61

ðini ve adýný korumuþ hayvan motifleridir.Ýran ve Orta Asya süsleme sanatlarýndaçok kullanýlan bu motifler Osmanlý kitapsanatlarýnda, özellikle dinî yazmalarda,âyet ve hadis yazýlý levha bezemelerindeyer almamýþ, daha çok minyatürlerde ve-ya yazýsýz pano biçimindeki halkârî ve ru-ganî (lake) desenlerde görülmüþtür. Mün-hanî ve rûmî motiflerinin de hayvanlarýngövde, bacak ve kanatlarýnýn üslûplaþtý-rýlmýþ þekli olduðu kabul edilmektedir. Bumotiflerin hayvanî veya nebatî kaynaklý ol-duðu hususu tartýþýlmakla beraber mün-hanî tamamen eðri çizgilerle þekillenmiþ,XII, XIII ve XIV. yüzyýl kitap bezemelerin-de çok yaygýn biçimde kullanýlmýþtýr. De-sen içinde bir baþka motifle birlikte bu-lunmayan münhanînin bir üslûp mu yok-sa unsur mu olduðu konusu da tartýþma-lýdýr. Münhanînin sap üstünde daha belir-gin þekilde motif özelliði kazanmasý, mün-hanî tarzýnda rûmî ile desenlerde yer al-masý bu iki motifin ayný kaynaktan geldi-ðini gösterir. Rûmî motifi, tarihi Orta As-ya’ya kadar uzanmakla birlikte ismini Rum(Anadolu) kelimesinden alýr. Bu motif bi-çimine göre hurdeli, iþlemeli, dilimli, sa-rýlma (pîçîde), sencîde, desen içinde kulla-nýlýþ amacýna ve yerine göre ise ortabað,tepelik, ayýrma, hurde rûmî gibi isimleralýr.

Tezhip desenlerinde çokça rastlanan birdiðer motif buluttur. Çin sanatýndan gel-diði için adýna Çin bulutu da denir. OrtaAsya’da ejderhanýn aðzýndan çýkan öfkeveya gazabýn sembolü olarak kullanýlmýþ,fakat XV. yüzyýlda Türk sanatýna girdik-ten sonra daha natüralist bir anlayýþ için-de gökyüzündeki bulut düþünülerek çizil-miþtir. Bulut motifinin desen içindeki ye-rine ve biçimine göre yýðma bulut, dolan-tý bulut, ayýrma bulut, ortabað, gerdan-

lýk, tepelik, hurde bulut gibi isimlerle bi-linen çeþitleri vardýr. Tezhipte az kullaný-lan ve kaynaðý hakkýnda çeþitli görüþlerileri sürülen üçgen biçiminde üç daire veiki dalgalý çizgiden meydana gelen çinte-maninin bazan sadece üç yuvarlak benekhalinde veya beneklerin içine daireler çizi-lerek hilâl þeklinde, bazan da þimþek, bu-lut, dudak veya kaplan postu þeklinde yo-rumlanan dalgalý çizgilerin tek olarak kul-lanýldýðý bilinmektedir. Bunlara Buda’nýnüç ruhanî özelliðini belirten Timuçin dam-gasý da denir; Osmanlýlar’da güç ve salta-nat sembolü kabul edilmiþtir.

Desen. Tezyinî sanatlarýn bütün dalla-rýnda olduðu gibi tezhip sanatýnda da de-sen bezeme maksadýyla yapýlan tasarýmýnçizgilerle ifadesidir. Sanatkârýn hayal gü-cünün sýnýrlarýný ve eriþebildiði zenginliði,sahip olduðu zevki, görgü ve bilgi biriki-mini gösterir; eserin sanat deðerini belir-ler. Desenin iþleniþindeki hüner zanaat er-babýna aittir. Desen bezenecek yere uy-gun tasarlanmalýdýr. Çünkü desenin mü-kemmel olmasý onu meydana getiren herunsurla birlikte yerine yakýþmasý ile müm-kündür. Tezyinî sanatlarda kullanýlan de-senler kuruluþ biçimleri bakýmýndan panoözelliði taþýyan desenler, ulama (raport)desenler, geometrik (hendesî) desenler di-ye üç grupta toplanýr. Pano özelliði taþý-yan desenler sýnýrý belirlenmiþ bir alan için-de baþlar ve biter. Bu desen tipi kuruluþbiçimine göre simetrisiz (serbest), simet-rili, dönme hareketi gösteren desenler (çar-kýfelek tarzýnda) olmak üzere çeþitleri var-dýr. El yazmasý kitaplarýn zahriye, serlev-ha, sûre baþý, fasýl baþý tezhiplerinde ço-ðunlukla simetrili pano desenler tercihedilmiþ, buna karþýlýk keþîde üstü, satýrarasý gibi yazý boþluklarýnda serbest de-senler kullanýlmýþtýr.

– —TEZHÝP

( D��א��� )

Yazma kitap, levha vemurakka‘larýn bezenmesinde

ezilmiþ varak altýn ve çeþitli renklerinkullanýlmasýyla uygulanan

süsleme sanatý.˜ ™

Sözlükte “altýnlamak” anlamýna gelentezhîb kitap sanatlarýnýn önemli bir dalý-dýr. Bu sanatla uðraþanlara müzehhib adýverilir. Tezyinî sanatlarýn temelinde dese-ni oluþturan motifler yer alýr. Tezhipte kul-lanýlan motifler diðer süsleme sanatlarýn-da görülen motiflerden daha küçük ve sa-dedir. Müzehhip motifini tasarlarken seç-tiði modelin ana çizgilerini ve bu çizgile-rin belirlediði deseni koruyarak onu tahay-yül ettiði þekilde çizer. Böylece modelingerçek görünüþü, sanatkârýn tasavvur de-rinliði içinde yeni bir yorumla biçimlene-rek motif özelliði kazanýr. Bu anlayýþla ya-pýlan çizimlere “üslûplaþtýrma, üslûba çek-me, stilize etme” adý verilir. Doðadaki gö-rünümleri üslûba çekilerek çizilen bitki kay-naklý motiflere “hatâyî grubu” denir. Tez-hip sanatýnda kullanýlan bu motifler çýkýþkaynaðýný koruyacak kadar sade ve küçükboyutta üslûba çekilmiþtir. Yaprak moti-fi, çiçeklerin kuþ bakýþý görünüþünün üs-lûplaþtýrýlmasýyla çizilen penç, az geliþmiþve geliþmiþ çiçeklerin dikine kesitinin üslû-ba çekilmesiyle elde edilen goncagül vehatâyî bu gruptandýr. Tezhipte bitki çýkýþ-lý motiflerin bir kýsmý çiçeklerin dýþ görü-nüþlerinin kýsmen üslûba çekilmesiyle or-taya çýkmýþtýr. Bu motifler hatâyî grubu-na göre daha az stilize edildiðinden karan-fil, lâle, gül, siklamen ve menekþe olduðugibi adýný korumuþtur. XVI. yüzyýlýn orta-larýnda Þahkulu’nun talebesi ve döneminsernakkaþý müzehhip Kara Memi, bu mo-tifleri dalýnda yapraðý ile tezhip desenle-rine sokarak kendi ismiyle anýlan yeni birüslûbu baþlatmýþtýr. Kýsmen üslûplaþmýþserviler, bahar açmýþ veya meyve vermiþaðaçlar da XVI. yüzyýl Kara Memi üslûbu-nun devamýdýr. XVIII. yüzyýlýn ilk çeyreðin-den itibaren motif özelliðini kaybetme-ye baþlayan çiçekler daha ziyade minya-tür özelliði kazanarak þükûfe adýyla Türktezyinî sanatlarýnda çok yaygýn biçimdekullanýlmýþtýr (bk. ÞÜKÛFE).

Hayvanî çýkýþlý motifler iki gruptur. Bun-lar Orta Asya’dan gelen sîmurg (zümrüdü-anka), ejder ve kilin (ejder atý) gibi tama-men hayal ürünü hayvan motifleriyle ge-yik, ceylan, aslan, pars, tavþan, kuþ, balýk,leylek gibi kýsmen üslûplaþtýrýlarak kimli-

TEZHÝP

Þahkulu’nun

bir deseninde

yer alan efsanevî

hayvan motifleri(TSMK, Albüm, Ha-

zine, nr. 2147)

62

TEZHÝP

da, hatta týðlarda baðlayýcý veya yardýmcýunsur þeklinde yer almaya devam etmiþ-tir. Bu desenler tam, yarým ve uzun nok-talarla noktalara teðet ve noktalarýn mer-kezlerini birleþtiren anahtar çizgilerdenmeydana gelir. Bu elemanlarýn kullanýlýþbiçimi ve çizim tarzý kendi içinde farklý birdüzene baðlýdýr. Tezhip edilmek üzere kla-sik üslûpta tasarlanacak desen çizimi içindikkate alýnmasý gereken ölçü ve özellik-ler bulunur. Bir desen çizimi sýrasýnda ön-ce cetvellerin yerleri, kalýnlýðý ve sayýsý be-lirlenerek bezenecek alanlarýn sýnýrý çizi-lir. Alan þekline göre desenin çeþidi ka-rarlaþtýrýldýktan sonra varsa simetri ek-senleri konur ve pafta biçimleri tesbit edi-lir. Ardýndan desen planý çizilir, plan üstü-ne motifler yerleþtirilerek taslak tamam-lanýr. Demlenme süresinin ardýndan sondüzeltmeler yapýlýr.

Tezhipte Kullanýlan Teknikler. Tezhipedilmek üzere hazýrlanan desen kâðýt üze-rine farklý tekniklerle iþlenir. Bir eser tez-hibinde desen iþleneceði tekniðe uygunhazýrlanmalýdýr. Çok kullanýlarak klasikle-þen bu tekniklerin deðiþmeyen yapýlýþ sý-ralarý ve özellikleri vardýr. 1. Zemini Boya-lý Klasik Tezhip (Düz Tezhip). Klasik tezhip-te en çok kullanýlan iþleme tarzýdýr, iþleni-þi belli bir sýra takip eder. Sade ve küçükmotiflerden meydana gelen desenlerin in-ce samur fýrça ile temiz þekilde ve desenibozmadan iþlenmesi için usta bir zana-atkâra ihtiyaç duyulur. Bu iþçilikte nüans-sýz çizilen tahrirlerin çok ince, zemin ren-ginin dalgasýz, saplarý oluþturan dairevîhelezonlarýn saç kýlýna yakýn incelikte veayný kalýnlýkta olmasý, sap ve yapraklarasürülen altýnýn parlamasý yapýlan iþin ba-þarýsýný ve kalitesini belirler. Kâðýda temizolarak geçirilen desende ilk sap ve yap-raklara, cetvellere, ipliklere parlatýlacak al-týn sürülür ve mühre ile parlatýlýr. Çiçek-lerin astar renkleri de sürüldükten sonratahrirler çekilir. Ardýndan zemin rengi veçiçeklerin renkli tonlamasý ilâve edilir. Ku-zu çizilip üstüne týðlar iþlenerek bezemetamamlanýr. 2. Zerenderzer. “Altýn içindealtýn” mânasýna gelen zer-ender-zer ta-biri, altýný mat ve parlak tonlarda kullan-mak suretiyle yapýlan tezhiplere verilenisimdir. Desen zemininde mat, sap ve yap-raklarda parlatýlmýþ altýn tercih edilir. Ze-renderzerde ayný renk altýn yerine sarý veyeþil gibi iki renk altýn da kullanýlabilir. Tah-rir çoðunlukla nüans verilmeden çekilir.Eski zerenderzer örneklerinde eðer kah-verengiye çalan tahrir görülürse bununrastýklý mürekkep kullanýlarak iþlendiði an-laþýlýr. Altýn hâkimiyeti göze çarpan bu tarz

bezemelerde sadece çiçeklere hafif ton-larda renk konur. XVI. yüzyýlda çok güzelörnekleri görülen zerenderzer tekniði, da-ha sonraki yüzyýllarda uðradýðý kalite za-afýný altýn parýltýlarýyla gizlemek kaygýsýy-la XIX. yüzyýla kadar tezhip sanatýnda kul-lanýlmýþtýr. Tahrirleri iðne perdahtý ile ya-pýlmýþ ender örnekleri de mevcuttur. 3.Halkârî. Sulu altýnla gölgeli tarzda yapý-lan süslemedir. Halkârînin diðer altýnla ya-pýlan bezemelerden farký ince tarama ve-ya sulu altýnla (zermürekkep) yapraklaraverilen gölgedir (bk. HALKÂRÎ). 4. Çift Tah-rir (Havalý). Tahrirleri birbirine paralel ikiçizgi halinde çizilen desenlere verilen isim-dir. Ýki çizgi arasýnda kalan boþluktan do-layý “havalý” da denir. Ýki çizgi arasýnda bý-rakýlan bu boþluðun motiflerin büyüklüðü-ne uygun seçilmesi önemlidir. Genellikleaz renk ile iþlenen çift tahrir tekniðindekoyu zeminde açýk, açýk zeminde koyu ton-lar tercih edilir. Motifleri küçük ve ayrýntý-sý az olmalýdýr. Genellikle tek veya iki renkkullanýlýr. Çift tahrir tekniðinin sývama vetaramalý olmak üzere iki iþleniþ biçimi var-dýr. 5. Zerefþan (Altýn Serpme). Tezhiptesýkça görülen zerefþan, varak altýnýn kal-bur þeklinde delikli bir kutuya konulupiçinde kuru fýrçanýn hareket ettirilmesiylealtýn parçalarýnýn kalburun deliklerindenaþaðýya dökülmesi iþlemidir. “Kalbur ze-refþaný” adýyla bilinen bu iþlem uygula-nýrken altýn parçalarýnýn farklý büyüklük-te olmasý için kalburun delikleri irili ufaklýaçýlýr. Düþen altýn kýrýntýlarýnýn daha öncejelatinli su sürülmüþ ýslak zemine yapýþ-masý saðlanmalýdýr. Aksi halde altýn par-çalarý uçup gider. Altýn parçacýklarýnýn yü-zeyin her tarafýna eþit ve dengeli serpil-mesine dikkat edilir. Zerefþan yazma eser-lerin kap içi kâðýtlarýnda, sayfa kenarla-rýnda ve kitap boðaz kýsýmlarýyla levhalar-da her devirde kullanýlmýþtýr. Müzehhip-ler tarafýndan kalbur zerefþaný kadar ter-cih edilmemiþ olmasýna raðmen fýrça ze-refþaný da uygulanmýþtýr. Ezilmiþ altýn je-latinli su ile karýþtýrýlýp fýrçaya alýnýr ve be-lirli yükseklikten zemine serpilir. Kuruduk-tan sonra zermühreyle parlatýlýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :

K. Critchlow, Islamic Patterns, London 1976,s. 79, 80; D. James, Qurans of the Mamluks, Lon-don 1988, s. 166, 167, 194, 195; Ýnci A. Birol –Çiçek Derman, Türk Tezyînî Sanatlarýnda Motif-ler, Ýstanbul 1992, s. 65; Ýnci A. Birol, Türk Tezyî-nî Sanatlarýnda Desen Tasarýmý, Çizim Tekniðive Çeþitleri, Ýstanbul 2008, s. 110, 122, 192, 199,312; Çiçek Derman, “Tezhip Sanatýnda Kullaný-lan Terimler, Tabirler ve Malzeme”, Hat ve Tez-hip Sanatý, Ankara 2009, s. 534.

ÿÝnci Ayan Birol

Tasarýmýndaki nihayetsiz geniþleme özel-liðiyle evrenin sonsuzluðu içinde sanatýnve sanatkâr tahayyülünün büyüklüðünühatýrlatan ulama desenlerin kitap sanat-larýndaki en güzel örneklerine kitap kabýve zahriye sayfasý, koltuk tezhibi için ta-sarlanan desenlerde rastlanýr. Ulama de-senleri kuruluþuna göre tam simetrili, kýs-men simetrili, simetrisiz olmak üzere üçgrupta toplanýr. Tam simetrili ulama de-senlerde birim alanýn bütün kenarlarý si-metri eksenidir. Desen her yönde bu ke-narlardan katlanarak geniþlemeye elveriþ-lidir. Kýsmen simetrili ulama desenlerdesadece karþýlýklý iki kenar simetri ekseniözelliði taþýr. Diðer karþýlýklý iki kenar bo-yunca desen simetrisiz ve eþit aralýklarlatekrarlanýr. Örneklerine daha çok çiniler-de rastlanan ve tezhipte çok kullanýlma-yan simetrisiz ulama desenlerde simetrieksenleri bulunmaz, desen her yönden eþitaralýklarla tekrar ederek geniþler.

XII, XIII ve XIV. yüzyýllarda bütün Ýslâmülkelerinin kitap sanatlarýnda ve diðer be-zemelerde hâkim olan geometrik desen-ler ister pano özelliði taþýsýn, ister ulamatarzýnda düzenlenmiþ olsun kuruluþunda-ki geometrik düzen en önemli ve hâkimözelliðidir. Desende motiflerin yerini geo-metrik þekiller almýþtýr. Tasarýmý iki bo-yutlu geometri kurallarýna dayanýr. Mer-kezde bir noktadan baþlayarak pergel vecetvelle belirlenen çekirdek þekil, eþit açý-lar ve paralel kaydýrýlan doðrular yardýmýy-la geometrik düzen içinde geniþler. Dev-rinin sembolü haline gelmiþ olan geomet-rik üslûp tezhip desenlerinin pafta ayý-rýmlarýnda da kullanýlmýþtýr. Paftalarý ayý-ran þeritler birbirini alttan ve üstten ge-çip desene zenginlik kazandýrýr. El yaz-masý kitaplarýn, kitap kabý bezemeleri-nin, zahriye, serlevha, sûre baþý tezhiple-rinin desenlerinde bu üslûbun mükem-mel örneklerine rastlanýr. Geometrik dü-zenle çizilen desenlerin bir kýsmý ayný ka-lýnlýktaki þeritlerin bir alttan, bir üsttengeçerek çeþitli örgü þekillerini temsilentasarlanýr. Farsça’da “küçük zincir” mâ-nasýna gelen zencirek erken devir kitapbezemelerinde dönemin sembolü olacakkadar çok kullanýlmýþtýr. Günümüzde bubezeme tarzýna “zencerek” veya “geçme”de denilmektedir. Bu þekillerin, kaytanadýndaki otaðý halatlarýnýn örgülerindenilham alýnarak bezeme amaçlý mimaridekullanýldýðý ve bu yoldan kitap sanatlarýnada girdiði kabul edilmektedir. XVI. yüz-yýl Osmanlý tezhibinde geniþ alanlar içintercih edilmeyen bu üslûp ara sularda (içpervaz) ve desen içinde pafta ayýrýmlarýn-