tražnja je iznosila 306,8 miliona eura i pre-mašila je vrijednost emitovanih zapisa za 48,9%.

Ukupna vrijednost emitovanih državnih zapisa iznosila je 206,1 milion eura na kraju 2014. godine. U odnosu na prethodnu godinu, iznos emitovanih zapisa je veći za 5,8%, što govori o većoj potrebi za kratkoročnim finansijskim sredstvima sa domaćeg tržišta u 2014. godini.

Od ukupno emitovanih državnih zapisa u 2014. godini prodato je 185,8 miliona eura ili 90,1%. U strukturi prodatih državnih zapisa dominirali su državni zapisi sa rokom dospijeća od 182 dana na koje se odnosilo 160,9 miliona eura ili 86,6% ukupno prodatih zapisa. Kupci na svim aukci-jama državnih zapisa bile su crnogorske banke, dok je na šest aukcija kupac bio i Fond za zaštitu depozita.

Trend smanjenja prosječnih ponderisanih ka-matnih stopa na državne zapise započet u 2012. godini, nastavljen je i u 2014. godini. Tako je ostvarena prosječna ponderisana kamatna stopa na ukupne prodate državne zapise iznosila 1,43% u 2014. godini i zabilježila pad od 2,02 procen-tna poena u odnosu na 2013. godinu. Prosječna ponedrisana kamatna stopa na državne zapise sa rokom dospijeća od 182 dana je iznosila 1,41%, dok je na državne zapise sa rokom dospijeća od 91 dan zabilježena prosječna ponderisana kamat-na stopa od 1,55%.

Državni dug po osnovu državnih zapisa, na dan 31.12.2014. godine, iznosio je 77,7 miliona eura.

Prodati državni zapisi i odgovarajuća kamatna stopa, 2014. godina

Grafik 3.1

Izvor : CBCG

80


Boks 3.1 - Emitovani državni zapisi i ostvarene kamatne stope na aukcijama 2009-2014.

Od 2001. godine, kada je obavljena prva aukcija državnih zapisa, do kraja 2014. godine, u Crnoj Gori je održano 216 aukcija četiri vrste državnih zapisa (sa rokom dospijeća 28, 56, 91 i 182 dana), za potrebe finansiranja kratkoročne budžetske potrošnje.

Od početka emitovanja, iznosi emitovanih i prodatih zapisa rasli su iz godine u godinu sve do 2005. godine, od kada započinje opadajući trend. Primjenom Strategije za smanjenje javnog duga, kroz racionalnije budžetsko trošenje i veće prihode budžeta, u 2006. godini je prvi put ostvaren budžeski suficit. Dio te strategije je bilo i smanjenje zaduživanja budžeta putem emisije državnih zapisa. U 2006. godini vrijednost prodatih zapisa bila je niža za 96,4 miliona eura nego u 2005. godini. Trend smanjenja zaduživanja budžeta putem emisije državnih zapisa nastavljen je i u 2007. godini. U 2007. godini su održane dvije aukcije, na kojima je realizovano svega 1,8 miliona eura državnih zapisa. U 2008. godini nije bilo aukcija državnih zapisa.

Usljed nastanka globalne finansijske krize, Vla-da Crne Gore je 2009. godine odlučila da pono-vo emituje državne zapise u cilju ublažavanja njenih posljedica na ostvarivanje planiranog budžeta. Tako je tokom 2009. godine prodat značajan iznos državnih zapisa, ukupno 84,2 miliona eura. U godinama nakon izbijanja globalne finansijske krize, državni budžet je konstantno bilježio deficit, pa se javljala potre-ba za kratkoročnim likvidnim sredstvima. Sto-ga je iznos prodatih državnih zapisa povećavan iz godine u godinu. U 2010. godini emitovano je 104,8 miliona eura državnih zapisa, što je bilo za 24,3% više nego prethodne godine. U narednih par godina, emitovani i prodati iznos se povećavao, da bi u toku 2013. godine, uku-pan iznos prodatih zapisa iznosio 189,7 miliona eura. U 2014. godini, ukupno je prodato 185,8 miliona eura, kroz 15 aukcija, od ukupno 206,1 milion eura emitovanih zapisa (grafik br. 1). U periodu od 2009. do 2014. godine, održano je 68 aukcija na kojima je prodato ukupno 842,1 milion državnih zapisa.

Kada je u pitanju ročnost državnih zapisa, od ukupno emitovanog iznosa državnih zapisa u periodu 2009-2014, najveći dio činili su zapisi sa rokom dospijeća od 182 dana (92%), dok se preostalih 8% odnosilo na zapise sa rokom dospijeća od 91 dan. Tražnja za državnim zapisima u toku posmatranog perioda je u toku svake godine bila veća od ponude. Kupci na aukcijama su crnogorske banke i Fond za zaštitu depozita.

Prosječne kamatne stope ostvarene na aukcijama u periodu od 2009-2011. godine su bile u konstant-nom padu, da bi u toku prve emisije u 2012. godini ostvarila najveću vrijednost od 2004. godine. Nakon ove emisije, tokom 2012. godine kamatna stopa je imala opadajući trend, koji se nastavio i u narednim godinama, uz blage oscilacije. Na kraju 2014. godine, prosječna ponderisana kamatna stopa ostvarena tokom poslednje aukcije je iznosila 0,37%.

Emitovani i prodati državni zapisi za period 2009-2014.

Grafik 1

Izvor: CBCG

81


Prosječne kamatne stope ostvarene na pojedinačnim aukcijama 182-dnevnih drža-vnih zapisa u periodu 2009-2014, kretale su se od 0,37% (decembar 2014) do 5,92% (jan-uar 2012. godine). Najveće kamatne stope os-tvarene su tokom 2012. godine. Na sljedećem grafiku prikazano je kretanje tražnje za državnim zapisima tokom aukcije 182-dnevnih državnih zapisa i ostvarene prosječne ponder-isane kamatne stope.

3.2. Tržište kapitala

Nakon izuzetno niskog prometa ostvarenog u 2013. godini, tokom 2014. godine vidljivi su znaci opo-ravka crnogorskog tržišta kapitala. U 2014. godini ostvaren je najveći promet od 2009. godine, pri čemu je ključni faktor poboljšanja bila primarna prodaja državnih i korporativnih obveznica, blok trgovine akcijama HTP „Budvanska rivijera“, kao i emisija korporativnih obveznica Hipotekarne ban-ke. U posmatranom periodu su po prvi put dominanatan udio u ukupnom prometu imale obveznice, a 2014. godinu obilježila je i prva sekundarna trgovina državnim obveznicama.

Ukupno ostvaren promet na Montenegroberzi je u toku 2014. godine iznosio 108,2 miliona eura, i ostvaren je kroz 6.285 transakcija. U poređenju sa 2013. godinom, promet je bio 3,5 puta veći, dok je broj transakcija bio manji za 2,5%. Prosječan mjesečni promet je iznosio devet miliona eura, i znatno je veći u odnosu na prosječni mjesečni promet ostvaren u 2013. godini kada je iznosio 2,6 miliona eura. Od ukupnog prometa, 50,9% je ostvareno kroz sekundarnu trgovinu, dok je 49,1% ostvareno kroz primarnu prodaju.

Na crnogorskom tržištu kapitala 2014. godina je protekla u znaku cikličnih dešavanja. Promet ostvaren u martu i oktobru je činio 64,6% uku-pno ostvarenog prometa u protekloj godini, i bio je 2,3 puta veći od prometa ostvarenog tokom ci-jele 2013. godine.

Podaci o aukcijama 182-dnevnih državnih zapisa i ostvarena prosječna ponderisana kamatna stopa

Grafik 2

Izvor: CBCG

Ukupan promet (u 000.000 eura) i broj transakcija na Montenegroberzi,

2013. i 2014. godina

Grafik 3.2

Izvor: Montenegroberza

82


Tabela 3.1

Promet i broj transakcija na Montenegroberzi, 2001-2014.

Godina Promet u milionima eura Broj transakcija

2001. 10,8 909

2002. 14,3 4.293

2003. 43,5 21.323

2004. 42,8 57.920

2005. 198,4 111.053

2006. 377 114.073

2007. 727 224.637

2008. 160,3 83.348

2009. 405,8 58.778

2010. 54,8 19.827

2011. 59 13.466

2012. 32,7 7.203

2013. 30,8 6.447

2014. 108,2 6.285


Struktura prometa

Struktura prometa u 2014. godini se značajno promijenila u odnosu na 2013. godinu. U struk-turi prometa ostvarenog u 2014. godini najveće učešće od 53,1% bilježi promet raznim vrstama obveznica, što je za 46,9 procentnih poena više nego u prethodnoj godini, dok je učešće prome-ta raznim vrstama akcija iznosilo 40,5%, i bilježi smanjenje od 36,4 procentnih poena na godiš-njem nivou. Preostalih 6,4% posto ukupnog pro-meta odnosilo se na promet akcijama investicio-nih fondova, čije je učešće smanjeno za 10,6 pro-centnih poena.

Tabela 3.2

Ukupan promet i struktura prometa, 2010–2014. godina

Struktura prometa

I-XII 2010. I-XII 2011. I-XII 2012. I-XII 2013. I-XII 2014.

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Akcije 33.627.138 61,4% 52.206.113 88,5% 21.911.691 67,1% 23.646.230 76,8% 43.783.219 40,5%

Akcije FZU 7.378.285 13,5% 4.399.756 7,5% 3.135.652 9,6% 5.231.407 17,0% 6.939.224 6,4%

Obveznice 13.790.991 25,2% 2.367.768 4,0% 7.622.027 23,3% 1.893.966 6,2% 57.434.761 53,1%

Ukupno 54.796.414 100,0% 58.973.636 100,0% 32.669.370 100,0% 30.771.603 100,0% 108.157.203 100,0%


Struktura prometa na Montenegroberzi, 2014. godina

Grafik 3.3


83


Ukupan promet akcijama crnogorskih kompa-nija u iznosu od 43,8 miliona eura, ostvaren je kroz 4,5 hiljada transakcija, što predstavlja 71,3% ukupno realizovanih transakcija u posmatranom periodu. Ostvareni promet bio je za 85,2% veći nego u prethodnoj godini, dok je broj realizova-nih transakcija veći za 16,1%. Značajnom rastu prometa akcijama doprinijele su blok trgovine akcijama HTP „Budvanska rivijera“ u ukupnom iznosu od 14,7 miliona eura, u oktobru mjesecu.

Promet akcijama fondova zajedničkog ulaganja iznosio je 6,9 miliona eura, i bio je za 32,7% veći nego u 2013. godini. Cjelokupan promet ostvaren je kroz 1.440 transakcije. Značajan rast prometa akcijama fondova rezultat je trgovine akcijama, kako otvorenih, tako i zatvorenih investicionih fondova. Tako je u januaru obavljena trgovina akcijama FZU „Trend“ u ukupnom iznosu od 4,2 miliona eura, što čini 61,2% ukupnog godišnjeg prometa akcijama FZU.

Promet obveznicama je u 2014. godini, iznosio 57,4 miliona eura, što predstavlja najveći promet ovim hartijama od postojanja berze. Veliki rast prometa najvećim dijelom je rezultat primarne emisije državnih obveznica u iznosu od 43,2 mi-liona eura, kao i emisija korporativnih obvezni-ca Hipotekarne banke u iznosu od deset miliona eura. Pored toga, manji iznos se odnosio na prvu trgovinu državnim obveznicama na tržištu kapi-tala, kao i na trgovinu ostalim vrstama obvezni-ca. Cjelokupni promet obveznicama ostvaren je kroz 364 transakcije.

Od ukupnog prometa obveznicama, 80,8% se od-nosilo na promet državnim obveznicama, 17,9% prometa se odnosilo na promet korporativnim obveznicama, dok se preostalih 1,3% odnosilo se na promet obveznicama stare devizne štednje i obveznica restitucije.

Promet (u 000 eura) i broj transakcija akcijama kompanija u 2013. i 2014. godini

Promet (u 000 eura) i broj transakcija akcijama FZU, 2014. godina

Grafik 3.4

Grafik 3.5



84


Boks 3.2 – Emisija državnih i korporativnih obveznica

U martu 2014. godine održana je prva emisija državnih obveznica putem slobodne prodaje na crnogor-skoj berzi. Nominalna vrijednost obveznica iznosila je 10.000 eura. Obveznice su emitovane na četiri godine sa fiksnom kamatnom stopom od 5% godišnje. Ukupno je emitovano 10.000 obveznica, sa polugodišnjim rokom dospijeća anuiteta, počev od 03.09.2014. godine. Dakle, prvobitna ponuda državnih obveznica je iznosila 100 miliona eura, od čega je na berzi prodato 43,2 miliona eura, kroz 20 transakcija. Prema Prospektu državne obveznice, svaka prodaja veća od 30% ukupne emisije, smatra se uspješnom emisijom. Kupci državnih obveznica bile su crnogorske banke, osiguravajuće kompanije, pa čak i fizička lica.

Pored primarne emisije, u toku 2014. godine održana je i prva sekundarna trgovina državnim obvezni-cama na berzi, u maju i septembru u ukupnom iznosu od 3,3 miliona eura.

Hipotekarna banka je u toku 2014. godine, putem javne ponude na berzi emitovala 100.000 obveznica, nominalne vrijednosti od 100 eura, sa ciljem povećanja dopunskog kapi-tala. Na taj način, Hipotekarna banka je prima-rnom prodajom na berzi, u oktobru i novem-bru 2014. godine, na Montenegroberzi prodala hipotekarne obveznice u ukupnoj vrijednosti od 10 miliona eura. Prodaja je realizovana kroz 60 transakcija. Korporativne obveznice su emi-tovane sa rokom dospijeća od sedam godina i sa fiksnom kamatnom stopom od 6% godišnje. Predviđeno je da se vrši polugodišnja isplata kupona (kamate), dok se glavnica isplaćuje po dospijeću.

Struktura prometa obveznicama, 2014. godina

Grafik 3.6


Kupci državnih obveznicaGrafik 1

85


Berzanski indeksi

Berzanski indeks Monex 20 je imao rastući trend tokom 2014. godine, uz zabilježene značajne os-cilacije u kretanju. U kretanju ovog indeksa evi-dentan je značajan rast od sredine godine, da bi u oktobru dostigao svoju najveću zabilježenu vrijednost od aprila 2011. godine. Na kraju go-dine, vrijednost indeksa Monex 20 je iznosila 11,356.11, što je za 15,3% više u odnosu na kraj prethodne godine.

Indeks Monex PIF je takođe u 2014. godini bi-lježio oscilacije u kretanju, da bi na kraju godine dostigao vrijednost od 3.037,38 i ostvario pad od 11% na godišnjem nivou.

U odnosu na njihove istorijski maksimalne vri-jednosti dostignute u 2007. godini, indeksi su na kraju 2014. godine bili na nižem nivou, pri čemu je Monex PIF bio sedamnaest puta niži, a Monex 20 četiri puta.

Tabela 3.3

Opšti podaci o indeksima

MONEX 20 MONEX PIF

Vrijednost na 31. decembar 2014. 11.356,11 3.037,38

Apsolutna promjena indeksa u 2013. godini 1.505,93 -374,86

Početna vrijednost indeksa 1.000,00 Mart 2003. 1.000,00 Mart 2003.

Maksimalna vrijednost tokom 2014. godine 12.608,43 06.11.2014. 4.269,95 28.10.2014.

Maksimalna istorijska vrijednost 48.617,88 07.05.2007. 50.780,54 17.08.2007.

Minimalna istorijska vrijednost 918,57 14.04.2003 959,53 02.04.2003

Rast (pad) u 2014. godinI 15,3 -11,0


Blok trgovine

U 2014. godini na Montenegroberzi realizovane su 22 blok trgovine ukupne vrijednosti 21,1 milion eura, što predstavlja 19,5% ukupnog prometa. Od ukupnog iznosa blok trgovina, 69,6% (ili 14,7 milio-na eura) odnosilo na trgovinu akcijama kompanije HTP „Budvanska rivijera“.

Indeksi Montenegroberze

Grafik 3.7


86


Kapitalizacija

Ostvarena tržišna kapitalizacija na Montenegro-berzi na kraju decembra 2014. godine iznosila je 2,960,7 miliona eura.

Likvidnost mjerena koeficijentom obrta sredsta-va na Montenegroberzi je u decembru 2014. godi-ne iznosila 0,000511, i bila je manja u odnosu na decembar 2013. godine kada je iznosila 0,001579.

Boks 3.3 - Regionalne berze, odabrani pokazatelji poslovanja

U toku prethodne godine, samo na jednoj regionalnoj berzi nije ostvaren rast prometa. Najveći rast pro-meta ostvaren je na Montenegroberzi (251,5%), zatim na Sarajevskoj (152,4%), Makedonskoj (149,7%) i Ljubljanskoj berzi (75,2%). Jedino je na Beogradskoj berzi zabilježen godišnji pad prometa (32,8%). Od svih regionalnih berzi, jedino je na Ljubljanskoj berzi rast prometa pratio i rast broja ostvarenih transakcija, dok je na svim ostalim regionalnim berzama zabilježen pad broja transakcija (tabela br. 1).

Tabela 1

Promjene prometa i ostvarenih transakcija na regionalnim berzama

Naziv berze PrometI-XII 2014/I-XII 2013.

Broj transakcijaI-XII 2014/I-XII 2013.

Beogradska berza -32,8 -30,7

Zagrebačka berza 2,4 -13,0

Sarajevska berza 152,4 -16,1

Makedonska berza 149,7 -0,9

Ljubljanska berza 75,2 33,6

Montenegroberza 251,5 -2,5

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

Najveći rast berzanskog indeksa zabilježen je na Ljubljanskoj berzi (19,6%), dok je najveći pad zabilježio indeks Sarajevske berze (4,1%) (tabela br. 2).

Kapitalizacija, u 000.000 eura

Grafik 3.8


87


Tabela 2

Promjene odabranih indeksa regionalnih berzi

Naziv berze Naziv indeksaVrijednost indeksa % promjena

31.XII 2014. 31. XII 2013. XII 2014/ XII 2013.

Beogradska berza BELEX15 667,02 557,97 19,5

Zagrebačka berza CROBEX 1.745,44 1.794,28 -2,7

Sarajevska berza SASX-10 714,78 745,01 -4,1

Makedonska berza MBI10 1.844,20 1.738,86 6,1

Ljubljanska berza SBItop 784,12 655,66 19,6

Montenegroberza Monex 20 11.356,11 9.850,18 15,3


U 2014. godini, tržišna kapitalizacija je zabilježila rast na svim berzama u regionu. Najveći rast tržišne kapitalizacije zabilježen je na Ljubljanskoj berzi (24%) (tabela br. 3).

Tabela 3

Poređenja tržišnih kapitalizacija regionalnih berzi

Naziv berze Tržišna kapitalizacija (% promjena)31. XII 2014/31. XII 2013.

Beogradska berza 3,1

Zagrebačka berza 10,0

Sarajevska berza 1,1

Makedonska berza 2,6

Ljubljanska berza 24,0

Montenegroberza 4,3


FISKALNI SEKTOR 04

91

Fiskalni sektor

Osnovni preduslov ukupne ekonomske stabilnosti i dugoročnog ekonomskog rasta je uspostavljanje stabilnosti javnih finansija.

Nakon 2013. godine u kojoj je fiskalna politika bila usmjerena na konsolidovanje javnih finansija, sma-njenje fiskalnih rizika, kao i na nastavak usklađivanja javnih finansija sa regulativom i praksom u EU, 2014. godinu obilježila je poboljšana naplata budžetskih prihoda uz insistiranje na mjerama štednje. Sprovodile su se aktivnosti koje su prvenstveno bile usmjerene na smanjenje nivoa sive ekonomije, kreiranje stabilnog poreskog sistema sa konkurentnim poreskim stopama, povećanje discipline pore-skih obveznika i smanjenje poreskog duga.

Takođe, u 2014. godini nastavljena je primjena više stope PDV-a od 19% i kriznog poreza na dio zarade iznad prosjeka od 15%, dok penzije nijesu usklađivane po utvrđenoj formuli. Istovremeno, pojačani su napori na suzbijanju sive ekonomije i povećanju poreske discipline. Uprkos dobroj naplati prihoda u 2014. i značajnom premašivanju plana, prihodna strana budžeta imala bi bolje performanse da nije došlo do odlaganja najavljenog investicionog ciklusa, nešto usporenijeg ekonomskog rasta, ali i defla-tornog kretanja cijena tokom prve polovine godine.

U aprilu 2014. donesen je novi Zakon o budžetu i fiskalnoj odgovornosti, kojim se, između ostalog, uređuje planiranje i izvršenje budžeta, pozajmice i garancije. Usvajanjem Zakona o budžetu i fiskal-noj odgovornosti stvoreni su preduslovi za unapređenje sistema javnih finansija, kroz jačanje fiskalne odgovornosti, transparentnosti, uspostavljanje srednjoročnog budžetskog okvira, ali i kroz definisanje opštih i posebnih fiskalnih pravila. Zakonom je predviđeno donošenje srednjoročne strategije sprovo-đenja fiskalne politike.

Tabela 4.1

Kretanje budžetskog suficita/deficita

Opis/Period 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. Procjena 2014.

Deficit/suficit javnog sektora (u mil. eura) -12,1 -169,3 -151,2 -118,1 -176,9 -160,5 -46,1

% učešća u BDP -0,4 -5,7 -4,9 -3,7 -5,6 -4,8 -1,4

Deficit/suficit budžeta CG sa državnim fondovima (u mil. eura) 15,1 -132,1 -112,2 -189,7 -212,9 -215,8 102,6

% učešća u BDP 0,5 -4,4 -3,6 -5,9 -6,8 -6,5 -3,0

Izvor: Ministarstvo finansija

92


4.1. Javne finansije Crne Gore28

Prema procjeni Ministarstva finansija29, javni prihodi u 2014. godini iznosili su 1,56 milijardi eura, odnosno 46% procijenjenog BDP-a30. U poređenju sa 2013. godinom, javni prihodi bili su viši za 8,2%. Ovom rastu najviše je doprinijelo povećanje prihoda od poreza na dodatu vrijednost od 68,4 miliona eura (15,9%), doprinosa od 45,8 miliona eura (11,5%), poreza na dohodak fizičkih lica od 12,7 miliona eura (10,2%) i naknada od 3,2 miliona eura (4,7%). Rast prihoda ostvaren je djelimično zbog poveća-nih poreskih stopa (krizni porez na zarade, povećana osnovna stopa poreza na dodatu vrijednost), ali i kao rezultat kontinuirane borbe protiv sive ekonomije, rasta ekonomske aktivnosti i smanjivanja poreskih potraživanja po osnovnu neuplaćenih poreza i doprinosa na zarade.

Pad prihoda, u odnosu na prethodnu godinu, evidentiran je kod prihoda od taksi od 12,5 miliona eura (37,7%), ostalih prihoda od 6,7 miliona eura (13,3%), akciza od pet miliona eura (3,1%) i kod donacija 6,4%.

U strukturi javnih prihoda i dalje su dominantni prihodi od poreza (60,9%) i prihodi od doprinosa (28,5%), dok su svi ostali prihodi iznosili 10,6% ukupnih prihoda.

Procijenjena javna potrošnja u 2014. godini iznosila je 1,61 milijardu eura, odnosno 47,3% BDP-a. U poređenju sa prethodnom godinom, javna potrošnja bila je viša za 1,2%, dok je planom predviđeni iznos premašen za 141,8 miliona eura ili 9,7%

Tekuća javna potrošnja31 iznosila je 1,48 milijardi eura ili 43,7% BDP-a i viša je u odnosu na 2013. godinu za 1,3%, dok je kapitalni budžet iznosio 124,5 miliona eura ili 3,7% BDP-a. Shodno primjeni izmijenjene metodologije obračuna, tekuća javna potrošnja sada obuhvata i dio stavke otplata obaveza iz prethodnog perioda. Naime, u procesu konsolidacije budžeta, stavka otplata obaveza iz prethodnog perioda dijeli se na dio koji se obračunava kao tekući rashod budžeta (dio koji uvećava deficit) i na dio koji pripada dijelu otplate duga, i kao takav ne ulazi u obračun deficita.

Posmatrano u odnosu na 2013. godinu, svi rashodi, osim rashoda za ostala lična primanja, zabilježili su rast.

Transferi za socijalnu zaštitu nastavili su trend rasta i povećani su za devet miliona eura, dok su tran-sferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru povećani za 8,9 miliona eura u odnosu na 2013. godinu.

Takođe, u odnosu na prethodnu godinu, značajan rast bilježe kapitalni izdaci u tekućem budžetu, što je posljedica povećanja državnog udjela u vlasništvu kompanije Elektroprivreda Crne Gore.32

28 Strukturu javnih finansija Crne Gore čini budžet Crne Gore sa državnim fondovima (Fond penzijskog i invalidskog osi-guranja, Fond zdravstvenog osiguranja, Fond za obeštećenje, Zavod za zapošljavanje, Investiciono-razvojni fond i Fond rada) i budžetima lokalnih samouprava (Prijestonica Cetinje, Glavni grad Podgorica i 21 opština).

29 Podaci su preliminarni, dok će konačni podaci biti sastavni dio Zakona o završnom računu budžeta za 2014. godinu.30 Procijenjeni BDP za 2014. godinu iznosi 3,39 milijardi eura. 31 Javna potrošnja umanjena za ukupne kapitalne izdatke.32 Tehnički, izvršeno je pretvaranje poreskog duga preduzeća u akcijski kapital države. Na taj način, povećana je nefinansij-

ska imovina države kroz povećanje udjela u akcionarskom društvu i kao takva, shodno računovodstvenim standardima, knjižena je na stavku kapitalni izdaci u tekućem budžetu. Sa druge strane, poreski dug prema državi je izmiren za isti iznos za koji je uvećan udio u kompaniji, što je jedan od razloga povećane naplate prihoda u 2014. godini.

93

Fiskalni sektor

Na značajno povećanje rashoda uticala je i neplanirana otplata garancija od 18,5 miliona eura.

Posmatrano po ekonomskoj klasifikaciji, najveće stavke izdataka bile su bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca (424,1 milion eura) i izdaci za penzije (384,4 miliona eura), koji su zajedno činili skoro polovinu ukupnih izdataka. Rastući pritisak na javne finansije imaju penzijski i zdravstveni sistemi. Starenje stanovništva, povećanje očekivanog trajanja života, prijevremene penzije i povlašćeni uslovi za odlazak u penziju imaju za posljedicu pogoršavanje stope zavisnosti33 i utiču na rast izdataka za penzije, koji čine 11,3% BDP-a. Takvi trendovi su dokaz da penzijske reforme iz 2004. i 2010. godine nijesu dovoljne i da se na održivosti penzijskog sistema mora kontinuirano raditi.

U 2014. godini ostvaren je niži nivo javnih prihoda od ostvarene konsolidovane javne potrošnje, tako da je deficit javnog sektora iznosio 46,1 milion eura ili 1,4% BDP-a i manji je za 114,3 miliona eura u odnosu na deficit na kraju 2013. godine.

U toku 2014. godine otplata duga iznosila je 265,2 miliona eura, ili 7,8% BDP-a, što, dodajući procije-njeni deficit, ukazuje na potrebu za zaduživanjem u iznosu od 311,3 miliona eura ili 9,2% BDP-a. Od toga, 210,3 miliona eura se odnosi na inostrano zaduženje, dok je 109,6 miliona eura domaće zaduži-vanje, a preostali iznos predstavlja prihode od privatizacije u iznosu od 11,8 miliona eura, kao i kori-šćenje depozita koje je iznosilo 20,3 miliona eura. (prilog D, tabela 12).

Tabela 4.2

Konsolidovana javna potrošnja

Opis2009. BDP 2010. BDP 2011. BDP 2012. BDP 2013. BDP

2014.procjena

BDP

miliona eura

%miliona

eura%

miliona eura

%miliona

eura%

miliona eura

%miliona

eura %

Javni prihodi 1.353,0 45,4 1.314,3 42,3 1.285,1 39,7 1.311,0 41,6 1.441,9 43,3 1.560,5 46,0

Konsolidovani izdaci 1.522,3 51,1 1.465,4 47,2 1.403,2 43,4 1.487,8 47,2 1.587,9 47,7 1.606,6 47,3

Kapitalni izdaci 224,7 7,5 146,4 4,7 135,6 4,2 124,4 4,0 124,4 3,7 1.24,5 3,7

Tekuća javna potrošnja 1.297,6 43,5 1.319,0 42,5 1.267,6 39,2 1.363,4 43,3 1.463,6 44,0 1.482,1 43,7

Suficit/Deficit -169,3 -5,7 -151,1 -4,9 -118,1 -3,7 -176,8 -5,6 -160,5 -4,8 -46,1 -1,4


Boks 4.1 - Set dodatnih fiskalnih pretpostavki na kojima se temelji procjena javnih finansija za period 2015 – 2017. godine

Tokom 2013. godine uvedene su sistemske mjere fiskalne konsolidacije, čija se implementacija nastavi-la i u narednom periodu. Iako je poreski dug i dalje visok, poboljšana je naplata poreskih oblika. U tom pravcu, očekuje se nastavak implemetnacije fiskalne politike koja će biti usklađena sa principima predvidivosti i odgovornosti, kao i sa fiskalnim pravilima utvrđenim Zakonom o budžetu i fiskalnoj odgovornosti. Model reforme poreskog sistema predviđa promjenu strukture oporezivanja, koja podrazumijeva transfer ka porezima koji imaju slabiji negativan uticaj na ekonomski rast.

33 Stopa zavisnosti predstavlja odnos između izdržavanog (zavisnog) i radno sposobnog stanovništva.

94


Uvažavajući prethodne makroekonomske pretpostavke, definisan je set dodatnih fiskalnih pretpostav-ki na kojima se temelji procjena javnih finansija za period 2015–2017. godine:

• nastavak intenzivne borbe protiv sive ekonomije, sa fokusom na tržište rada i tržište akciznih proiz-voda;

• „krizni porez“ ostaje na snazi i u 2015. godini;• porez na dodatu vrijednost će i tokom narednog trogodišnjeg perioda iznositi 19%, pri čemu se

zadržavaju niže poreske stope (0% i 7%) na određene proizvode;• nastavlja se realizacija mjere smanjenja diskrecione potrošnje na svim stavkama na kojima je

moguće ostvariti uštede;• prestaje sa važenjem mjera o neusklađivanju penzija. Po važećim i projektovanim makroekonom-

skim indikatorima koji imaju uticaj na visinu penzije (prosječna zarada i inflacija), penzije bi u 2015. godini trebalo smanjivati, zbog nešto niže prosječne zarade u odnosu na prethodnu godinu i neg-ativne stope inflacije. Međutim, u 2015. godini neće biti usklađivanja penzija (naniže), kako bi se zaštitio standard penzionera;

• ukidanje prakse „penzionisanja pod povoljnijim uslovima“;• trenutno najvažniji infrastrukturni projekat u državi, dionica autoputa Smokovac – Mateševo,

realizovaće se tokom vremenskog horizonta projekcije, a finansiraće se kroz kapitalni budžet, zaduženjem kod kineske Exim banke u vrijednosti 85% investicije i učešćem Crne Gore u iznosu od 15% vrijednosti projekta.

4.2. Budžet Crne Gore

Tokom 2014. godine došlo je do povećane naplate budžetskih prihoda što je rezultat primjene mjera na suzbijanju sive ekonomije, oporavka ekonomske aktivnosti od početka godine, kao i primjene viših poreskih stopa.

Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, ukupni primici budžeta sa državnim fon-dovima34 u 2014. godini iznosili su 1,66 milijardi eura ili 49,1% BDP-a.

Izvorni prihodi u 2014. godini iznosili su 1,35 milijardi eura ili 39,8% BDP-a. U odnosu na plan, viši su za 5,9%, a u odnosu na 2013. godinu izvorni prihodi bili su viši za 8,7%.

U strukturi izvornih prihoda najveće učešće ostvarili su prihodi od poreza (61,6%), doprinosa (32,9%), zatim ostali prihodi (2,2%), naknade (1,3%), takse (1,1%), primici od otplate kredita (0,5%) i donacije (0,4%).

Prihodi od poreza iznosili su 833,2 miliona eura i bili su viši u odnosu na plan za 4,4%, a za 10,3% u odnosu na 2013. godinu. Posmatrano pojedinačno, akcize, porez na međunarodnu trgovinu i transak-cije i porez na promet nepokretnosti ostvareni su ispod plana, dok je kod svih ostalih poreskih prihoda ostvarenje više u odnosu na plan za 2014. godinu.

34 Primici budžeta uključuju izvorne prihode (direktne i indirektne poreze i neporeske prihode), pozajmice i kredite iz domaćih i inostranih izvora i primitke od prodaje imovine

95

Fiskalni sektor

Porez na dodatu vrijednost iznosio je 497,6 miliona eura i nominalno je porastao u odnosu na pret-hodnu godinu za 68,4 miliona eura ili 15,9%. Ovaj rast prihoda od PDV-a rezultat je primjene mjera za suzbijanje sive ekonomije, kao i primjene više stope PDV-a sa 17% na 19%.

Takođe, povećana je naplata poreza na dohodak fizičkih lica za 8,8 miliona eura ili 9,2% u odnosu na 2013. godinu.

Tabela 4.3

Ostvarenje prihoda budžeta Crne Gore i državnih fondova u 2014. godini

Vrsta primitka

Plan 2014.

Ostvareno 2014.

Učešće u prihodima

2014.

Učešće u BDP

Ostvareno u odnosu na plan

Ostvareno

2013.

Ostvareno u odnosu na 2013.

u mil. eura

u mil. eura

% % Index u mil. eura Index

Porezi 797,83 833,20 61,6 24,6 104,4 755,71 110,3

Porez na dohodak fizičkih lica 96,01 104,41 7,7 3,1 108,7 95,62 109,2

Porez na dobit pravnih lica 44,40 45,02 3,3 1,3 101,4 40,64 110,8

Porez na promet nepokretnosti 1,54 1,48 0,1 0,0 96,1 1,44 102,7

Porez na dodatu vrijednost 455,95 497,59 36,8 14,7 109,1 429,20 115,9

Akcize 171,11 156,47 11,6 4,6 91,4 161,45 96,9

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 23,74 22,27 1,6 0,7 93,8 22,27 100,0

Ostali republički porezi 5,08 5,97 0,4 0,2 117,3 5,09 117,3

Doprinosi 397,82 444,30 32,9 13,1 111,7 398,49 111,5

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 234,88 270,12 20,0 8,0 115,0 241,95 111,6

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 138,67 151,03 11,2 4,5 108,9 134,70 112,1

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 11,62 12,16 0,9 0,4 104,7 10,77 112,9

Ostali doprinosi 12,66 10,99 0,8 0,3 86,8 11,07 99,3

Takse 20,92 15,01 1,1 0,4 71,7 27,18 55,2

Naknade 13,02 16,96 1,3 0,5 130,2 13,23 128,1

Ostali prihodi 31,41 29,53 2,2 0,9 94,0 33,68 87,7

Primici od otplate kredita i sredstva prenijeta iz prethodnih godina

7,05 7,38 0,5 0,2 104,8 8,54 86,4

Donacije i transferi 8,00 5,47 0,4 0,2 68,4 6,61 82,7

IZVORNI PRIHODI 1.276,06 1.351,85 81,1 39,8 105,9 1.243,44 108,7

Primici od prodaje imovine 5,00 3,92 0,2 0,1 78,4 11,95 32,8

Pozajmice i krediti od inostranih izvora 227,98 205,75 12,4 6,1 90,2 188,52 109,1

Pozajmice i krediti od domaćih izvora 0,00 104,41 6,3 3,1 145,35 71,8

UKUPNI PRIMICI BUDŽETA CG I FONDOVA 1.509,04 1.665,93 100,0 49,1 110,4 1.589,26 104,8


Značajno pozitivno odstupanje evidentirano je u naplati poreza na dobit pravnih lica od oko 4,4 milio-na eura u odnosu na 2013. godinu, što se najviše pripisuje Vladinoj podsticajnoj mjeri u kojoj je garan-tovan diskont za jednokratno i u zakonom propisanom roku plaćanje ove vrste poreza.

Najveće negativno odstupanje u odnosu na plan evidentirano je kod akciza, i to u iznosu od 14,6 mili-ona eura ili 8,6%, dok su u odnosu na 2013. godinu smanjene za pet miliona eura ili 3,1%, zbog čega se sprovode pojačane mjere kontrole tržišta akciznih priozvoda, posebno duvanskih proizvoda. Razlog

96


manjeg nivoa naplaćenih prihoda po ovom osnovu je kašnjenje usvajanja izmjene Zakona o akciznim proizvodima, što je skratilo vrijeme primjene više stope, kao i siva ekonomija na tržištu akciznih proi-zvoda, zbog čega se sprovode pojačane mjere kontrole tog dijela tržišta, posebno duvanskih proizvoda.

Takođe, naplata taksi bilježi pad od od 12,2 miliona eura u odnosu na 2013. godinu kao posljedica uki-danja taksi na SIM kartice, kablovsku TV i električna brojila.

Prihodi po osnovu doprinosa iznosili su 444,3 miliona eura i bili su viši za 11,7% u odnosu na plan za 2014. godinu, a u odnosu na isti period prethodne godine viši su za 11,5%, a rezultat su pojačanih mjera na suzbijanju sive ekonomije na tržištu rada, ali i naplate potraživanja po ovom osnovu od pri-vrednih subjekata.

Ukupni izdaci budžeta35 u 2014. godini iznosili su 1,66 milijardi eura ili 49,1% BDP-a, i bili su za 2,8% viši u odnosu na isti period prethodne godine, a u odnosu na planirane zabilježili su porast od 11%.

Konsolidovani izdaci budžeta u 2014. godini iznosili su 1,45 milijardi eura, što čini 42,9% BDP-a. Ostvareni izdaci u odnosu na 2013. godinu zabilježili su rast od 0,7%, a u odnosu na planirane bili su viši za 9,6%.

Na tekuće izdatke odnosilo se 1,38 milijardi eura ili 40,6% BDP-a. Najveće odstupanje od plana, i to zbog rasta, zabilježeno je kod kapitalnih izdataka u tekućem budžetu, kod rashoda za usluge i kod bruto zarada i doprinosa na teret poslodavca.

Najznačajnije negativno odstupanje u odnosu na plan je na poziciji izdataka na ime prava iz oblasti penzijskog i invalidskog osiguranja u iznosu 12,9 miliona eura. Do odstupanja je došlo jer je predlo-gom Zakona o budžetu za 2014. godinu bilo predviđeno usklađivanje penzija shodno zakonski defi-nisanoj formuli, ali je na kraju odlučeno da se nastavi sa kriznom mjerom zamrzavanja rasta penzija.

U odnosu na prethodnu godinu svi tekući izdaci su povećani, osim rashoda za ostala lična primanja koji su bili niži za 1,6%.

Transferi institucijama, pojedincima, NVO i jav-nom sektoru su uvećani u odnosu na 2013. godi-nu za 5%, a transferi za socijalnu zaštitu su uve-ćani za 1,9%.

Kapitalni budžet Crne Gore iznosio je 75,2 milio-na eura ili 2,2% BDP-a. U odnosu na plan niži je za 16,7%, a u odnosu na 2013. godinu kapitalni budžet bio je niži za 2,7%, ili 2,1 milion eura.

Otplata državnog duga iznosila je 209,7 miliona eura i ima trend rasta, to jest povećana je u od-nosu na prethodnu godinu za 35,7 miliona eura, pretežno zbog povećanja otplate hartija od vri-jednosti i kredita nerezidentima.

35 Ukupne izdatke budžeta čine konsolidovani izdaci, otplata hartija od vrijednosti i kredita rezidentima i nerezidentima.

Budžetska potrošnja u 2014. godini - procentualno učešće u izdacima

Grafik 4.1


97

Fiskalni sektor

Struktura budžetske potrošnje u 2014. godini, prikazana na grafiku br. 4.1 je i dalje nepovoljna. Oko 26,6% budžetskih izdataka odnosi se na bruto zarade, a čak 33,8% na transfere za socijalnu zaštitu, dok otplata obaveza iz prethodnog perioda čini 4,5% budžetske potrošnje. Razvojni dio budžeta, od-nosno kapitalni budžet, čini 5,2% budžetske potrošnje.

Deficit36 budžeta Crne Gore u 2014. godini iznosio je 102,6 miliona eura ili 3% BDP-a i niži je za 113,2 miliona eura od deficita ostvarenog u 2013. godini.

Nedostajuća sredstva budžeta iznosila su 312,3 miliona eura ili 9,2% BDP-a. Finansiranje je obezbije-đeno kroz pozajmice i kredite iz inostranih izvora u iznosu od 205,8 miliona eura, pozajmice i kredite iz domaćih izvora u iznosu od 104,4 miliona eura i, manjim dijelom, iz prihoda od prodaje imovine i korišćenjem depozita.

Tabela 4.4

Izdaci budžeta CG i državnih fondova u 2014. godini

OPISPlan 2014. Ostvareno

2014.Učešće u izdacima

Učešće u BDP

Ostvareno u odnosu na plan

Ostvareno 2013.


u mil. eura

u mil. eura % % Index u mil.

eura Index

Tekući budžetski izdaci 632,12 691,53 47,5 20,4 109,4 605,64 114,2

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 386,34 387,34 26,6 11,4 100,3 371 104,4

Ostala lična primanja 11,48 11,83 0,8 0,3 103 12,02 98,4

Rashodi za materijal 30,8 28,59 2 0,8 92,8 27,27 104,8

Rashodi za usluge 42,66 51,91 3,6 1,5 121,7 47,5 109,3

Rashodi za tekuće održavanje 21,65 21,28 1,5 0,6 98,2 20,42 104,2

Kamate 75,57 74,98 5,2 2,2 99,2 67,92 110,4

Renta 8,15 8,04 0,6 0,2 98,8 7,93 101,5

Subvencije 18,87 18,43 1,3 0,5 97,6 17,43 105,7

Ostali izdaci 26,24 24,78 1,7 0,7 94,4 21,94 112,9

Kapitalni izdaci u tekućem budžetu 10,35 64,35 4,4 1,9 621,9 12,21 527

Transferi za socijalnu zaštitu 494,72 492,15 33,8 14,5 99,5 482,97 101,9

Transferi institucijama, pojedincima NVO i javnom sektoru

99,46 99,05 6,8 2,9 99,6 94,31 105

Kapitalni budžet 90,27 75,15 5,2 2,2 83,3 77,22 97,3

Pozajmice i krediti 2,14 2,48 0,2 0,1 116,1 2,75 90,3

Rezerve 8,85 13,53 0,9 0,4 152,8 14,13 95,8

Otplata garancija 0 15,26 1,0 0,4 - 107,23 14,2

Otplata obaveza iz prethodnih godina 0 65,27 4,5 1,9 - 60,54 107,8

Neto povećanje obaveza 0 0 0 0 - 14,44 -

BUDŽETSKI IZDACI 1.327,57 1.454,42 87,4 42,9 109,6 1.444,79 100,7

Otplata hartija od vrijednosti i kredita rezidentima

30,01 99,76 6,0 2,9 332,4 107,62 92,7

Otplata obaveza iz prethodnih godina 33,34 0,0 0,0 0,0 -

Otplata hartija od vrijednosti i kredita nerezidentima

108,08 109,99 6,6 3,2 101,8 66,4 165,6

UKUPNI IZDACI 1.499,00 1.664,17 100,0 49,0 111,0 1.618,81 102,8


36 Metodologija obračuna suficita/deficit „Sl. list RCG, 53//09“.

98


Boks 4.2 – Faktori koji su imali najveći uticaj na budžetske prihode u 2014. godini

Najznačajniji generatori rasta prihoda u 2014. godini su:

• povećanje prihoda po osnovu poreza na dodatu vrijednost koji su u 2014. godini, iznosili 497,6 miliona eura, što je za 41,6 miliona eura više u odnosu na plan, odnosno za 68,4 miliona eura ili 15,9% više u odnosu na 2013. godinu. Razlozi povećanja prihoda po ovom osnovu ogledaju se u povećanju stope PDV-a, rastu ekonomske aktivnosti i intenzivirane borbe protiv sive ekonomije.

• povećanje naplate prihoda po osnovu naplate doprinosa, koji su iznosili 444,3 miliona eura, i veći su za 11,7% u odnosu na planirane, odnosno za 11,5% u odnosu na 2013. godinu.

• povećanje prihoda po osnovu poreza na dohodak fizičkih lica, koji je viši za 8,7% u odnosu na plan, odnosno 9,2% u odnosu na 2013. godinu.

Faktori koji su imali negativan uticaj na prihode budžeta:

• smanjenje prihoda od akciza, koji su procijenjeni na 156,5 miliona eura, što je za 8,6% ili 14,7 miliona eura niže u odnosu na planirani nivo i

• smanjenje prihoda od taksi, koji su procijenjeni na 15 miliona eura, i niži su za 28,3% ili 5,9 miliona eura u odnosu na plan.

4.3. Lokalna samouprava

Prema procjeni Ministarstva finansija, a na osnovu podataka koje su dostavile jedinice lokalne samo-uprave, u 2014. godini izvorni prihodi lokalne samouprave iznosili su 209,9 miliona eura ili 6,2% BDP-a i u poređenju sa 2013. godinom bili su viši za 5,5%.

Struktura ostvarenih prihoda pokazuje da su najveće učešće ostvarili prihodi od poreza (55,7%) i na-knada (26%), dok se na ostale prihode odnosilo 18,3%. Najznačajnije povećanje prihoda u odnosu na 2013. godinu zabilježeno je kod poreza za 9,1 milion eura, a u okviru njih kod poreza na dohodak fizič-kih lica za 3,9 miliona eura i kod lokalnih poreza za 4,5 miliona eura.

Izdaci lokalne samouprave procijenjeni su u iznosu od 156,2 miliona eura ili 4,6% BDP-a. U odnosu na 2013. godinu, zabilježili su rast od 5,3%, a u odnosu na plan bili su viši za 13,8%. Najznačajniji rast rashoda zabilježen je u dijelu kapitalnog budžeta, koji je za 2,2 miliona eura veći u odnosu na 2013. godinu. Lokalne samouprave u 2014. godini su imale izdatak od 3,2 miliona eura po osnovu aktivira-nja garancija.

Najznačajniju rashodnu stavku u okviru potrošnje lokalne samouprave čine tekući izdaci sa učešćem od 41,1% i kapitalni izdaci koji su učestovali sa 31,6%. Transferi učestvuju sa 22,9%, dok se preostalih 4,4% izdataka odnosilo na ostale izdatke na lokalnom nivou.

U 2014. godini lokalna samouprava zabilježila je suficit od 56,4 miliona eura. Otplata duga iznosila je 55,4 miliona eura ili 1,6% BDP-a, prvenstveno zbog visokog nivoa otplate obaveza iz prethodnog peri-oda (40,6 miliona eura). Transferi iz centralnog budžeta u 2014. godini godini iznosili su 2,7 miliona eura (tabela br. 4.5).

99

Fiskalni sektor

Tabela 4.5

Izvorni prihodi i konsolidovani izdaci lokalne samouprave u 2014. godini

Vrsta primitka Procjena 2014.

Plan 2014.

Ostvareno 2013.


mil. eura % BDP-a mil. eura

mil. eura Index

IZVORNI PRIHODI 209,95 6,2 166,10 198,95 105,5

Porezi 116,90 3,4 90,38 107,82 108,4

Takse 5,75 0,2 7,36 6,12 93,9

Naknade 54,51 1,6 42,02 55,00 99,1

Ostali prihodi 15,10 0,4 14,33 16,33 92,5

Primici od otplate kredita i sredstva prenijeta iz prethodne godine 14,07 0,4 10,00 10,58 132,9

Donacije 3,62 0,1 2,01 3,10 116,7

IZDACI 156,23 4,6 137,25 148,36 105,3

TEKUĆA POTROŠNJA 106,89 3,2 102,25 101,19 105,6

Tekući izdaci 64,24 1,9 63,27 63,22 101,6

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 36,79 1,1 36,04 36,04 102,1

Ostala lična primanja 2,31 0,1 2,48 2,48 92,8

Rashodi za materijal 6,21 0,2 15,00 6,05 102,6

Rashodi za usluge 8,18 0,2 0,00 8,95 91,4

Tekuće održavanje 3,95 0,1 3,98 3,85 102,5

Kamate 3,39 0,1 3,35 3,35 101,1

Renta 0,46 0,0 0,44 0,44 104,5

Subvencije 0,42 0,0 0,76 0,76 55,0

Ostali izdaci 2,53 0,1 1,22 1,30 194,4

Transferi za socijalnu zaštitu 0,25 0,0 0,58 0,44 57,6

Transferi institucijama, pojedinicima, NVO i javnom sektoru 35,45 1,0 32,34 32,44 109,3

Kapitalni budžet 49,34 1,5 35,00 47,17 104,6

Pozajmice i krediti 1,27 0,0 2,21 1,37 92,7

Rezerve 2,46 0,1 3,85 1,82 135,7

Otplata garancija 3,22 0,1 0,00 1,90 169,6

SUFICIT/DEFICIT 56,43 1,7 28,86 55,30 102,0

Primarni deficit 59,82 1,8 32,20 58,65 102,0

Transferi iz budžeta Crne Gore 2,71 0,1 0,00 4,71 57,6

Otplata dugova 55,43 1,6 49,00 65,01 85,3

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 5,16 0,2 6,00 5,94 86,9

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 4,58 0,1 0,00 2,91 157,2

Prihodi od prodaje imovine 7,85 0,2 2,00 14,83 52,9

Povećanje/smanjenje depozita -18,60 -0,5 12,14 -13,99 133,0


100


Boks 4.3 - Fiskalni rizici u srednjem roku

Rizici, politički i ekonomski, mogu imati pozitivne ili negativne uticaje na ostvarenje fiskalnih projekcija.

Pozitivni politički rizici su:

• Poziv za članstvo u NATO tokom 2015. godine povećaće povjerenje zapadnih investitora i tu-rista, što će se pozitivno odraziti na ekonomiju Crne Gore;

• Napredak na putu pristupanja Evropskoj uniji pozitivno će uticati na povećanje povjerenja investitora, stabilniji poslovni ambijent i pristup EU fondovima;

• Nastavak političke krize u istočnoj Evropi i na Bliskom istoku može predstavljati pozitivan rizik zbog činjenice da se kapital iz tog regiona seli i plasira u druge, sigurnije destinacije.

Pozitivni ekonomski rizici su:

• Mjere i instrumenti fiskalne politike, zavisno od njihovog karaktera mogu imati pozitivan uti-caj na ostvarenje projekcija;

• Multiplikativni efekti početka gradnje autoputa i realizacije najavljenih investicija;• Nastavak napora na smanjenju sive ekonomije i ostvarivanje rezultata na tom polju povećaće

poresku bazu koja će dati dodatni zamajac budžetskim prihodima.

Negativni politički rizik:

• Nastavak krize u istočnoj Evropi može dovesti do smanjenja interesovanja investitora tog re-giona za realizaciju investicija u našoj državi.

Negativni ekonomski rizici su:

• Infrastrukturne slabosti ekonomije, neodrživost penzijskog sistema, socijalni pritisak, demo-grafska kretanja i struktura, itd;

• Povećanje izgradnje cijene autoputa potencijalno do 10%;• Dalje odlaganje početka realizacije investicionih projekata ugroziće predstavljeni makroe-

konomski scenario, a time i fiskalne projekcije za srednjoročni period;• Visina javnog duga predstavlja negativan ekonomski pritisak na ostvarenje projekcija, a

povećanje javnog duga negativno utiče na uslove zaduživanja na međunarodnom tržištu.

4.4. Državni fondovi

Republički fond penzijskog i invalidskog osiguranja

Prema preliminarnim podacima Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja Crne Gore, u 2014. godi-ni Fond je ostvario ukupne primitke u iznosu od 389,2 miliona eura, što je za 0,4% više nego u 2013. godini. Izvorni prihodi Fonda iznosili su 69,7% ukupnih primitaka i bili su za 11,4% viši u odnosu na prethodnu godinu. Učešće doprinosa (osnovnog izvora finansiranja Fonda PIO) u ukupnim prihodi-ma iznosi 69,4%. Ova kategorija prihoda bila je za 11,7% viša u odnosu na prethodnu godinu. Istovre-meno, transferi iz budžeta, koji čine 30,3% ukupnih primitaka, smanjeni su za 18,2% u odnosu na 2013. godinu i iznosili su 117,8 miliona eura.

101

Fiskalni sektor

Ukupni izdaci Fonda PIO u 2014. godini iznosili su 389,2 miliona eura, što je za 0,4% više nego u 2013. godini, a neznatno niže u odnosu na planirani nivo. Najznačajniju rashodnu stavku predstavljaju izda-ci za penzije, koji su iznosili 98,8% ukupnih izdataka, dok se 1,2% izdataka odnosilo na administrativ-ne troškove i otplatu dugova. Izdaci po osnovu penzija povećani su za 0,3% u odnosu na 2013. godinu.

Poredeći ostvarene prihode i izdatke, Fond je imao uravnotežen budžet.

Boks 4.4 – Radno sposobno stanovništvo i penzioneri

U izvršenju izdataka za bruto penzije za 2014. godinu (384,4 miliona eura), najveće učešće odnosi se na starosnu penziju i to 56,8%, zatim na porodičnu penziju 19,8%, invalidsku penziju 17,9%, naknade 2,5%, ostala prava 2,4% i na dodatke 0,6%, što je prezentirano u sledećem grafiku.

Upoređujući period 2013. i 2014. godine, uočava se porast broja penzionera. U decembru 2013. godine bilo je 108.689 penzionera, a u decembru 2014. godine 109.670, što predstavlja povećanje od 0,9%, a prikazano je na grafiku br. 2.

Struktura izdataka za bruto penzije, 2014. godina, u %

Broj penzionera

Grafik 1

Grafik 2

Izvor: Fond PIO

Izvor: Fond PIO

102


Takođe, i broj zaposlenih zabilježio je rast u decembru 2014. godine u odnosu na decembar 2013. go-dine i to za 2,4%.

Međutim, odnos broja zaposlenih i broja penzionera je i dalje veoma nepovoljan. Na kraju 2014. godine iznosio je 1,56.

Republički fond za zdravstveno osiguranje, u 2014. godini, ostvario je ukupne primitke u iznosu od 170 miliona eura što je za 1,5% više u odnosu na 2013. godinu, a neznatno niže u odnosu na plan.

Ukupni izdaci Fonda zdravstva u 2014. godini iznosili su 170 miliona eura. Najveće učešće u ukupnim izdacima odnosilo se na izdatke po osnovu redovne djelatnosti (transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru u iznosu od 143,1 milion eura i transferi za socijalnu zaštitu u iznosu od 23,3 miliona eura), dok je ostatak sredstava utrošen za rad Fonda.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2014. godini, Fond je imao uravnotežen budžet.

Prema preliminarnim podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, ova institucija je u 2014. godini ostvarila ukupne primitke u iznosu od 34,9 miliona eura, što je u odnosu na 2013. godinu više za 2,9%.

Izdaci Zavoda u 2014. godini iznosili su 19,6 miliona eura i bili su na istom nivou kao u 2013. godini, a za 6,3% niži od plana. U ukupnim izdacima 19,6% odnosilo se na tekuće izdatke, dok je po osnovu transfera za socijalnu zaštitu izdvojeno 58%, za transfere pojedincima, institucijama i javnom sektoru 16%, a za kapitalne izdatke, pozajmice i odobrene kredite, kao i za ostala dugovanja 6,4%.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2014. godini, Zavod je poslovao sa suficitom u iznosu od 15,3 miliona eura.

Neizmirene obaveze Zavoda za zapošljavanje na dan 31.12.2014. godine iznosile su 1,4 miliona eura.

Odnos broja zaposlenih i penzionera

Grafik 3

Izvor: Fond PIO i Monstat

103

Fiskalni sektor

Prema preliminarnim podacima Investiciono-razvojnog fonda Crne Gore, ova institucija je u 2014. godini ostvarila ukupne primitke u iznosu od 5,6 miliona eura, što je u odnosu na isti period 2013. godine više za 14,3%, a u odnosu na plan za 2014. godinu više za 31,8%. Ukupni izdaci Fonda iznosili su 4,3 miliona eura i bili su niži za 3,2% u odnosu na isti period prethodne godine. U odnosu na plan zabilježili su rast od 17,4%.

Neizmirene obaveze Fonda na dan 31.12.2014. godine iznosile su 42,2 miliona eura.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2014. godini, Fond je poslovao sa suficitom u iznosu od 1,3 miliona eura.

Fond rada, kao klasični budžetski korisnik koji se finansira iz opštih i namjenskih prihoda, u 2014. go-dini ostvario je prihode u iznosu od 4,5 miliona eura, koliko su iznosili i ukupni izdaci, što je za 0,4% manje u odnosu na plan, a skoro tri puta više u odnosu na uporedni period 2013. godine. Najznačajniju rashodnu stavku predstavljaju izdaci koji se odnose na transfere za socijalnu zaštitu, to jest sredstva za tehnološke viškove (4,3 milion eura).

Neizmirene obaveze Fonda na dan 31.12.2014. godine iznosile su šest miliona eura.

Fond za obeštećenje u 2014. godini ostvario je ukupne primitke u iznosu od 2,3 miliona eura, koliko su iznosili i ukupni izdaci, što je za 1,7% niže u odnosu na plan.

JAVNI DUG 05

107

Javni dug

Donošenjem Zakona o budžetu i fiskalnoj odgovornosti37 u toku 2014. godine definisana su pitanja javnog duga. Shodno ovom Zakonu, javni dug je definisan kao dug centralnog nivoa države (državni dug) i lokalnog nivoa (dug lokalne samouprave)38.

Prema podacima Ministarstva finansija, bruto jav-ni dug na kraju 2014. godine iznosio je 2.071,7 mi-liona eura, i u odnosu na kraj 2013. godine veći je za 7,1%. U sktrukturi javnog duga, na državni dug se odnosilo 1.942,9 miliona eura (93,8%), dok se na dug lokalnih samouprava odnosilo 128,8 miliona eura (6,2%).

Ukoliko uključimo depozite Ministarstva finansija zajedno sa 38.477 unci zlata, neto javni dug Crne Gore na kraju 2014. godine, iznosio je 2.022,2 miliona eura, ili 59,6% procijenjenog BDP-a. U odnosu na kraj 2013. godine, neto javni dug je zabilježio rast od 6,7%.

Valutna struktura javnog duga je povoljna. Domi-nantni dio duga je u eurima (oko 92%), dok je dio obaveza prema Pariskom klubu povjerilaca, kao i obaveze po osnovu IDA kredita i dug prema EUROFIMA u drugim valutama.

Ubrzani rast javnog duga počinje 2008. godine, od početka globalne finansijske krize, koja je ostavila ozbiljne posljedice, sa kojima se ekono-mija suočava i danas. Rastu javnog duga doprinio je visok budžetski deficit u godinama krize, koji je velikim dijelom finansiran zaduživanjem.

Prisutna je zabrinutost kako zbog dinamike ra-sta, tako i zbog ukupnog iznosa javnog duga. Zabrinutost povećava i očekivanje da će i u na-rednom periodu javni dug rasti, usljed realizacije planiranih krupnih infrastrukturnih projekata, na prvom mjestu, izgradnje autoputa, stoga pri-oritet mora imati nastavak implementacije mjera fiskalne konsolidacije.

37 „Sl. list Crne Gore“, br.20/14 i 56/14.38 Centralni nivo države su državni organi i organi državne uprave, pravna lica i privredna društva koja pretežno pružaju

usluge od javnog interesa koja su pod upravljačkom kontrolom i najvećim dijelom finansirana od države. Lokalni nivo su organi opštine, pravna lica i privredna društva koja pretežno pružaju usluge od lokalnog interesa i koja su pod uprav-ljačkom kontrolom i najvećim dijelom finansirana od opštine.

Tabela 5.1

Struktura javnog duga na kraju 2014. godine, u mil. eura

Unutrašnji dug 381,2

Spoljni dug 1.561,7

Državni dug 1.942,9

Dug lokalne samouprave 128,8

Ukupan javni dug (bruto) 2.071,7

Depoziti Ministarstva finansija uključujući i 38.477 unci zlata 49,5

Ukupan javni dug (neto)2.022,2

59,6% BDP-a


Neto javni dug

Grafik 5.1


108


5.1. Državni dug

Državni dug obuhvata dug centralne države i dug privrednih društava u većinskom državnom vla-sništvu. Za razliku od ranijeg perioda, državni dug ne uključuje dug lokalnih samouprava.

Na kraju 2014. godine, državni dug je iznosio 1.942,9 miliona eura ili 57,3% BDP-a. Od uku-pnog iznosa državnog duga, 1.561,7 miliona eura ili 80,4% odnosilo se na spoljni dug, dok se pre-ostalih 381,2 miliona eura ili 19,6% odnosilo na unutrašnji dug.

5.1.1. Unutrašnji dug

Struktura unutrašnjeg duga na kraju 2014. godi-ne je drugačija u odnosu na kraj prethodne go-dine. Dug lokalnih samouprava, shodno novom Zakonu o budžetu i fiskalnoj odgovornosti, is-ključen je iz strukture unutrašnjeg duga, dok sa druge strane, u unutrašnji dug je dodat iznos koji se odnosi na dug pravnih lica i privrednih dru-štava u većinskom državnom vlasništvu.

Tabela 5.2

Stanje i struktura unutrašnjeg duga

Struktura unutrašnjeg duga

Stanje duga31.12.2013.

Stanje duga31.12.2014. Promjena Promjena

Učešće u unutrašnjem

dugu

1 2 3 (2-1) 4 (2/1) 5

miliona eura % %

Devizna štednja 68,9 55,7 -13,2 -19,2 14,6

Restitucija 90,2 89,9 -0,3 -0,3 23,6

Krediti kod komercijalnih banaka 102,9 71,4 -31,5 -30,6 18,7

Krediti kod nefinansijskih institucija 18,0 6,7 -11,3 -63,0 1,7

Zaostale penzije 1,8 1,8 0 0,5

Državni zapisi 78,4 77,7 -0,7 -0,9 20,4

Državne obveznice za Fond rada 4,6 3,8 -0,8 -16,5 1,0

Lokalne samouprave 135,9* - -135,9*

Domaće obveznice - 38,2 + 38,2 10,0

Pravna lica i privredna društva - 36,1* + 36,1* 9,5

UKUPNO 500,7*364,8 381,2 +16,4 + 4,5 100,0

Napomena: *Iz unutrašnjeg duga isključen dug lokalnih samouprava, a uključen dug pravnih lica i privrednih društava u većinskom državnom vlasništvu.

Izvor: Ministarstvo finansija i kalkulacije CBCG

Struktura državnog duga Crne Gore

Grafik 5.2


109

Javni dug

Unutrašnji dug je, na kraju 2014. godine, iznosio 381,2 miliona eura ili 11,2% BDP-a. U odnosu na kraj 2013. godine, unutrašnji dug39 je zabilježio rast od 4,5%, prije svega usljed emisije domaćih obveznica40 i uključivanjem duga pravnih lica i privrednih društava u većinskom državnom vlasništvu, dok su sve ostale pozicije unutrašnjeg duga smanjene (Tabela br. 5.2). Pri tome, najveće smanjenje duga zabilje-ženo je po osnovu otplate duga prema nefinansijskim institucijama (za 63%) i bankama (za 30,6%).

5.1.2. Spoljni dug

Spoljni dug je nastavio konstantan godišnji rast, koji traje od 2007. godine (grafik br. 5.3) i na kraju 2014. godine iznosio je 1.561,7 miliona eura ili 46% BDP-a. U odnosu na kraj 2013. godine spoljni dug je veći za 128,7 miliona eura ili 9%.

Tabela 5.3 41424344

Struktura spoljnog duga, 31.12.2014. godine

Kreditor Stanje duga Spoljni dug BDP

Učešće u spoljnom dugu

Učešće u državnom dugu

mil. eura %

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 229,4 6,8% 14,7% 11,8%

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 0,0 0,0% 0,0% 0,0%

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 98,9 2,9% 6,3% 5,1%

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 62,2 1,8% 4,0% 3,2%

Evropska investiciona banka (EIB)41 103,8 3,1% 6,6% 5,3%

EBRD 16,1 0,5% 1,0% 0,8%

Razvojna banka Savjeta Evrope 9,1 0,3% 0,6% 0,5%

Evropska Zajednica 4,7 0,1% 0,3% 0,2%

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW)42 25,2 0,7% 1,6% 1,3%

Mađarski kredit 9,3 0,3% 0,6% 0,5%

Poljski kredit 8,3 0,2% 0,5% 0,4%

Francuski kredit - Natixis43 7,3 0,2% 0,5% 0,4%

EUROFIMA - dug AD „Željeznica Crne Gore“ 17,0 0,5% 1,1% 0,9%

Češki EXIM - dug AD „Željeznica Crne Gore“ 14,6 0,4% 0,9% 0,8%

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG44 14,3 0,4% 0,9% 0,7%

Erste Bank 18,0 0,5% 1,2% 0,9%

Credit Suisse Bank 204,0 6,0% 13,1% 10,5%

Exim Bank Mađarska 0,0 0,0% 0,0% 0,0%

Španski kredit za izgradnju deponije 4,8 0,1% 0,3% 0,2%

Austrijski kredit 7,4 0,2% 0,5% 0,4%

EUROBOND 647,4 19,1% 41,5% 33,3%

Deutsche Bank 60,0 1,8% 3,8% 3,1%

UKUPNO 1.561,7 46,0% 100,0% 80,4%


39 Radi uporedivnosti, iz stanja duga na dan 31.12.2013. godine isključen je dug lokalnih samouprava (tabela br. 2.2).40 Vidjeti Boks br. 3.2 – Emisija državnih i korporativnih obveznica u dijelu Tržište kapitala.41 Krediti EIB-a u ukupnom iznosu od 47 miliona eura koje servisiraju javna preduzeća („Monteput“, „Aerodromi CG“ i

„Elektroprivreda CG“) ne ulaze u iznos spoljnog duga, već se tretiraju kao garancije.42 Kredite od njemačke KfW banke za potrebe vodosnabdijevanja koriste opštine, ali čine dio ino-duga.43 Robni kredit - EPCG44 Kredit za finansiranje nabavke vatrogasnih vozila za Ministarstvo unutrašnjih poslova.

110


Rast spoljnog duga u toku 2014. godine, u odnosu na kraj prethodne godine, rezultat je:

• Emisije euroobveznica u iznosu od 280 miliona eura, od čega je neto efekat povećanja spoljnog duga po ovom osnovu 196,2 miliona eura45,

• Povlačenja sredstava KfW-a u iznosu od 12,9 miliona eura (III, IV i V faza, i za potrebe ener-getske efikasnosti),

• Povlačenja sredstava od EIB-a u iznosu od 11,5 miliona eura (za projekat Otpadne vode C),• Povlačenja sredstava od IBRD-a u iznosu od 7,3 miliona eura (za projekte Lamp, Midas, za

povećanje energetske efikasnosti i za projekat Visoko obrazovanje i istraživanje za inovacije i konkurentnost),

• Povlačenja sredstava od EBRD-a (za projekat privatizacije AD Kontejnerski terminal i generalni tereti i projekat Izgradnja infrastrukture u opštini Danilovgrad) u iznosu od 0,7 miliona eura.

S druge strane, spoljni dug je umanjen otplatom dospjelih obaveza prema nerezidentima (glavnica) u iznosu od 195,1 milion eura, od čega se na refinansiranje euroobveznica koje dospijevaju 2015. i 2016. godine odnosi 83,8 miliona eura.

Boks 5.1 – Potpisani kreditni aranžmani u toku 2014. godine

Prema informacijama Ministarstva finansija, u toku 2014. godine, Vlada Crne Gore je potpisala nove kreditne aranžmane, čija sredstva još uvijek nijesu povučena:

• Kredit Vijeća Evropske razvojne banke za projekat Izgradnja i rekonstrukcija predškolskih ustanova u iznosu od 10 miliona eura;

• Kredit Evropske investicione banke za projekat Rehabilitacija puteva i zaobilaznica u iznosu od 30 miliona eura;

• Kredit KfW-a – za projekat Energetska efikasnost u javnim ustanovama faza 2 u iznosu od 20 miliona eura;

• Kredit IBRD-a za projekat Upravljanje industrijskim otpadom, u iznosu od 50 miliona eura;

• Vlada Crne Gore i kineska Exim banka potpisale su 30.10.2014. godine Ugovor o finansiranju autoputa Bar–Boljare (Smokovac-Mateševo), na iznos od 943.991.500,00 USD. Kredit će posta-ti efektivan u 2015. godini.

U iznos spoljnog duga nijesu uključene obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja prema Libi-ji, Kuvajtu, Češkoj i Slovačkoj. Dug prema vladama ove četiri zemlje Crnoj Gori je pripao po osnovu raspodjele nealociranog duga (5,88% od 38% za Srbiju i Crnu Goru). Shodno Sporazumu o pitanjima sukcesije iz Beča od 29. juna 2001. godine, ovo pitanje rješava se usaglašenim stavovima u okviru Ko-miteta za podjelu finansijske aktive i pasive bivše SFRJ.

45 U postupku emisije euroobveznica u iznosu od 280 miliona eura, smanjene su obaveze po osnovu euroobveznica emito-vanih 2010. i 2011. godine, u ukupnom iznosu od 83,8 miliona eura. Od pomenutog iznosa, refinansirano/otkupljeno je 45,64 miliona eura od iznosa obveznica izdatih u 2010. godini, odnosno 38,2 miliona eura od iznosa obveznica izdatih u 2011. godini. Preostali iznos namijenjen je za finansiranje budžetskog deficita.

111

Javni dug

Dosadašnja analiza spoljnog duga se odnosila na iznose povučenih sredstava po pojedinim kredit-nim linijama. Treba imati u vidu da po pojedi-nim kreditnim linijama postoje sredstva koja su odobrena, a nijesu povučena. Ukupan iznos ras-položivih, a nepovučenih sredstava iznosi 233,3 miliona eura (tabela br. 5.4).

Tabela 5.4

Spoljni dug i iznos nepovučenih sredstava kredita, milioni eura

Kreditor Stanje duga Nepovučena sredstva

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 229,4 66,1

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 98,9 0,0

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 62,2 0,0

Evropska investiciona banka (EIB) 103,8 58,0

Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) 16,1 13,6

Razvojna banka Savjeta Evrope 9,1 10,0

Evropska zajednica 4,7 0,0

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 25,2 85,6

Mađarski kredit 9,3 0,0

Poljski kredit 8,3 0,0

Francuski kredit – Natixis 7,3 0,0

EUROFIMA - dug „Željeznice“ 17,0 0,0

Češki EXIM - dug „Željeznice“ 14,6 0,0

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG 14,3 0,0

Erste Bank 18,0 0,0

Credit Suisse Bank 204,0 0,0

Španski kredit za izgradnju deponije 4,8 0,0

Austrijski kredit 7,4 0,0

EUROBOND 647,4 0,0

Deutsche Bank 60,0 0,0

UKUPNO 1.561,7 233,3


Spoljni dug, 2007–2014, milioni eura

Grafik 5.3


112


5.2. Dug lokalne samouprave

Prema podacima Ministarstva finasnija, na kraju 2014. godine, ukupan konsolidovani dug lokalne samouprave iznosio je 166,9 miliona eura, što je za 3,6 miliona eura manje nego na kraju prethod-ne godine.

Posmatrajući strukturu konsolidovanog duga, najveći dužnik je opština Budva sa 65,9 milio-na eura duga (39,5% ukupnog konsolidovanog duga). Poslije Budve, najveći dužnici su opštine Podgorica (15,7%) i Nikšić (11,1%), dok novoo-snovane opštine Petnjica i Gusinje nijesu imale zaduženja (grafik br. 5.4).

Od ukupnog iznosa konsolidovanog duga lokalne samouprave, 38,1 milion eura je već uključeno u spoljni državni dug, po osnovu Ugovora koje je potpisala Vlada Crne Gore.

Stanje duga lokalne samouprave, na kraju 2014. godine, 128,8 miliona eura. U odnosu na kraj 2013. godine, dug lokalne samouprave smanjen je za 5,2%.

5.3. Izdate garancije

Garancije Crne Gore na kraju 2014. godine izno-sile su 314,3 miliona eura ili 9,3% procijenjenog BDP-a. Neto javni dug je, zajedno sa garancijama, na kraju 2014. godine, iznosio 68,9% BDP-a.

Strane garancije Crne Gore iznosile su 305,4 mi-liona eura ili 9% BDP-a. Ako uključimo strane garancije u iznos spoljnog državnog duga, onda bi on iznosio 55,3% BDP-a. Važno je istaći da se pomenuti iznos stranih garancija odnosi na po-vučena kreditna sredstva. Kada se uzme u obzir cijeli ugovoreni iznos, strane garancije dostižu iznos od 481,8 miliona eura.

Ukupan iznos domaćih garancija na kraju 2014. godine je iznosio 8,9 miliona eura (0,3% BDP-a). Unutrašnji državni dug sa garancijama iznosi 11,4% BDP-a.

Konsolidovani dug lokalne samouprave (po opštinama) na kraju 2014. godine, u mil. eura

Izdate strane garancije, u 000 eura

Grafik 5.4

Grafik 5.5



113

Javni dug

U toku 2014. godine, po osnovu aktiviranih ga-rancija za ugovore zaključene između privrednih subjekata u većinskom državnom vlasništvu i domaćih banaka, isplaćeno je ukupno 15,3 mili-ona eura.

S obzirom da garancije predstavljaju potencijalni javni dug, neophodan je veoma oprezan i restrik-tivan pristup u narednom periodu u pogledu iz-davanja novih garancija.

Boks 5.2 – Plan izdavanja garancija u 2015. godini

Zakonom o budžetu za 2015. godinu, predviđeno je izdavanje garancija za četiri projekta, u ukupnom iznosu do 101,6 miliona eura, i to:

- za kreditni aranžman između Crnogroskog elektroprenosnog sistema (CGES) i Evropske banke za obnovu i razvoj, za projekat kabal Tivat – Pljevlja, u iznosu do 40 miliona eura;

- za projekat Crnogorskog fonda za solidarnu stambenu izgradnju Stanovi solidarnosti, u visini do pet miliona eura, za koji će se kreditor utvrditi tokom 2015. godine;

- za projekat Stambene zadruge radnika prosvjete Crne Gore „SOLIDARNO“ izgradnja stam-benih jedinica za prosvjetne radnike Opštine Budva, u visini do 6,6 miliona eura, za koji će se kreditor utvrditi tokom 2015. godine;

- za projekat Investiciono-razvojnog fonda Crne Gore sa Abu Dabi Fondom, Razvoj poljoprivre-de kroz podršku Abu Dabi Fonda (ADMAS), u visini do 50 miliona eura.

5.4. Otplata duga

Ukupna otplata duga46 u toku 2014. godine iznosila je 590,7 miliona eura ili 17,4% procijenjenog BDP-a za 2014. godinu. Otplata duga (glavnica) finansirana je iz inostranih i domaćih pozajmica, prihoda od privatizacije i korišćenjem državnih depozita, dok je otplata garancija finansirana iz tekućeg budžeta.

46 Ukupna otplata duga obuhvata glavnice, kamate i garancije.

Izdate domaće garancije, u 000 eura

Grafik 5.6


114


Od ukupnog iznosa otplate duga, najveći iznos se odnosi na otplatu glavnice duga rezidentima i nerezidentima u iznosu od 434,8 miliona eura i na otplatu kamata po osnovu kreditnih aran-žmana, rezidentima i nerezidentima, u iznosu od 75,4 miliona eura (grafik 5.7).

5.5. Projekcija i održivost državnog duga

Prema posljednjim projekcijama Ministarstva finansija47, u periodu od 2015. do 2018. godine očekuje se rast državnog duga (tabela br. 5.5). Rast u ovom periodu biće uzrokovan rastom spoljnog duga, dok se do kraja 2017. godine očekuje smanjenje domaćeg duga.

Tabela 5.5

Državni dug Crne Gore, 2015-2018. god.

2015. 2016. 2017. 2018.

BDP (mil. eura) 3.547 3.737 3.964 4.165

Spoljni dug (mil. eura) 1.899,84 2.222,18 2.489,49 2.647,69

Spoljni dug (% BDP) 53,56 59,46 62,80 63,57

Domaći dug (mil. eura) 308,02 233,66 172,82 183,36

Domaći dug (% BDP) 8,68 6,25 4,36 4,40

Državni dug (mil. eura) 2.207,86 2.455,84 2.662,31 2.831,05

Državni dug (% BDP-a) 62,25 65,72 67,16 67,97

Izvor: Ministarstvo finansija, „Smjernice makroekonomske i fiskalne politike za period od 2015 – 2018“, mart 2015. i kalkulacije CBCG

Zakonom o budžetu za 2015. godinu predviđeno je novo zaduživanje u iznosu do 635 miliona eura. Od pomenutog iznosa, najveći dio koristiće se za otplatu duga (399 miliona eura), zatim za finansiranje dionice autoputa Bar-Boljare, prioritetna dionica Smokovac-Mateševo (do 206 miliona eura), dok će

47 Izvor: Ministarstvo finansija: „Smjernice makroekonomske i fiskalne politike za period od 2015 – 2018“, mart 2015.

Otplata duga u 2014. godini, u milionima eura

Grafik 5.7


115

Javni dug

30 miliona eura biti iskorišćeno za finansiranje deficita48. Planirano je da se sredstva u iznosu od 500 miliona eura obezbijede kroz emisiju obveznica na međunarodnom tržištu kapitala.49

Pored navedenog zaduživanja za 2015. godinu, tokom 2016. i 2017. godine biće potrebna značajna sred-stva za servisiranje duga (380 miliona eura u 2016. godini i 180 miliona u 2017. godini).

Na osnovu navedenih projekcija, očekuje se porast državnog duga i to na 62,25% na kraju 2015. godine, odnosno na 67,97% na kraju 2018. godine. Značajan uticaj na kretanje državnog duga u posmatranom periodu imaće povlačenje sredstva za realizaciju projekta autoputa Bar-Boljare, prioritetna dionica Smokovac-Mateševo (u iznosu od po 200 miliona eura). Nakon perioda izgradnje dionice autoputa, očekuje se da će visina duga imati silazni trend.

48 Izvor: Vlada Crne Gore: „Program ekonomskih reformi za Crnu Goru, 2015-2017“, januar 2015. 49 U martu 2015. godine, realizovana je emisija obveznica u iznosu od 500 miliona eura, sa rokom dospijeća od pet godine

i kamatnom stopom od 3,875%.

EKSTERNI SEKTOR 06

119

Eksterni sektor

U toku 2014. godine, ostvaren je deficit tekućeg računa u iznosu od 525,850 miliona eura i bio je veći za 8% u poređenju sa 2013. godinom. Povećanje deficita tekućeg računa rezultat je povećanja spoljnotrgo-vinskog deficita, kao i pada suficita na računima primarnih i sekundarnih dohodaka. Pozitivna kreta-nja su evidentirana na računu usluga, kao i po osnovu direktnih i portfolio investicija.

Visok nivo uvozne zavisnosti i dalje je evidentan u robnoj razmjeni sa inostranstvom. Deficit na ra-čunu roba u 2014. godini iznosio je 1,4 milijarde eura ili 3,6% više nego u prethodnoj godini, što je najvećim dijelom posljedica smanjenja izvoza roba. Ukupan izvoz roba iznosio je 357,5 miliona eura, što predstavlja smanjenje od 9,7%. Na pad izvoza najviše je uticalo smanjenje izvoza električne energi-je i aluminijuma. Ukupan uvoz roba iznosio je 1,7 milijardi eura i bio je na približno istom nivou kao prethodne godine (0,6% više). Stepen pokrivenosti uvoza izvozom roba iznosio je 20,6%, što je za 2,3 procentna poena manje nego prethodne godine.

U međunarodnoj razmjeni usluga Crna Gora je u 2014. godini ostvarila suficit od 690,3 miliona eura što je za 5,7% više nego u 2013. godini. Najznačajniji doprinos u ostvarivanju suficita na računu usluga imali su ostvareni prihodi na podračunima putovanja-turizma, transporta, ostalih poslovnih usluga i građevinskih usluga.

I pored ostvarenog neto priliva od 45,9 miliona eura, zabilježen je pad neto primarnih (faktorskih) dohodaka iz inostranstva za 30%, što je posljedica većeg odliva po osnovu isplaćenih dividendi i kom-penzacija zaposlenih. Na računu sekundarnih dohodaka zabilježen je suficit u iznosu od 114,4 miliona eura, što je za 7,2% manje nego u 2013. godini.

Na kapitalnom i finansijskom računu zabilježen je neto priliv na računima stranih direktnih i portfo-lio investicija, dok je kod ostalih investicija ostvaren neto odliv. Neto priliv stranih direktnih investi-cija iznosio je 353,9 miliona eura ili 9,3% više nego prethodne godine. Na računu portfolio investicija zabilježen je veći priliv novčanih sredstava, usljed pojačanog zaduživanja države na međunarodnom tržištu kapitala, što je rezultiralo neto prilivom u iznosu od 84,4 miliona eura, dok je istovremeno na računu ostalih investicija ostvaren neto odliv u iznosu od 195,7 miliona eura. U posmatranom periodu zabilježeno je smanjenje obaveza države i banaka po osnovu kredita, dok su ostali sektori (privreda) povećali svoje obaveze.

50 Podaci platnog bilansa Crne Gore objavljeni u skladu sa novom metodologijom MMF-a (Priručnik za platni bilans, šesto izdanje-BPM6).

120


Tabela 6.1 51

Platni bilans Crne Gore, u 000 eura51

2013. 2014. Promjena u % % BDP

A. TEKUĆI RAČUN -486.634 -525.765 8,0 -15,5

ROBE -1.328.624 -1.376.404 3,6 -40,6

1. Izvoz f.o.b. 395.712 357.496 -9,7 10,5

2. Uvoz f.o.b. 1.724.335 1.733.900 0,6 51,1

USLUGE 653.229 690.345 5,7 20,3

1. Prihodi 994.418 1.030.642 3,6 30,4

2. Rashodi 341.189 340.297 -0,3 10,0

PRIMARNI DOHODAK 65.544 45.901 -30,0 1,4

1. Prihodi 212.668 226.093 6,3 6,7

2. Rashodi 147.124 180.192 22,5 5,3

SEKUNDARNI DOHODAK 123.217 114.393 -7,2 3,4

1. Prihodi 187.810 184.074 -2,0 5,4

2. Rashodi 64.593 69.681 7,9 2,1

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 236.842 124.253 -47,5 3,7

1. RAČUN KAPITALA 2.566 -6 0,0

2. FINANSIJSKI RAČUN 234.276 124.259 -47,0 3,7

1. Direktne investicije-neto 323.879 353.940 9,3 10,4

1.1. Sredstva -13.047 -20.662 58,4 -0,6

1.2. Obaveze 336.926 374.602 11,2 11,0

2. Portfolio investicije-neto 41.992 84.386 101,0 2,5

2.1. Sredstva -37.851 -66.573 75,9 -2,0

2.2. Obaveze 79.842 150.959 89,1 4,4

3. Ostale investicije-neto -54.206 -195.676 261,0 -5,8

3.1. Sredstva -87.726 -179.106 104,2 -5,3

3.2. Obaveze 33.520 -16.570 -0,5

4. Promjena rezervi CBCG -77.389 -118.391 53,0 -3,5

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (-A-B) 249.792 401.512 60,7 11,8

Izvor: CBCG

6.1. Tekući račun platnog bilansa

Kretanja na tekućem računu platnog bilansa u 2014. godini karakterišu negativni trendovi u robnoj razmjeni sa inostranstvom i rast spoljnotrgovinskog deficita, što je u najvećoj mjeri i doprinijelo rastu deficita tekućeg računa. Rast spoljnotrgovinskog deficita na računu roba rezultat je smanjenja izvoza roba, kao direktna posljedica značajnog smanjenja industrijske proizvodnje u 2014. godini.

51 Podaci platnog bilansa Crne Gore za 2013. i 2014. godinu objavljeni su u skladu sa novom metodologijom MMF-a (Pri-ručnik za platni bilans, šesto izdanje-BPM6, 2009).

121

Eksterni sektor

Pozitivna kretanja zabilježena na računu usluga sa rastom suficita od 5,7%, kao i ostvarivanje su-ficita na podračunima primarnih i sekundarnih dohodaka u iznosu od 160,3 miliona eura, rezul-tirala su ublažavanjem deficita tekućeg računa u 2014. godini.

6.1.1. Robna razmjena52

U toku 2014. godine, prema podacima Monstata, ukupna robna razmjena Crne Gore sa inostran-stvom iznosila je 2,1 milijardu eura, što pred-stavlja smanjenje od 1,5% u poređenju sa 2013. godinom. Do pada robne razmjene došlo je zbog pada izvoza. Spoljnotrgovinski deficit je bio na nivou od milijardu i po eura i povećan je za 3,8%, čemu je osim pada izvoza doprinio i blagi porast uvoza. Ukupan izvoz roba iznosio je 333,2 mili-ona eura, ostvarivši pad od 42,4 miliona eura ili 11,3%. Uvezeno je roba u vrijednosti od 1,8 mi-lijardi eura što je na približno istom nivou kao prošle godine (blagi rast od 0,6%). Pokrivenost uvoza izvozom iznosila je 18,7%, i ostvarila je pad od 2,5 pp. U izvozu dominiraju proizvodi alumi-nijumske industrije i električna energija, dok je uvoz više diversifikovan i karakteriše ga uvoz proizvoda široke namjene.

U strukturi izvoza prema SMTK53 najviše je izvezeno proizvoda svrstanih prema materija-lu koji čine 24,9% ukupnog izvoza, zatim siro-vih materija osim goriva (19,1%), hrane i živih životinja (18,1%) i mineralnih goriva i maziva (14,5%). U okviru kategorije proizvodi svrsta-ni prema materijalu najzastupljeniji su obojeni metali u iznosu od 71,9 miliona eura, i gvožđe i čelik u iznosu 4,5 miliona eura. Cjelokupna kategorija je zabilježila pad izvoza od 18,7%. U okviru sirovih materija osim goriva najvi-še je izvezeno mineralnih ruda (33,2 miliona eura) i drveta (22,7 miliona eura). Izvoz ove ka-tegorije povećan je za 6,6%, najvećim dijelom zahvaljujući porastu izvoza drveta za 30,6%.

52 Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore prikazani su po specijalnom sistemu trgovine. CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe platnog bilansa u skladu sa metodolo-gijom MMF-a (Balance of Payments and International Investment Position Manual, Sixth edition, IMF, 2008). Podaci o uvozu i izvozu roba prikazani su po fob-u.

53 Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija

Struktura tekućeg računa, u 000 eura

Kretanja na računu roba u periodu 2005–2014. godina, u 000 eura

Grafik 6.1

Grafik 6.2

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG i Monstat

122


Kategorija hrana i žive životinje je više nego udvostručila izvoz, sa 29 miliona eura na 60,4 miliona eura. U strukturi ove kategorije dominirao je izvoz mesa i prerađevina od mesa (41,5 miliona eura) i voća i povrća (8,5 miliona eura). U okviru kategorije mineralna goriva i maziva najviše je izvezeno električne energije (37,8 miliona eura).

Posmatrano po potkategorijama SMTK, na pad izvoza najviše je uticala električna energija čiji je izvoz smanjen za 57,8 miliona eura ili 60,5%. Na pad izvoza uticala je i metalska industrija. Izvoz aluminiju-ma iznosio je 71,7 miliona eura i smanjen je za 10,1%, dok je izvoz gvožđa i čelika iznosio 4,5 miliona eura uz ostvareni pad od 62,8%.

Tabela 6.2

Struktura izvoza roba u 2014. godini, u 000 eura

Naziv sektora 2013. 2014. Promjena u % Učešće u %

0 Hrana i žive životinje 29.093,4 60.379,5 107,5 18,1

1 Piće i duvan 24.345,8 24.891,8 2,2 7,5

2 Sirove materije, osim goriva 59.654,0 63.610,0 6,6 19,1

3 Mineralna goriva i maziva 108.081,3 48.443,0 -55,2 14,5

4 Životinjska i biljna ulja i masti 2.270,4 5.988,3 163,8 1,8

5 Hemijski proizvodi 9.238,8 12.764,0 38,2 3,8

6 Proizvodi svrstani po materijalu 101.852,1 82.813,4 -18,7 24,9

7 Mašine i transportni uređaji 25.887,9 22.858,9 -11,7 6,9

8 Razni gotovi proizvodi 9.086,9 10.931,6 20,3 3,3

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 6.074,5 485,5 -92,0 0,1

UKUPNO: 375.585,2 333.166,0 -11,3 100,0

Izvor: Monstat

Iako je došlo do pada ukupnog izvoza, izvoz određenih kategorija je porastao. Izvoz hrane je više nego udvostručen, prvenstveno zahvaljujući značajnom rastu izvoza mesa i prerađevina od mesa. Porastao je i izvoz drveta sa 17,4 miliona eura na 22,7 miliona. Došlo je do porasta izvoza i životinjskih i biljnih ulja i masti, hemijskih proizvoda i pića i duvana. Ukoliko se iz analize izvoza isključi uticaj električne energije i aluminijuma, kao dvije kategorije koje pokazuju značajnu volatilnost, izvoz ostalih katego-rija je porastao u posmatranom periodu za 11,9%. Ovo ukazuje na djelimično popravljanje strukture izvoza i postepeno povećanje diversifikovanosti. Sa ciljem daljeg jačanja izvoza roba neophodno je podsticati priliv SDI u proizvodne djelatnosti, a naročito proizvodnju za izvoz i nastaviti sa finansij-skom i nefinansijskom podrškom izvoznicima.

U uvozu su u toku 2014. godine dominirali hrana i žive životinje (22,3% ukupnog uvoza), mašine i transportni uređaji (19%), i proizvodi sektora proizvodi svrstani prema materijalu (15,2%). Uvoz hra-ne i živih životinja iznosio je 397,9 miliona eura, što predstavlja rast od 8,1%. U okviru ove kategorije najzastupljeniji su: meso i prerade od mesa u iznosu od 122,5 miliona eura i žitarice i proizvodi od žitarica u iznosu od 55,7 miliona eura. U okviru kategorije mašine i transportni uređaji najviše je uve-zeno drumskih vozila u iznosu od 97,9 miliona eura (rast od 6,2%) kao i električnih mašina i aparata u iznosu od 68,8 miliona eura.

Posmatrano po potkategorijama SMTK, najveći uticaj na porast uvoza imali su meso i prerađevine od mesa čiji je uvoz porastao za 33,4% kao i telekomunikacioni uređaji (rast od 21,7%). Istovremeno, uvoz

123

Eksterni sektor

ostale transportne opreme (brodovi), električne energije, mineralnih ruda i nafte i naftnih derivata je smanjen. Uvoz električne energije iznosio je 38,6 miliona eura (pad od 29,1%), dok je uvoz nafte i naf-tnih derivata iznosio 185,2 miliona eura (pad od 2,9%).

Tabela 6.3

Struktura uvoza roba u 2014. godini, u 000 eura

Naziv sektora 2013. 2014. Promjena u % Učešće u %

0 Hrana i žive životinje 368.148,6 397.858,3 8,1 22,3

1 Piće i duvan 64.802,1 63.297,2 -2,3 3,5

2 Sirove materije, osim goriva 48.592,7 42.884,1 -11,7 2,4

3 Mineralna goriva i maziva 257.993,0 236.481,9 -8,3 13,3

4 Životinjska i biljna ulja i masti 14.399,6 13.562,0 -5,8 0,8

5 Hemijski proizvodi 179.280,0 181.153,7 1,0 10,2

6 Proizvodi svrstani po materijalu 263.914,1 270.391,8 2,5 15,2

7 Mašine i transportni uređaji 345.351,9 339.152,4 -1,8 19,0

8 Razni gotovi proizvodi 226.679,3 239.426,7 5,6 13,4

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 4.190,4 6,2 -99,9 0,0

UKUPNO: 1.773.351,7 1.784.214,4 0,6 100,0

Izvor: Monstat

Glavni spoljnotrgovinski partner Crne Gore u izvozu su zemlje CEFTA grupacije gdje je izvezeno 45,5% ukupnog izvoza, zatim EU sa 35,8%, EFTA sa 1,1% i ostale zemlje sa 17,6%. Najviše roba uvezeno je iz EU i to 45,8%, a zatim slijedi CEFTA sa 37,5%, EFTA sa 0,8% i ostale zemlje sa 15,9%. Pojedinačno najveći partneri u izvozu su: Srbija (80 miliona eura), Italija (34,8 miliona eura) i Hrvatska (33,1 milion eura). U uvozu na prvom mjestu je Srbija (480,7 miliona eura), zatim slijede Grčka (144,5 miliona eura) i Kina (132,7 miliona eura).

Struktura izvoza i uvoza roba u 2014. godini, po zemljama

Grafik 6.3

Izvor: Monstat

124


Boks 6.1 – Izvoz roba i usluga na globalnom nivou

Za raziku od dvocifrenih stopa rasta tokom ekspanzije svjetske privrede, i njihovog oštrog pada nakon udara krize, svjetski izvoz roba i usluga posljednjih nekoliko godina bilježi prilično skroman i umjeren rast. Prema procjenama UNCTAD-a i Svjetske trgovinske organizacije, izvoz roba je u 2014. godini zabilježio rast od 0,6%, dostigavši vrijednost od 18,9 biliona američkih dolara. Najveći rast izvoza roba zabilježen je kod grupe razvijenih zemalja (1%), dok je kod zemalja u razvoju rast iznosio 0,7%. Sa druge strane, izvoz roba je kod zemalja u tranziciji zabilježio pad od 5,5%. U grupi razvijenih zemalja najveći porast imale su zemlje američkog kontinenta (2,9%), dok su azijske zemlje ostvarile najoštriji pad izvoza. Kod zemalja u razvoju azijske zemlje zabilježile su rast, dok su afričke zemlje ostvarile oštar pad (7,6%). Region CEFTA je ostvario porast izvoza roba u iznosu od 3,5%. Evropska unija je ostvarila skroman rast od 1,3%.

Tabela 1

Stope rasta izvoza roba, u %

2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. 2014.

Svijet 15,5 15,6 15,2 -22,2 21,9 19,8 0,4 2,3 0,6

Zemlje u razvoju 19,6 16,5 18,9 -20,6 28,6 22,6 4,1 2,6 0,7

Zemlje u tranziciji 25,7 21,2 34,5 -35,6 30,5 33,1 1,5 -1,7 -5,5

Razvijene zemlje 12,5 14,7 11,5 -22,4 16,5 16,6 -2,7 2,4 1,0

CEFTA _ _ _ -24,5 20,8 25,3 -7,1 19,3 3,5

Zajednica Nezavisnih Država 25,4 20,7 35,0 -35,9 30,8 33,4 1,7 -2,4 -5,9

EFTA 15,0 14,5 20,7 -22,4 12,8 21,1 -2,1 -0,9 -0,4

EU 12,9 16,5 10,8 -22,4 12,5 17,5 -4,6 4,6 1,3

Eurozona 11,8 18,0 10,5 -22,2 11,4 16,6 -4,3 3,5 1,8

Izvor: UNCTAD

U 2014. godini izvoz usluga porastao je za 4,2%, dostigavši iznos od 4,9 biliona američkih dolara. Najveći porast su ostvarile razvijene zemlje u iznosu od 4,7%. Osjetan porast izvoza usluga ostvarile su zemlje u razvoju (4%), dok je kod tranzicionih zemalja zabilježen oštar pad (6,9%). Iznad svjetskog prosjeka su zemlje CEFTA sa porastom od 7,3%, i Evropska unija sa rastom od 5,1%. Izvoz transportnih usluga je porastao za 2,5%, dok su uluge u oblasti turizma porasle za 3,9%.

Tabela 2

Stope rasta ivoza usluga, u %

YEAR 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. 2014.

Svijet 13,2 19,3 12,9 -10,7 8,5 12,1 3,3 5,3 4,2

Zemlje u razvoju 17,4 21,9 14,8 -9,6 18,0 12,7 8,7 2,8 4,0

Zemlje u tranziciji 22,6 30,9 26,5 -16,8 10,2 17,3 7,4 8,8 -6,9

Razvijene zemlje 11,6 18,0 11,8 -10,9 4,9 11,7 0,9 6,2 4,7

CEFTA _ _ .. -10,9 -0,9 17,4 -6,8 8,1 7,3

Zajednica Nezavisnih Država 22,1 28,9 27,0 -17,9 11,5 17,3 8,9 8,7 -8,7

EFTA 7,2 19,8 12,2 -8,3 7,2 9,1 3,7 4,9 1,9

EU 12,4 19,2 12,6 -13,0 2,3 12,6 -0,7 7,6 5,1

Eurozona - - 15,9 -11,8 1,4 12,5 -1,2 8,1 5,5

Izvor: UNCTAD

125

Eksterni sektor

Posmatrano od 2010. godine, izvoz roba bilježi konstantan rast. Kod zemalja u razvoju postoji isti trend stalnog rasta, dok tranzicione i razvijene zemlje pokazuju volatilnost iz godine u godinu. Učešće raz-vijenih zemljalja u ukupnom izvozu iznosilo je 51%, zemalja u razvoju 45%, dok su tranzicione zemlje učestvovale sa 4%.

Izvoz usluga na svjetskom nivou takođe bilježi konstantan rast. Prosječna stopa rasta izvoza usluga u periodu 2010-2014. godina iznosila je 6,2%. Najveće učešće u izvozu usluga zauzimaju razvijene zemlje koje daju 68,1% ukupnog svjetskog izvoza usluga. Na drugom mjestu su zemlje u razvoju sa 29,3%, dok tranzicione zemlje učestviju sa 2,6%.

Vrijednost izvoza roba, u milijardama USD

Vrijednost izvoza usluga, u milijardama USD

Grafik 1

Grafik 2

Izvor: UNCTAD

Izvor: UNCTAD

126


6.1.2. Usluge

Crna Gora je u 2014. godini ostvarila suficit na računu usluga u iznosu od 690,3 miliona eura, što predstavlja povećanje od 5,7% u odnosu na prethodnu godinu. Najznačajniji doprinos u ostvarivanju suficita na računu usluga imali su ostvareni prihodi od putovanja-turizma koji su iznosili 682,3 milio-na eura, tj. 2,5% više nego 2013. godine, transporta 176,9 miliona eura, kao i ostalih poslovnih usluga 48,2 miliona eura i građevinskih usluga 48,2 miliona eura. Ukupan obim razmjene usluga u 2014. go-dini iznosio je 1,4 milijardi eura, što je za 2,6% više nego prethodne godine. Ukupni prihodi od usluga iznosili su milijardu eura ili 3,6% više nego 2013. godine.

Rashodi od usluga tokom 2014. godine iznosili su 340,3 miliona eura i bili su na približno istom nivou kao prethodne godine (0,3% manje). U strukturi rashoda najveće učešće imaju rashodi ostvareni po osnovu transporta u iznosu od 131,4 miliona eura ili 38,6%. Rashodi ostvareni po osnovu ostalih po-slovnih usluga iznosili su 72,8 miliona eura i činili su 21,4% ukupnih rashoda. U okviru ovih usluga najveći rashodi ostvareni su po osnovu profesionalnih i konsalting usluga u iznosu od 36 miliona eura i raznovrsnih tehničkih, trgovinskih i ostalih poslovnih usluga u iznosu od 29,9 miliona eura.

U 2014. godini na računu transportnih usluga ostvaren je suficit u iznosu od 45,6 miliona eura ili 6,9% više u poređenju sa 2013. godinom. Transportni prihodi su iznosili 176,9 miliona eura i bili su veći za 2,2%. Najveći prihodi ostvareni su u oblasti vazdušnog (30,6%) i pomorskog saobraćaja (29,8%). Pri-hod ostvaren u vazdušnom saobraćaju iznosio je 54,2 miliona eura i bio je manji za 1,4% u odnosu na prethodnu godinu. U oblasti pomorskog saobraćaja ostvaren je pad prihoda za 10%, dok su povećani prihodi u oblasti drumskog saobraćaja za 29,8%. Prihodi u oblasti željezničkog saobraćaja iznosili su 11,9 miliona eura, što je za 28,4% manje u poređenju sa prethodnom godinom. Do smanjenja prometa u međunarodnom željezničkom saobraćaju došlo je usljed velikih vremenskih nepogoda u zemljama regiona i razarajućih efekata na željezničku infrastrukturu.

Struktura prihoda od usluga u 2014. godini Struktura rashoda od usluga u 2014. godini


Izvor: CBCG Izvor: CBCG

127

Eksterni sektor

Ukupni transportni rashodi iznosili su 131,4 miliona eura i bili su približno isti kao prethodne godine. Najveći rashodi ostvareni su u oblasti drumskog i vazdušnog saobraćaja. U oblasti drumskog saobra-ćaja rashodi su iznosili 66,8 miliona eura i bili su veći za 11,7% u odnosu na 2013. godinu. Rashodi u oblasti vazdušnog saobraćaja su iznosili 40 miliona eura i bili su veći za 11,2% u poređenju sa prethod-nom godinom.

Tokom 2014. godine procijenjeni prihodi od puto-vanja-turizma iznosili su 682,3 miliona eura, što je doprinijelo ostvarenju suficita na računu pu-tovanje-turizam od 646,8 miliona eura ili 2,7% više u odnosu na prethodnu godinu. Povećanje broja dolazaka i noćenja stranih turista u našoj zemlji doprinijelo je ostvarivanju povoljnih re-zultata u oblasti turizma u 2014. godini. Godina koju su obilježile nepovoljne vremenske prilike, eskalacije sukoba u zemljama sa velikim emitiv-nim turističkim tržištem, može se smatrati zado-voljavajućom u pogledu turističke sezone, koja je uprkos nepovoljnim prilikama ostvarila poziti-van rezultat.

Ostvarena vrijednost izvršenih građevinskih radova u 2014. godini je veća u poređenju sa prethodnom godinom, što je uticalo na pove-ćanje ukupnih prihoda po osnovu građevinskih usluga za 16,4% iznosivši 48,2 miliona eura.

Transportni prihodi i rashodi u 2014. godini, u 000 eura

Grafik 6.6

Izvor: CBCG

Struktura noćenja stranih turista po zemljama u 2014. godini

Grafik 6.7

Izvor: Monstat

128


Istovremeno, rashodi po osnovu građevinskih usluga iznosili su 20 miliona eura i bilježe rast u odno-su na prethodnu godinu kada su ostvareni rashodi od 8,3 miliona eura. Na ovom podračunu usluga ostvaren je suficit u 2014. godini u iznosu od 28,2 miliona eura (tj. za 14,7% manje u odnosu na pret-hodnu godinu).

Prihodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 48,2 miliona eura, od čega je najveći dio prihoda ostvaren po osnovu pružanja raznih profesionalnih i konsalting usluga u iznosu od 27,6 miliona eura. Rashodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 72,8 miliona eura, što je rezultiralo ostvare-njem deficita na ovom računu u iznosu od 24,6 miliona koji je za 47,7% manji u poređenju sa 2013. godinom.

6.1.3. Primarni dohodak

Na računu primarnih dohodaka u 2014. godini ostvaren je suficit u iznosu od 45,9 miliona eura, što je za 30% manje nego prethodne godine. Na smanjenje suficita najveći uticaj je imalo povećanje odliva po osnovu isplaćenih dividendi i kompenzacija zaposlenih.

Prihodi ostvareni po osnovu faktorskih dohodaka iznosili su 226,1 milion eura, što je za 6,3% više nego u 2013. godini. Najveći dio prihoda čine kompenzacije zaposlenih u iznosu od 211,1 milion eura, što je za 6,6% više nego prethodne godine. Prihodi po osnovu dohotka od međunarodnih ulaganja iznosili su 15 miliona eura, od čega se najveći dio odnosio na naplaćene kamate u iznosu od 13,7 mi-liona eura.

Rashodi po osnovu faktorskih dohodaka u 2014. godini iznosili su 180,2 miliona eura, od čega se najveći dio odnosio na rashode po osnovu među-narodnih ulaganja i to 163,1 milion eura, dok se 17,1 milion eura odnosilo na zarade nerezidena-ta zaposlenih u Crnoj Gori. Od ukupnih rashoda po osnovu međunarodnih ulaganja na otplatu kamata odnosilo se 110 miliona eura. Odliv po osnovu isplaćenih dividendi iznosio je 53,1 mili-on eura, što je za 2,5 puta više nego u 2013. godini (21,5 miliona eura). Ostvareno povećanje rasho-da po osnovu isplaćenih dividendi rezultiralo je povećanjem ukupnih rashoda za 22,5% u odnosu na prethodnu godinu.

6.1.4. Sekundarni dohodak

Smanjenje suficita na računu sekundarnih dohodaka posljedica je povećanja rashoda, kao i blagog pada prihoda. Suficit na računu sekundarnih dohodaka iznosio je 114,4 miliona eura, što je za 7,2% manje nego prethodne godine.

Struktura prihoda po osnovu faktorskih dohodaka u 2014. godini

Grafik 6.8

Izvor: CBCG

129

Eksterni sektor

U 2014. godini priliv transfera u Crnu Goru izno-sio je 184,1 milion eura. U strukturi priliva 151,3 miliona eura odnosilo se na ostale sektore, a na sektor države 32,8 miliona eura. Od ukupnog priliva transfera ostalih sektora, 113,9 milio-na eura ostvareno je po osnovu ličnih transfe-ra iz inostranstva, što je pad od 5,7% u odnosu na 2013. godinu, dok je priliv po osnovu ostalih tekućih transfera bio za 2,1% manji i iznosio je 37,4 miliona eura. Tokom 2014. godine transferi u inostranstvo su iznosili 69,7 miliona eura, što je za 7,9% više u odnosu na prethodnu godinu, od čega se na sektor država odnosilo 8,8 miliona eura, dok se 60,9 miliona eura odnosilo na osta-le sektore. Odliv novčanih sredstava po osnovu ličnih transfera iznosio je 39 miliona eura ili 6,8 % više nego u 2013. godini, dok je odliv po osno-vu ostalih tekućih transfera iznosio 21,9 miliona eura, što je više za 2,9%.

6.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

Na kapitalno-finansijskom računu u toku 2014. godine ostvaren je neto priliv u iznosu od 124,3 mi-liona eura. Na računima direktnih i portfolio investicija ostvareni su neto prilivi, dok je na računu ostalih investicija ostvaren neto odliv.

Kretanja na računu sekundarnih dohodaka, u 000 eura

Struktura finansijskog računa po kategorijama investicija, u 000 eura

Ukupan priliv stranih direktnih investicija, u 000 eura

Grafik 6.9


Izvor: CBCG

Izvor: CBCG Izvor: CBCG

130


Strane direktne investicije su u toku 2014. godine zabilježile rast. Neto priliv SDI iznosio je 353,9 mili-ona eura, što je za 9,3% više u poređenju sa 2013. godinom. Ukupan priliv stranih direktnih investicija iznosio je 498,1 milion eura.

U posmatranom periodu ostvaren je pad priliva po osnovu vlasničkih ulaganja, dok je istovre-meno povećan priliv po osnovu kredita izme-đu vlasnički povezanih kompanija. Priliv SDI u formi vlasničkih ulaganja iznosio je 261,3 mili-ona eura ili 6,1% manje nego u 2013. godini, od čega se 80,3 miliona eura odnosilo na investicije u preduzeća, dok je priliv po osnovu ulaganja u nekretnine iznosio 181 milion eura. Investicije u preduzeća su porasle za 5,4%, dok su investicije u nekretnine smanjene za 10,4%. Priliv SDI u formi interkompanijskog duga iznosio je 230,3 miliona eura, što je za 22% više nego u 2013. godini i čini skoro polovinu ukupnog priliva SDI (46,2%). Po-vlačenja sredstava rezidenata investiranih u ino-stranstvu iznosila su 6,5 miliona eura.

Ukupan odliv stranih direktnih investicija iznosio je 144,1 milion eura, što je za 7,2% manje nego u 2013. godini. U strukturi odliva, najviše se odnosilo na povlačenja sredstava nerezidenata investiranih u našu zemlju 117 miliona eura, dok je odliv po osnovu ulaganja rezidenata u inostranstvo iznosio 27,1 milion eura.

Boks 6.2 – Tokovi SDI u 2014. godini

Ukupan priliv stranih direktnih investicija u svijetu u 2014. godini smanjen je za 8% u poređenju sa 2013. godinom. Prema procjena-ma UNCTAD-a, ukupan priliv SDI u 2014. go-dini iznosio je 1,26 milijardi američkih dolara. Pad priliva SDI posljedica je slabljenja makroe-konomskog okruženja, kao i brojnih faktora političkog karaktera, povezanih sa krizom u Eurozoni, fiskalnom neravnotežom i prom-jenama u vladama najvećih ekonomija.

U razvijenim zemljama prilivi SDI su značajno smanjeni. Ukupan priliv SDI u razvijenim zem-aljama u 2014. godini iznosio je 511 milijardi dolara, što je za 14% manje u poređenju sa 2013. godinom. Priliv SDI u zemljama Evropske unije dostigao je očekivanih 267 milijardi dola-ra, što predstavlja porast od 13%, što je samo jedna trećina od maksimuma koji je dostignut u 2007. godini.

Struktura ukupnog priliva stranih direktnih investicija u 2014. godini

Grafik 6.12

Izvor: CBCG

Ukupan priliv SDI na globalnom nivou, u milijardama dolara

Grafik 1

*Procjena; **Projekcija

Izvor: UNCTAD - Global Investments Trends Monitor, januar 2015.

131

Eksterni sektor

U zemljama u tranziciji priliv SDI je više nego prepolovljen i dostigao je 45 milijardi dolara, kao posljedica regionalnog sukoba, sankcija Ruske federacije, negativnih izgleda za ula-ganje od strane stranih investitora (posebno od razvijenih zemalja).

Zemlje u razvoju ostvarile su relativno visok priliv SDI u 2014. godini (700 milijardi dolara), što je za 4% više u odnosu na 2013. godinu, sa globalnim učešćem od 56%. Na regionalnom nivou, zabilježen je rast u Aziji, u Africi je „mi-rovao“, dok je priliv SDI u Latinskoj Americi smanjen.

Kina je sa malim povećanjem od 3% zauzela prvo mjesto u svijetu po nivou stranih ulagan-ja. SAD su pale na treće mjesto u odnosu na 2013. godinu, kada su bile na prvom mjestu. Među pet najvećih primalaca SDI, četiri su iz grupe zemalja u razvoju (Kina, Hong Kong, Singapur i Brazil).

Očekivanja po pitanju globalnih tokova SDI za 2015. su neizvjesna. Ranjivost svjetske ekonomije, neodlučna potrošačka tražnja, nestabilnosti na deviznom tržištu djelovaće negativno kada su u pitanju nove investicije i investitori.

Međutim, oporavak SDI bi mogao biti odložen u slučaju da potraju rizici kao što su strukturne slabosti u vodećim ekonomijama i globalnom finansijskom sistemu, pogoršanje makroekonomske pozicije, neizvjesnost u ključnim oblastima koje su od posebnog značaja za povjerenje investitora, uključujući fiskalnu politiku i investicione propise i ograničenja. Sa druge strane, jačanje ekonomskog rasta u Sjed-injenim Državama, niže cijene nafte i proaktivne monetarne politike u Eurozoni povoljno će uticati na strane direktne investicije u 2015. godini.

Ukupan priliv po osnovu portfolio investicija u toku 2014. godine iznosio je 386,3 miliona eura, što je značajno više nego u prethodnoj godini (145,2 miliona eura)54. Investicije u domaće hartije od vrijed-nosti iznosile su 321,7 miliona eura, pri čemu je ulaganje u vlasničke HOV iznosilo 23,8 miliona eura, dok je ulaganje u dužničke HOV iznosilo 297,9 miliona eura (od čega se najveći dio odnosi na emisiju euroobveznica na međunarodnom tržištu kapitala u iznosu od 280 miliona eura). Priliv po osnovu po-vlačenja sredstava uloženih u strane hartije od vrijednosti iznosio je 64,6 miliona eura. Istovremeno, odliv sredstava po osnovu portfolio investicija iznosio je 301,9 miliona eura, što je značajno više nego u 2013. godini (103,2 miliona eura), a posljedica je većeg odliva po osnovu refinansiranja i otkupa dijela euroobveznica koje je država emitovala u 2010. i 2011. godini, kao i povećanog ulaganja rezidenata u strane HOV. Investicije rezidenata u strane HOV iznosile su 131,2 miliona eura uz ostvareni rast od 62,1%. Došlo je do porasta ulaganja rezidenata kako u vlasničke tako i u dužničke strane hartije od vrijednosti. Kao rezultat većeg priliva od odliva na računu portfolio investicija u toku 2014. godine ostvaren je neto priliv u iznosu od 84,4 miliona eura.

54 Značajno povećanje priliva portfolio investicija je rezultat emisije euroobveznica.

Procjene priliva SDI po regionima, u milijardama dolara

Grafik 2

Izvor: UNCTAD - Global Investments Trends Monitor, januar 2015.

132


Na računu ostalih investicija zabilježen je neto odliv u iznosu od 195,7 miliona eura. U posmatranom periodu domaće banke su povećale depozite u inostranstvu za 21,5 miliona eura, i pritom smanjile obaveze po osnovu uzetih kredita za 95 miliona eura. Zabilježeno je manje zaduživanje ostalih sektora (privrede) u inostranstvu u poređenju sa 2013. godinom. Priliv po osnovu povlačenja kredita od strane sektora privrede i stanovništva iznosio je 169,6 miliona eura, što je manje za 17,8%, dok je istovreme-no evidentiran i manji odliv po osnovu otplate glavnice u iznosu od 110,7 miliona eura ili 27% manje nego u 2013. godini.

Na kraju 2014. godine novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru bila su veća za 118,4 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2013. godine.

MEĐUNARODNA EKONOMIJA 07

135

Međunarodna ekonom

ija

Svjetska ekonomija je u 2014. nastavila sa istim rastom kao i u 2013. godini, zabilježivši stopu rasta od 3,4%55. Rast je bio relativno neujednačen i tokom 2014. godine, pa tako MMF procjenjuje da su na-predne ekonomije rasle po stopi od 1,8%, a ekonomije u usponu/razvoju po stopi od 4,6%. Procjena je da je obim trgovine roba i usluga u svijetu imao nešto slabiji rast tokom 2014, od 3,4% (u odnosu na 3,5% iz 2013. godine).

Tabela 7.1

Pregled glavnih globalnih indikatora, godina na godinu, %

Indikator 2013. 2014.Prognoza Razlike u odnosu na prognoze

iz januara 2014, p.p.

2015. 2016. 2015. 2016.

Rast BDP-a

Svijet 3,4 3,4 3,5 3,8 0,0 0,1

Napredne ekonomije 1,4 1,8 2,4 2,4 0,0 0,0

Ekonomije u usponu/razvoju 5,0 4,6 4,3 4,7 0,0 0,0

SAD 2,2 2,4 3,1 3,1 -0,5 -0,2

Eurozona -0,5 0,9 1,5 1,6 0,3 0,2

Njemačka 0,2 1,6 1,6 1,7 0,3 0,2

Francuska 0,3 0,4 1,2 1,5 0,3 0,2

Italija -1,7 -0,4 0,5 1,1 0,1 0,3

Španija -1,2 1,4 2,5 2,0 0,5 0,2

Japan 1,6 -0,1 1,0 1,2 0,4 0,4

UK 1,7 2,6 2,7 2,3 0,0 -0,1

Kanada 2,0 2,5 2,2 2,0 -0,1 -0,1

Napredne ekonomijevan G7 i Eurozone 2,2 2,8 2,8 3,1 -0,2 -0,1

Evropske ekonomije u usponu/razvoju 2,8 2,7 2,9 3,1 0,1 -0,2

Centralna i istočna Evropa 2,9 2,8 2,9 3,2 0,0 0,1

Rusija 1,3 0,6 -3,8 -1,1 -0,8 -0,1

Kina 7,8 7,4 6,8 6,3 0,0 0,0

Indija 6,9 7,2 7,5 7,5 1,2 1,0

Latinska Amerika i Karibi 2,9 1,3 0,9 2,0 -0,4 -0,3

Bliski istok, Sjeverna Afrika, Avganistan i Pakistan 2,4 2,6 2,9 3,8 -0,4 -0,1

Subsaharska Afrika 5,2 5,0 4,5 5,1 -0,4 -0,1

Obim globalne trgovine (robe i usluge) 3,5 3,4 3,7 4,7 -0,1 -0,6

Potrošačke cijene

Napredne ekonomije 1,4 1,4 0,4 1,4 -0,6 -0,1

Ekonomije u usponu/razvoju 5,9 5,1 5,4 4,8 -0,3 -0,6

Izvor: Preuzeto iz MMF-ovih „Izgleda globalne ekonomije“ (WEO), izdanje ažurirano aprila 2015.

55 Prema MMF-ovom izvještaju „Izgledi globalne ekonomije“ (World Economic Outlook), ažuriranom aprila 2015.

136


Imajući u vidu dosta različite rezultate po ze-mljama/regionima, probleme u državnim finan-sijama i usporeni rast ekonomija EU, poteškoće sa državnim finansijama u SAD, te i dalje relativ-no visoke stope nezaposlenosti (posebno u EU), može se reći da svjetska ekonomija još uvijek nije na putu stabilnog rasta. To se posebno odnosi na napredne ekonomije (sa djelimičnim izuzetkom SAD), dok su ekonomije u usponu/razvoju u bo-ljoj poziciji u odnosu na pretkrizni period. Na primjer, procjena je da je Kina u 2014. godini po-stala najveća svjetska ekonomija gledano prema paritetu kupovne moći, tj. kada se pri poređenju BDP-a eliminišu razlike u cijenama. Prema po-dacima MMF-a, Kina je u 2014. činila 16,5%, a SAD 16,3% svjetskog BDP-a po paritetu kupovne moći. Ostaje ocjena da se i dalje brže razvijaju ze-mlje koje su globalno konkurentne i izvozno ori-jentisane, i da deficiti tekućeg računa, posebno ukoliko su izraženi i ukoliko se godinama ponav-ljaju, predstavljaju veliki problem, tj. dugoročno neodrživu neravnotežu. Kontinuirano održava-nje nivoa ekonomske aktivnosti preko zaduživa-nja stoga ne može biti rješenje, već se izlaz mora tražiti u većoj produktivnosti, i u strukturnim i institucionalnim promjenama sistema.

Iako uz određene oscilacije, pokazatelji volatil-nosti finansijskih tržišta (npr. VIX), kao i poka-zatelji kreditnog i rizika likvidnosti na tržištima novca (kakvi su TED spred i LIBOR-OIS spred) tokom 2014, slično kao i tokom 2013. godine, istorijski gledano, bili su na prilično niskim ni-voima56.

Berzanski indeksi razvijenih privreda su na vi-šem nivou u odnosu na kraj 2013. godine. MSCI indeks razvijenih tržišta na kraju 2014. godine bio je za 2,9% viši u odnosu na kraj 2013. godine, dok je u istom periodu MSCI indeks koji obuhvata sva tržišta ostvario nešto niži rast, od 2,1%, a usljed pada MSCI indeksa tržišta u usponu od 4,6%.

56 VIX je mjera implicitne volatilnosti opcija na berzanski indeks S&P 500, i time mjera očekivane volatilnosti cijena akcija (za narednih 30 dana). TED spred je razlika između tromjesečnog USD LIBOR-a i američkih državnih zapisa iste ročno-sti, dok je LIBOR-OIS spred razlika između LIBOR-a i prekonoćne svop (fiksne) stope, koja je praktično tržišna očekivana vrijednost neke referentne prekonoćne kamatne stope (u Americi obično efektivne „stope na federalne fondove“) tokom određenog budućeg perioda.

Pokazatelji volatilnosti/stresa na finansijskim tržištima, 2013-2014

MSCI globalni indeksi, 2013-2014

Grafik 7.1

Grafik 7.2

Izvor: Blumberg

Izvor: Blumberg

137

Međunarodna ekonom

ija

MSCI indeksi (kao globalni indeksi) dostigli su istorijski najviše vrijednosti u 2014. godini, i pored toga što je indeks tržišta u usponu zabilježio pad na kraju godine.

7.1. Razvijene zemlje

7.1.1. Sjedinjene Američke Države

Ekonomija SAD-a je u 2014. ostvarila rast od 2,4%, što je nastavak konsolidovanog oporav-ka koji se u 2014. najviše zasnivao na ličnoj po-trošnji i investicijama. Na slabiji doprinos neto izvoza je uticala slabija eksterna tražnja i jačanje dolara, kao i rast uvoza. Državna potrošnja je na godišnjem nivou smanjena i ove godine. Progno-ze MMF-a oko rasta ekonomije SAD-a za period 2015-2016. iznose 3,1%, i iako je u pitanju revidi-ranje stopa naniže, ekonomija SAD-a će, i pored toga, u narednom periodu bitno uticati na opora-vak međunarodne ekonomije.

Industrijska proizvodnja i prerađivačka industri-ja su nastvile rastući trend i tokom 2014. godine, koji traje još od polovine 2009. godine. Iskorišće-nost kapaciteta je s druge strane bila ispod dugo-ročnog prosjeka iskorišćenosti.

Kvartalni BDP, %

Industrijska proizvodnja i prerađivačka industrija, 2007=100Realni BDP, indeks 2009=100

Grafik 7.3

Grafik 7.5Grafik 7.4

Izvor: Biro za ekonomske analize SAD-a

Izvor: Federalne rezerveIzvor: Biro za ekonomske analize SAD-a

138


Kao rezultat ekspanzije ekonomije SAD-a, stopa nezaposlenosti u SAD je opadala tokom 2014 (dosti-gavši nivo od 5,6%), nastavivši tako tendenciju postepenog pada još iz posljednjeg kvartala 2009. godi-ne, kada je dostigla nivo od 10%, odnosno, trenutna stopa je blizu stopa iz perioda prije krize. Mjesečni prosjek novih radnih mjesta u privatnom sektoru je značajno veći od ostvarenog prošle godine.

Godišnja inflacija je na kraju 2014. godine imala značajan pad iznosivši, 0,7%, što je ispod FED-ovih dugoročnih ciljeva. Veliki uticaj na pad stope imale su cijena energenata, pa tako ukoliko se izuzmu efekti hrane i energenata, godišnja inflacija je na kraju godine iznosila 1,6% i bila je bliža ciljanim vri-jednostima centralne banke tokom cijele godine.

7.1.2. Eurozona

Stopa rasta BDP-a Eurozone je u 2014. godini iznosila 0,9%. Najveća ekonomija Eurozone, Nje-mačka, rasla je po stopi od 1,6%, što je značajan napredak u odnosu na prethodne dvije godine. Iako su stope po kojima raste ekonomija Francu-ske pozitivne, one i dalje ukazuju na nesiguran rast. Ekonomija Italije treću godinu za redom ostvaruje pad, dok je u 2014. u Španiji bio eviden-tan značajan napredak.

Godinu 2014. obilježila su dezinflatorna i defla-torna kretanja u Eurozoni/EU. Godišnja stopa inflacije opadala je sa 0,8% u januaru, na -0,2% u decembru, primarno pod uticajem pada cijena energenata. Drugim riječima, stopa inflacije se tokom cijele godine udaljavala od srednjoročnog

Nezaposlenost, u % (desna skala) i promjena zaposlenosti u privatnom sektoru (lijeva skala),

u hiljadama

BDP, tržišne cijene, indeks 2010=100 (lijeva skala), realni BDP Eurozona (desna skala), u %

Godišnja inflacija, u %

Grafik 7.6

Grafik 7.8

Grafik 7.7

Izvor: Biro radne statistike SAD-a

Izvor: Eurostat

Izvor: Biro radne statistike SAD-a

139

Međunarodna ekonom

ija

cilja monetarne politke Eurosistema, tj. stope in-flacije u visini ispod, ali blizu 2%. To je donosioce mjera monetarne politike u Eurozoni navelo na dodatno snižavanje referentnih kamatnih stopa i proširivanje spektra instrumenata koji se odnose na kupovinu hartija od vrijednosti/kvantitativno popuštanje.

Tokom 2014. godine u gotovo svim zemljama Eurozone došlo je do pada stopa nezaposlenosti. Stope nezaposlenosti su opale u Grčkoj, Špani-ji, Portugalu i Irskoj, iako iznose i dalje visokih 10,5% i 13,4% u Irskoj i Portugalu, i ekstremno visokih 23,7% i 25,8% u Španiji i Grčkoj. Sa dru-ge strane, stopa nezaposlenosti je dodatno pora-sla u Italiji (0,3 p.p.), pa je na kraju 2014. iznosila 12,9%. Slovenija je takođe zabilježila poboljšanje (-0,2 p.p.), a stopa nezaposlenosti na kraju 2014. iznosila je 9,7%.

Deficiti tekućeg računa zemalja periferije Euro-zone, koji su bili dostigli najviše nivoe u perio-du 2007-2008, uglavnom su nastavili da opada-ju, odnosno da prelaze u suficite. Suficiti tekućeg računa dolaze kao posljedica povećanja eksterne konkurentnosti kroz pad troškova rada (tj. zara-da) i određenih strukturnih reformi, kao i pada uvoza, usljed pada životnog standarda i pada tra-žnje za uvoznim proizvodima i uslugama.

Sa grafika 7.11 i 7.12 se može vidjeti sumarno kre-tanje državnih finansija zemalja Eurozone. Jasno je da je i dalje u toku proces fiskalnog prilagođa-vanja, i da su deficiti budžeta, nakon što su po izbijanju krize naglo porasli i dostigli vrlo visoke nivoe – primarno zbog problema u finansijskom sektoru i rješavanja problema problematičnih banaka – sada značajno manji. Ipak, neophodna je još jača konsolidacija, budući da su nivoi dr-žavnog duga pojedinih zemalja izuzetno viso-ki. Drugim riječima, deficiti su generalno manji nego ranije, i u skladu sa tim državni dug stagni-ra ili raste značajno sporije. Međutim, u nared-nom periodu je potrebno opadanje nivoa javnog duga.

Stope nezaposlenosti odabranih zemalja, 2008-2014, LFS, % (PIIGS, desna skala: Portugal,

Irska, Italija, Grčka i Španija)

Deficit tekućeg računa odabranih zemalja Eurozone, % BDP-a (2011-2014; 2014. godina

prikazana plavom bojom)

Grafik 7.9

Grafik 7.10

Izvor: Eurostat, kalkulacije CBCG

Izvor: Evropska komisija – Winter forecast 2015

140


Tokom 2014. većina zemalja periferije Eurozone imala je pristup finansijskim tržištima, a prinosi na njihove obveznice generalno su značajno opali u odnosu na kraj 2013. godine, posebno na ob-veznice sa kraćim rokom dospijeća. Paralelno, i CDS spredovi na državni dug tih zemalja opali su u 2014. godini.

7.1.3. Japan

Ekonomija Japana je tokom 2014. godine zabilježila značajne oscilacije, a rast u posljednjem kvartalu od 0,4% (odnosno 1,5% po godišnjoj stopi) je bio ispod tržišnih očekivanja (0,9%). Tako je ekonomija izašla iz recesije, a potrošnja, koja čini oko 60% ekonomije, polako se oporavlja nakon povećanja po-reza koji su imali za rezultat oštar pad BDP-a u drugom kvartalu. Najveći pojedinačni doprinos rastu

Deficit budžeta odabranih zemalja Eurozone, % BDP-a (2011-2014; 2014. godina prikazana

plavom bojom)

Prinosi na desetogodišnje državne obveznice,%, 2013-2014.

Državni dug odabranih zemalja Eurozone, % BDP-a (2011-2014; 2014. godina prikazana

plavom bojom)

Grafik 7.11

Grafik 7.13

Grafik 7.12

Izvor: Evropska komisija –Winter forecast 2015

Izvor: Blumberg

Izvor: Evropska komisija –Winter forecast 2015

141

Međunarodna ekonom

ija

BDP-a je ostvario izvoz, gdje se napokon osjećaju efekti slabije valute. Takođe, u narednom peri-odu će situacija na velikim izvoznim tržištima, prvenstveno EU i Kini, igrati veliku ulogu u opo-ravku ekonomije, kao i investicije koje su tokom godine bile u padu. Berzanski indeks, Nikkei 225, je godinu završio nešto ispod nivoa prije početka krize, a već početkom 2015. indeks je prešao tu granicu.

Stopa nezaposlenosti je opala za 0,2 p.p., i iznosila je 3,5%, iako treba reći da stopa nezaposlenosti nije primarni problem japanske ekonomije, već su to deflatorna kretanja i slab ekonomski rast (koji se, donekle netipično, ostvaruje uz niske stope nezaposlenosti).

7.2. Zemlje u usponu

Udio zemalja u usponu u globalnoj ekonomiji je u konstantnom porastu, ali su izgledi za rast ove gru-pacije zemalja u više izvještaja MMF-a (WEO) snižavani zbog sumnji u održivost stopa rasta koje su bile prisutne prije krize i tokom 2010-2011. godine. Mnogim zemljama u usponu su neophodne struk-turne reforme. Povećanje domaće tražnje i oporavak eksterne tražnje sa fokusom na razvijena tržišta bi mogli da budu dodatni stimulans ovim ekonomijama. Geopolitička kretanja na istoku Ukrajine bi mogla da predstavljaju problem. Ekonomije u usponu/razvoju bi prema izvještaju MMF-a (WEO, april 2015.) trebalo da rastu po stopi od 4,3% u 2015. Procjenjuje se da će doprinos rasta ekonomija u uspo-nu/razvoju globalnom rastu i u 2015. godini biti dominantan, prvenstveno Kine i Indije, uz Meksiko.

7.2.1. Rusija

U 2014. godini značajan geopolitički događaj bila je Ukrajinska kriza, koja je izazvala zaoštravanje odnosa između SAD i EU s jedne strane, i Rusije, sa druge strane, uz uvođenje sankcija i pad ekonom-ske saradnje. To se djelimično negativno odrazilo na rast država EU, a čini se mnogo više na poziciju ruske ekonomije, imajući u vidu pad ruske rublje u odnosu na dolar, i sve probleme koje je to dalje prouzrokovalo. Procjenjuje se da je ruska ekonomija u 2014. godini porasla svega 0,6%, dok se za 2015. predviđa pad od čak 3,8%.

Kao direktna posljedica deprecijacije rublje, došlo je do rasta inflacije. Godišnja stopa inflacije u de-cembru 2014. godine iznosila je 11,3% i tokom cijele godine imala je uzlazni trend koji se nastavio i u 2015. godini. Prema izvještajima Centralne banke Rusije došlo je do povećanog rizika inflacije i rizika po finansijsku stabilnost Rusije. Centralna banka je nekolika puta podizala referentnu kamatnu stopu, koja je na kraju godine iznosila 17%.

Rast inflacije je imao negativan uticaj na potrošnju stanovništva, pad realnih zarada i rast zaduženosti domaćinstava. Stopa nezaposlenosti na kraju godine iznosila je 5,3% i bilježila je rast koji se nastavio i

Kvartalni BDP, u %

Grafik 7.14

Izvor: Vlada Japana

142


u 2015. godini. Prema procjeni Svjetske banke, suficit tekućeg računa bi trebalo da iznosi 3,1% za 2014. godinu, a u 2015. 7,3%.

Kreditni rast je i dalje usporen (i to posebno kod sektora stanovništva), a velika zaduženost, rast ne-kvalitetnih kredita i pad realnih zarada restriktivno utiču na kreditnu politiku banaka.

7.2.2 Kina

Kineska ekonomija je u četvrtom kvartalu 2014. godine rasla po stopi od 7,4% u odnosu na isti kvartal prethodne godine. Međutim, stope po kojima kineska ekonomija raste opadaju.

Nakon nešto slabijeg prvog kvartala 2014. i jasnih signala usporavanja dinamike rasta, vlada Kine je primijenila određene podsticajne mjere, u smislu povećanja potrošnje putem javnih projekata, stimu-lisanja kreditiranja putem smanjenja obavezne rezerve i uvođenja poreskih olakšica. Mjere su imale pozitivan efekat na ekonomsku aktivnost u drugom kvartalu, a vlada je planirala da podsticajnim mje-rama održi godišnju stopu rasta BDP-a na nivou od 7,5%. Međutim, analitičari smatraju da će ovo biti najniži godišnji rast BDP-a od 1990. godine. S druge strane, manja stopa rasta je očekivana samim tim što je kineska privreda dostigla zavidan razvojni nivo. Tako projekcija MMF-a u vezi sa rastom BDP-a Kine za 2015. godinu iznosi 6,8%.

Kina je, kao i mnoge ekonomije u usponu, pod velikim uticajem eksterne tražnje, pa je tako oporavak određenih tržista u svijetu imao pozitivni efekat na izvoz Kine. Takođe, vrlo su bitne nove ekonomske politike kako bi rast bio zasnovan na realnijim osnovama – nova kreditna politika, fiskalna prilago-đavanja na svim nivoima vlasti, nastojanja da se tržište nekretnina i njegovi efekti prelivanja na druge sfere u Kini postave na stabilnije osnove i dr.

7.2.3. Turska

Turska ekonomija je u 2014. godini ostvarila rast od 2,9%. Projekcija rasta za 2015. godinu prema MMF-u iznosi 3,1%. Rast BDP-a se duguje značajnoj potrošnji domaćinstava i velikoj potrošnji države.

Turska je uprkos ekonomskom rastu prilično izložena rizicima koji proizilaze iz spoljnog finansiranja različitih sektora privrede, na šta dodatno utiče trenutna deprecijacija turske lire u odnosu na dolar. Rizik od naglog „otkazivanja“ kvantitativnog opuštanja od strane FED-a je imao za efekat velike osci-lacije na tržištima u usponu, među kojima i u Turskoj. Centralna banka je tokom 2014. imala nekoliko radikalnih intervencija kod promjene kamatne stope.

Kreditna aktivnost banaka i kratkoročno finansiranje su rasli po izuzetno visokim stopama, što može ukazivati na pregrijanost ekonomije i moguće rizike u budućnosti. Cijene nekretnina su već duži pe-riod u stalnom porastu, a takođe i godišnja inflacija, koja je daleko iznad onih u razvijenim tržištima.

7.3. Zemlje okruženja

Generalno posmatrano u ekonomijama regiona su se nastavile negativne tendencije iz prethodnog perioda. To se najbolje moglo vidjeti kroz prizmu javnih finansija, gdje pored drastičnih smanjena rashoda, „punjenja“ budžeta zapravo predstavljaju ključni problem fiskalne politike. Izvjesno je da

143

Međunarodna ekonom

ija

se smanjenje javne potrošnje odražava na BDP, ali suštinski problem su strukturne neravnoteže ovih ekonomija, koje bilježe visoke stope nezaposlenosti, nelikvidnosti, visoke stope nekvalitetnih kredita, nekonkurentnosti, niske nivoe produktivnosti, nedovoljne ili spore realizacije stranih direktnih inve-sticija itd.

7.3.1. Srbija

Privredna aktivnost u Srbiji je tokom sva četiri kvartala 2014. bilježila pad, koji je na kraju četvrtog kvartala 2014. godine iznosio 1,8% u odnosu na isti period prethodne godine, koliko je iznosio i godiš-nji pad57 BDP-a u 2014. u odnosu na 2013. godinu.

Finalna potrošnja domaćinstava je bila u konstantnom padu, a otuda i manje učešće u BDP-u. Tome u prilog ide realni pad prosječne zarade tokom 2014. godine u poređenju s prosjekom 2013. za 1,7%. Stopa rasta izvoza roba i usluga je za 2014. iznosila 3,7%, ali se stopa rasta kako je odmicala godina značajno smanjivala. Bruto investicije u osnovne fondove su bile u padu, a državna potrošnja je takođe imala mali efekat na rast privredne aktivnosti.

Pozitivna kretanja su zabilježena kod nezaposlenosti. Po anketi o radnoj snazi, nezaposlenost je u 2014. godini iznosila 18,9%, što je 3,2 p.p. manje nego tokom 2013. godine. U četvrtom kvartalu je sto-pa nezaposlenosti iznosila 16,8%.

Godišnja stopa inflacije je tokom godine bila realtivno niska imajući u vidu stope iz prethodnih godina i predstavlja nastavak trenda iz 2013. godine. Na kraju 2014. godišnja stopa inflacije je iznosila 1,7%.

57 Godišnja vrijednost bruto domaćeg proizvoda u stalnim cijenama za 2014.godinu, koja je dobijena kao zbir četiri kvar-tala.

Bruto domaći proizvod,Q/Q-4, u % Indeks potrošačkih cijena, godišnja stopa, u %


Izvor: Nacionalni zavodi za statistiku Izvor: Nacionalni zavodi za statistiku

144


Deficit republičkog budžeta je iznosio 6,4% BDP-a, dok je javni dug Republike Srbije iznosio 71,0%, što je znatno više nego u 2013. godini. Tome treba dodati i činjenicu da je dinar u odnosu na dolar i euro deprecirao tokom godine.

7.3.2. Hrvatska

Prema preliminarnim podacima, privredna aktivnost u Hrvatskoj u posljednjem kvartalu 2014. go-dine porasla je za 0,3% u odnosu na isti period prethodne godine, što predstavlja prvi kvartal sa po-zitivnom stopom rasta još od kraja 2011. godine. Međutim, prema preliminarnoj procjeni Državnog zavoda za statistiku BDP u 2014. realno je manji za 0,4% u odnosu na 2013. godinu, što je šesta godina za redom da privredna akrivnost u Hrvatskoj bilježi pad. Prema projekcijama MMF-a, iz aprila 2015, ekonomija Hrvatske bi u 2015. trebalo da ostvari rast od 0,5%, dok bi u 2016. rast iznosio 1,0%. Pri tom, projektovani suficit tekućeg računa za 2015. godinu bi bio 2,2% BDP-a, a stopa nezaposlenosti 17,3%.

Pad potrošnje domaćinstava je bio evidentan tokom sva četiri kvartala, što je na godišnjem nivou bilo 0,7%. Bruto investicije u fiksni kapital su takođe bile manje tokom cijele godine, dok je značajan pozi-tivni doprinos viđen kod izvoza roba.

Dezinflatorna kretanja pod uticajem kretanja u Eurozoni kao i slaba domaća tražnja su karakterisala veći dio godine. Tako je godišnja stopa inflacije58 na kraju godine bila negativna, (-0,5%). Nominalne i realne neto zarade su na kraju godine bile veće u odnosu na isti period prethodne godine. Stopa regi-strovane nezaposlenosti u četvrtom kvartalu je iznosila 18,3%.

7.3.3. Makedonija

Ekonomija Makedonije je nastavila da raste po relativno visokim stopama, i sedmi kvartal za redom ostvaruje rast, koji je u četvrtom kvartalu 2014. iznosio 2,7%. Učestvujući sa 65,8% u strukturi BDP-a, potrošnja domaćinstava je u ovom kvartalu nominalno porasla 2,5%, a značajan nominalni rast je zabilježen kod izvoza roba i usluga od 14,8% dok je uvoz rastao po stopi od 9,7%.

Prema projekcijama MMF-a iz aprila 2015, ekonomija Makedonije bi trebalo da raste po stopi od 3,8% u 2015. odnosno 3,9% u 2016. godini, a niska inflacija bi trebalo da ostane i u narednom periodu.

Industrijska proizvodnja je tokom 2014. porasla 4,8% u odnosu na 2013. U drugoj polovini godine za-bilježen je rast u oblasti građevinarstva, praćeno kroz broj izdatih građevinskih dozvola.

Deficit tekućeg računa je u 2014. bio 1,3% BDP-a, a prema MMF-u, u narednom periodu je projektovan veći deficit. Zarade su tokom 2014. većinom bilježile rast u odnosu na referentne periode 2013. godine, dok nezaposlenost, iako izuzetno visoka, ima postepeni, ali dugoročni trend smanjenja.

7.4. Kamatne stope centralnih banaka

U situaciji i dalje skromnog ekonomskog rasta, a posebno uzimajući u obzir očekivanja, centralne banke vodećih ekonomija su nastavile sa politikom rekordno niskih kamatnih stopa i u 2014. godini.

58 IPC

145

Međunarodna ekonom

ija

Na primjer, FED drži svoju ciljanu stopu federal-nih fondova nepromijenjenom još od decembra 2008. godine na nivou 0-0,25%, a sa posljednjih sjednica Federalnog komiteta za operacije na otvorenom tržištu u 2014. godini saopšteno je da stope mogu još dugo ostati na tom nivou. Savjet ECB-a je usljed deflatornih pritisaka i intenzivi-ranja rizika od pada ekonomske aktivnosti u dva navrata snižavao referentnu kamatnu stopu – na sjednici sa početka juna sa 0,25% na 0,15% i na sjednici sa početka septembra sa 0,15% na 0,05%, što je rekordno nizak nivo. Istovremeno, kamat-na stopa na prekonoćne depozite snižena je na -0,2%. I banke Engleske i Japana nastavljaju da drže svoje referentne kamatne stope na izuzetno niskim nivoima, od 0,5%,odnosno 0-0,1%, još od marta 2009. godine, odnosno decembra 2008. go-dine, respektivno. I referentne međubankarske stope, posljedično, bile su na rekordno niskim ni-voima; EONIA se kretala se na nivou od oko 0,1% (od septembra 2014. godine bila je je uglavnom negativna), tromjesečni EURIBOR oko 0,21%, a šestomjesečni LIBOR na američki dolar 0,33%.

Sa djelimičnim izuzetkom Eurosistema, pome-nute centralne banke su u 2014. uglavnom odr-žale i programe tzv. „kvantitativnog popušta-nja“, tj. (elektronskog) štampanja novca, gdje su kupujući najčešće državne hartije od vrijedno-sti od banaka direktno ubrizgavale likvidnost u bankarski sistem i pokušavale da dodatno obo-re nivo kamatnih stopa u ekonomiji. Primarno kao posljedica toga, tokom 2014. ukupna aktiva Sistema federalnih rezervi porasla je za 11,5%, a Banke Japana za 33,9%. Međutim, upravo je FED nakon sjednice Federalnog komiteta za operaci-je na otvorenom tržištu iz oktobra 2014. godine odlučio da obustavi program mjesečne kupovine novih agencijskih hipotekarnih hartija od vri-jednosti, odnosno dugoročnijih dužničkih harti-ja Trezora, nakon što je prethodno tokom cijele godine kupovao sve manje i manje pomenutih hartija od vrijednosti. FED je to uradio, jer su u međuvremenu stigli signali da je tržište rada, i ekonomska aktivnost poboljšana. Sa druge stra-ne, ECB se pripremala za ekspanzivno djelovanje, time što je uvela ciljane dugoročne operacije refinan-siranja, kao i program kupovine hartija od vrijednosti „podržanih aktivom“ i treći program kupovine „pokrivenih obeznica“. Pored toga, na sjednici iz januara 2015. je odlučeno da će ECB od marta 2015. godine početi sa kupovinom eurskih državnih hartija od vrijednosti na sekundarnom tržištu, što će

Referentne kamatne stope centralnih banaka,%, 2013-2014.

Referentne tržišne kamatne stope,%, 2013-2014.

Grafik 7.17

Grafik 7.18

Izvor: Blumberg

Izvor: Blumberg

146


predstavljati „kvantitativno popuštanje“ u pravom smislu riječi, a što je kao mogućnost bilo najavljeno još u avgustu 2012. godine. Generalno, utisak je da programi kvantitativnog popuštanja i dalje dobro ispunjavaju svoj glavni cilj – „kupovinu vremena“, dok drugi donosioci ekonomskih i strukturnih politika rade svoj dio posla, a privatni sektor traži način da se transformiše i podigne produktivnost.

7.5. Kretanje deviznih kurseva

Euro je tokom 2014. godine nominalno depreci-rao u odnosu na glavne svjetske valute, osim u odnosu na japanski jen. U odnosu na dolar, fun-tu i franak, euro je deprecirao za 12% (sa 1,3742 na 1,2098 USD za jedan euro), 6,4% i 2%, respek-tivno, dok je aprecijacija u odnosu na jen izno-sila svega 0,1%, nakon snažne aprecijacije tokom 2013. godine. Dnevne varijacije kursa eura pre-ma pomenutim valutama bile su relativno male, uz koeficijent varijacije od 4%, 2,3%, 2,1% i 0,7%, kod kursa eura u odnosu na dolar, jen, funtu i franak, respektivno. Treba pomenuti i dalji pad eura u odnosu na franak na početku 2015, a na-kon objave Švajcarske nacionalne banke da više neće braniti jačanje franka u odnosu na euro, po-čev od sredine januara 2015. godine.

Euro prema drugim valutama, 2013-2014, 01.01.2013=100 (rast/pad označava jačanje/

slabljenje eura)

Grafik 7.19

Izvor: Blumberg, kalkulacije CBCG

NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 08

149

Najznačajniji događaji

Najznačajniji događaji u 2014. godini

Januar

Vlada je usvojila Pretpristupni ekonomski program za period do 2016. godine kojim se, između osta-log, ukazuje da je Crna Gora izašla iz recesije.

Takse na SIM kartice, brojila i kablovski priključak se od 1. januara 2014. godine više ne naplaćuju.

Vlada je usvojila Agrobudžet za 2014. godinu, u iznosu od 20,43 miliona eura.

Ministarstvo saobraćaja i pomorstva počelo je pregovore sa kineskom kompanijom CRBC o gradnji autoputa Bar-Boljare.

Planom privatizacije za 2014. godinu, koji je usvojio Savjet za privatizaciju i kapitalne investicije, pred-viđena je prodaja državnog udjela u Montenegro Airlinesu, Institutu „Simo Milošević“, Montecargu i hotelskim preduzećima Budvanska i Ulcinjska rivijera.

Stečajna uprava Kombinata aluminijuma raspisala je novi tender za prodaju imovine podgoričke fa-brike po početnoj cijeni od 28 miliona eura.

Savjet za privatizaciju i kapitalne projekte raspisao je tender za prodaju 56,48% državnog kapitala u Institutu „Simo Milošević“, po početnoj cijeni od deset miliona eura.

Američki fondovi, njih šest, kupilo je na Montenegroberzi 26% akcija fonda Trend, što je jedna od naj-većih američkih investicija na crnogorskom tržištu kapitala od 2007. godine.

Evropska banka za obnovu i razvoj obezbijedila je kredit od deset miliona eura Societe Generale Mon-tenegro banci za finansiranje dugoročnih stambenih kredita građanima u Crnoj Gori.

Preduzeće Sigma Delta Holdings, vlasnik 85,6% akcija First Financial banke Podgorica, objavilo je prospekt za preuzimanje preostalih dionica finansijske kompanije.

Britanski Telegraph objavio je listu 20 destinacija koje su najbolje za ulaganje u nekretnine, među ko-jima je i Crna Gora.

Februar

Skupštinski Odbor za ekonomiju, finansije i budžet podržao je većinom glasova Predlog zakona o budžetu i fiskalnoj odgovornosti.

150


Vlada je usvojila Predlog zakona o porezu na ugljovodonike kojim je predviđeno da poreska stopa na prihode od upstream59 operacija iznosi 59%.

Od prvog februara počela je primjena Zakona o potrošačkim kreditima, koji bi trebalo da obezbijedi više prava klijentima.

Vlada je, od 20 pristiglih zahtjeva za naplatu poreskih potraživanja imovinom poreskih obveznika, dala saglasnost u sedam slučajeva i na taj način naplatila dug u iznosu od 6,5 miliona eura.

Nikšićki „Uniprom“ ponudio je 28 miliona eura za cjelokupnu imovinu Kombinata aluminijuma, a stečajni upravnik Kombinata aluminijuma prihvatio je ponudu.

Predstavnici Vlade i „China Road and Bridge Corporation“ potpisali su okvirni sporazum i ugovor o gradnji, projektovanju, nabavci i ugradnji opreme i materijala za autoput Bar-Boljare, čime su stvoreni uslovi za aranžman sa Exim bankom koja je, prema riječima njenih predstavnika, spremna da Crnoj Gori ponudi odlične uslove finansiranja izgradnje autoputa Bar-Boljari.

Privredni sud proglasio je bankrot u nikšićkim Rudnicima boksita.

Kompanija Luštica Development dobila je od Ministarstva održivog razvoja i turizma građevinsku dozvolu za gradnju golf terena u turističkom gradu Luštica Bay, pored Tivta.

Mart

Vlada je prihvatila Ugovor o kreditu između Evropske banke za obnovu i razvoj i Crnogorskog elektro-prenosnog sistema za projekat postavljanja visokonaponskog kabla Tivat-Pljevlja.

Socijalni partneri potpisali su Opšti kolektivni ugovor, kojim će biti poboljšan položaj i radnika i po-slodavaca.

April

Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o budžetu i fiskalnoj odgovornosti, kojim se, između ostalog, uređuje planiranje i izvršenje budžeta, pozajmice i garancije.

Vlada je odlučila da kampanju „Budi odgovoran“, koja se realizuje u okviru projekta uključivanja gra-đana u borbu protiv sive ekonomije, produži do kraja godine.

Evropska banka za obnovu i razvoj obezbijedila je kredit od 30 miliona eura Elektroprivredi za nasta-vak ugradnje pametnih brojila.

Predstavnici Vlade i Evropske banke za obnovu i razvoj potpisali su Ugovor o garanciji u iznosu od 20 miliona eura, za kredit koji je ta finansijska institucija odobrila Crnogorskom elektroprenosnom sistemu.

59 Upstream predstavlja operacije koje se odnose na vađenje ugljovodonika iz ležišta i izgradnju ili korišćenje postrojenja za potrebe proizvodnje i isporuke nafte i gasa, uključujući istraživanje, bušenje bušotina, proizvodnju, transport i kori-šćenje nafte i gasa za potrebe proizvodnje, osim transporta nafte ili gasa na veliko željezničkim, vazduhoplovnim, drum-skim vozilima ili plovnim objektima.

151


Maj

Vlada je usvojila smjernice makroekonomske i fiskalne politike za period do 2017. godine u cilju pod-sticanja ekonomskog rasta.

Savjet Centralne banke donio je odluku o davanju dozvole za početak rada Lovćen banke.

Većinski vlasnik First Financial Bank, Sigma Delta Holdings, završio je prvi korak dokapitalizacije te finansijske kompanije sa 1,5 miliona eura.

Investiciono razvojni fond za 2014. godinu obezbijedio je ukupnu kreditnu podršku od 55 miliona eura, što je oko 75% više u odnosu na posljednje četiri godine.

Na Montenegroberzi, prvi put u istoriji crnogorskog tržišta kapitala, trgovano je državnim kuponskim obveznicama na sekundarnom tržištu, za oko 3,03 miliona eura.

Jun

Vlada je usvojila Predlog zakona o završnom računu budžeta za 2013. godinu, koju je obilježila rela-tivno uspješna fiskalna politika, posebno na prihodnoj strani. Usvojen je i Predlog zakona o koopera-tivama, koji bi trebalo da doprinese daljem unaprijeđenju razvoja crnogorske poljoprivrede, posebno u oblasti proizvodnje hrane.

Vlada je usvojila Predlog izmjena i dopuna Zakona o akcizima kojima je predviđeno njihovo blago povećanje koje se neće značajnije odraziti na cijenu cigareta i duvana. Takođe, Vlada je usvojila i Pro-ljećnu analizu makroekonomskih kretanja i strukturnih reformi za 2014. godinu u kojoj je posebna pažnja posvećena realizaciji velikih infrastrukturnih projekata.

Stečajna uprava Solane „Bajo Sekulić“ objavila je novi tender za prodaju cjelokupne imovine preduzeća po početnoj cijeni od 190 miliona eura.

Domaćinstva su, počev od ovog mjeseca, počela da plaćaju naknadu za podsticanje proizvodnje elek-trične energije iz obnovljivih izvora, shodno Uredbi koju je Vlada usvojila u januaru 2014. godine.

Evropska banka za obnovu i razvoj obezbijedila je kredit od pet miliona eura Mesnoj industriji Gora-nović iz Nikšića, čime podržava konkurentnost privatnog sektora.

PayPal, jedan od najpoznatijih servisa u svijetu za plaćanje preko interneta, od juna je dostupan i u Crnoj Gori.

Jul

Savjet Centralne banke donio je odluku da uputi preporuku bankama da u narednom periodu snize nivo aktivnih kamatnih stopa.

Skupština je usvojila izmjene i dopune Zakona o radu kojim se, između ostalog, predviđa da Fond rada uplati doprinose za penzijsko-invalidsko osiguranje radnicima kojima poslodavci to do tada nijesu uradili, kako bi mogli da ostvare pravo na penziju.

152


Vlada je usvojila Predlog izmjena i dopuna Zakona o javnim nabavkama, čija je ključna karakteristika poboljšanje upravljanja državnim novcem.

Vlada je, na sugestiju Ministarstva finansija, odustala od donošenja zakona o mjerama za višestruke poreske i carinske prekršaje.

Akcionari Elektroprivrede usvojili su na redovnoj skupštini odluku o pretvaranju poreskog duga pre-duzeća od 45 miliona eura u akcijski kapital.

Delegacija Evropske unije u Podgorici i Svjetske banke potpisali su sporazum kojim se Crnoj Gori odo-brava korišćenje 3,2 miliona eura za dalja ulaganja u poljoprivredna gazdinstva.

Vlada je ugovorom o preuzimanju i konverziji duga u akcijski kapital preuzela obaveze nacionalnog avio prevoznika „Montenegro Airlines“ u ukupnom iznosu do 3,7 miliona eura.

Ministarstvo finansija pripremilo je novu uredbu kojom se povećava visina, odnosno vrijednost robe u ličnom prtljagu koja se oslobađa plaćanja carina na 300 eura u drumskom, odnosno 430 eura u vaz-dušnom i pomorskom saobraćaju.

Avgust

Državnom trezoru stigao je zahtjev za naplatu državnih garancija datih za odobrene kredite novin-skog preduzeća „Pobjeda“ od ukupno 5,6 miliona eura, a podgorički Privredni sud uveo je stečaj u novinsko-izdavačko preduzeće „Pobjeda“, na zahtjev Poreske uprave.

Struja za domaćinstva sa dvotarifnim mjerenjem skuplja je za 0,94%, pa kilovat sat košta deset centi sa obračunatim porezom na dodatu vrijednost.

Septembar

Vlada je platila garanciju od 5,6 miliona eura za kredite koje je novinsko izdavačko preduzeće „Pobje-da“ zaključilo sa Societe Generale Montenegro i Erste bankom.

Kineska Exim banka odobrila je Crnoj Gori kredit u iznosu od 943.991.500 USD za gradnju prve dio-nice autoputa Bar-Boljare, od Smokovca do Mateševa.

Nikšićka kompanija „Uniprom“ uplatila je dio kupoprodajne cijene, od četiri miliona eura, za imovinu podgoričkog Kombinata aluminijuma.

Radnicima Kombinata aluminijuma isplaćeno je 1,6 miliona eura potraživanja iz prvog isplatnog reda, od ukupno 4,6 miliona koliko potražuju.

Vlada je usvojila Predlog sporazuma o sniženju cijena rominga u javnim mobilnim komunikacionim mrežama između nadležnih ministarstava Albanije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Makedonije i Srbije, a predstavnici nadležnih ministarstava potpisali su u Budvi Sporazum o sniženju cijena usluga rominga u javnim mobilnim komunikacionim mrežama.

153


Crna Gora se, kada je u pitanju racionalnost troškova i upravljanje državnim novcem, našla na 55. mje-stu od 144 države koje se nalaze na Listi globalne konkurentnosti Svjetskog ekonomskog foruma, a na listi konkurentnosti zadržala je 67. pozicju među 144 rangiranih zemalja.

U kineskom brodogradilištu Jinling izgrađen je drugi brod za kompaniju Barska plovidba.

Oktobar

Predstavnici Vlade i Exim banke potpisali su ugovor o kreditu za izgradnju prioritetne dionice auto-puta Bar-Boljare.

Vlada je odredila kvotu od 23,4 hiljade radnih dozvola za strance u 2015. godini.

Crna Gora je u novom izvještaju Svjetske banke o lakoći poslovanja, Doing Business 2015, napredovala šest mjesta i zauzela 36. poziciju od ukupno 189 država.

Stečajna uprava novinsko-izdavačkog preduzeća „Pobjeda“ prodala je za oko 700 hiljada eura imovinu te kompanije preduzeću „Media Nea“.

Crnogorska delegacija i predstavnici Odjeljenja za fiskalna pitanja Međunarodnog monetarnog fonda dogovorili su u Vašingtonu pružanje tehničke pomoći Crnoj Gori u definisanju regulative penzijskog sistema, implementacije srednjoročnog budžetskog okvira i reformisanja poreske administracije.

U Crnoj Gori je formirana Komora stečajnih upravnika, sa ciljem da zaštiti njihova prava i bori se za promjenu stava javnog mnjenja prema toj profesiji.

Međunarodni monetarni fond snizio je prognozu rasta crnogorske ekonomije za 2014. godinu na 2,3%, sa ranije projektovanih 2,8%.

Novembar

Vlada je usvojila Predlog zakona o budžetu za 2015. godinu koji iznosi skoro 1,85 milijardi eura.

Evropska komisija snizila je procjenu rasta crnogorske ekonomije u 2014. godini na 2%, sa 2,9%, koliko je predviđala u maju.

Predstavnici francuske Vinci grupe saopštili su da su zainteresovani za uspostavljanje partnerstva sa aerodromima u Crnoj Gori i pružanje usluga po najvišim standardima u regionu i Evropi.

Vlada je razmatrala Informaciju o modelu usklađivanja penzija i potvrdila da one neće biti smanjene u 2015. godini.

Predstavnici Hipotekarne i Evropske banke za obnovu i razvoj potpisali su finansijske sporazume vri-jedne osam miliona eura, kako bi podržali razvoj i diverzifikaciju privatnog sektora i podstakli opora-vak stambenog tržišta u Crnoj Gori.

154


Decembar

U Skupštini je usvojen budžet za 2015. godinu koji, uključujući kapitalni, iznosi oko 1,85 milijardi eura.

Takođe, usvojen je Zakon o autoputu Bar – Boljare, kojim je predviđeno da kineske kompanije angažo-vane na izgradnji prioritetne dionice od Smokovca do Mateševa, ne plaćaju poreze.

Vlada je usvojila predloge izmjena i dopuna carinskog i Zakona o porezu na dodatu vrijednost (PDV), kojima se uvode odgovarajući fiskalni podsticaji za sektorske prioritete, odnosno turizam, energetiku i proizvodnju prehrambenih proizvoda.

Američki fond Advent International i Evropska banka za obnovu i razvoj potpisali su sporazum o ku-povini banaka Hypo Alpe Adria grupe, koje posluju u jugoistočnoj Evropi.

Crna Gora se na godišnjoj rang listi najboljih država za poslovanje magazina Forbs nalazi na 48. mje-stu.

Savjet za privatizaciju i kapitalne projekte raspisao je novi tender za prodaju akcija Novog duvanskog kombinata Podgorica i dokapitalizaciju putem izgradnje fabrike.

PRILOZI 09

157

Prilozi

Prilog A: Realna kretanja

Tabela 2: Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Tabela 1: Pregled makroekonomskih kretanja

OPIS2013.XII/XI

2014 (lančani indeks)

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Industrijska proizvodnja (index) 108,7 77,8 100,4 93,5 100,6 84,3 83,9 129,2 105,4 110,6 99,7 94,4 126,2

Potrošačke cijene (indeks) 100,0 99,2 100,0 100,1 99,8 100,3 100,5 99,6 100,1 100,5 100,1 99,9 99,6

Cijena proizvođača ind. proizvoda (index) 100,1 100,1 100,3 100,2 100,1 99,9 100,1 100,0 100,4 100,0 100,0 100,0 99,9

Naziv Učešće u % 2013.

Dec-2014.Ø 2013.

Dec-2014.Nov-2014.

Dec-2014.Dec-2013.

Jan-Dec 2014.Jan-Dec 2013.

INDUSTRIJA - ukupno 100,0 112,7 126,2 93,0 88,6

VAĐENJE RUDA I KAMENA 4,7 154,1 111,1 130,4 114,4

PRERAĐIVAČKA INDUSTRIJA 51,2 107,9 111,9 79,5 93,3

SNABDIJEVANJE EL. ENERGIJOM, GASOM I PAROM 44,1 113,9 150,1 108,7 80,4

VAĐENJE RUDA I KAMENA 4,7 154,1 111,1 130,4 114,4

Vađenje uglja 3,5 101,9 107,0 81,4 97,9

Vađenje ruda metala 0,3 792,6 118,7 387,8 314,9

Ostalo rudarstvo 0,9 125,9 108,2 209,5 105,9

PRERAĐIVAČKA INDUSTRIJA 51,2 107,9 111,9 79,5 93,3

Proizvodnja prehrambenih proizvoda 7,0 99,8 124,6 87,7 103,8

Proizvodnja pića 3,0 129,3 144,3 99,7 92,2

Proizvodnja duvanskih proizvoda 2,2 174,0 100,0 157,8 104,4

Proizvodnja odjevnih predmeta 0,1 157,9 111,1 111,1 102,6

Proizvodnja kože i predmeta od kože 0,1 150,0 - 100,0 87,5

Proizvodi od drveta, plute i sl. 1,2 162,3 75,3 154,7 170,2

Proizvodnja papira i proizvoda od papira 0,6 134,0 101,7 144,7 104,0

Štampanje i umnožavanje audio i video zapisa 0,4 68,4 87,8 74,4 123,3

Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda 0,2 146,5 109,8 129,6 99,7

Proizvodnja osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata 9,8 108,8 111,5 41,7 78,5

Proizvodnja proizvoda od gume i plastike 0,1 31,7 100,0 30,0 17,9

Proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala 7,7 107,0 101,9 90,4 100,4

Proizvodnja osnovnih metala 12,0 84,0 114,3 95,3 84,5

Proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašinaiI uređaja 1,1 7,2 100,0 66,1 13,4

Proizvodnja mašina i opreme na drugom mjestu nepomenute 5,0 143,2 123,2 126,2 112,9

Proizvodnja namještaja 0,1 117,9 98,9 81,6 121,3

Popravka i montaža mašina i opreme 0,6 77,4 84,2 48,5 60,9

SNABDIJEVANJE EL. ENERGIJOM, GASOM I PAROM 44,1 113,9 150,1 108,7 80,4

Snabdijevanje električnom energijom, gasom, parom 44,1 113,9 150,1 108,7 80,4

158



Ukupno Vađenje ruda i kamena Prerađivačka industrijaSnabdijevanje električnom energijom, gasom i parom

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

2001. 99,3 88,5 101,6 93,92002. 100,6 107,5 102,3 93,42003. 102,4 101,4 97,9 117,52004. 113,8 94,9 113,1 121,02005. 98,1 100,2 102,5 86,62006. 101,0 102,9 100,1 103,12007. 100,1 101,5 109,3 72,62008. 98,0 117,7 88,7 131,92009. 67,8 34,5 61,4 97,62010. 117,5 158,7 97,0 151,12011. 89,7 106,3 106,8 67,32012. 92,9 79,0 89,9 101,42013. 110,6 98,6 95,0 138,72014. 88,6 114,4 93,3 80,4

2011.

Jan. 105,5 -20,5 90,1 13,0 82,2 -27,7 135,3 -16,4Feb. 99,9 -5,3 80,1 -11,1 95,7 16,4 107,3 -20,7Mar. 97,2 -2,7 87,7 9,5 103,3 7,9 91,1 -15,1Apr. 82,5 -15,1 89,2 1,7 94,6 -8,4 67,3 -26,1Maj 70,5 -14,5 50,3 -43,6 103,5 9,4 33,4 -50,4Jun 82,4 16,9 81,7 62,4 117,0 13,0 40,9 22,5Jul 87,1 5,7 99,6 21,9 113,7 -2,8 53,8 31,5Avg. 88,0 1,0 118,7 19,2 120,1 5,6 45,8 -14,9Sep. 93,5 6,3 226,6 90,9 115,5 -3,8 51,1 11,6Okt. 96,5 3,2 134,8 -40,5 114,5 -0,9 70,3 37,6Nov. 90,2 -6,5 137,6 2,1 116,7 1,9 52,6 -25,2Dec. 83,5 -7,4 79,5 -42,2 104,3 -10,6 59,0 12,2

2012.

Jan. 79,7 -4,6 89,5 12,6 86,3 -17,3 70,6 19,7Feb. 85,2 6,9 86,9 -2,9 91,6 5,9 77,4 9,6Mar. 93,3 9,5 83,6 -3,8 115,2 25,6 68,1 -11,9Apr. 99,7 6,8 44,0 -47,4 125,9 9,3 75,0 10,1Maj 73,9 -25,9 14,7 -66,6 108,2 -14,1 39,8 -46,9Jun 66,3 -10,3 38,8 163,9 95,3 -12,0 34,9 -12,3Jul 85,6 29,1 88,1 127,2 97,7 2,6 70,8 102,7Avg. 83,2 -2,8 91,1 3,4 104,6 7,0 56,6 -20,2Sep. 78,7 -5,4 189,0 107,5 92,4 -11,7 49,0 -13,3Okt. 73,0 -7,8 117,1 -38,0 68,0 -26,9 73,6 50,1Nov. 84,8 16,3 95,6 -18,4 83,9 23,2 125,6 14,9Dec 97,7 15,3 71,0 -25,7 83,2 -0,9 118,3 40,0

2013.

Jan. 81,0 -17,0 84,8 19,5 54,8 -34,1 112,0 -5,3Feb. 82,6 2,0 75,9 -10,6 61,5 12,1 108,9 -2,8Mar. 103,0 24,6 81,7 7,8 75,5 22,8 138,5 27,1Apr. 113,9 10,6 48,6 -40,5 90,3 19,5 150,1 8,4Maj 90,4 -20,7 13,8 -71,6 95,8 6,0 93,0 -38,0Jun 79,0 -12,7 87,3 532,3 84,6 -11,6 71,1 -23,5Jul 89,9 14,0 87,5 0,3 109,2 28,9 67,2 -5,7Avg. 90,7 0,8 98,0 12,0 109,4 0,3 67,4 0,4Sep. 81,5 -10,2 155,8 59,0 99,2 -9,3 51,2 -24,0Okt. 80,6 -1,0 90,5 -42,0 83,5 -15,9 76,0 48,3Nov. 102,9 27,6 73,1 -19,2 107,5 28,8 100,8 32,7Dec. 111,9 8,7 98,0 34,1 123,8 15,2 99,2 -1,6

2014.

Jan. 87,0 -22,2 96,6 -1,5 76,7 -38,2 98,3 -0,9Feb. 87,4 0,4 99,3 2,8 74,2 -3,2 101,8 3,6Mar. 81,7 -6,5 85,7 -13,6 89,4 20,6 71,9 -29,4Apr. 82,1 0,6 104,3 21,6 79,4 -11,1 82,7 15,0Maj 69,2 -15,7 49,5 -52,5 85,4 7,5 52,2 -36,8Jun 58,2 -16,1 61,3 23,8 80,6 -5,8 31,0 -40,8Jul 75,2 29,2 90,4 47,5 82,4 2,3 64,7 109,2Avg. 79,2 5,4 109,8 21,6 87,9 6,8 64,9 0,3Sep. 87,6 10,6 84,7 77,1 96,2 109,3 77,7 119,8Okt. 87,3 -0,3 113,5 34,0 83,8 -12,8 88,4 13,6Nov. 82,5 -5,6 115,0 1,3 88,1 5,0 71,8 -18,7Dec. 104,0 26,1 127,8 11,1 98,5 11,9 107,8 50,1

159

Prilozi

Izvor: Monstat


Tabela 6: Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela 5: Potrošačke cijene

2014. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 77,8 100,4 93,5 100,6 84,3 83,9 129,2 105,4 110,6 99,7 94,4 126,2

ø 2013= 100 94,3 94,7 88,5 89,0 75,0 63,0 81,4 85,8 94,9 94,6 89,3 112,7

U odnosu na isti mjesec prethodne god. 107,4 105,7 79,4 72,1 76,6 73,6 83,5 87,3 107,5 108,2 80,2 93,0

Period tekuće prema istom prethodne god. 106,5 96,1 88,9 86,5 84,7 84,5 84,9 87,1 89,0 88,1 88,6


Lančani index 99,2 100,0 100,1 99,8 100,3 100,5 99,6 100,1 100,5 100,1 99,9 99,6

ø 2013 = 100 98,5 98,5 98,6 98,4 98,7 99,3 98,8 98,9 99,4 99,4 99,4 99,0



Decembar 2013= 100 99,2 99,7


Lančani index 100,1 100,3 100,2 100,1 99,9 100,1 100,0 100,4 100,0 100,0 100,0 99,9

ø 2013= 100 99,6 99,9 100,0 100,1 100,0 100,0 100,0 100,4 100,4 100,4 100,4 100,4



Decembar 2013= 100 100,1 100,4 100,6 100,6 100,5 100,6 100,6 100,9 100,9 100,9 100,9 100,9

160


Izvor: Monstat

Tabela 7: Cijene

Potrošačke cijene Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda za

izvoz

Cijene industrijskih proizvoda iz uvoza

Ukupno Ukupno Ukupno Ukupno

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

2011.

Jan. 1,1 0,3 2,8 1,6 13,2 1,5 8,1 1,8

Feb. 2,0 1,0 4,5 0,8 16,3 0,4 8,7 0,8

Mar. 3,7 2,0 5,6 0,4 11,9 0,0 8,1 0,9

Apr. 3,7 0,0 4,7 0,0 5,5 -0,1 8,1 0,7

Maj 3,6 -0,1 1,9 -0,2 9,0 0,9 7,6 -0,6

Jun 3,5 -0,5 2,2 -0,3 11,7 -0,2 7,5 -0,3

Jul 3,0 -0,3 3,6 0,7 11,7 -1,0 5,6 -0,2

Avg. 3,6 0,7 3,2 0,0 9,4 -0,3 5,6 1,3

Sep. 3,4 -0,1 3,2 0,1 5,6 -0,7 5,7 -0,8

Okt. 3,3 0,2 2,8 -0,4 6,7 -1,5 5,4 0,0

Nov. 3,0 -0,2 2,8 -0,1 -0,5 -2,3 5,4 0,2

Dec. 2,8 -0,2 1,0 -1,6 -6,3 -3,0 4,3 0,4

2012.

Jan. 4,1 0,7 -0,6 1,0 -8,6 -1,1 3,1 0,8

Feb. 4,2 1,0 -0,8 0,4 -6,0 3,3 2,5 -0,1

Mar. 2,7 0,4 -1,5 -0,3 -5,8 0,2 1,8 -0,1

Apr. 3,1 0,5 -0,2 0,1 -5,6 0,1 1,4 0,3

Maj 3,5 0,4 -0,3 -0,2 -7,8 -1,5 1,0 -0,8

Jun 3,9 0,2 1,8 1,8 -7,4 0,3 0,5 -0,8

Jul 4,4 0,2 0,9 0,0 -7,2 -0,8 0,8 0,1

Avg. 4,0 0,4 5,1 4,2 -7,1 -0,2 2,3 2,6

Sep. 4,4 0,4 3,5 -1,5 -8,7 -2,4 3,3 0,4

Okt. 5,2 1,1 4,3 0,4 -2,3 5,4 2,5 -0,8

Nov. 5,2 -0,1 4,5 0,1 -1,4 -0,3 1,7 -0,5

Dec. 5,1 -0,3 5,7 -0,4 -0,5 -2,1 0,5 -0,7

2013.

Jan. 4,2 -0,1 4,6 -0,1 3,7 3,1 -0,3 0,3

Feb. 3,3 0,1 3,9 0,2 -0,5 -1,0 0,0 0,2

Mar. 3,3 0,4 4,2 -0,1 1,9 2,8 0,0 -0,3

Apr. 3,2 0,3 4,0 -0,1 -1,9 -3,6 -1,0 -0,7

Maj 3,0 0,2 4,1 -0,1 -2,0 -1,7 -0,6 -0,3

Jun 2,2 -0,6 2,3 0,0 -3,3 -1,0 -0,1 -0,2

Jul 2,7 0,7 2,2 -0,1 -3,5 -1,1 -0,5 -0,3

Avg. 2,2 -0,1 -2,0 -0,4 -4,6 -1,4 -2,9 -0,1

Sep. 1,8 0,1 -0,4 0,2 -1,9 0,3 -3,5 -0,2

Okt. 0,5 -0,2 -0,9 -0,1 -8,8 -1,8 -3,3 -0,5

Nov. 0,0 -0,6 -1,1 0,0 -5,7 2,0 -2,7 0,2

Dec. 0,3 0,0 -0,6 0,1 -5,7 -2,3 -2,0 0

2014.

Jan. -0,4 -0,8 -1,3 0,1 -7,4 2,1 -2,7 -0,1

Feb. -0,6 0,0 -1,2 0,3 -6,4 -0,2 -2,7 0,1

Mar. -0,9 0,1 -0,3 0,2 -9,1 0,0 -2,8 -0,4

Apr. -1,4 -0,2 -0,2 0,1 -3,7 1,9 -2,3 -0,2

Maj -1,3 0,3 -0,1 -0,1 -1,7 0,2 -1,7 0,2

Jun -0,1 0,5 0,0 0,1 2,1 2,8 -1,3 0,1

Jul -1,2 -0,4 0,1 0,0 5,4 2,1 -0,9 0,1

Avg. -1,1 0,1 1,0 0,4 12,4 5,1 -0,7 0,1

Sep. -0,7 0,5 0,9 0,0 14,1 1,9 -0,6 -0,1

Okt. -0,5 0,1 1,0 0,0 16,3 -0,1 -0,4 -0,4

Nov. 0,0 -0,1 1,1 0,0 13,8 -0,1 -1,2 -0,6

Dec. -0,3 -0,4 0,9 -0,1 20,3 3,2 -2,0 -0,8

161

Prilozi

Tabela 8: Turizam

Izvor: Monstat

Tabela 9: Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: Monstat** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG*** Podaci su dobijeni iz Centralnog registra obveznika i osiguranika na osnovu podatka o osnovu osiguranja za PIO.**** Podaci su od aprila 2010. godine, dobijeni iz CRPO.

2013. 2014. IndexStruktura

XII I-XII XII I-XII I-XII 2014. I-XII 2013.

Dolasci

Ukupno 17.957 1.492.006 19.574 1.517.376 101,7 100,0

domaći 3.996 167.603 4.507 167.079 99,7 11,0

strani 13.961 1.324.403 15.067 1.350.297 102,0 89,0

Noćenja

Ukupno 58.889 9.411.943 63.201 9.553.783 101,5 100,0

domaći 10.525 997.728 10.901 957.127 95,9 10,0

strani 48.364 8.414.215 52.300 8.596.656 102,2 90,0

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Br. zaposlenih*

2004. god.*** 142.081 142.834 142.361 143.224 143.845 146.696 145.160 142.634 143.447 143.113 143.992 142.438

2005. god.*** 142.145 142.072 141.298 140.959 142.248 145.852 148.528 146.744 145.739 145.923 145.528 145.261

2006. god.*** 144.978 145.753 146.554 147.517 149.321 151.678 154.723 154.289 154.236 154.652 155.156 150.746

2007. god.*** 151.535 152.114 153.140 154.074 156.817 158.190 160.045 158.392 158.164 157.458 157.739 159.223

2008. god. 160.450 161.105 162.737 162.307 165.955 170.146 168.916 168.488 167.722 168.583 169.079 169.160

2009. god. 169.305 169.670 170.607 172.549 174.218 178.839 178.622 179.016 176.936 175.468 174.736 169.859

2010. god. 172.301 171.557 171.263 158.211 158.716 159.221 160.224 158.535 157.570 157.918 157.712 157.679

2011. god.**** 157.849 158.010 158.842 159.669 162.905 168.195 170.618 167.955 164.386 163.396 162.712 162.450

2012. god. 160.880 162.035 162.569 163.744 165.776 162.567 173.124 173.024 169.877 168.701 168.589 167.484

2013. god. 167.370 167.379 167.738 170.302 174.369 179.861 178.815 176.588 171.440 169.044 167.607 167.173

2014. god. 167.616 168.805 170.177 172.202 174.917 179.774 181.408 178.558 173.942 172.306 172.273 171.158

Br. nezaposlenih**

2004. god. 69.573 71.419 72.378 72.202 68.993 64.572 60.993 60.771 60.447 59.930 59.387 58.950

2005. god. 59.115 58.774 58.075 57.557 56.772 55.199 53.683 52.494 51.843 51.266 49.886 48.825

2006. god. 48.639 48.656 49.388 48.651 45.640 42.560 40.220 39.093 38.919 38.747 38.892 38.876

2007. god. 39.104 39.155 38.714 37.571 35.356 33.393 32.205 31.271 31.156 31.569 31.787 31.469

2008. god. 31.323 31.469 31.684 30.270 30.021 29.088 28.660 27.954 28.276 28.666 28.645 28.366

2009. god. 28.921 29.305 29.170 28.616 27.785 27.113 27.048 26.844 27.313 28.731 29.607 30.169

2010. god. 31.055 32.375 33.117 33.188 32.377 31.324 31.118 30.595 31.016 31.900 32.199 32.106

2011. god. 32.829 33.062 32.748 32.203 30.920 29.816 29.128 29.078 29.404 30.108 30.576 30.552

2012. god. 31.339 31.495 31.562 31.320 30.126 29.411 28.686 28.549 28.272 29.540 30.718 31.168

2013. god. 31.890 32.648 32.986 32.624 31.363 30.337 30.102 30.947 30.919 33.271 34.680 34.514

2014. god. 34.804 34.664 34.671 33.906 32.763 31.570 31.115 31.163 31.584 33.744 34.733 34.687

162


Tabe

la 1

0: B

ilans

sta

nja

licen

cira

nih

bana

ka, u

000

eur

a

Prilo

g B

2013

.20

14.

Stru

ktur

a u

%

31.1

2.20

14.

31.0

3.30

.06.

30.0

9.31

.12.

31.0

3.30

.06.

30.0

9.31

.12.

inde

x

12

34

56

78

8:4

AKT

IVA

1. N

ovča

na s

reds

tva

i rač

uni d

epoz

ita k

od c

entr

alni

h ba

naka

273.

315

275.

399

351.

735

392.

066

331.

224

386.

191

419.

124

498.

636

127,

2 15

,9

2. K

redi

ti2.

490.

219

2.45

7.47

0 2.

536.

234

2.41

3.97

9 2.

405.

003

2.37

6.22

0 2.

443.

287

2.36

7.178

98

,1

75,5

2

.1. I

spra

vka

vrije

dnos

ti kr

edita

19

5.11

4 17

8.19

9 17

3.07

8 18

8.96

5 18

3.80

9 18

0.50

5 17

6.76

7 17

2.65

2 91

,4

5,5

2

.2. N

eto

kred

iti

2.29

5.10

5 2.

279.

272

2.36

3.15

6 2.

225.

014

2.22

1.19

4 2.

195.

716

2.26

6.52

0 2.

194.

526

98,6

70

,0

3. H

artij

e od

vrij

edno

sti

1458

41

1529

37

1717

48

1615

02

2236

14

2230

76

2231

65

2427

17

150,

3 7,

7

4. D

eriv

atna

fina

nsijs

ka s

reds

tva

0 0

0 0

0 0

0 0

-0,

0

5. O

stal

a ak

tiva

208.

108

240.

727

217.

561

213.

479

226.

785

234.

255

237.9

90

235.

735

110,

4 7,

5

6. Is

prav

ka v

rijed

nost

i ost

ale

akt

ive

-33.

455

-33.

309

35.6

36

32.8

20

33.1

47

33.9

87

34.5

94

35.3

57

107,

7 1,

1

UKU

PNO

AKT

IVA

2.88

8.91

5 2.

915.

024

3.06

8.56

4 2.

959.

240

2.96

9.67

0 3.

005.

251

3.11

2.20

5 3.

136.

257

106,

0 10

0,0

PASI

VA

1. D

epoz

iti1.

999.

290

2.00

9.65

5 2.

172.

953

2.09

7.70

4 2.

104.

273

2.14

6.44

7 2.

268.

031

2.30

8.14

9 11

0,0

73,6

2. P

ozaj

mic

e37

2.96

6 36

4.20

0 34

4.35

1 32

3.00

9 32

4.73

1 30

3.90

5 27

6.52

6 24

8.65

5 77

,0

7,9

3. E

mito

vane

har

tije

od v

rijed

nost

i18

.971

18

.974

18

.978

14

.980

14

.983

14

.985

14

.987

14

.989

10

0,1

0,5

4. F

inan

sijs

ki d

eriv

ati

100

00

00

00

00,

0 0,

0

5. O

stal

e ob

avez

e10

1.31

2 11

6.30

6 10

5.81

6 12

5.73

0 10

3.84

9 11

1.81

2 11

0.70

0 12

0.42

9 95

,8

3,8

6. U

kupa

n ka

pita

l39

6276

40

5889

42

6466

39

7817

42

1834

42

8102

44

1961

44

4035

11

1,6

14,2

UKU

PNO

PA

SIVA

2.88

8.91

5 2.

915.

024

3.06

8.56

4 2.

959.

240

2.96

9.67

0 3.

005.

251

3.11

2.20

5 3.

136.

257

106,

0 10

0,0

163

Prilozi

Tabela 11: Realizacija aukcija 182-dnevnih i 91-dnevnih državnih zapisa, u 000 eura

Prilog C

Ročnost emitovanih

državnih zapisa, broj dana

Datum emisije Emitovano Prodati državni zapisi Ukupna tražnja

Prosječna ponderisana

stopa

2014.

Jan. 182 15.01.2014. 20.000,0 18.520,0 22.370,0 1,82%

Feb. 182 25.02.2014. 44.078,5 42.408,5 50.108,5 1,85%

Mar.

182 05.03.2014. 8.500,0 8.500,0 14.350,0 1,53%

91 19.03.2014. 20.000,0 14.450,0 23.850,0 1,33%

182 26.03.2014. 6.000,0 6.000,0 11.748,0 1,43%

Apr.

91 02.04.2014. 14.000,0 8.100,0 12.555,0 1,48%

182 18.04.2014. 5.820,0 4.200,0 4.200,0 2,49%

182 23.04.2014. 5.000,0 3.514,3 5.842,3 1,86%

91 30.04.2014. 5.000,0 2.378,0 2.378,0 3,16%

Jul 182 17.07.2014 13.700,0 13.700,0 31.882,7 1,29%

Avg. 182 26.08.2014. 40.000,0 40.000,0 55.334,2 1,08%

Sep.182 03.09.2014 8.500,0 8.500,0 23.123,5 0,79%

182 25.09.2014. 6.000,0 6.000,0 19.770,0 0,64%

Okt. 182 22.10.2014. 3.514,3 3.514,3 13.738,6 0,49%

Dec. 182 24.12.2014. 6.000,0 6.000,0 15.580,0 0,37%

Ukupno za 2014. godinu

Broj aukcija Emitovano Prodato Tražnja

15 206.112,80 185.785,10 306.830,80

164


Prilog D Tabela 12: Konsolidovana javna potrošnja* u Crnoj Gori 01.01 - 31.12.2014. god.

* Konsolidovana javna potrošnja uključuje budžet Crne Gore i državne fondove i lokalnu samoupravu. ** Suficit / deficit kao razlika između ukupnih primitaka umanjenih za pozajmice, donacije, transfere i primitke od prodaje imovine, a izdaci za otplatu glavnice po osnovu duga nastalog uzimanjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti u zemlji i inostranstvu.Izvor: Ministarstvo finansija

OPIS Plan 2014.u mil. eura

Ostvareno 2014.

u mil. eura

Učešće u BDP

%

Ostvareno 2013.

u mil. eura


Index

IZVORNI PRIHODI 1442,16 1560,50 46,0 1441,90 108,2

Porezi 888,21 950,10 28,0 863,52 110,0

Porez na dohodak fizičkih lica 121,15 136,82 4,0 124,15 110,2

Porez na dobit pravnih lica 44,40 45,02 1,3 40,64 110,8

Porez na promet nepokretnosti 15,79 14,87 0,4 14,13 105,2

Porez na dodatu vrijednost 455,95 497,59 14,7 429,20 115,9

Akcize 171,11 156,47 4,6 161,45 96,9

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 23,74 22,27 0,7 22,27 100,0

Lokalni porezi 51,00 71,09 2,1 66,60 106,7

Ostali republički porezi 5,07 5,97 0,2 5,08 117,5

Doprinosi 397,82 444,30 13,1 398,49 111,5

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 234,88 270,12 8,0 241,95 111,6

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 138,67 151,03 4,5 134,70 112,1

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 11,62 12,16 0,4 10,77 112,9

Ostali doprinosi 12,65 10,99 0,3 11,07 99,3

Takse 28,28 20,75 0,6 33,30 62,3

Naknade 55,05 71,47 2,1 68,24 104,7

Ostali prihodi 45,75 43,34 1,3 50,01 86,7

Primici od otplate kredita i sredstva prenijeta iz preth. godine 17,05 21,45 0,6 18,63 115,1

Donacije 10,00 9,09 0,3 9,71 93,6

KONSOLIDOVANI IZDACI 1464,81 1606,64 47,3 1587,94 101,2

TEKUĆA JAVNA POTROŠNJA 1339,54 1482,15 43,7 1463,55 101,3

Tekući izdaci 695,37 755,75 22,3 668,86 113,0

Bruto zarade doprinosi na teret poslodavca 422,38 424,13 12,5 407,05 104,2

Ostala lična primanja 13,96 14,13 0,4 14,51 97,4

Rashodi za materijal 45,81 34,80 1,0 33,32 104,4

Rashodi za usluge 42,66 60,09 1,8 56,45 106,4

Tekuće održavanje 25,64 25,23 0,7 24,27 104,0

Kamate 78,91 78,37 2,3 71,27 110,0

Renta 8,58 8,50 0,3 8,36 101,7

Subvencije 19,63 18,84 0,6 18,18 103,6

Ostali izdaci 27,45 27,31 0,8 23,24 117,5

Kapitalni izdaci u tekućem budžetu 10,35 64,35 1,9 12,21 527,0

Transferi za socijalnu zaštitu 495,31 492,40 14,5 483,40 101,9

Transferi institucijama,pojedincima,nev. i jav. sektoru 131,80 130,49 3,8 121,54 107,4

Ukupni kapitalni izdaci 125,27 124,49 3,7 124,39 100,1

Pozajmice i krediti 4,35 3,76 0,1 4,14 90,8

Rezerve 12,71 16,00 0,5 15,94 100,4

Otplata garancija 0,00 18,48 0,5 109,13 16,9

Otplata obaveza iz prethodnog perioda 0,00 65,27 1,9 60,54 107,8

Neto povećanje obaveza 0,00 0,00 0,0 14,44 0,0

DEFICIT/SUFICIT** -22,65 -46,14 -1,4 -160,48 28,8

Otplata dugova rezidentima 34,51 111,88 3,3 118,02 94,8

Otplata dugova nerezidentima 112,58 112,74 3,3 68,32 165,0

Otplata obaveza iz prethodnog perioda 73,34 40,56 1,2 52,69 77,0

Prihodi od privatizacije 7,00 11,77 0,3 26,78 44,0

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 227,98 210,33 6,2 191,43 109,9

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 6,00 109,57 3,2 151,29 72,4

Povećanje/smanjenje depozita 2,10 -20,35 -0,6 30,01 -67,8

CIP - Каталогизација у публикацијиНационална библиотека Црне Горе, Цетиње

ISSN 2336-999X = Makroekonomski izvještaj Centralne bankeCrne Gore

COBISS.CG-ID 25125904

Documents

CBCG :: Centralna banka Crne Gore - GODIŠNJI ......(Evropska banka za obnovu i razvoj) EURIBOR Euro Interbank Offered Rate (Eurska međubankarska stopa) EUROBOND Emisija obveznica