Charles Diel_Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας_Τόμος Α΄

ICTOPIk THC

RΥΖλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΙΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

© ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΛΙΑΔΗ CHARLES ΟΙΕΗΙ Μέλουςτοu Ι νστιτούτου Επ ίll μου Καθηγητ ΙΊ της Σορβόνης

Μετάφραση, ΕΛΕΝΗ ΤΑΜΠΑΚΗ

Διορθώσεις- Επιμέλε ι α έκδοοης ΠΑΝΑ ΓΙΩΤΗΣ Μ Ι ΧΑΛΟΠΟΥ ΛΟΣ

Εικονογράφηση , Π ΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΝΑΣΤ ΑΣΟΠΟΥ ΛΟΣ

Σχεδ ιασμός, Π αραγωγΙ" ERGO m&p ΓΡΑΦ ΙΚ ΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΕΠ Ε

I S ΒΝΣειΡάς, 960-87 19 1-0-0 ISBN Α' Τόμου , 960-87 Ι 9 Ι - Ι -9

ICΤΟΡIλ. THC

RΥΖλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

Charles DIEHL ΜΕΛΟΥΣ ΤΟΥ Ι ΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ

Καθηγη{ή {ou Πανεπισιημίου {ων Παρισίων

Α" ΤΟΜΟΣ

ΕΚΔΟΣΕ Ι Σ ΗΛΙΑΔΗ

Α' ΤΟΜΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ...................................................................... 1 Ι. Η ίδρυση της ΚωνσταΥΙΙΥουπόλεως και τα χαρακτηριστικά της νέας αυτο κρατορίας .................. 2 11. Η κρίση της βαρβαρικής εισβολής ....................................... . ............... . ...... 4 ΙΙΙ. Η θρησKΕUIlKή κρίση . .................................. . .................................... 5 l ν. Η ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία στα τέλη του 50υ και στις αρχές του 60υ αιώνα ..... . ... . ..... 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η ΒΑΣΙΑΕΙΑ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ

ΚΑΙ Η ΕΑΑΗΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΟΝ 60 ΑΙΩΝΑ (518-610) ........................................... ..11 Ι. Η ανάρρηση της δυναστείας του 1 0υσIlνlανού .................. . ................... ........ ..... 12 ΙΙ . Ο χαρακτήρας, η πολlIlκή και το ΠΕΡιβάλλον του 1 0υσIlνιανού ................ .. ..... , .......... 13 ΙΙΙ . Η εξωΤΕΡική πολlIlκή του 10υσIlνιανού .................... .. ........ . ................... . ... 14 lν . Η εσωTEpIKrΊ διακυβέρνηση του 1 0υσIlνlανού . ...... ...... . .. .............. . . ................. 20 ν . ο βυζανIlνόςπολlIlσμ ός κατά τον 60 αι ώνα ................. . .......... . . ... .. ...... . ... . ...... 23 νι . Η εκ καθάριση του έργου του lουστινιανού (565-61 0) ..... . ............... .... ................. 24

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΟΥ ΗΡΑΚΑΕΙΟΥ, Ο ΑΡΑΒΙΚΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΚΑΙ Η

ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 70 ΑΙΩΝΑ (610-717) .......................... 27 Ι. Η ανασύσταση της αυτο κρατορ ίας από τον Ηράκλειο .............. . .. . ........................... 28 ΙΙ . Ο αραβlκός κίνδυνος ........ . .......................... . ..................................... 29 ΙΙΙ. Η θρησKΕUIlKή ΠOλlIlKrΊ και η Δύση ............................. . .... .. .... ..... . ........... 30 lν . Η μεταμ όρφωση της αυτοκρατορίας κατά τον 70 αιώνα . ....... ....... . ... . ........ . . ... ...... .. 31 ν. Το τέλος της δυναστείας του Ηρακλείου και η παραKμrΊ της αυτοκρατορίας (685-7 17) ...... . . .... . 33

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΟΙ ΙΣΑΥΡΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ ΚΑΙ Η ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ (717-867) ........................................... 35

Ι . Η ανασύσταση της αυτοκρατορίας κατά την εΠΟΧή των δύα πρώτων lσαύρων αυτοκρατόρων (717-775) .36 11. Η εικονομαχία (726-780) ........................................................................ 38 111. Η Ειρήνη και η απα κατάσταση των ε ι κόνων (780-802) ..... . ........ . ............... . ............. 40 l ν. Η δεύτερη περίοδος της ει κανομαχίας (802-842) ...................... ....... ..... .... ............ 42 ν. Η εξωτερικ ή πολ ιτι κ ή της αυτοκρατορίας και η ανασύσταση της μ οναρΧ ίας ...... .................... . 43

. νίί ·

Περιεχόμενο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ

ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ (867-1081) .................................................................... 47 ι. Οι ηγεμόνες του οίκου της Μακεδονίας και η παγίωση της δυναστείας (867-102 5) .............. .. . 48

[ι. Η εξωτερ ι κή πολιτική των μακεδόνων αυτοκρατόρων (867- 1 025) .. . ........................... 51

ιιι. Η εσωτερική δ ιακυβέρνη ση της αυτοκρατορίας και ο βυζαντ ινός πολιτισμός κατά τον Ι 00 αιώνα .. 57

IV. Τα αίτια της αδυναμίας της αυτοκρατορίας ............ .. . ............... .. .. ................... 65

V. Η παρακμή της αυτοκρατορίας κατά τον Ι Ι ο αιώνα (Ι 025-1 081 ) .. ........ .. .... .. .. ... ......... 67

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ (1081-1204) ............................................................................ 71 Ι. Οι ηγεμόνεςτπς δυναστείας των Κομνηνών .................... . .... .. ..... .. ... .. ....... . ...... 72

ΙΙ . Η εξωτερική πολnική των Κομνηνών (Ι 081 -11 80) .................. ... ....................... 73

ΙΙ Ι. Η διακυβέρνηση των Κομνπνών και ο βυζαντι νός πολιτισμός κατά τον 120 αιώνα .... ο ... . . ..... 80

IV. Η βυζαντι νπ αυτοκρατορία στο τέλος του 1 20υ αιώνα (1180-1204) .. .. ... . .. .. ........... . ..... 82

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Η ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ (1204-1261) ............................................ 85 Ι. Η εξάρθρωσπ της βυζαντινπς αυτοκρατορίας ......................... . ............... . .......... 86

ΙΙ . Η λατινικιΊ αυτοκρατορία της Κωνσταντινουπόλεως ............ .. .............................. 87

ΙΙΙ. Η ελλπνικιΊ αυτοκρατορία της Νικαίας .......................... ... ........... .. ..... . ........ 88

[v. Η ανακατάληψη τπς Κωνσταντινουπόλεως από τους Ελλπνες ................................... 90

V. Το πριγκιπάτο της Αχαίας ................................................... . ... ............. 9 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ (1261-1453) ................ 93 Ι . Η κατάστασπ της ελλnν ι κιΊς αυτοκρατορίας το 126 1 -

Η βασιλεία του Μιχαπλ Η ' Παλαι ολόγου (1261- 1 282) ...... . ..... ... ........... . .. . ............. 94

[ι. Η ελλπνικιΊ αυτοκρατορία κατά mv περίοδο των τελευταίων Παλαιολόγων (1 282-145 3) .......... 96

ΙΙΙ. Ο βυζαντινός πολnιομός κατά την εποχ π των Παλαιολόγων ............................. . .... 102

. viii .

ΠεριεΧόμενα υπό]Jοιπων τόμων

Β' ΤΟΜΟΣ


Περιεχόμενα

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ..................................................................... 121 Ι. Η διαμόρφωση της ανατολικής αυτοκρατορίας (330-565) .. ...................... ... ...... . . . ...... 123

11 . Η μπαμόρφωση κα ι η οργάνωση της ανατολ ι κής αυτοκρατορίας .. . ....... . ... ... .. ...... . . . ....... 125


ΑΠΟ ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΩΣ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ (867-1453) .................... 129 Ι. Το απόγειο της αυτοκρατορίας κάτω αηό τη διακυβέρνηση της Μακεδονικής Δυναστείας (867- 108 1) .. 130 11 . Η αναγέννηση της αυτοκρατορίας υπό την ηγεσία των Κομνηνών (Ι 08 1-1204) ... ......... ... .. .. ... 132

111. Η αυτοκρατορία υπό τους Π αλα ι ολόγους (Ι 261- 1453) .......................... ... .... .. ........ 134

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΙΣΧΥΟΣ -Η ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ .......................... 137 Ι. Αρχές και χαρακτήρας της αυτοκρατορικής εξουσίας ........... . ........ .......... ... ............... 139

11 . Οι εξωτερικές μορφές της μοναρχικής εξουσίας ......... .. . . ............ .. . . .. .. . ...... .. .. . .. ... . 140

111 . Η έκταση της αυτοκρατορι κήςεξουσίας ........... . ... . . . .......... . . .. .. . . .. . . .. . .. . .. ... ... . ... 141

l ν. Τα όρια της αυτοκρατορικής εξουσίας .. . ... .. ....... . .. . .. . ... .......... .. . . ........... ... . ...... 143

ν. Η αυτοκρατορική ζωή ................................. . . . . ........ .. .. . . .. ... . . .. . . . ... . . . .. .... 145

ν!. Η δύναμ η του αυτοκρατορικού θεσμού ..... . . ... . .. . ... . . . ........ .. .. .. . . .. . ......... .. . ....... 146

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΜΥΝΑ ΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ ................................................................... 147 Ι. Η σύνθεση του στρατού . . ... .. . .. .. ....... ........................... ... . . .. . .. .................. 149

11 . Οι αρετές του βυζαντινού στρατού και η θέση του στην κοινωνία .. .. . .. ....... .. ...... .. .... . . . ..... 151

111. Τα ελαπώματα της στρατιωτικής οργάνωσης ..................... . ... . .. .. . . ... ........... ... .... 153

Ι v. Ο στρατός των συνόρων και η άμυνα των εδαφών .... . .... . . . ........... .. . . .. ...... . .. ... . ... .. . 155

V. Ο στόλος....... ... . . . .. .. . . ......................... . . ......... .. .. .. .. .. . ... . . . . . ... . ..... 158


Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ............................................................................................. 159 Το Βυζάνπο και ο βαρβαρικόςκόσμος . ........................ ... .. ..... .. .. .. .. . .... . .. . .. . ........ 160

Ι. Τα μέσα της βυζαντινής διπλωματίας. Η ηολπική δράση . .. ... ... ............. .. . ......... .... . .... 162

11 . Τα αποτελέσματα της βυζαντινής διπλωματίας ... .. ........... . ... . ..... ... ... . . . . .. ... .. ......... 166

ιι Ι. Οι κίνδυνοι της αυτοκρατορ ι κής δι πλωματίας ....... . . . .. . ... .. ...... . . . . ... . . . . .. . ......... .... 167

. Ιχ ·

ΠερΗ:χό μενα

ΚΕΦλλΑΙΟ ΕΚΤΟ

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ .................................................................................. 169 Ι . Η εξέλ ι ξη της βυζαντι νής διοί κησης ................................... . ... . . .. .. ...... . . .. .. ...... 170 11. Τα χαρακτηριστικά και τα όργανα της βυζαντινής δ ι α ίκησης . ... ... . . ......... . . ..... . ........ . . ... . 171

111 . Τα έργα της βυζαντινής διαίκnσης .... . ......................... . . .. .. ... . . . . . .. .. . .. ...... ... ... 17 3

IV. Η αφομ ο ίωση των κατα κτημένων χωρών ........... ... .. . . . . . . ........... . . . .... .. .. .. .. .. . . . .. 177

ΚΕΦλλΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Η ΟIΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ .ι •• ι •••• ι •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 181 Ι . Τα α ίτ ια τηςOlκονομικήςευη μερίαςτηςαυτοκρατορίας ....... . ...... ... .. . ... . ..................... 182

11 . Τα αντι κείμενα του εμπορ ίου .. .. ... . .. .. ............... . ... .. . .. ............. . . .... . .. .. ... . ... . 186

111. Η οι κονομ ική πολι τι κή της αυτο κρατορίας ...... . ........ . ... .. . ... . ... . .. . ... . . .... . .. . ... . .... 186

ιv. Η γεωργί α .. . . . .. ... .. . ... . ..... . ........ .. .. . ... . ..... . ... .. . ...... . ..... .. .. .. .. . . ....... . .. . 188

Κ ΕΦλλΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Η ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥπΟΛΗ ... .............................................. ι ••••••• ι •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 191 Ι . Το μεγάλο στρατι ωτ ι κό κέντρο . ... ....................... .. .. . .................... . . .. .... . ... . ... 193

11. Το μεγάλο κοσμ ι κό κέντρο . . .......... .. .. . . . . .. . . . ... .. ... .. .. . .. .. ... . ... .. . . .. . ...... . . ...... 194

111 . Ο πληθυσμ ός της Κωνσταντινουπόλεως κα ι η εικόνα των δρόμων . . . .......... . .. . .. . . . ... . ... . .. . 200

ΚΕΦλλΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

Η ΑΣΙΑ ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ .......................................................................... 203 Ι. Ο ι πληθυσμοί ιηςΑνατολίας . .............. .. .. .. ....... . ... . . . .. ... . ... . ... . . . . . . ........... . ... 205

11 . Η ζω ή της επαρχ ίας στη Μι κρά Ασία . ....... . . . ............. . . . ............. ... .................. 206

111. Ο ι κίνδυνοι της δύναμης της επαρχ ίας ..... .. . . .. ... . .. .. ... . .. . .. . . .. ...... . .. . . . . . ....... .. ... 209

ΚΕΦλλΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΑΔΥΝΑΜΙΑΣ -Η ΠΟΛIΤιΚΗ ΔIΑΦθΟΡΑ .............................................. 211 Ι. Τα α ίτι α της πολιτι κής αναρΧίας .......... . ................................... . . . ... . . . ... . . ... ... 213

11 . Ο ι μορφές της πολιτι κής αναρχ ίας ..... .. ... . . . .. .. ... . . . . .. . . . . . .. .. .......... .. . .. . . ... . ....... 214

111 . Οι συνέπειες της πολι τι κής αναρΧ ία ς ......... . .............. . . . ........ .. . . .. . ... . .. ... .. .. .. ... 219

ΚΕΦλλΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΦΘΟΡΑ ....................... ι ........ ι ... ... .. .. ... ... ........... .... ...... ......... ι •• ι .... .......... 221 Ι. Ο ι κυρίαρχες προτιμ ήσειςιης βυζαντινής κοινων ίας . ... ...... .. ..... . . . .. . ... .. ... . . .. . .. .. .. .. ... 223

11. Ο βυζαντινός χαρα κτήρας. Η σφραγίδα της ανατολής ............................................... 225

111 . Μιχαήλ Ψελλός - l ωάννης Καντακουζηνός- Η ο ικογένε ια των Κο μνηνών - Κ εκαυμ ένος .. .. ... . .. .. . 227

., .


ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΛΥΣΗΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ-

Ο ΦΕΟΥΔΑΛΙΚΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΚΑΙ Η ΠΑΛΗ ΤΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ................................................ 231 Ι. Ο ι απαρΧέςτου φΕΟυδαλισμαύ στην Ανατολή .. . .. . .. ... ........................... .. . . ............ 232

Ι Ι. Η κεντρική εξουσία ΚΟΙ n φΕΟυδαλική αριστοκρατία ...... . ... ... ............... . . .... . . .. . ........ 234

Ι Ι ι . Ο θρίαμ βος του φΕΟυδαλισμού κατά της κεντρ ι κής εξουσίας τον Ι Ι ο α ι ώνα . . , .. , , ... , . , ... . ' , .. , . .. 23 7

IV, Ο φΕΟυδαλισμός τnς Ανατολής κατά τον Ι 30 ΚΟΙ τον Ι 40 αιώνα' .. "." .. " .. ' .. ........ . .. . . "' .. 238

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΛΥΣΗΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ -Ο ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ............................................................................................ 241

Ι . Η θέσn τnς Εκκλnσίας orn βυζαντινή κο ι νωνία, , .. , .... .. . .. ... . ... , .. , , .. , , .. , , ... , .. . , .. , , , .. , ,.242

ΙΙ . Ο μοναχισμός και n αυτοκρατορ ία .. " .. " .. " ... ' .. ' ... "' .. " .. ' .. . .. .. . ' ........ " ... . ... . ' .. . 244

111. Το πατριαρχείο και n αυτοκρατορία .. ... ...... ..... .. .. ...... .... ,., .. . .. ........ . .. .... . , ... , ,.248

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ ..................................................................................... 251 Ι. Ο βυζαντινός ιμ περ ι αλ ι σμός orn Mon· Η πολιτική του Ιουστινιανού. , ... , ... , , .. , , , .. . . . , , .. , , ... , , 253

ΙΙ. Η ιμπεριαλιστική πολιτική των μακεδόνων αυτοκρατόρων., , .. , , ,., . ...... , , .... .. ... , . . .. .. .. ... 253

111. Η ιμπεριαλιστική πολιτική των Κομνηνών, .. .. .. , .... , ........ . .. , ..... . .... , , . .. . .. , .. . ' , .. , , , 255

IV. Ο βυζαντινός ιμπεριαλ ι σμός ornv Ανατολή . .. , , .. , ... , .. . ' , , . ... .. . ....... , , .. , , .. , .. , .. .. ' . .. .. 258

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΑΡΑΚΜΗ ............................................................................................... 261 Ι. Η παρακμή τnςγεωργ ίας ... . , .. , ... " .. " .. " ... . .. , .. . .. ... .. .. . , .. " .. " ... , ... , .. ,',." ... , ... 263

Ι Ι. Η παρακμή του εμπορίου. , , , . , ... , . .. ... . .. , .. , , ... ' ......... ... ... . ..... .... .... " Ο ' • , .. ο • , , •• 264

ΙΙΙ . Η ο ι κονομ ική καταστροφή της αυτοκρατορίας '." .. " ... .... " .. " .. ' .. ' .... " .. ' .. . .. .. . .. . . ... 269

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ

Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΠΑΡΑΚΜΗ

ΚΑΙ Ο ΕΔΑΦΙΚΟΣ ΚΑΤΑΚΕΡΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ....................................... 271 Ι. Η μείωσn του στρατού . ... , , .. , .. , , , .. , , .. , , ,. . . . .. .. .. .. . . , ... , , .. , , ' ο . .. . .. . ... ' •• ' , •• ,273

11 , Ο εδαφικός κατακερματισμός της μ οναρχίας, , , . , .. . .. .. .. ' . , .. . . ... .. .. , . ' ...... . .. .......... . ... 278


ΚΕΦΑΛΑΙΟΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ Η ΔΥΣΗ ........................ .... .................................................................... 281 Ι. Τα θρησΚΕυτικά α ίτια . ... .. ..... . .... . .. . . ... .. ............... .. .. . .......................... . .. . 283

11 . Τα πολιτικά αίτια ........ . . . .. .................. . ......... . .......... .. .. .. . . . .. ...... .. .... .... 287

111. Τα οι κονομ ι κά αίτια ........ . .. .. ... . ... . ....... . ................... . .. ... ........... .. ........ 289

Ι Υ. Το Β υζάντι ο κοι η Δύση την Εποχή των Παλαιολόγων ....... .. . . .. .. . ........ . ................. . 29 Ι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ

ΟΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΕ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ " Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ............ 293 Ι. Η κλασι κή παράδοση ....... . ..... . . . ...... .. .............. ..... .. .. . .. . ............ 295

11 . Η κίνηση των ι δΕών . .. .... .............. . .. . .......... .... ......... . .. ... .. . ................... 30 Ι

11 Ι. Η ανάπτυξη της βυζαντ ι νής τέχνης .. . .. . . . .. . . .. . ... . .... . . ...... . .... ... . .. .. .. . . ....... . ...... 308

Ι Υ. Ο βυζαντινός βίος. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ..... . .. .. ... .. . ................................. .. .... 3 Ι Ι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΝΑΤΟ

Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΣΛΑΒΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ .............. 313 Ι. Το Βυζάντι ο κα ι ο σλαβι κός κόσμος ....................................... ...... ..... . ..... . ... . .. 3 Ι 4

11 . Βυζάντι ο κοι Βουλγαρία· Βυζάντιο κοι Ρωσία · Βυζάντιο και Σερβία · Βυζάντιο κοι Ρουμ αν ία ... . . . . . 3 Ι 6

111. Βυζάντ ι ο κοι ασιατική Ανατολή .... . ............... ... . ..... .. . . . .. . ........................... 323

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ

Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΔΥΣΗ ................................................. 325 Ι. Τα αίτια της βυζαντι ν ής Επ ιρροής ................................................... . .......... .. . 326

11 . Βυζάντιο κα ι δυτική τέχνη ...... .. .. .. ............ . . .. .. . ... . ...... . ...... .. . ...... . ....... .. .. . 328

11 Ι. Η πνευματική Επ ιρροή ιου Βυζαντίου στη Δύση . . . . .. .. ... . ...... .. ....... .. ............... . .... 330

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ .................................................................................... 333 Ι. Το Βυζάντ ι ο κα ι οι Τούρκοι . ...................... . ........................ .. ... .. . . ... . .... . .. .. 335

11 . Το Βυζάντ ι ο κα ι η Ρωσία ... . . .. .. .. ... . ...... .. .. ... . .. .. .. .. ... . ... . ...... ... ..... ...... ... .... 338

11 Ι Το Βυζάντι ο κοι ο ι βαλκανικές βλέΨΕις ... .... ο • •• • . .. .. .. . ..... . ... ......... .. ................. 34 Ι

. χίι .


Γ' ΤΟΜΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ .............................................. 343


Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ -Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΚΤΑΣΗ ΚΑΙ Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ......................................................... 359


ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ..................................................... 369


ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ................................................................................... 379 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ....... ......................................................................................... 385


ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ......................................................................................... 391


ΤΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ... .. ..................................... .. .... ... .................. ... .................. 399


ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ .................. ... ... ...... .. ............................................................ 409

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠρΟΒΛΗΜΑ ..... ................ .. ....................................................................... 419

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

ΤΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ..... ..................................................................................... 427 Ι. Το γεωργικό ζinημα ......... . ... . . ... . . . . ...... .. ...... . ............... . ............ . ....... .. . . 428

11 . Η βιομηχανία και το εμπόριο . . . . . ............ . ... . .. .. . . .. .. .. . ....... . ..... ..... . . ..... .. ... . .. 432

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ...................... .................................... .439


Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ -ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ .................................... 453 Ι. Η βυζανnνπ σκέψη και η κίνηση των lδέων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . . . . ... . . .. . . . .. . 454

Ι Ι. Η βυζανn νπ τέχνη ....................... . ...... . .. .... .. . .. . .. ....... ... .. ..... .. ........ . ... .. 460

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ...................................... 467

·χίίί·

Π ε:ρ ι εχόμενα

Δ' ΤΟΜΟΣ


ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ Η ΔΥΣΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ .................................... .417


ΑΝΝΑ ΚΟΜΝΗΝΗ ............................................................... .. ............................................. 493


Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΕΙΡΗΝΗ ΔΟΥΚΑ ................................................................................... 509

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΤΕΤ ΑΡΤΟ

ΟΙ ΡΟΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΟΥ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ ΚΟΜΝΗΝΟΥ .................................... 529


ΕΝΑΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΑΥΛΗΣ ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ ........................................ 551


ΔΥΤΙΚΕΣ ΠΡΙΓΚΙΠΙΣΣΕΣ ΣΤΗΝ ΑΥΛΗ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ .................................................. 515


ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΤΟΥ ΧΟΧΕΝΣΤΑΟΥΦΕΝ -ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ ....................... 591


ΠΡΙΓΚΙΠΙΣΣΕΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΥΛΗ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ ........................................ 601


ΟΙ ΓΑΜΟΙ ΤΩΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ .................................................................. 631


ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ ΔΙΓΕΝΗ ΑΚΡΙΤΗ ......................................................................................... 643 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ΔΥΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΙΠΠΟΤΙΚΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ: ΒΕΛΘΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ ΧΡΥΣΑΝΤΖΑ, ΛΥΒΙΣΤΡΟΣ ΚΑΙ ΡΟΔΑΜΝΗ ........................................ 659

' Χ ί ν '

Περι εχόμενα

Ε' ΤΟΜΟΣ


Η ΖΩΗ ΜΙΑΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ................................................................ 681

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ .. ΑθΗΝΑΙΣ ......................................................................... .. ................................................ 697


ΘΕΟΔΩΡΑ ............................................................................................................................ 713

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤ ΑΡΤΟ

Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΕΙΡΗΝΗ ................................................................................................. 729


ΜΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΣΤΗ ΤΟΝ 80 ΑΙΩΝΑ ........................................................................... 749


Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΘΕΟΔΩΡΑ ....................................................................................................... 761


ΟΙ ΡΟΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΑ ................................. 775


ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΓΑΜΟΙ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΛΕΟΝΤΟΣ ΣΟΦΟΥ .......................................... 789


ΘΕΟΦΑΝΩ ......................................................................................................................... 809


ΖΩΗ Η ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΝΗΤΗ .............................................................................................. 825

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ΜΙΑ ΑΣΤΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΤΟΝ 110 ΑΙΩΝΑ ............................................ 851


ΑΝΝΑ ΔΑΛΑΣΣΗΝΗ· ΜΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑΣ

ΤΟΝ 110 ΑΙΩΝΑ .................................................................................................................. 865

. χν ·

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

Charles ΟΙΕΗL Μέλους του Ινστιτούτου

Επίτιμου Καθπγπτή τπς ΣορΒόννπς

Η ιστορία ιης βυζανηνής αυτοκραωρίας, παρά ης εργασίες παυ ιην ανανέωσαν σχεδόν καιά τα IελΕUIO ία πενήνιο χρόν ι α , παραμένει ακόμη και σήμερα, κυρίως στη Δύση, ανη

κείμενο επ ίμονων προκαιολήψεων. Για πολλούς οπό τους συγχρόνους μος εξοκολουθεί να

είνOl, όπως ήιον γιο τον Montesquieu κα ι τον Gibbon, η συνέχεια και η παρακμή ιης βυζανηνής αυτοκρατορίας. Από μια υποσυνείδηιη επίδραση προOlών ιων μνησικακιών, από ιη

σKorεινή ανάμνηση θρησKΕUηKών παθών που έχουν σβήσει, εξακολουθούμε να κρ ίνουμε

ωυς Ελληνεςωυ μεσαίωνα όπως τους έκρ ι ναν οι σιουροφόροι που δεν τους καιάλοβον και ο ι

πάπες που ιους αφόρισαν. Επίσης, η βυζαντινή τέχνη εξακολουθεί να θεωρείιοι πολύ συχνά

σΤΟTlκή -n μάλλον « lεραΤΙKιl »- τέχνη, ανίκανη να ανανεωθεί, n οποία, κάτω από τη στΕΥή Ε

π ίβλεψη ιης Εκκλησίας, περιόρισε ιη χιλιαή προσπάθειά ιης σιην επανάληψη ιων δημιουρ

γιών μερι κών μεγαλοφυών Kaλλ1IΕXνών.

Σιπν πραγμαηκόιηιο, το Βυζάντιο ήιον εντελώς διαφορεηκό. Αν κοι αρεσκόιον να αυτοα

ποκαλείιοι κληρονόμος και ουνεχιοιής ιης Ρώμης, αν κοι οι αυτοκράωρές του, ώς ιην ,ελευ

ιοία ημέρα, έδιναν στον εαυιό ιους τον ι ίιλο ιων "βασιλέων ιων Ρωμαίων», αν κοι ποιέ δεν

παραιιήθηκαν από ΙΟ δικαιώμαιο που διεκδικούσαν πάνω σιην αρχαία και ένδοξη πρωιεύ

ουσα ιπς αυτοκραιορίας, σιην πραγμαηκόιηιο ω Βυζάνηο έγ ι νε πολύ γρήγορα και υπήρξε βα

σ ι κά μ ι α ανατολίηκη μοναρΧία. Δεν πρέπει να ιη συγκρίνουμε με ης συντρ ι πηκέςαναμνήσεις

ιης Ρώμης: καιά ΙΟ λεγόμενα ενός από τους ανθρώπους που κατάλαβαν καλύτερα ων χαρα

κτήρα της κοι διέκριναν ιην πραγμαηκή του όψη, ήιον "ένα μεσα ι ωνι κό Κράτος, ωποθπημέ

νο σιο ακραία σύνορα της Ευρώπης, σιο όρια ιπς ασιαηκής βαρβαρόιηιος» . Αυτό ω Κράτοςεί

χε ια ελαπώματά ωυ, που θα ήιον παιδιάσIl κο να θελήσουμε να τα αποκρύψουμε. Γνώρ ι σε

πολύ συχνά επαναστάσεις των ανακιόρων και σφαηωηκές στάσεις. Αγάπησε με πάθος ΙΟ

παιχνίδια του ι πποδρόμου και ακόμη περισσότερο ης θεολογ ι κές έριδες παρά ιην κομψό,η

ΙΟ του πολΙIlσμο ύ του, ΙΟ ήθη ιου ήιον συχνά σκληρά και βάρβαρα και παρήγαγε σε μεγάλη α

φθονία μέφιους χαρακτήρες κοι κακές ψυΧές. Αλλά, ό,η και αν ήιον, αυτό ω Κράως υπήρξε

μεγάλο.

. χνίί '

Εισαγωγή

Δεν πρέπει, όπως κάνουν, πολλοί να φανταζόμαστε ότι στα χίλια χρόνια που επέζησε μαά

την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, το Βυζάντιο ακολούθησε μια συνεχή πορεία προς

την καταστροφή. Τις κρίσεις στις οποίες παρά λίγο να υποκύψει ακολούθησαν παλλές φορές

περίοδοι ασύγκριτης λάμψης, απρόβλεπιες αναγεννήσεις, όπου, σύμφωνα με τα λεγόμενα ε

νός χρονογράφου, "η αυτοκρατορία, αυιή η γριά, φαίνεται σαν νέα γυναίκα, στολισμένη με

χρυσάφ ι και πολύημες πέτρες» . Τον 60 αιώνα, με τον l ουσηνι ανό, η μοναρχία ανασυγκροιεί

ταl γ ια τελευταία φορά όπως τον καλό καιρό ιης Ρώμης και η Μεσόγειος γίνααl και πάλι ρω

μαϊκή λίμνη. Καιά τον 80 αιώνα, οι lσαυροl αυτοκράτορες αναχαιτίζουν ιην ορμή του Ισλάμ ,

ιην ίδια onyμn που ο Κάρολος Μαριέλος έσωζε ιη Χρισηανοσύνη στο Π ουαηέ. Καιά ων 100 αιώνα, οι ηγεμόνες ιης μακεδονlκnς δυνασιείας κάνουν ω Βυζάντιο ιη μεγάλη δύναμη ιης

Αναωλnς, οδηγώντας τα νικηφόρα όπλα τους μέΧρι ιη Συρία, συντρίβοντας ωυς Ρώσους σων

Δούναβη, πνίγοντας στο αίμα ω βασίλειο που δημιούργησαν οι βούλγαροι ιοάροι. Καιά ων

120 αιώνα, με τους Κομνηνούς, η ελληνlκn αυτοκρατορία διατηρεί το γόητρό ιης στον κόσμο

και η Κωνσταντινούπολη είναι ένα από τα κύρια κέντρα ιης ευρωπαϊκnς πολιτι κnς.

Εωl, επί χίλια χρόνια, ω Βυζάντιο έζησε και όχι μόνο χάρη σε μ ια rUIUxn σύμπιωση: έζησε

δοξασμένα και για να συμβεί αυιό πρέπει να είχε και ορισμένες αραές. Είχε, για να διευθύ

νουν τι ς υποθέσεις του , μεγάλους αυωκράωρες, ένδοξους πολιτικούς, ικανούς δι πλωμάιες,

νι κηφόρους στραιηγούς και μέσω αυιών , πέωχε ένα μεγάλο έργο σων κόσμο . Π ριν από τις

σταυροφορίες ήταν ο υπερασπισιής ως χριστιανοσύνης σων Ανατολή κατά ιων απίσιων και

έσωσε πολλές φορές ιην Ευρώπη με τη στρατιωτι Kn αξία του. Υπήρξε, ενάντια στους βαρβά

ρους, το κέντρο ενός αξιοθαύμαστου πολιτισμού , το υ πιο εκλεπωσμένου και κομψού που

γνώρισε ποιέ ο μεσαίωνας. Δίδαξε ιη σλαβ ική και ασιατι κή Ανατολή, οι λαοί ιης οποίας τού

οφείλουν τη θρησκεία τους, τη λογοτεχνική γλώσσα τους, ιην ιέχνη τους, τη διακυβέρνησ ή

ωυς. Η παντοδύναμη cnιppon του εξαπλώθηκε σιη Δύση, που δέχθηκε απ' αυιό ανεκιίμητες

πνευματι κές κα ι καλλlΙεχνlκές ευεργεσίες. Από ω Βυζάντιο προέρχονται όλο ι οι λαοί που κα

τοικούν σήμερα σιην Αναωλlκή Ευρώπη και ειδlκόπρα η σύγχρονη Ελλάδα οφείλει πολύ

περισσότερα στο χριστιανικό Βυζάντιο παρά σιην Αθήνα του Περlκλή και του Φειδία.

Με όλα όσα υπήρξε στο παρελθόν και με όσα εωίμααε για το μέλλον, ω Βυζάντιο αξίζει α

κόμη ιην npoooxn και το ενδιαφέρον μας. Οσο μακρινή και αν φαίνααι η ιστορία του, όσο ά

γνωσιη κα ι αν είναι για πολλούς ανθρώπους, δεν είναι καθόλου μια ιστορία VCKpn που πρέπε ι να ξεχασιεί. Ο Du cange το ήξερε καλά όταν, στα μέσα του 1 80υ αιώνα, με τιςεκδόσειςιων

βυζαντινών lσωρl κών, μ ε τα σοφά σχόλια με τα οποία τις συνόδευε, με τόσα αξιοθαύμ αστα έρ

γα, έθαε τις βάσεις ως επιστημονικής ιστορίας του Βυζαντίου και άνοιγε, σ' αυτόν τον ανεξε

ρεύνητο ακόμη ωμέα, μεγάλα και φωτεινά παράθυρα. Εδώ και πενήντα χρόνια αναβίωσε

στην πατρίδα ωυ Ducange η παράδοση ιων σπουδών ιων σποίων υπήρξε l δρυιής. Και χωρίς

να παραγνωρίσουμε ιη δουλειά που γίνεται αλλού, σιη Ρωσία και στην Ελλάδα, σιην Αγγλία

και τη Γερμανία , μπορούμε ίσως να πούμε ότι, εάν η έρευνα ιης βυζαντ ινής αυωκρατορίας α

νέκτησε μ ια θέση σων επισωμονlκό κόσμο, το οφείλει κυρ ίωςσιη Γαλλία.

Μου ζήτησαν , μ ε unOxprwnKn επιμοvn, νο γράψω ένα βιβλ ί ο -που έλειπε ακόμη στη χώρα

μας-, ένα συνοπτικό εγχειρίδιο βυζαντινnς ιστορίας. Δεν θεώρησα περιπό κάη ιέωιο. Π ρό

σφατα επιχείρησα , σε ένα ιόμο , να παρουσιάσω τον συνθετικό π ίνακα ωυ Βυζαντίου, να εξη-

. χνίίί'

γήσω τα βαθύτερα αίτια του μεγαλείου και της παρακμής του, να δείξω τις διακεκριμένες υπη

ρεσίες που πρόσφερε στον πολιτισμό. Αυτό το βιβλίο θα προσφέρει στον αναγνώστη μια ανα

λυτικότερη έκθεση mς χ ι λιετούς ιστορίας της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Π ροσπάθησα να δεί

ξω τις ιδέες που κυριάρχησαν στην εξέλ ι ξη αυτής ως ιστορίας, να παρουσιάσω ΤΟ βασικά γε

γονότα, προτιμώντας, αντί να περιοριστώ στη χρονολογική λεπτομέρεια, να τα συγκεντρώσω

σε αρκετά μεγάλες περιόδους που θα αποδώσουν ίσως καλύτερα το νό η μα και την εμβέλε ι α

των γεγονότων. Οι πίνακες στο τέλος του Α' τόμου θα επ ιτρέψουν εύκολα στον αναγνώστη να

τουτ ίσε ι χρονολογικά ΤΟ σημαντικότερα γεγονάτα. θεώρησα όμως ότι το έργο μου θα ήτον α

κόμη πιο ωφέλιμο για όσους επιθυμούν να αποκτήσουν μια γενική γνώση aυτού του χαμένου

κόσμου, αν σημείωνα στο βιβλίο, χωρίςνα παραλείψω καμία anapaiTnm λεπτομέρεια, τις γενικές γραμμές, ΤΟ χαρακτηριστικά στοιχεία και τις κατευθυντήριες ι δέες της ιστορίας και του

πολιτισμού του Βυζαντίου.

Στο τέλος του Α ' τόμου παρατίθεται συνοπτική β ι βλιογραφία των έργων που συνιστώντα ι

για μελέτη ή ανάγνωση .

Από την ημέρα που, το 330, ο Κωνστοντίνος μετέφερε την πρωτεύουσα mς μοναρχίας από

τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη μέΧρι rnν ημέρα που, το Ι 453, ΟΙ Τούρκο ι κατέλαβαν αυτή

την πρωτεύουσα, η βυζαντινή αυτοκρατορία διήρκεσε πάνω από Ι .000 χρόνια. Δεν της έλειπε ούτε το μεγαλείο ούτε η δόξα. Για πολύ καιρό η αυτοκρατορία αυτή κρινότον αυστηρά. Ακόμη

και σήμερα παλι ές και επίμονες προκαταλήψεις τής αρνούνται πολύ συχνά τη δ ικαι οσύνη

που αξίζε Ι. Για να το κατολάβουμε αρκεί να θυμηθούμε τη ν κακή όσο και λυπηρή σημασία

που αποδίδετοι, ε ίτε πρόκειται για ανθρώπους ή για πράγματα, στο προσδιοριστικό επίθετο

βυζαντ ι νός. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτή η αυτοκρατορία είχε ΤΟ ελαπώματο και ΤΟ κακά

της που θα ήτον παιδιάστικο να θελήσουμε να ΤΟ αρνηθούμε και που θα έχουμε την ευκαιρ ία

να επισημάνουμε σ' αυτό το β ι βλίο. Ωστόσο δεν αξίζει την περ ιφρόνησή μας. Αυτό το είχε κα

τολάβει πολύ καλά, ήδη από τα μέσα του Ι 70υ α ι ώνα, ένας μεγάλος σοφός, ο Ducange, που υπήρξε ο θεμελιωτής της επιστήμης των βυζαντινών σπουδών. Κάτω από την επιρροή του και

μ ε τα πολύτιμα σΧόλι ά του άρχισε από το Ι 648 η πρώτη συλλογή βυζαντινών ιστορικών, η αξιοθαύμαστη αυτή σειρά των τριάντα τεσσάρων τόμων ί n-foIio που ονομάζουμε Βυζαντι νή του

Λούβρου και για την οποία έχε ι ε ι πωθεί σωστά ότι ήτον «ένα ασύγκριτο μνημείο rnς λαμπρό

τητας του γαλλ ι κού πνεύματος». Και στον πρόλογο του πρώτου τόμου, ο Labbe, επ ιμένοντας στο ενδιαφέρον αυτής της ιστορίας, «που ε ίναι τόσο αξι οθαύμαστη λόγω της πληθώρας των

γεγονότων, τόσο ελκυστι κή λόγω rnς ποι κι λίαςτων πραγμάτων και τόσο αξιοσημείωτη λόγω

της δ ι άρκε ι ας της μοναρχίας», υποσΧόταν σε όσους επ ι χειρούσαν αυτές τι ς σπουδές «αιώνια

δόξα, πιο ανθεκτική από το μάρμαρο κα ι το χαλκό » . Π αρά τη μεγάλη αuιή προσπάθεια της

γαλλ ι κής δ ι ανόησης, ο Ι 80ς α ι ώνας ξεχνούσε ή περιφρονούσε το Βυζάντ ι ο. Ο Βολτοίρος δή

λωνε ότι η ιστορία του ήτον απλώς μια «φρικτή και αηδιαστική » σειρά γεγονότων, Για τον

Μοντεσκιέ, κα ι μετά απ' αυτόν για τον Γίββωνα, η βυζαντινή αυτοκρατορία δεν ήταν τίποτε πε

ρισσότερο από την παρακμ ή της ρω μαϊκής αυτοκρατορίας. Και ο Lebeau, που ανέλαβε να διηγηθεί σε τριάντα τόμους αυτή την ιστορία, την έπνιξε κάτω από ένα κύμα πλήξης που ολοκλή

ρωσε τον εξευτελισμό της. Μόνο στο μέσα του Ι 90υ α ι ώνα ξανάρχ ισε το ενδιαφέρον για τις βυ

ζαντινές σπουδές. Στην Ελλάδα, όπου η ιστορία του Βυζαντίου φaινόTOν εθνική ιστορία, εξέ-

. χίχ '

Ειοαγωγή

Εισαγωγπ

χοντες λόγωι, όπως ο Ποπαρρηγόπουλος και ο Λάμπρος, δημοσίευαν σημαντικές εργασίες.

Στη Ρωσία, που είχε αυτοαναγορευτεί σε κληρονόμο του Βυζαντίου και όπου το τελετουργικό

τ ιΊ ς αυλιΊςτων τσάρων εξακολουθούσε να δίνει μ ι α ι δέα γι' αυτό που ιΊταν κάποτε το ανάκτορο

και η αυλιΊ των βυζαντινών αυτοκρατόρων, εξέχοντες λόγω ι , όπως ο Uspenskij και ο

Kondakov, μελετούσαν με σπάνια διεισδυτικότητα την ιστορία του Βυζαντίου και της βυζαντι

νιΊςτέχνης. Στη Γερμανία όπου, ιΊδη από το 1828, ο Niebuhr και οι συνεργάτες του είχαν ανα

λάβει την επανέκδοση των βυζαντινών ιστορικών στη συλλογιΊ των πενήντα τόμων που ονο

μάζουν Βυζαντινή Ι στορία της Βόννης, ο Krumbacher και οι διάδοχοί του στο Πανεπ ι στήμιο

του Μονάχου, ο Strzygowski και οι μαθητές του στο Π ανεπιστήμω της Βιέννης δημοσίευαν

έργα γεμάτα πρωτότυπες απόψεις και νέες ιδέες σχετικά με την ιστορία της βυζαντινής αυτο

κρατορίας και κυρίως σχετικά με την ιστορία της λογοτεχνίας και της τέχνης της. Αλλά κυρ ίως

στη Γαλλία, στην πατρίδα του Ducange, εκδηλώθηκε με λαμπρότητα η αναγέννηση των βυζα

ντι νών στιουδών. Ο Alfred Rambaud, στο ωραίο βιβλίο του για τον Κωνσταντ ίνο Πορφυρο

γέννητο, που δημοσιεύτηκε το 187 1, ο Bayet, ο Gustave Schlumberger και μετά απ' αυτούς ο

Breh ier, ο Gabriel Milletki, άλλοι, ανάμεσα στους οποίους ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου

είναι υποχρεωμένος να περιλάβει τον εαυτό του , έδιναν έργα μεγάλης αξίαςγια τη βυζαντινιΊ ι

στορία και τέχνη. Στα Π ανεπιστήμια του Μονάχου, των Βρυξελλών, του Παρισω ύ, δημωυρ

γούνταν σεμ ινάρια όπου γράφονταν πολύτιμες εργασίες για τις υποθέσεις του Βυζαντίου. Και

από όλες αυτές τις έρευνες έβγαινε επιτέλους μια πω αληθινή εικόνο του Βυζαντίου, μια πω α

κρ ι βής ι δέα του ρόλου που έπαιξε στον κόσμο και της μεγάλης θέσης που κατέχει στην ιστορία

του μεσαίωνα. Αυτή τη θέση θα πρέπει να καθορίσουμε πρώτα με ακρίβεια σ' αυτό το β ι βλίο.

Υστερα, αφού χαράξουμε τι ς βασικές γραμμές της βυζαντινής ι στορίας, θα εξετάσουμε τα προ

βλήματα που αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει το Βυζάντιο και θα ερευνήσουμε τον τρόπο με

τον οποίο τα έλυσε. Η μελέτη του λογοτεχν ι κού κινήματος και του καλλιτεχνικού κινήματος

θα ολοκληρώσει την εικόνα αυτού του χαμένου πολιτισμού. Και τέλος, φάνηκε σκόπιμο να ε

πισημάνουμε μερικά από τα προβλήματα που εξακολουθούν να τίθενται ακόμη και σή μερα

στη βυζαντινή ιστορία. l σως αυτές οι ενδείξεις να κεντρίσουν την περιέργεια ορισμένων σο

φών και να προκαλέσουν έρευνες που θα είναι πολύτιμες για την καλύτερη γνώση των πραγ

μάτων του Βυζαντίου. Ετσι θα μπορέσουμε να ορ ίσουμε ακριβώς ποιο ιΊταν το έργο του Βυζα

ντίου κα ι που ακόμη και μετά την πτώση του 1453 διατηρήθηκε σ' ολόκληρη την Ανατολι κή

Ευρώπη. Αυτό ειναι το σΧέδω αυτού του βιβλίου κα ι ελπίζω ότι εκε ίνοι που θα το διαβάσουν,

ακόμη κι αν γνωρίζουν ελάΧιστα αυτή τη χαμένη ιστορία, θα καταλάβουν ότι η λέξη βυζαντινός

δεν πρέπει πια να θεωρείται αναγκαστι κά υβριστική.

Σε κάποια κείμενα προσπάθησα να δείξω σε μια σειρά από πορτραίτα πώς ήταν η βυζαντι νή

κοινωνία πριν από τις σταυροφορίες. Εδώ θα ήθελα να εκθέσω με τον ίδω τρόπο πώς ήταν η

ίδια αυτή κοι νωνία κατά και μετά τις σταυροφορ ίες. Οπως θα δούμε, κατά την περίοδο από το

τέλοςτου Ι Οου αιώνα ώςτα μέσα του 150υ, τίθεται ένα πολύ σημαντικό ιστορικό και ψυχολο

γικό πρόβλημα, το να μάθουμε σε ποω βαθμό , σ' αυτή τη συχνή επαφή που υπήρχε τότε μετα

ξύ Ελλήνων και Λατίνων, η Δύση διείσδυσε και μεταμόρφωσε τις βυζαντινές ψυΧές και ποιες

ανταλλαγές ιδεών και ηθών έγιναν ανάμεσα σε δύο πολ ιτισμους που ήταν γι α πολύ καιρό ξέ

νοι και εχθρικοί μεταξύ τους. Νομίζω πως δεν θα μπορούσαμε να βρούμε πουθενά καλύτερο

. ΧΧ'

έδαφος μ ελέτης ΚΟΙ εμπειριών για να λύσουμε αυτό το πρόβλημα απ' όσο στο λεπτό πνεύμα

των γυναι κών, που ήταν ιόσο πρόθυμο , μέσα στην περι πλοκότητά του, να υποστεί όλες τις ε

π ιδράσεις και να αντ l κατοπφίσεl όλες τι ς τάσεις του περ ι βάλοντος όπου εξελισσόταν η ζωή

τους. Γι ' α υτό οι « βυζαντι νές μορφές» που θα προσπαθήσε ι να ζωγραφίσει α υτό το βιβλίο θα

είνα ι ακόμη μ ι α φορά κυρίως γυνοικείες μορφές.

Και πάλι σ' α υτή την πι να κοθήκη θα συναντήσουμε τους πιο διαφορετι κούς τύπους: έντιμ ες

γυνα ί κες κοι άλλες λιγότερο έντιμ ες, αξιόλογα πνεύμ ατα κοι μέφι ες ψυχές, γυναίκες πολύ φ ι

λόδοξες ΚΟΙ ευλαβικά άτομα δοσμένα εξ ολοκλήρου στην αγ ι ότητα και στην πίστη. Μι α Αννα

Κομνηνή, μια Ειρήνη Δούκα , κοι όλες οι ωραίες γυναί κες που έσερνε πίσω του ο βυζαντ ι νός

Δον Ζουάν Ανδρόνικος Κομνηνός, κα ι άλλες α κόμη , πρ ι γκίπισσες κοι αστές, θα δείξουν πρώ

τα πρώτα τις δ ι άφορες πλευρές που πρόσφερε κατά τον Ι 20 αιώνα στπν αυλή κοι στην πόλη, στο παλάτι κα ι στο μοναστήρι, στον κόσμο των γραμμάτων κα ι στο περιβάλλον των πολιτι

κών, η γεμάιη ίντρ ι γκες, επαναστάσεις κοι περιπέτε ι ες κοινωνία της εποχής των σταυροφο

ρ ι ών, Κυρίως ό μως θα μελετήσουμε προσεκτικά τι ς μορφές που μ ας δείχνουν πο ι α ήταν τα α

ποιελέσματα της επαφής μ εταξύ Ελλήνων και Λατίνων: βυζαντ ι νές πριγκίπισοες που μ ερ l κές

φορές -σπάν ι α- έφυγαν από τπν πρωτεύουσα του Βοσπόρου για ν' ανέβουν σε κάποιο θρόνο

της Δύσης, πριγκίπισσες της Δύσης, περ ι σσότερες αυτές, που ήρθαν από τη Γερμανία, τη Γαλ

λία ή την l ταλ ία . να καθίσουν στο θρόνο των Καισάρων. πριγκίπισσες της Συρίας, απόγονοι

μεγάλων γαλλ l κών οι κογενειών που μ εταφυτεύτηκαν στην Ανατολι'ι κα ι που πολλές φορέςγέ

μισαν το βυζαντινό κόσμο με τη λάμψη των περιπετειών τους. θα βρούμε μια ολόκληρη σειρά

-με αρκετό ενδιαφέρον γι α την ιστορία- από ρομαντικές, μελαγχολικές ή φαγlκές υπάρξεις

που συμ βολίζουν κοι εξηγούν πολύ καλά τη θεμελιώδη και αιών ι α έλλειψη συνεννόησης που

χώρι ζε πάντα αυτούς τους δύο εχθρικούς κοι αντίπαλους κόσμους, παρά τις προσπάθειές τους

να πλησιάσουν κα ι να καταλάβουν ο ένας τον άλλον. Κα ι τέλος, θα είνα ι ίσως ενδ ιαφέρον να

συμπληρώσουμε τις πληροφορίες που μας δίνε ι η πραγματικότητα της ιστορίας με τι ς πληρο

φορίες που μ ας δίνουν τα μυθ ι στορήματα. Κι εδώ θα δούμε ποια ήταν η θέση της γυνα ίκας

στην ι πποτική κοινωνία της εποχής αυτής κα ι από ποιες απόψε ι ς αυτή η κοινωνία δ ι αμορ

φώθηκε πάνω στα πρότυπα των ηθών των αυλ l κών της Δύσης. Ετοι . αναβιώνοντας μερlκέςα

πό τις χαμένες μ ορφές της εποχής των Κομνηνών και των Π αλαιολόγων. ελπίζω να δώσουμ ε

μι α χρήσιμη συνεισφορά στην ιστορία του βυζαντινού πολιτισμού , ρίχνοντας κάποιο φως

στην εξέλιξη του κόσμου της Ανατολής όπως μεταμορφώθηκε κατά την επαφή του μ ε τους Λα

τίνους.

• )()(Ι ·

Ε ι οαγωγπ

ICΤΟΡIλ. THC

RΥΙλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

Α/ ΊΌΜΟΣ

1


ICTOPIλo THC RYZλoNTINHC λ. ΥΤΟΚΡ λ. TOPIλoC

• -

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ (330-518)

Ι Η ίδρυση της Κωνστανηνουπόλεως

και τα χαρακτηριστικά της , ,

νεας αυτοκρατοριας.

Π. Η κρίση της βαρβαρικής εισβoλιlς.

ΠΙ Η θρησκευτική κρίση.

IV. Η ανατολική ρωμαϊκή aUΤOKpaΤOplG στα τέλη του 50υ και σης αρΧές

του 60υ αιώνα .

2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΩ

ICTOPI)... THC κΥΖλ.ΝΤΙΝΗC λ. ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡΙλ.C

ΙΔΡΥΣΗ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤιΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

ΚΑ Ι ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡIΣΤιΚΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ, - Στις II Μαϊου 330, στι ς

ακτές του Βοσπόρου, ο Κωνσταντίνος εγκαινίαζε επί

σημα m νέα πρωτεύουσά του, mv Κωνσταντινούπολη, Γιατί ο αυτοκράτορας, εγκαταλείποντας την αρ

χαία Ρώμη , μετέφερε την έδρα της μ οναρχίας στην

Ανατολή; Εκτός από το γεγονός ότι δεν έτρεφε κα

μία προτίμηση για την ε ι δωλολατρ ι κή και θορυβώ

δη πόλη των Καισάρων , ο Κωνσταντίνος έκρι νε, δ ί

καια , ότι δεν ήταν σε κατάλληλη θέση για

να ανταποκρ ιθεί στις νέες ανάγκες

που επιβάλλονταν στην αυτοκρα

τορία, Ο γοτθ ικός κίνδυνος και ο

ο Ανατολή , η μεταμόρφωση ολοκληρώθηκε, Ο Κων

σταντίνος προσπάθησε να κάνει την αυτοκρατορική

εξουσία απάλυτη και θεοκραηκή εξουοία, Την πε

ριέβαλε με άλη τη λάμ ψη της ενδυμασ ίας, του δ ια

δήμ ατος κω της πορφύρας, με όλη τη μεγαλοπρέ

πεια της ετι κέτας, της αυλ ής και του παλατιού . θεω

ρώντας τον εαυτό του αντιπρόσωπο του θεού επί

της γης, κρίνοντας όη στην ευφυϊα του αντικατό

nτpl ζE την υπέρτατη ευφυϊα , προσπάθησε σε όλους

τους το μείς να τονίσει τον ιερό χαρακτιΊρα του ηγε

μόνα, να τον δ ιαχωρίσει από την ανθρω

πότητα με τους επίσημους τύπους με

τους οποίους τον περι έβαλλε, να

κάνει μ ε λίγα λόγια την επίγεια

περσι κός κίνδυνος απειλού

σαν στο Δούναβη και στην -... ..... ~ ... = ~,

βασιλεία ένα ε ίδος ει κόνας της

βασ ι λείας του θεού,

Ασία' ο ι ισχυροί πληθυσμ οί

του Ι λλυρικού πρόσφεραν

θαυμάσιους πόρους για την ά

μυνα, Η Ρώμη ήταν πολύ μα-

. ~"'" ,.. , - ~ - Επίσης για να αυξήσει το

γόητρο και τη δ ύναμη του αυ-. ~ " b ' ... ....,

~' • • '.J ~ :_" :t-~ ~ . . ~ - ~) ,;ι~ '" ,; .. -;:;;:--:;- .,..._: :-- ~ . -F.: . '.'" >\~~~: ' .. ~~' ( , "...... .. '>.,"r - \ '""""., 4:..~ ::,J' ,,'-, ~ ,

" :Ίt,. - ~ ' '''-: - . d ~. ι....) ~Y'~ ~'~~j --=-

τοκρατορικού θεσμού, θέλησε

να είναι η μοναρχία μια μοναρ-

κριά για να οργανώσε ι αυτή την V' < - , ....Y,~<" '"Υ -fi ~

,.~ ... ... .) .i.·>:-;R·~r ~.~- χία δ ι οικητική , αυστηρά ιεραρ-.. ~ ~I. .... .. ~; ~ ..

άμυνα, Ο ΔΙOκλnτιανόςΤO ε ίχε κα- \;:~ -ο . _\':.~ . r~ "':1""- χημένη , και προσεκτι κά επιβλεπό-ταλάβει και είχε ν ιώσει κι αυτός την ~ - '1. ~ ~9J.-· μενn, όπου όλη η εξουσία θα ήταν συ-έλξη της Ανατολής, Εν πάση περιπτώσει γκεντρωμένη στα χέρια του αυτοκράτορα,

την ημέρα που ο Κωνσταντίνος ίδρυσε «τη νέα Ρώ- Τέλος, κάνοντας τον χριστιανισμό επίσημη θρησκεία

μη », άρχισε η βυζαντινή αυτοκρατορία, του κράτους, δίνοντάς του όλο και περισσότερες α-

Με τη γεωγραφ ι κή θέση της στο σημε ίο συνάvτn- παλλαγές κα ι προνόμια, με το να τον υπερασπίζεται ε-

σης της Ευρώπης με την Ασία, με τη στρατιωτικιΊ νάντια στις αφέσεις και να τον καλύπτει σε όλες τις

και οικονομ ι κή σημασία που απέρρεε από αυτιΊν, η

Κωνσταντ ινούπολη ιΊταν το φυσι κό κέντρο γύρω α

πό το οπο ίο μπορούσε να συγκεντρωθε ί ο ανατολι

κός κόσμ ος, Μ ε την ελληνlκ ιΊ σφραγίδα που τη ση

μάδεψε από τη γέννησή της, και κυρίως μ ε τον χα

ρακτήρα που της έδωσε ο χριστιανισμός, η νέα

πρωτεύουσα δ ιέφερε βαθ ιά από την παλαιά και

συμβόλιζε με αρκετή ακρίβεια τι ς βλέψεις κα ι τις νέ

ες τάσε ι ςτου ανατολικού κόσμου, Εξάλλου, εδώ κα ι

αρκετό καφό προετοιμαζόταν στη ρωμαϊκή αυτο

κρατορία μια νέα αντίληψη για τη μοναρχία, Στην

αρχή του 40υ αιώνα, μ ε την επαφή μ ε τη γειτονική

περι στάσεις με την προστασία του, ο Κωνσταντίνος έ

δωσε ένα ακόμη χαρακτηριστικό στην αυτοκρατορι

κή εξουσία, Με το να κάθεται ανάμεσα στους επισκό

πους «σαν να ήταν ένας από αυτούς», με το να εμφα

νίζεται ως δικοιω ματι κός φύλακας του δόγματος κω

της πειθαρχίας, μ ε το να επεμβαίνει σε όλες τις υπο

θέσεις της εκκλησίας, νομοθετώντας κω δ ι κάζοντας

για λογαριασμό της, οργανώνοντάςτην και διευθύνο

ντάς την, συγκαλώντας συνόδους και προεδρεύοντας

σ' αυτές, υπαγορεύοντας τι ς ο μολογίες πίστεως, ο

Κωνσταντίνος- κα ι μ ετά από αυτόν όλοι οι διάδοχοί

του, ορθόδοξοι και αριανοί - ρύθμισαν τις σχέσεις

3

ICTOPIA. THC RYZA.NTINHC Α. ΥΤΟΚΡΑ. TOPIA.C

του Κράτους και της Εκκλησίας σύμφωνα με την ίδια

αρχή. Ήταν η αρχή που ονομάστηκε καισαροπαπι

σμός, η δεσποτική εξουσία του αυτοκράτορα επί της

Εκκλnσίας. Και ο ανατολικός κλήρος, κλήροςτης αυ

λής, φιλόδοξος και κοσμικός, υπάκουος και εύκα

μπτος, δέχτηκε αδιαμαρτύρητα αυτή τηντυραννία.

Όλα αυτά εμπνέονταν από τις ι δέες περί εξουσίας

που ήταν προσφιλείς στις μοναρχίες τnς ανατολής

και με όλα αυτά αν και n ρωμαϊκή αυτοκρατορία επέφσε για έναν ακόμη αιώνα - μέχρι το 476 - αν

και, μέΧρι το τέλος του 60υ αιώνα , ακόμη και στην

Ανατολή, n ρωμαϊκή παράδοση διατηρήθηκε ζωντανή και ισχυρή, γύρω από την πόλη του Κωνστα-

,

ντίνου, το ανατολικό τμήμα της μοναρΧίας συσπει

ρώθηκε και απέκτησε ένα είδος αυτοσυνείδησης.

Από τον 40 αιώνα, παρά τη φαινομενική και θεωρη

τική διατήρηση της ρωμαϊκής ενότητας, πολλές φο

ρές τα δύο τμήματα της αυτοκρατορίας χωρίστηκαν,

δ lοlκούμενα από διαφορετικούς αυτοκράτορες. Και

όταν το 395 ο Θεοδόσιος ο Μέγας πέθανε, αφ"νο

ντας στους δύο γιους του Αρκάδιο και Ονώριο μία

κλnρονομιά χωρισμένη σε δύο αυτοκρατορίες, ο

διαχωρισμός που προετοιμαζόταν εδώ και πολύ

καιρό , πήρε σάρκα και οστά και έγινε οριστl κός.

Έκτοτε δημιουργήθηκε μια Ανατολι κή Ρωμαϊκή Αυ

τοκρατορία.

ΕΥΞΕΤΝΟΣ ΠΟΝΤΟΣ (ΜΑ\'ΡΙΙ θΑΛΑΠλ)

---- d Ν . K i:.τIιια;

I ΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

~

" ο ι-... ~ .

~~"....-' ... '---~~../Aλεξόνδρειo

1"

Η διχοτόμηση του ρωμαϊκαύ κράτους,

4


ICTOPIA. THC κΥ2.λΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΒΑΡΒΑΡΙΚΗΣ ΕΙΣΒΟΛΗΣ. -Κατά τη μεγάλη περίοδο της ιστορίας από το

330 μέχρι το 5 18, δύο σοβαρές κρίσε ι ς,

κλονίζοντας αυτή την αυτοκρατορία , της έδωσαν τε

λικά τη φυσιογνωμία τη ς. Η πρώτη ε ίνα ι η κρίση

της βαρβαρικής εισβολής.

Από τον 30 αι ώνα, σε όλα τα σύνορα, στο Δούναβη και στο Ρήνο, οι βάρβαρο ι της Γερμανίας εισχω

ρούοαν αργά στο ρωμαϊκό έδαφος. Άλλο ι , έρχονταν

σε μικρές ομάδες ως στρατιώτες, ή εγκαθ ίσταντο ως

εργάτες. Άλλοι, κατά ολόκληρες φυλές, ελκόμενοι α

πό την ασφάλεια και την ευημερία της μοναρχίας,

ζητούσαν παραχωρήσεις γαιών που τους τις έδ ι νε

πρόθυμα η

αυτοκρατορ ι

κή κυβέρνη

ση. Οι μεγά

λες κινήσεις

πληθυσμών

που γίνονταν

αδιάκοπα σ'

αυτό τον τόσο

ασταθή γερ

μανικό κόσμο, επιτάχυναν το κύμα των Βαρβάρων

και το έκαναν τελικά επίφοβο. Κάτω από την ορμή

τους, τον 50 αιώνα, η ανατολ l κ" αυτοκρατορία υπέ

κυψε και όλο ι πίστευαν αρχικά ότι το Βυζάντιο δεν

θα άντεχε καλύτερα από τη Ρώμη στη φοβερ" σύ

γκρουση.

Το 3 76, υποχωρώντας μπροστά στην επέλαση των Ούννων, ο ι Βησιγότθο ι είχαν έρθει να ζητ"σουν ά

συλο και κτ"ματα από την αυτοκρατορία. Δύο χ ι λι ά

δες εγκαταστάθηκαν στα νότι α του Δούναβη, στη

Μοισία. Δεν άργησαν να επαναστατ"σουν.'Ενας αυ

τοκράτορας, ο Ουάλης σκοτώθηκε προσπαθώντας να

τους σταματ"σει στι ς πεδιάδες της Αδριανο ύπολης

(3 78). Για την υποταγ" τους χρειάστηκε όλη η ενερ

γητικότητα του Θεοδοσίου. Μετά το θάνατό του όμως

(395), ο κίνδυνος επανεμφανίστηκε. Ο Αλάριχος, βασιλ ιάς των Βησιγότθων , επιτέθηκε στη Μακεδο

νία. Λεηλάτησε τη Θεσσαλία, την κεντρ ι κή Ελλάδα

φ

και εισχώρησε μέχρ ι την Π ελοπόvvnσο, χωρίς ο α

νίσχυρος Αρκάδ ι ος (395-408) - όλα τα στρατεύματα

της Ανατολ"ς βρίσκονταν στη Δύση - να καταφέρει

να τους σταματ"σει. Και όταν ο Στιλίχων, που κλ,,

θηκε από τη Δύση να βοηθ"σει την αυτοκρατορία,

κύκλωσε τους Γότθους στη Φολόη της Αρκαδίας

(396), προτί μησε να τους αφήσε ι να ξεφύγουν και να

έρθει σε συνεννόηση με τον αρχηγό τους:Εκτοτε , επί

μερικά χρόνια, οι Βησ ιγότθο ι ήταν παντοδύναμο ι

στην ανατολlκ" Αυτοκρατορία, ανατρέποντας τους υ

πουργούς του Αρ καδίου, επ ι βάλλοντας τη θέλησ"

τους στον ηγεμόνα, κυβερνώντας σαν κράτος εν κρά

τεl στην πρωτεύουσα, αναστατώνοντας το Κράτος με

τις εξεγέρσεις

τους. Η φιλο

δοξία του

Αλάριχου ό

μως τον παρέ

συρε οκόμ η

π ερι σσότ ερ ο

προς τη Δύση .

Το 402, εισέ

βαλε στην Ι τα

λία' επανήλθε το 41 Ο, και κυρίευσε τη Ρώμη κω με

την οριστικ" εγκατάσταση των Βησιγότθων στη Γα

λατία και την Ισπανία , ο κίνδυνος που απειλούσε

την Ανατολlκ" αυτοκρατορία εξορκίστηκε.

Τριάντα χρόνια αργότερα εμφανίζονταν στη σκηνή

οι Ούννοι Ι δρυτής μιος απέραvιπς αυτοκροτορίος,

που απλωνόταν οπό τον Δον μέχρι την Παννονίο, ο

Απίλας, το 44 1, δ l ΟΣΧίζοντοςτο Δούνοβη , κυρίευε το

Βιμινάκιο, τη Σ ιγγιδώνο, το Σίρμιο, τη Ναϊσσό και α

πειλούσε την Κωνσταντινούπολη. Η αδύναμη αυτο

κρατορία αναγκάστηκε να δεχθεί να του πληρώνει

φόρο υποτέλειας. Πορ' όλα αυτά, το 447 ο ι Ούννοι

ξανάκαναν την εμφάνισή τους στα νότια του Δούνα

βη . Άρχισαν ηάλl διαπραγματεύσεις. Ο κίνδυνος ό

μως παρέμενε μεγάλος KOI όλοι π ίστευαν όη η κατα

στροφή πλησίαζε όταν, το 450, ο αυτοκράτορας Μαρ

ΚlOνός (450-457) αρν"θηκε θαρραλέα να πληρώσει το φόρο υποτελείας. Και πάλι η τύχ η χαμογέλασε

5


ICTOPIA. THC RYZkNTINHC λ ΥΤΟΚΡλ TOPlkC

σmν Ανατολική Αυτοκρατορία. Ο Απίλας μπέφερε

τα στρατεύματά του στη Δύση. Επέστρεψε νικημένος,

εξασθενημένος και λίγο αργότερα ο θάνατός του διέ

λυσε την αυτοκροτορία που είχε ιδρύσει (453). Κατά το δεύτερο ήμισυ του 50υ αιώνα, οι Οστρογότ

θοι, με m σειρά τους, ήρθαν σε σύγκρουση με ων αυτοκρατορία που αναγKάσmKε να τους προσλάβει σmν υ

ππρεσία ως, να τους παραχωρήσει γη (462) και να γεμίσει τους αρχηγούς τους τιμές και χρήματα.'Ετσl τους

είδαμε, το 474, να επεμβαίνουν ακόμη και στα εσωτερικά ως μοναρχίας μπά τον θάνατο του αυτοκράτορα Λέ

οντος (457-474) ο Θεοδώριχος ήταν εκείνος που εξασφάλισε τον θρίαμβο του Ζήνωνα επί του αντιπάλου

που του διεκδικούσε το θρόνο. Αηόω στιγμή εκείνη οι

βάρβαροι έγιναν αιταιωτι κότερο ι παρά ποτέ. Μάταια

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ . - Η άλλη κρίση nταν η θρησκευτική κρίση. - Σήμερα δυσκολευόμαστε κάπως να καταλάβουμε τη ση

μασία που είχαν κατά τον 40 και τον 50 αιώνα, όλες αυτές οι μεγάλες αιρέσεις, ο αριανιομός, ο νεστορια

νισμός, ο μονοφυσιτισμός, που προκάλεσαν τόσο

βαθιά αναστάτωση στην ανατολική Εκκλησία και

αυτοκρατορία. Προτιμούμε να ης βλέπουμε σαν α

πλούς καβγάδες θεολόγων που ασχολούνταν με πε

ρίπλοκες συζίπήσεις για λεπτούς και περιπούς τύ

πους. Στην πραγμαηκότητα το νόημα και η εμβέ

λειά τους ήταν εντελώς διαφορετικά. Πολλές φορές

συγκάλυπταν πολιτικά συμφέροντα και αντιθέσεις

που επρό κειτο να έχουν μακροχρόνιες συνέπειες

για τα πεπρωμένα της αυτοκρατορίας. Εξάλλου έ

χουν πολύ μεγάλη σημασία για τον προσδιοριομό

των σχέσεων του Κράτους και της Εκκλησία στην

Ανατολι'ι και για τον προσδιορισμό των σχέσεων

μεταξύ Βυζαντίου και Δύσης. Για όλους αυτούς τους

λόγους αξίζουν προσεκηκή μελέτη.

Η σύνοδος ως Νικαίας (325) είχε καταδ ικάσει τον αριανιομό και είχε αποφανθεί όη ο Χριστός ή

ταν ομοούσιος του Θεού. Οι οπαδοί του Αρίου όμως

δεν είχαν καμφθεί από το ανάθεμα και ο 40ς αιώ-

1I1

προσπάθησαν να σπείρουν τη δΙΧόνοια ανάμεσα στους

αρχηγούς τους (479): ο Θεοδώριχος λεηλάωσε m Μα

κεδονία, αιτείλησε m Θεσσαλονίκη, αιταιτώντας όλο και περισσότερα, παίρνοντας το 484 τον τίτλο του υπάτου, αιτειλώνταςων Κωνσταντινούπολη το 487. Και εκείνος όμως παρασύρθηκε από ων έλξη ως Ιταλίας ό

που, αιτό το 476, η Δυτική Αυτοκρατορία είχε καταρ

ρεύσει και ο Ζήνων του πρότεινε έξυπνα να ων ανακα

τακτήσεl. Για μια ακόμη φορά, ο κiνδυνOςαιτOφάπηKε.

Έτσι η βαρβαρική ειοβολή είχε γλιστρήσει κατά

μήκος των συνόρων της Ανατολικής αυτοκρατορίας

ή ων ε ίχε αγγίξει μόνο προσωρινά.'Ετσl η νέα Ρώ

μη έμενε όρθια , σαν μεγαλωμένη από την κατα

στροφή της αρχαίας Ρώμης, και οδηγούμενη έτσι ο

λοένα και περισσότερο πρoςτnν Ανατολι'ι.

νας nτov γεμάτος από τη φλογερή μάχη - όπου πή

ραν μέρος και οι ίδιοι ο ι αυτοκράτορες - ανάμεσα

στους πολέμιους και τους υπερασπιστές της ορθοδο

ξίας. Ο αριανισμός, νι κητής με τον Κωνστάντιο στη

σύνοδο του Ρίμινι (359) είχε συντριβεί από τον Θεοδόσιο στη σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως (38 Ι )

και από εκείνη τη σηγμή είχε φανεί η αντίθεση α

νάμεσα στο ελληνικό πνεύμα, πνεύμα λεπτής μπα

φυσικής και τη φωτεινή μεγαλοφυία της λατινικής

Δύσης, η αντίθεση ανάμεσα στους ανατολικούς επl

σκόπσυς, που υποτάσσονταν στις θελι'ισεις του ηγε

μόνα και τη σταθερή και υπεροπηκή αδιαλλαξία

των ρωμαίων ποντίφ l κων. Η δ ιαμάχη που άρχισε

κατά τον 50 αιώνα σχετικά με την ένωση των δύο φύσεων - της ανθρώπινης φύσης και της θείας φύ

σης - στο πρόσωπο του Χριστού, τόνισε ακόμη πε

ρισσότερο αυτές τις διαφορές και αναστάτωσε πολύ

σοβαρά την αυτοκρατορία μπά την ανάμειξη της πο

λιτικής στη θρησκευτική έριδα. Πράγματι, ενώ οι

πάπες, στη Δύση , ίδρυαν με τον Λέοντα τον Μεγάλο

(440-462) την ποντιφlκική μοναρχία, ο ι πατριάρ

χες της Αλεξανδρείας, με τον Κύριλλο (4 Ι 2-444) και τον Διόσκορο (444-45 Ι ) επιχειρούσαν να ιδρύ

σουν στην Ανατολή, ένα αλεξανδρινό παπικό κρά-

6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΊΟ

ICTOPI", THC κΥ;ΖλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

τος. Εξάλλου, επωφελούμενες από αυτές Τις ταρα

χές, οι παλιές εθνικές ανTlθέσεις και ol χωρισTlκές

τάσεις που παρέμεναν πάντοτε ζωντανές, έβρισκαν

στην πάλη κατά της ορθοδοξίας την κατάλληλη ευ

καιρία γω να εκδηλωθούν και ανακάτευαν πολιτι

κά συμφέροντα και βλέψεις με τη θρησκευTlκή σύ

γκρουση.

Το 428, ο θεσδόσlOς Β' (408-450) βασίλευε εδώ και είκοσ ι χρόνω στο ΒυζάνΤlΟ υπό ιην κηδεμονία

της αδελφής του Πουλχερίας. ΑιώνlOς ανήλl κος, περ

νούσε τον καιρό του ζωγραφίζοντας, εικονογραφώ

ντας ή αντιγράφοντας χειρόγρα-

φα, πράγμα που του είχε δώσει

ΤΟ προσωνύμlO ο Καλλιγράφος.

Ωστόσο η ανάμνησή του διατη

ρείται σmν ι στορία γωτί έχTlσετα

ισχυρά τείχη που προστάτευσαν

ιην Κωνσταντινούπολη επί αιώ

νες κω συγκέντρωσε στον θεσ

δοσιανό Κώδικα τα αυτοκρατορι

κά συντάγματα που είχαν εκδο

θεί από ιην εποχή του Κωνστα

ντίνου. EπρόKεno όμως να δεί

ξει παράξενη αδυναμία κω ανl

κανόιητα στο θέμα των εκκλη

σωστικών ερίδων.

νιση της ανθρώπινης φύσης σιη θεότητα (αυτός ή

ταν ο μονοφυσlTlσμός) βρήκε υποστηρικτή στο πρό

σωπο του πατρ ι άρχη της Αλεξανδρείας Διόσκορου

κω η σύνοδος που ε ίναι γνωστή με ΤΟ όνομα "λη

στρική σύνοδος ιης Εφέσου» (4 49) φάνηκε να εξασφαλίζει τον θρίαμβο της Εκκλησίας της Αλεξάν

δρειας.

ΕνάνΤω σ' αυτές ης αυξανόμενες βλέψεις, η αυτοκρα

τορία κω η παποσύνη , εξίσου ανήσυχες, σuvασπίσm

καν. Η σύνοδος ιης Χαλκηδόνας (451 ) καθόρισε, σύμφωνα με m δωιύπωση του Λέοντος του Μεγάλου, ΤΟ

ορθόδοξο δόγμα σχεπ κά με ιην ε-

νόιητα των δύο φύσεων κω ση

μείωσε ταuιόχρoνα ιην καταστρο

φή ιου αλεξανδρινού ονείρου κω

τον θρίαμβο του κράτους, που διη

ύθυνε m σύνοδο κω εγκαθίδρυσε ισχυρότερα παρά ποτέ ιην εξουσία

του πάνω σmν Ανατολική Εκκλη

σία.

Ο ΝεστόρlOς, πατριάρχης

Κωνσταντι νουπόλεως, δίδασκε

όTl στο Χριστό έπρεπε να γίνεται

διάκρ ι ση του θείου προσώπου

Ο Κωνσταντίνσς στη Σύνσδσ της Νίκαιας.

Οι καταδικασμένοι μονοφυ

σίτες, όμως, δεν έσκυψαν καθό

λου ΤΟ κεφάλι στην καταδίκη: ε

ξακολούθησαν γω πολύ καιρό,

στην Αίγυπτο κω τη Συρία, να ι

δρύουν Εκκλησίες μ ε χωριστι

κές τάσεις, που αποτελούσαν

σοβαρό κίνδυνο για την συνοχή

και την ενότητα της μοναρχίας.

και του ανθρώπινου προσώπου, όη ο Ιησούς ήταν

απλώς ένας άνθρωπος που είχε γίνει Θεός, κω επο

μένως αρνιόταν στην Παρθένο την ονομασία Θεοτό

κος (μητέρα του Θεσύ). Ο ΚύριλλοςτηςΑλεξάνδρειας

άδραξε την ευ καιρία για να μειώσει ΤΟ κύροςτου επι

σκόπου ιης πρωτεύουσας κω υποστηριζόμενος από

την παποσύνη , προκάλεσε την επίσημη καταδίκη

του νεστοριανισμού από τη σύνοδο της Εφέσου

(431). Στη συνέχεια, επιβάλλοντας τη θέλησή του στον αυτοκράτορα, δlOίκησε σαν απόλυτος κύρlOς

την Ανατολ l κή Εκκλησία. Όταν ο Ευruχής, μερικά

χρόνια αργότερα, υπερβάλλοντας ΤΟ κυρ ιλλικό δόγ

μα, προκαλούσε ολοένα κω περισσότερο την εξαφά-

Εξάλλου η Ρώμη, παρά τη νίκη

της στον τομέα του δόγματος, υποχρεώθηκε να δε

χθεί με κάπOlΟ ρίγος την επέκταση της εξουσίας του

πατριάρχη της Κωνσταντινουπόλεως που έγι νε, υ

πό την κηδεμονία του αυτοκράτορα , ο πραγμαηκός

πάπας της Ανατολής. Αυτή ήταν η αρχή σοβαρών

συγκρούσεων. Απέναντι στην παπική εξουσία, που

ήταν πανίσχυρη στη Δύση και φιλοδοξούσε να απε

λευθερωθε ί από την αυτοκρατορική εξουσία, η Ανα

τολική Εκκλησία γινόταν μια κραηκή Εκκλησία, υ

ποταγμένη στη θέληση του ηγεμόνα κω που έτεινε

όλο κω περισσότερο να γίνει ένας ανεξάρτητος ορ

γανισμός με την ελληνική γλώσσα που χρησψοπOl

ούσε, με ης μυσηκισTlκές τάσεις της που ήταν ε-

7


•

. . , .-.ί

Ο Ιησούς και η ΣαμαρείIlς (μέσα 40υ αl.).

χθρικές προς τη ρωμαϊκή θεολογία και με τις πα

λιές μνησικακίες της κατά της Ρώμης. Και μ ' αυτό

τον τρόπο η ανατολlκή ρωμαϊκή αυτοκρατορία απο

κτούσε δική τηςφυσΙOγvωμία. Στην Ανατολή είχαν

γίνει οι μεγάλες σύνοδοι , στην Ανατολή είχαν γεν

νηθεί οι μεγάλες αιρέσεις. Και τέλος, η Ανατολική

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΡΩΜΑϊΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 50υ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ

60υ ΑΙΩΝΑ.-Έτσι , την εποχή των αυτοκρατό

ρων Ζήνωνα (474-491) κο! Αναστασίου (491 -518) εμφανlζόταν η αντίληψη μlOς καθαρά ανατοΝκής μο

ναρχίας.

Μετά την πτώση της Δυτι κής αυτοκρατορίας το

476, η Ανατολική αυτοκρατορία παρέμενε η μονα

δ ι κή ρωμαϊκή αυτοκρατορία . ΚΟ! μόλο που διατή

ρησε, γι' αυτό το λόγο, μεγάλο γόητρο στα μάτια των

βαρβάρων ηγεμόνων που είχαν ιδρύσει βασίλεια

Εκκλησία, υπερήφανη για τη δόξα των μεγάλων της

διδασκάλων, του αγίου Βασιλείου, του Γρηγορίου

της Νύσσης, του Γρηγορίου του Ναζιανφνού και του

Ι ωάννη Χρυσοστόμου, πεπεισμένη για την πνευμα

τική υπεροχή της επί της Δύσης, έκλινε ολοένα και

περισσότερο προς τον χωρισμό από τη Ρώμη.

στη Γαλατία , την Ισπανία, την Αφρική, την lταλία,

αν και εξακολουθούσε να δlOτηρεί αόριστα δ ι καιώ

ματα επικυΡlOρχίας επάνω τους, στην πραγματικό

τητα, λόγω των εδαφών που κατείχαν, αυτή η αυτο

κρατορία ήταν κυρίως ανατολική. Περιλάμβανε ο

λόκληρη τη Βαλκανική χερσόνησο , εκτός από το

βορειοδυτικό τμήμα της, τη Μικρά Ασία μέχρι τα ό

ρη της Αρμ ενίας, τη Συρία μέχρι πέρα από τον Ευ

φράτη, την Αίγυπτο και την Κυρηναϊκή. Αυτές οι

χώρες σχημάτιζαν 64 επαρχίες, κατανεμημένες σε δύο πραιτωΡlOνές επαρχίες: της Ανατολής (διοική-

8


ICTOPIA. THC κΥΖλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡ lλC

σεις Θράκης, Ασίας, ΠόΥΙου, ΑνατολιΊς, Αιγύπτου)

και του Ι λλυρικού (διοίκηση Μακεδονίας). Αν και η

διοίκηση της αυτοκρατορίας οργανώθηκε πάΥΙΟιε

σύμφωνα μπο ρωμαϊκό πρότυπο και θεμελιώθηκε

στη διάκρ ι ση των πολιτικών και σιραηωηκών λει

τουργιών , η αυτοκρατορική εξουσία γινόιαν ολοένα

και πιο απόλυτη, όηως οι μοναρΧίες της Ανατολής

και από το 450, η ιελετή του χρίσματος, της έδινε το κύρος της αγιότητας. Η έξυπνη μέριμνα του αυτο

κράτορα Ανασιασίου εξασφάλι ζε σταθερή άμυνα

των συνόρων της αυτοκρατορίας, καλά οικονομικά

και πιο έΥΙιμη διοίκηση. Και η πολιηκή αίσθηση

των ηγεμόνων προσπαθούσε να ξαναδώσει σιη μο

ναρχία την ηθlκ ιΊ ενότηια, προσπαθώΥΙας, έσιω

και με τίμη μα τη ρήξη με τη Ρώμη , να επαναφέρει

σιους κόλπουςτηςτους μονοφυσίτες δ lαφωνούΥΙες.

Αυτό ήταν το αΥΙlκείμενο του ενωηκού ηδίκτου

που δημοσιεύθηκε από τον ΙιΊνωνα το 482 και είχε ως πρώτο αποτέλεσμα να προκαλέσει σχίσμα μετα

ξύ BυζaYIίoυ και Ρώμης επί περισσόιερο από φιά

ΥΙα χρόν ι α (484-5 18), με μεγάλη αδ ιαλλαξία, οι πά

πες και ο ι αυτοκράτορες και κυρίως ο Αναστάσιος,

παθιασμένος μονοφυσίτης, μάΧΟΥΙαν μεταξύ τους

και στη δ ι άρκεια αυτών των ιαραΧών η ΑνατολικιΊ

Εκκλησία ολοκλήρωσε την ανεξαρτητοποίησή της.

Τέλος, ολοένα και πε

ρισσότερο, ο πο-

λιησμόςτηςαυ

τοκρατορίας έπαιρνε

ανατολίτικο χρώμα.

Ακόμη και κάτω από

την κυρ ι αρχία της Ρώμης, ο

ελληνισμός σε ολόκληρη την ελλη

νική Ανατολή , είχε μείνει ζωΥΙανός και

ισχυρός. Μεγάλες και ακμάζουσες πόλεις, η

Αλεξάνδρεια , η ΑΥΙιόχεια, ηΈφεσος, ήταν το κέΥΙΡΟ

αξιόλογης πνευμαηκής και καλλιτεχνικής καλλιέρ

γειας. Μέσα στην ακτίνα δράσης τους, στην Αίγυπτο ,

τη Συρία, τη Μ ι κρά Ασία, είχε γεννηθεί ένας πολιτι

σμός επηρεασμένος από ης παραδόσεις της κλασ ι

κής Ελλάδας. Η ΚωνσιαΥΙινούπολη, εμπλουη

σμένη από τον ι δρυτή της με αριστουργήματα του

ελληνικού κόσμου, και έΧΟΥΙαςγίνε ι έτσι το πιο

θαυμαστό μουσείο, διατηρούσε εξίσου ισχυρή την

ανάμνηση της ελληνlκιΊς αρχαιότητας. Εξάλλου, α

πό την επαφή με τους Πέρσες, ο κόσμος της Ανατο

λής είχε ξυπνήσει και ε ίχε αποκτήσει και πάλι συ

νείδηση των αρχαίων παραδόσεών του. Στην Αίγυ

πτο, σιη Συρία, σιπ Μεσοποταμία, στη Μικρά Ασία,

το παλαιό παραδοσ ι ακό υπόβαθρο ξανάκανε την

εμφάνισ ή του και το ανατολίηκο πνεύμα αΥΙlδρού

σε σης άλλοιε εξελληνισμένες χώρες. Από μίσος για

την ειδωλολαφl κή Ελλάδα, ο χρισηανισμός ενθάρ

ρυνε αυτές ης εθνι κές τάσεις. Και από την ανάμιξη

αυτών των αΥΙίπαλων παραδόσεων γεννιόταν, σε ο

λόκληρο τον κόσμο ως Ανατολής, μια έΥΙονη και

γόνιμη δρασωριότηια. Από οικονομ ι κή, πνευμαη

κή , καλλιτεχνική άποψη, η Συρία, η Αίγυmος, η

Ανατολία είχαν κατά τον 40 και 50 α ι ώνα ι δ ιαίτερη

σημασία στην αυτοκρατορία: η χρισιιανι κή τέχνη

προετοίμαζε, αργά, με μια σειρά από δοκιμές και έ

ρευνες, το θαυμαστό απόγε ι ο που επρόκειτο να ση

μαδευιεί από ια αριστουργήμαια του 60υ αιώνα.

Και από εκείνη τη σηγμιΊ ήδη εμφανι ζόταν ως βασι

κά ανατολίτικη τέχνη . Ενώ, όμως, σης επαρχίες, ξυ

πνούσαν οι παλαι ές ιθαγενείς παραδόσεις και οι

χωρlσιlκές δ ι αθέσεις που δεν

ε ίχαν ποτέ ξεχασιεί, η

Kωνστaντl νού πο λη

προεί καζε τον μελλο

ΥΙI κό ρόλο της, δεχό

μενη και συνδυάζο

ντας τα διαφορετικά

στοιχεία που της έφερ

ναν οι διαφορετικοί

πολιησμοί , συΥΙονί

ζΟΥΙας ης αΥΙίπαλες

πνευμαη κές τάσεις,

ηςδ ιαφορεηκές καλ

λιτεχν l κές δ ι αδ ι κα-

σίες κα ι μ εθόδους,

ώσιε να αναδυθεί α

πό αυτές ένας πρω

τότυπος πολιη

σμός.

Έτσ ι φαινόταν

9


ICTOPI'" THC RYZΛNTINHC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

να ολοκληρώνετα ι η εξέλιξη που παρέσυρε το Βυζά

ντιο προς την Ανατολή. Κοι μπορούσε να πιστεύει

κανείς ότι πολύ σύντομ α θα υλοποιούταν η ιδέα

μιας καθαρά ανατoλίτικnς αυτοκρατορίας, με δε

σποτική διακυβέρνηση, καλή διoίκnση, σταθερή ά

μυνα, πο υ θα αποστασιοποιούταν πολιτικά από τη

Δύση γlO να αναδιπλωθεί στον εαυτό της ΚQΙ δεν θα

δίσταζε καθόλου, για να ξαναδώσει στην Ανατολή

τη θρησκευτική ενότητά της, να έρθει σε ρήξη με τη

Ρώμη και να δημιουργήσει, κάτω από την κηδεμο

νία του Κράτους, μ ια Εκκλησία σχεδόν ανεξάρτητη

από την παποσύνη. Δυστυχώς για την επιτυχία αυ

τού του ονείρου, αυτή η αυτοκρατορία, στα τέλη του

50υ αιώνα ΚQΙ στις αρχές του 60υ, βρισκόταν σε φο

βερή κρίση . Από το 502, οι Πέρσες είχαν ξαναρχ ί

σει τον πόλεμο στην Ανατολή. Στην Ευρώπη, οι

Σλάβο ι και ο ι Βούλγαροι άρχlζαντιςεπ lδρομέςτους

στα νότια του Δούναβη. Στο εσωτερικό , επικρατούσε

φοβερή αναστάτωση . Η πρωτεύουσα δlOταρασσό-

ταν από τις δlOμάχεςτων φατριών του ιπποδρόμου,

των Πράσ ινων κοι των Βενετών. Οι επαρχίες, δυ

σαρεστημένες, κατεστραμμένες οικονομικά από τον

πόλεμο, εξαντλη μένες από τους φόρους, αναζητού

σαν κάθε ευκαιρία για να εκδηλώσουν τι ς εθνικές

δ ιεκδ l κήσεις τους. Η κυβέρνηση δεν ήταν καθόλου

δημοφ ι λής. Μία ισχυρή ορθόδοξη αντιπολίτευση

αντιμαχόταν την πολιτική της και έδινε ένα βολικό

πρόσχημα για τις εξεγέρσει ς των φιλόδοξων, η σο

βαρότερη από τις οποίες ήταν, το 514, η εξέγερση του ΒlτολlOνού. Τέλος, η επίμ ονη ανάμνηση της

ρωμαϊκής παράδοσπς, συντηρώντας την ιδέα mς α

παραίτπτης ενόmτας του ρωμαϊκού κόσμου, τπς

« Ρωμανίας", οδηγούσε αδ ιάκοπα τα πνεύματα προς

τη Δύση. Γιο να δοθεί τέλος σ' αυτή την αστάθεια

χρεlOζόταν ένα στι βαρό χέρ ι . μια ξεκάθαρπ πολιτι

κή , μ ε συγκεκριμένες κοι σταθερές απόψει ς. Την

πολιτικπ αυτπ θα εξασφάλι ζε n βασ ι λεία του lουστι

νlOνού.

10

11


Η Rλ.Clλ€lλ. ΤΟΥ IΟΥCΤIΝIλ.ΝΟΥ ΚΑΙ Η ~.Λf\HιVIKH AYiOKF>MOF>IA ίOιV 60 ΑΙ<ΨΑ

(518-610)

Ι Η ανάρρηση της δυναστείας του Ιουσπνιανού.

Π. Ο χαρακτήρας, η πολιτική και το περιβάλλον του Ιουσπνιανού.

ΠΙ Η εξωτερική πολιπ κή του Ιουστινιανού.

ιν. Η εσωτερική διακυβέρνηση του Ιουσπνιανού.

ν. ο βυζαVΤινόςΠOλιτισμός κατά τον 60 αιώνα.

νι Η εκκαθάριση του έργου του Ιουστινιανού (565-61 Ο)

12


ICTOPIA. THC κΥ:ΖλΝΤΙΝΗC λΥτοκΡλΤΟΡΙλC

ΑΝΑΡΡΗΣΗ ΤΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ ΤΟΥ

ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ.- Το 5 Ι 8, μετά το θάνατο του Αναστασίου, μια πολύ σΚΟΤΕινι'ι δολο

πλοκία ανέβασε στο θρόνο τον Ιουστίνο , γενl κό δι

οι κηιι'ι ιων στραπυμάιων ιης φρουράς. Ήιον ένας

χωρ ι κός από ιη Μακεδονία, που είχε έρθει κάπου

πενήνιο χρόνια νωρίιερα

να αναζπιήσει ιπν ιύχη

ωυ σιην Κωνσιονηνού

πολη, καλός σφαηώιης,

αλλά πολύ αγράμμαως

και χωρίς κομία πείρα

σης υποθέσεις ωυ κρά

τους. Έιοι αυιός ο ωχάρ

πασως που σε ηλJKία πε

ρίπου 70 ετών, γινόιον ι

δρυιής δυναστείας, θα α

νημετώπιζε με μεγάλη δυ

σκολία την εξουσία στην

οποία ιον ανύψωναν εάν

δεν είχε δίπλα του, για να

τον συμβουλεύει, τον ανι

ψιό ωυ Ι ουστινιανό.

ο του Ι ουστίνου από ιο 5 \8 έως ιο 527, και στη συνέχεια βασίλεψε ο ίδιος από το 527 ωςω 565.Έιοl, επί σχεδόν μισό αιώνα, ο Ιουσηνιανός δ ιηύθυνε ΙΟ

πεπρωμένα της Αναωλικής Ρωμαϊκής Αυτοκραω

ρίας, και άφησε στην εποχή καιά ιην οποία δεσπό

ζει η ισχυρι'ι μορφή ιου ιόσο βαθιά σφραγίδα ώσιε

μόνο η θέλησή ωυ ήιαν

αρκετή YIQ να δ ιακόψει τη

φυσική εξέλιξη που οδη

γούσε την αυωκραωρία

προςιην Αναωλή.

Ο ΙουσIlνlανός, που κα

ιογόιον όπως και ο θείος

του από τη Μακεδονία - η

ρομανπκή παράδοση που

ιον θέλει Σλάβο χρονολο

γείιοι από πολύ μ ειογενέ

σιερη εποχή και δεν έχε ι

καμ ία ιστορική αξία - είχε

έρθε ι από πολύ νω ρίς

σιην Kωνστανπνoύπoλn ,

μ ετά από πρόσκληση ωυ

θείου ωυ, και είχε πάρει Ο Ιοuστινιανός έχοντας φωτοστέφανο ως ανtlπρόσωπος του θεού.

Κάιω από την επιρροι'ι

ωυ, από ιην αρχή ιπς βα

σιλείας ωυ Ιουστίνου, εμ

φανίστηκε ένας νέος πολl

η κός προσανατολισμός. Η

πρώτη φΡΟΥΙίδα της κυ

βέρνησης της ΚωνσταΥΙΙ

νουπόλεως ήιον να συμ

φιλιωθε ί με ΙΠ Ρώμη, να

βάλει τέλος σω σΧίσμα

και για να επισφραγίσει

τη συμφωνία και να απο

δείξει σων πάπα ιον ορ

θόδοξο ζι'ιλο ωυ, επί φία

χρόνια (5 \8-52 \ ) ο Ιου

σηνιανός καιοδίωξε με

μανία τους μονοφυσίιες

σε ολόκληρη ιην Ανατο

λή. Μ' αυιή ιην προσέγγι

ση προς ιη Ρώμη, η νέα

δυνασπία ενισχύθηκε. Ο

Ι ουσηνlQνός φρόνιισε

πολύ εΠlΙήδεια να πάρει

ΙΟ απαραίιπιο μέφα για

να εξασφαλίσει ιη σταθε-ρωμαϊκή και XPIσTIQVlKn

παιδεία. Είχε πείρα στις κραπ κές υποθέσεις, ώριμο

πνεύμα, ισχυρό χαρακιήρα , όλα όσα χρειάζΟΥΙαν

YIQ να γίνει συμβοηθός του νέου κυρίου του κρά

τους. Και πράΥμαπ εκείνος κυβέρνησε εξ ονό ματος

ρόιηιο ωυ καθεσιώως. Απαλλάχθηκε από ων Βι

ιαλιανό, ων πιο επίφοβο ανιίπαλό του και κυρίως,

μ ε διάφορες γενναιοδωρίες και επιδείξεις πλούτου ,

έγινε δημοφιλής. Από εκείνη τη σηγμή όμως ο Ιου-

13


ICTOPIJo.. THC κΥΖλ.ΝΤΙΝΗC λ. ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡΙλ.C

στινιανός είχε υψnλότερες βλέψεις καωλάβαινε Tn σnμασία που μπορεί να είχε για τις μελλοντικές φι

λοδοξίες ωυ n αποκατάσrασn των σΧέσεων με ιπν παποσύνn . Γι' αυτό ω λόγο ω 525, όων ο πάπας Iωάννn ς ι'ιρθε σιπν Κωνσωντινούπολπ - ο πρώως

από ωυς ρωμαίους πoνrίφΙKες που επισκέφιπκε rn νέα Ρώμn - ωυ επ ιφύλαξε θριαμβευτικι'ι υποδοχι'ι. Αισθανόων πόσο θα άρεσε μια τέωιο σrάσn σrn

ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ, Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ

ΠΕΡΙΒΑλλΟΝ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ. -Ο I oυσrινιανός δεν μοιάζει σε τίποω με

ωυς προκατόχους του, ωυς nγεμόνες ωυ 50υ αιώ

να. Αυτός ο τυχάρπασως, που ανέβnκε σω θρόνο

των Καισάρων , θέλnσε να είναι ρωμαίος αυωκρά

ωρας και ι'ιων, πραγματικά , ο τελευωίος από τους

μεγάλους αυωκράτορες rn, Ρώμnς. Ωστόσο, παρά τις αναμφισβι'ιτnτες αρετές rn, φιλοπονίας και rn, εργατι κότnως - ένας από ωυς αυλι κούς ωυ ων ονό

μαζε «ο ακοίμnως αυωκράωρας»- παρά ω πραγ

ματι κό ενδιαφέρον ωυ για rnv τάξn και rn xpnorIι διοίκnσn, ο Ioυσrινιανός, με τον ίίιλότυπο δεσποτι

σμό ωυ, με ων παιδιάσrικn ματαιοδοξία ωυ, μ ε

ων συχνά αναποφάσισrn και αδύναμn θέλnσι'ι του ,

θα φαινόων γενικά πολύ μέτριος και ασrαθι'ις, αν

δεν είχε μεγάλο πνεύμα. Αυτός ο χωρ ικός από rn Μακεδονία ήων ο κύριος εκπρόσωπος δύο ιδεών:

rn, ιδέας rn, αυωκραωρίας κα ι rn, xΡ Iσrιαν ΙKι'ι ς ι

δέας. Και επειδή είχε αυτές τις δύο ιδέες, ο όνομά

ωυ παραμένει αθάνατο στην ισωρία.

Γεμάτος από τις αναμνήσεις ωυ ρωμαϊκού μεγα

λε ίου, ο I oυσrIνιoνός ονειρεύω κε να ανασυσrήσει

τη ρωμαϊκή αυωκραωρία όπως ι'ιων άλλοτε, να α

ποκαωστι'ισει ω απαράγραπω δικαιώμαω ωυ Βυ

ζανrίoυ, ως κληρονόμου της Ρώμnς, πάνω σrα βαρ

βαρικά βασίλεια της Αναωλής, να απoKαωσrήσει

την ενότnω του ρωμαϊκού κόσμου. Κληρονόμος

των Καισάρων, ήθελε όπως κι εκείνοι να είναι ο

φ

Δύσn, ποια απαραίτητn σύγκριση θα προκαλούσε

ανάμεσα σωυς ευσεβείς αυωκράτορες που βασίλευ

αν σrην KωνσrανrIνoύπoλη και σroυς Αρειανούς

και τους βαρβάρους που κυβερνούσαν ιπν Αφρική

κα ι την Ιταλία.·Ετοι ετοίμαζε ω μεγάλα σΧέδια που

επρόκε ιω να πραγματοποιήσει όων το 527 ο θάνατος του Ioυσrίνoυ ωυ εξασφάλισ ε την απόλυτn εξου

σία.

ζωνrανόςνόμoς, η πληρέσrερn ενσάρκωση της από

λυτης εξουσίας και ο άψογος νομοθέως, ο αναμορ

φωτι'ις που φρόνr ι ζε για την καλή τάξη της μοναρ

χίας. Τέλος, μέσα στην υπερηφάνεια που αισθανό

ων για το αυωκραωρικό αξίωμά του, θέλπσε να το

σωλίσει με κάθε μεγαλοπρέπεια και επίδε ι ξn: με m λαμπρόωω των κτισμάτων ωυ, με rnv επίδειξn πλούωυ Tn, αυλήςτου, με τον λίγο παιδιάστικο τρόπο με ων οποίο έδωσε το όνομά του , « ιoυσrIνIά

νεια» σrα τείχn που έχτισε, τις πόλεις που ανοικο

δόμnσε, τις διοικήσε ι ς που θέσπισε, θέλnσε να δι

αιωνίσει rn δόξα του βασ ιλείου ωυ και να κάνει

ωυς υπnκόους του να νιώσουν, όπως έλεγε, rnv ασύγκρnn ευωΧία που είχαν να έχουν γεννnθε ί σιnν

εποχι'ι του. Εκλεκτός ωυ θεού , εκπρόσωπος και το

ποτnρnτήςτου orn yn, έταξε σαν σκοπό ωυ να γίνει ο υπερασΠIσrής ως ορθοδοξίας, τόσο με τους πολέ

μους που έκανε, και των οποίων ο epnOKEun κός χαρακτήρας είναι αναμφισβήτητος, όσο και με Tn μεγάλη προσπάθεια που έκανε για να διαδώσει ων

ορθόδοξη πίσω σ' ολόκληρο τον κόσμο και με τον

τρόπο με τον οποίο διοίκησε ιπν Εκκλησία και κα

ταπολέμησε την αίρεση. Σ' ολόκληρη ΙΠ ζωή του ε

πεδίωξε ιπν πραγματοποίηση αυωύ του δ ιπλού φι

λόδοξου και μεγαλόπρεπου ονείρου και είχε rnv τύχη να βρε ι για βοηθούς του ικανούς υπουργούς ό

πως ο νομομαθής Τριβωνιανός ή ο έπαρχος Ιωάν

νης Καππαδόκης, καλούς στρατηγούς όπως ο Βελι

σάριος και ο Ναρσι'ις, και κυρίως ένα θαυμάσιο

14


ICTOPI'" THC ΚΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

σύμβουλο στο πρόσωπο της «αι

δεσιμότατης συζύγου που του

είχε δώσε ι ο Θεός>>, εκεί-

νης που αρεσκόταν να ο

νομάζει «η πιο γλυκιά

μου χάρη », της αυτο

κράτειρας Θεοδώρας.

Κοι η Θεοδώρα ι'nαν

τυχάρπαστη. Κόρη αρ

κτοτρόφου του Ιπηοδρό

μου, είχε σκανδαλίσει, αν

πιστέψουμε τα κουτσομπο-

λιά του Προκοπίου στη Μυστι-

πάνω στη συμμαχία με την παπική

εξουσία την ανασυστημένη ρω-

μαϊκή αυτοκρατορία, εκείνη,

σαν Ανατολίτισσα που ή

ταν, έστρεφε τα μάπα της

προς την Ανατολή με μια

ακριβέστερη συναίσθηση

της πραγματι κότητας κοι

των αναγκών. Θέλησε να

γαλnνέψει τις θρησκευτι

κές έρ ι δες που παρέβλα-

πταν την ησυΧία ΚΟΙ τη δύνα-

κή ιστορία, τους συγχρόνους της

με τη ζωή της ηθοποιού της μόδας

κοι με τις περιπέτειές της ΚΟΙ ακόΗ Αυτοκράτειρα Θεοδώρα.

μη της αυτοκρατορίας, να επα

ναφέρει με κατάλληλες παραχωρή

σεις κω μεγάλη ανοχή στους κόλ

πους της Ανατολικής εκκλησίας τα

μη περισσότερο όταν κατέκτησε την καρδ ιά του Ιου

στι νιανού, κατάφερε να τον κάνει να την παντρευτε ί

κοι ανέβηκε μαζί του στο θρόνο. Είνοι βέβαιο όπ όσο

έζnσε - πέθανε το 548 - άσκησε πανίσχυρη επιρροή

στον αυτοκράτορα κοι κυβέρνησε την αυτοκρατορία

όσο κοι ο ίδιος κοι ίσως και περισσότερο. Παρά τα ε

λαπώματά της - αγαπούσε τα χρήματα , την εξουσία

και για να παραμείνει στο θρόνο , ήταν συχνά ψεύτρα,

σκληρή , ανελέητη στο μίσος της - αυτή η μεγάλη φ ι

λόδοξη είχε μεγάλες αρετές, ενεργητικότητα, σταθερό

τητα , αποφασισμένη και ισχυρή θέληση, διαυγές πο

λιτικό πνεύμα και έβλεπε ίσως πιο σωστά από τον

αυτοκράτορα σύζυγό της. Ενώ ο Ιουστινιανός ονει

ρευόταν να ανωωτακτήσει τη Δύση, να θεμελιώσει

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ

ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ. - Tn στιγμή που ο Ι ου

στινιανός καταλάμβανε την εξουσία, η αυ

τοκρατορία δεν είχε συνέλθει ακόμη από τη σοβαρή

κρίση που περνούσε από το τέλος του 50υ οιώνα.

Κατά τους τελευταίους μήνες της βασ ιλείας του Ιου

στίνου, οι Πέρσες, δυσαρεστημένοι από η ς αυθαιρε

σ ίες της αυτοκρατορικής πολιτικής στον Καύκασο ,

αιρετικά έθνη, όπως η Συρία κω η Αίγυπτος και, έ

στω κω με τίμημα τη ρήξη με τη Ρώμη, να αποκατα

στήσει την ισχυρή ενότητα της ανατολικής μοναρ

Χίας. Αναρωηέται κανείς αν η αυτοκρατορία που ο

νειρευόταν , η ιο «συμμαζεμένη», πιο ομοιογενής,

πιο ισχυρή , δεν θα είχε αντέξει καλύτερα στις επιθέ

σεις των Περσών κοι των Αράβων. Εν πάση περι

πτώσει, έκανε οισθητή την επιρροή της παντού, στη

διοίκηση , σm διπλωματία, στη θρησκευτική πολιη

κή κοι ακόμη και σήμερα , στον AylO Βιτάλιο της Ρα

βέννας, στα μωσαϊκά που κοσμούν τον νάρθηκα, η ει

κόνα της, μέσα σε όλη τη λάμψη της ηγεμονι κής μεγα

λοπρέπειας, στέκετοι σαν ίση δίπλα στην εικόνα του

Ιουστινιανού.

στην Αρμενία , στα σύνορα της Συρίας, είχαν ξαναρ

Χίσει τον πόλεμο κα ι έτσι το καλύτερο μέρος του βυ

ζαντινού στρατού βρισκόταν ακινητοποιημένο στην

Ανατολή. Στο εσωτερικό , οι διαμάχες των Πράσ ι

νων κοι των Βένετων προκαλούσαν φοβερή πολιτι

κή αναταραχή, που επ ιδ ε ίνωνε την αξιοθρήνητη

δ ιαφθορά της δημόσιας δ ιοί κησης ΚΟΙ την επακό

λουθη δυσαρέσκεια. Η βασική φροντίδα του Ιουστι-

15


ICTOPIA. THC RΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

νιανού ήων να παραμερίσει ουτές τις δυσκολίες,

που καθυστερούσαν την εκπλήρωση των φιλόδο

ξων ονείρων του για τη Δύση. Μη βλέποντας ή μη

θέλοντας να δει το μέγεθος του ανατολικού κινδύ

νου, υπέγραψε με τον Μεγάλο Βασιλέα, με αντάλ

λαγμα μεγάλες παραχωρήσεις, την ειρήνη του 532, που !Ου ξανάδ ι νε την πλήρη δ ιάθεση των στρατιω

τικών δυνάμεών του. Από την άλλη πλευρά κατέ

στειλε δυναμ ι κά τιςεσωτερικέςωραχέςόων

τον lανουάριο του 532, η φοβερή εξέγερση που έμεινε γνωστή με το όνομα Στάση του

Νίκα - από το σύνθημα των στασιαστών - γέ

μισε την Κωνσταντινούπολη με φωτιές και

αίμα επί μία εβδομάδα. Εκείνες τις ημέρες

της επανάστασης, όπου

λίγο έλειψε να πέσει ο

θρόνος, ο l ουστινιανός

όφειλε τη σωτηρία του

κυρίως στο θάρρος της

Θεοδώρας και στην ενερ

γητικότητα του Βελισά

ριου. Όμως η βιαιότητα της

καταστολής, που σκέπασε με

30.000 πτώματα το έδαφος του Ιπποδρόμ ου, είχε σαν αποτέλεσμα να αποκαταστή

σει για πολύ καιρό την τάξη στην πρωτεύ

ουσα και να κάνει την αυτοκρατορ ι κή ε

ξουσία πιο απόλυτη παρά ποτέ. Το 532, ο lουστινιανός είχε τα Χέρ ι α του ελεύθερα.

Η ΠcWιvόρθωση της αυτοκρατορίας στη

Δύση. - Η κατάσταση της Δύσης ευνοούσε τα σΧέδιά

του. Στην Αφρική , όπως και στην Ιταλία , οι πληθυ

σμ ο ί , δ ιοικούμενοι από βάρβαρους και αΙΡΕΤΙκούς

αρχηγούς, επ ι θυμούσαν ολόψυχα την αποκατάστα

ση της αυτοκρατορι κής εξουσίας. Το γόητρο της αυ

τοκρατορίας παρέμενε τόσο μεγάλο ώστε οι ίδ ι οι οι

Βάνδαλοι κα ι Οστρογότθοι βασιλείς αναγνώριζαν

τη νομιμότητα των βυζαντινών διεκδ ι κήσεων. Επί

σης, η γρήγορη παρακμή αυτών των βαρβαρικών

βασιλείων τα άφηνε ανίσχυρα ενάντια στις επιθ έ

σεις του lουστινιανού και ο ι διαμάχες τους τα εμπό

διζαν να αντιμετωπίσουν τον κοινό εχθρό. Όταν

λοιπόν, το 53 Ι , ο σφετερισμός της εξουσίας από τον

Γελίμερο έδωσε στη βυζαντι νή διπλωματία την ευ

καιρία να επέμβει στην Αφρική, ο Ι ουστινιανός, έ

χοντας εμπιστοσύνη στη φοβερή πολεμ ι κή μηχανή

που αποτελούσε ο θαυμαστός στρατός του, δεν δί

στασε θέλοντας να απελευθερώσει τους καθολ ι κούς

m, Αφρl κήςαπό την « αρειανή αιχμαλωσία» και να επαναφέρει το βασίλειο των Βανδάλων στους κόλ

ηους της αυτοκρατορικής ενότηως. Το 533 , με στρατό Ι 0.000 πεζών και 5-6.000 ιππέ

ων, ο Βελισάριος επιβιβαζόων στα πλο ία

στην Κωνσωντινούπολη: η εκστρατεία ή

ων γρήγορη και θριαμ βευτική. Ο Γελί μ ε

ρος, αφού ηπήθηκε στο Δέκιμο και στο Τρl

κάμαρο, κυκλωμένος κατά την υποΧώρησή

του από το όρος Παπ

πούη , αναγκάστηκε να

παραδοθε ί (53 4). Σε λίγους μήνες, μερικά συ

ντάγματα ιππικού - γιατί

αυτά έηαιξαν τον αποφα

σιστικό ρόλο - είχαν KQ

ωστρέψει ενάντω σε κά-

θε προσδοκία το βασί

λειο του Γιζέριχου. Ο νικητής Βελισάριος δέ

χθηκε στην Κωνσταντινούπολη ης τιμές του

θριάμβου. Αν και χρειάστηκαν άλλα δεκα

πέντε χρόνια (534-548) για να καωστε ί

λουν τις εξεγέρσεις των Βφβέρων και των

μισθοφορικών και άωκτων στρατευμάτων

της αυτοκρατορίας, ο lουστινιανός είχε την

τιμ ή ότι ανακατέλαβε το μεγαλύτερο μ έρος της

Αφρικής και πήρε ηερήφανα ω προσωνύμια Βαν

δαλικός και Αφρικανός.

Οι Οστρογότθοι της lταλίας είχαν παρακολουθή

σει χωρίςνα αντιδράσουν τη συντριβή του βασιλείου

των Βανδάλων. Σε λίγο ήρθε η σειρά τους Η δολο

φονία m, Αμαλασούνθας, της κόρης του μεγάλου Θευδέρlχου, από τον σύζυγό της Θευδάτο (534) έδω

σε στον Ιουστινιανό την ευκαιρία να επέμβει. Αυτή

τη φορά όμως ο πόλεμος ήων πιο σκληρός και πιο

μακροχρόνιος. Ο Βελισάριος μπόρεσε να καωκτή

σε ι τη Σικελία (535), να κυριεύσει τη Νεάηολη και στη συνέχεια τη Ρώμη , όηου άντεξε σε μια πολιορ-

16

ICTOPI", THC RΥΖλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

ΒΙΣκΑ1ΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

' . .... . •

Η αναδιοργάνωση του κράτους του lουστινιανού.

•

Τaράκων

, ,

\

,

\

\

Σ

\ Μ .

,

17


ICTOPIA. THC RΥΖ.λΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡ λ ΤΟΡlλC

.-~

Σινώπη

ένζα

• Μιλητος

IDJOQl

Τύρος

" Ο Γ Ι Ο Σ ΘΑι\ΑΣΣ Καισάρεια

_ ο

, , , ΙΓΥΠΤΟΣ , ,

ο - ο , , ,

Δαμασκός

, Ι

Ι

, Ι

, Ι

, ,

, , ,

,

, ,

18


ICTOPIA. THC RΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡ ΙλC

κία δ ιάPKειαςενόςOλόκλnΡOυ χρόνου (Μάρτιος 537 -Μάρτιος 538) από τα στρατεύματα του νέου βασιλέα των Οστρογότθων Ουίπιγη. Στη συνέχεια κατέλαβε

τη Ραβέννα (540) και οδήγησε τον Ουίπιγη αιχμά

λωτο στα πόδια του αυτοκράτορα. Όμως οι Γότθοι α

νέκτησαν τις δυνάμεις τους υπό την ηγεσία του επι

τήδειου και ενεργητικού Τωτίλα. Ο Βελισάριος, που

Χάρη σ' αυτές τις ευτυχείς εκστρατείες, ο Ιουστι

νιανός μπορούσε να κολακεύεται am σκέψη ότι είχε πραγματοποιήσει το όνειρό του. Χάρη στην επίμο

νη φιλοδοξία του , η Δαλματία, η Ιταλία, Oλόκλnpη

η Ανατολική Αφρική, η νότια Ισπανία, ω νησιά της

δυτικής λεκάνης της Μεσογείου, η Σικελία, η Κορ

σ ι κή, η Σαρδηνία, οι Βαλεαρίδες, είχαν επανέλθει

στόλθη κε ξανά στην

Ιταλία με ανεπαρκείς

δυνάμ ε ι ς, απέτυχε οι

κτρά (544-548). Χρειάστη κε η ενεργη

τικότητα του Ναρσή

για να νικήσει την α

ντίσταση των Οστρο

γότθων στις Ταγίνες

(552), να συντρίψει τις τελευταίες βαρβα

ρικές δυνάμεις στην

Καμπανία (553), να απαλλάξει τη χερσό

νησο από τις φραγκι

κές ορδές του Λωθά

ριου και του Βουτιλί

νου (554). Είχαν

χρειαστεί είκοσι χρό

νια για την ανακατά

κτηση της Ιταλίας

Για μια ακόμη φορά

η αισιοδοξία του Ιου

στινιανού είχε βια- Ιουστινιανός και Θεοδώρα ανόμεσα στον Βελισάριο και τον ΤριΒωνιανό.

στη ρωμαϊκή ενότη

τα. Η έκταση της μο

ναρχίας είχε σχεδόν

διπλασιαστεί. Με την

κατάκτηση της Σεπτί

μης (Ceuta), η εξου

σία του αυτοκράτορα

εκτεινόταν μέχρι τις

Ηράκλειες στήλες

και, εκτός από το μέ

ρος της ακτής που

διατηρούσαν οι Βη

σ ιγότθο ι στην Ι σπα

νία και τη Σεπτιμα

νία και οι Φράγκοι

στην Προβηγκία, η

Μεσόγειος είχε ξανα

γίνει ρωμαίκή λί

μνη. Δεν υπάρχει αμ

φιβολία ότι ούτε η

Αφρική ούτε η Ιταλία

δεν επέστρεφαν στην

αυτοκρατορική ενό

τητα σε όλη την πο-

στεί να π ιστέψει ότι η

κατάκτηση είχε ολοκληρωθεί. Ίσως να μην έκανε

αρκετά γρήγορα την απαραίτητη προσπάθεια για να

συντρίψει τη δύναμη των Οστρογότθων. Προσπάθη

σαν να επαναφέρουν την Ιταλία κάτω από την αυτο

κρατορική εξουσία με εντελώς ανεπαρκείς δυνάμεις

- μόλις είκοσι πέντε ή τριάντα χιλιάδες στρατιώτες.

Έτσ ι , ο πόλεμος τράβηξε υπερβολικά σε μάκρος.

Και στην Ισπανία ο Ιουστινιανός εκμεταλλεύτηκε

τις περιστάσεις για να επέμβε ι στις δυναστικές δια

μάχες του βασιλείου των Βησιγότθων και να ανακα

ταλάβει το νοτιοανατολικό μέρος της χώρας.

λαιά τους έκταση, και

επέστρεφαν εξαντλημένες, κατεστραμμένες από τό

σα χρόνια πολέμου. Όμως αυτές οι κατακτήσεις ξα

νάδιναν χωρίς αμφιβολία στην αυτοκρατορία το

γόητρο και τη δόξα της, και ο Ιουστινιανός έκανε κά

θε προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή. Η Αφρι

κή και η Ιταλία είχαν γίνει πραιτωριανές επαρχίες

και ο αυτοκράτορας προσπάθησε να ξαναδώσει

στους πληθυσμούς την ακριβή εικόνα της αυτοκρα

τορίας όπως την είχαν γνωρίσει άλλοτε . Διορθωτι

κά μέτρα θεράπευσαν εν μέρει τα δεινά του πολέ

μου: Αμυντικές προφυλάξεις - δημ ι ουργία μεγά-

19


ICTOPI'" THC gYZλ.NTINHC λ. ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡΙλ.C

λων στρατιωτικών διοικήσεων, οργάνωση βαθμί

δων (limites) που κατέλαβαν τα ειδικά στρατεύμα

τα, οι στρατιώτες των συνόρων (limitanei), κατασκευή ενός ισχυρού δ ικτύου από οχυρά - εγγυήθη

καν την ασφάλεια της χώρας. Ο Ιουστινιανός μπο

ρούσε να καυχιέται ότι είχε αποκαταστήσει στη Δύ

ση την τέλεια ειρήνη, την «τέλεια τάξη» που θεω

ρούσε το σήμα κατατεθέν ενός πραγματικά πολιτι

σμένου Κράτους.

Οι πόίΙεμοι της ΑναroίΙής. - Δυστυχώς αυτές ο ι με

γάλες επ ιχειρήσεις είχαν εξαντλήσει την αυτοκρατο

ρία και την είχαν κάνει να παραμελήσει την Ανατο

λή. Η Ανατολή πήρε την εκδίκησή της με τον πιο

φοβερό τρόπο.

Ο πρώτος Περσικός πόλεμος (527-532) ήταν α

πλώς ο προάγγελος του επικείμενο υ κινδύνου.

Επειδή κανένας από τους δύο αντιπάλους δεν ήθε

λε να εμπλακεί σε βάθος, ο αγώνας δεν είχε κριθεί

οριστικά. Η νίκη του ΒελlOαρίου στη Δάρα (530) εί

χε αντισταθμιστεί από την ήπα του στο Καλλίνικο

(53 1) και οι δύο πλευρές είχαν βιαστεί να κλείσουν

ειρήνη (532 ). Αλλά ο νέος βασιλέας της Περσίας, ο

Χοσρόης Ανουσιρβάν (531 -579), ενεργητικός και

φιλόδοξος, δεν ήταν άνθρωπος που θα αρκούταν σ'

αυτά τα αποτελέσματα. Βλέποντας το Βυζάντιο απα

σχολημένο στη Δύση , ανησυχώντας κυρίως για τα

σχέδια παγκόσμιας κυριαρχίας που δεν έκρυβε ο

Ιουστινιανός, το 540 επιτέθηκε στη Συρία και λεη

λάτησε την Αντιόχεια. Το 541, εισέβαλε στη Λαζική

και κατέλαβε την Π έτρα. Το 542, λεηλατούσε την

Κομαγηνή , το 543 νικούσε τους Έλληνες στην

Αρμενία και το 544 ερήμωνε τη Μεσοποταμία. Ο ί

διος ο ΒελlOάριος δεν μπορούσε να τον νική σε ι

Χρειάστηκε να κλείσουν ανακωΧή (545) που ανα

νεώθηκε πολλές φορές, και να υπογράψουν το 562

μια πεντηκονταετή ειρήνη, με την οποία ο Ι ουστι

νιανός υποχρεωνόταν να πληρώνει φόρο στον Με

γάλο Βασιλέα και απαγορευόταν οποιαδήποτε θρη

σκευτική προπαγάνδα στο περσικό έδαφος. Και μό

λο που διατήρησε μ' αυτό το αντάλλαγμα τη Λαζική ,

την αρχαία Κολχίδα, η περσική απειλή , μετά από

αυτό τον μακροχρόνιο και καταστροφικό πόλεμο,

παρέμενε εξίσου επίφοβη για το μέλλον.

Σ' αυτό το δ ι άστημα στην Ευρώπη, η συνοριακή

γραμμή του Δούναβη υποχωρούσε κάτω από τις ε

πιθέσεις των Ούννων, που το 540 σκόρπισαν τη

φωτιά και το αίμα στη Θράκη, το Ιλλυρικό , την

Ελλάδα μέχρι τον Ισθμό της Κορίνθου και δ ιείσδυ

σαν μέχρι τα τιερίχωρα της Κωνσταντινουπόλεως,

των Σλάβων που το 547 και το 551 λεηλάτησαν το

Ι λλυρικό και το 552 απείλησαν τη Θεσσαλονίκπ,

των Ούννων και πάλ ι που , το 559, έκαναν την εμ

φάνισή τους μπροστά στην πρωτεύουσα που σώθη

κε με μεγάλο κόπο χάρη στο θάρρος του γηραιού Βε

λισαρίου. Εξάλλου, άλλοι βάρβαροι, ο ι Άβαροι, έ

μπαιναν στη σκηνή, αναιδείς και απειλητικοί.

Ασφαλώς καμία από αυτές τις εlOβολές δεν κατέλη

ξε στη μ όνιμη εγκατάσταση ενός ξένου λαού στην

αυτοκρατορία:Ομως η Βαλκανική Χερσόνησος είχε

λεηλατηθεί φοβερά. Η αυτοκρατορία πλήρωνε α

κριβά στην Ανατολή τους θριάμβους του Ιουστινια

νοί) στη Δύση.

Τα αμυντικά μάρα Κα! 11 διπίΙωματία.- Ωστόσο ο

Ιουστινιανός, στην Ανατολή όπως και στη Δύση,

προσπάθησε να διασφαλίσει την άμυνα και την α

σφάλεια της επ ικράτειας. Με την οργάνωση μεγά

λων διοικήσεων που ανατέθηκαν στους magistri militum, μ ε τη δημιουργία σε όλα τα σύνορα στρα

τιωτικών φυλακίων (ljmites) που κατείχαν ειδικά στρατεύματα (lim itanei), ανασύστησε αηέναντι

στους βαρβάρους αυτό που ονόμαζαν κάποτε «κάλυ

ψη της μοναρχίας» (praetentura imperii). Κυρίως

όμως ύψωσε σε όλα τα σύνορα μια συνεχή γραμμή

από οχυρά, που καταλάμβαναν όλα τα στρατηγι κά

σημεία και σχημάτιζαν διαδοχικά εμπόδια κατά της

εισβολής. Πίσω τους, για μ εγαλύτερη ασφάλεια, ο

λόκληρη η περιοχή καλύφθηκε με οχυρωμένους

πύργους. Ακόμη και σή μερα βρίσκουμε σε πολλά

μέρη τα επιβλητικά ερείπια αυτών των φρουρίων,

που υψώνονται κατά εκατοντάδες σε όλες ης επαρ

χίες της αυτοκρατορίας, και μαρτυρούν με θαυμαστό

τρόπο το μέγεθος της προσπάθειας με την οποία,

κατά τα λεγόμενα του Προ κοπίου, ο Ιουστινιανός

«έσωσε πραγματικά τη μοναρχία».

Τέλος η βυζαντινή διπλωματία, συμπληρώνοντας

τη στρατιωτική δράση, προσπαθούσε να διασφαλί-

20


σεl σε ολόκληρο ων κόσμο ω κύρος και την εηιρ

ροπ της αυωκραωρίας. Με μια επιδέξια κατανομ π

των ευνοιών και ωυ χρπματος, με μια μεγαλοφυπ ι

κανότητα να στρέφει τους εχθρούς της αυτοκρατο

ρίαςτον ένα εναντίον ωυ άλλου, επανέφερε κάτω α

πό τη βυζαντινπ επικυριαρχία και καταστούσε ακίν

δυνους τους βάρβαρους λαούς που κ ι νούνταν στα

σύνορα της μοναΡΧίας με τη θρησκευτικπ προπα

γάνδα, τους έκανε να μπουν στη σφαίρα επιρροπς

του Βυζαντίου. Οι ιεραποστολές που έφεραν τον χρι

στιανι σμό από τις ακτές της Μαύρης θάλασσας στις

πεδιάδες της Αβησσυνίας και τις οάσεις της Σαχά

ρας, nταν ένα αηό τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσμα

τα της ελληνικπς πολιτlκιΊς κατά ω μεσαίωνα. 'Ετσl

η αυτοκρατορία δημιουργούσε μία πελατεία από υ

ποτελε ίς: Άραβεςτπς Συρίας και της Υεμένης, Βέρβε

ρο ι της Βορείου Αφρι κπς, Λαζοί κα ι Τζάνοl στα σύ

νορα της Αρμενίας, Έρουλοι, Γέπηδες, Λογγοβάρ

δοι, Ούννοι στο Δούναβη , μέΧρι και οι φράγκοι ηγε

μόνες της μακρlνιΊς Γαλατίας όπου προσεύχονταν

ΕΣΩΤΕΡΙ ΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΟΥ

ΙΟΥΣΤΙΝ Ι ΑΝΟΥ. - Η εσωτερlκπ διακυ

βέρνηση της αυτοκρατορίας δεν προκάλε

σε λιγότερες σκοτούρες στον Ιουστινιανό από την ά

μυνα του κράωυς. Επ ιβαλλόταν επείγουσα διοικπ

τικιΊ μεταρρύθμιση. Μία φοβερπ θρησκευτικπ κρί

ση qιωύσε την επέμβασπ ωυ.

Η νομοθετική και διοικηηκή μεταρρύθμιση . - Η

μοναρχία πταν παράξενα διαταραγμένη . Η διοίκη

ση εξαγοραζόταν ΚΟΙ πταν διεφθαρμένη. Η αταξία

και η δυστυΧία επικραωύσαν στις επαρΧίες. Η δι

καιοσύνη, χάρη στην ασάφεια ωυ νόμου, πταν αυ

θαίρετη και μεροληπηκπ και μ ια από ης σοβαρότε

ρες συνέπειες αυτπς τπς κατάστασης πταν η καθυ

στέρηση στην είσπραξη των φόρων. Ο Ιουστινιανός

αγαπούσε πάρα πολύ τπν τάξη , επιθυμούσε τη δ ι οι

ΚΠΤΙΚΠ συγκέντρωση και ενδιαφερόταν για ω κοινό

στι ς εκκλησίες γω τον ρωμαίο αυτοκράωρα. Η Κων

σταντινούπολη όπου ο Ι ουστινιανός δεχόταν με με

γαλοπρέπεια ωυς βάρβαρους ηγεμόνες, εμφανιζόταν

ως πρωτεύουσα ωυ κόσμου. Και αν και είναι αλπ

θεια όη τα τελευταία χρόνια της βασιλείας ωυ, ο γε

ρασμ ένος αυωκράωρας επέτρεψε την aποδιοργάνω

ση των στραηωτικών θεσμών και επ ι δόθηκε υπερ

βολ ι κά στις πρακτικές μιας δ ιπλωματίας που σκορ

πίζοντας χρπματα στους βαρβάρους, διπγειρε επικίν

δυνα τις βλέψειςωυς, είναι εξίσου βέβαιο ότι για όσο

διάστημα η αυτοκραωρία ι\ταν αρκετά ισχυρπ για να

υπερασπ ιστεί τον εαυτό της, η δ ιπλωματία της, υπο

στηριζόμενη από τα όπλα, φOlνόταν στους συγχρό

νους σαν ένα θαύμα σύνεσης, εξυπνάδας και «ευβου

λiας». Παρά τις βαριές θυσίες που στοίχισαν στη μ ο

ναρχία οι φ ι λοδοξίεςωυ Ι ουστ ι ν ι ανού, ακόμη κα ι ο ι

Kατnγoρoί ωυ αναγνώρισαν ότι «ο φυσικός ρόλος ε

νός αυωκράτορα με υψηλό φρόνη μα είναι να θελι\

σει να μεγαλώσει την αυωκραωρία και να την κάνει

πιο ένδοξη» (Προκόπιος).

καλό, γω να ανεχθε ί μια τέωια κατάσταση πραγμά

των. Εξάλλου χρειαζόταν συνεχώς χρπματα για ης

μεγάλες επιχειρπσεις του.

Ανέλαβε λο ιπόν μια διπλιΊ μ εταρρύθμιση. Για να

δώσει στην αυωκραωρία « βέβαιους και αδιαμφι

σβπτηωυςνόμους», ανέθεσε στον υπουργό ωυ Τρ l

βων ιανό ένα μεγάλο νομοθπικό έργο. Μια επιτρο

ππ που συνήλθε ω 528 για τη μεταρρύθμιση ωυ Κώδ ι κα, συγκέντρωσε και ταξινόμησε σε μια μονα

δικπ συλλογπ τα κυριότερα αυωκραωρι κά διατάγ

μ ατα που είχαν δη μοσ ιευθεί από την εποχπ ωυ

Αδριανού. Αυτός πταν ο Ι ουστινιάνειος Κώδικας,

που δημοσιεύθηκε ω 529 και ωυ οποίου μ ία νέα

έκδοση κυκλοφόρησε το 534. Ακολούθησε ο Πανδέκτης όπου μια άλλη επιτροππ, που διορίστηκε το

530, συγκέντρωσε και ταξινόμ ησε αποφάσεις παρ

μένες από τα έργα των μ εγάλων νομομαθών του

21


ICTOPIA. THC κΥΖλ.ΝΤΙΝΗC λ. ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡΙλ.C

Η ΑυτοκράΤΕιρα Θεοδώρα και η ακαλουθία της (547).

20υ και του 30υ αιώνα, τεράστιο έργο που ολοκλη

ρώθηκε το 533. Οι Institutes συνόψισαν σ' ένα εγχειρίδιο , γω χρήση από τους σπουδαστές, τι ς αρχές

του νέου δικαίου. Τέλος, η συλλογή των νεαρών

που δη μοσίευσε ο Ιουστινιανός μεταξύ 534 και

565 συμπλήρωσε το επιβλητικό μνημείο που είναι

γνωστό με το όνομα Corpus ju ri s civi li s. Ο Ιουστινιανός ήταν τόσο υπερήφανος γι' αυτό το

μεγάλο νομ οθετικό έργο ώστε αιταγόρευσε να το αγ

γίξουν στο μέλλον και να το αλλοιώσουν με οποιο

δήποτε σχόλιο και στ ι ς νομικές σχολές που ανα

διοργανώθηκαν στην Κωνσταντινούπολη , τη Βηρυ

τό, τη Ρώμη , το έκανε τπν αμετάβλητη βάση της νο

μικής διδασκαλίας. Και πράγματι , παρά τα ελαπώ

ματά του, παρά τη βιαστική εργασία που προκάλεσε

επαναλήψεις και αντιφάσει ς, παρά τον αξιοθρήνητο

τρόπο κατακερματισμού των ωραιότερων μνημεί

ων του ρωμαϊκού δικαίου, ήταν ένα πολύ μ εγάλο

έργο , ένα από τα πιο γόνιμα γω την πρόοδο της αν

θρωπότητας. Αν το ι ουστινιάνειο δίκαιο έδωσε

στην αυτοκρατορική εξουσία το θεμέλιο της απόλυ

της εξουσίας της, διατήρησε στον κόσμο του μεσαί

ωνα και ξαναδίδαξε αργότερα στη Δύση την ιδέα του

Κράτους και τι ς αρχές της κοινωνικής οργάνωσης.

Εξάλλου, δ ιαποτίζοντας την αυστηρότητα του παλαι

ού ρωμαϊκού δικαίου με το νέο πνεύμα του χριστια

νισμού, εισήγαγε στο νόμο μια άγνωστη ως τότε μέ

ριμνα για κοινωνική δικαιοσύνη, δημόσια ηθική

και ανθρωπισμό.

Για να αναμορφώσει τη διοίκηση και τη δικαιοσύ

νη , ο Ιουστιν ιανός εξέδωσε το 535 δύο μεγάλα διατάγματα, περιγράφοντας σε γενικές γραμμές τα νέα

καθήκοντα που επιβάλλονταν σε όλουςτουςδημόσι

ους λειτουργούς KQl συνιστώντας τους ευσυνείδητη

εντιμότητα στη διοίκηση των υπηκόων. Ταυτόχρονα

ο αυτοκράτορας καταργούσε την αγορά των αξιωμά

των, αύξαινε τους μισθούς, καταργο ύσε τους περιτ

τούς μηχανισμούς, ένωνε σε πολλές επαρχίες την

πολιτική και στρατιωτική εξουσία, για να διασφαλί

σει καλύτερα την τάξη. Ήταν η αρχή μιας μεταρρύθ-

22


ICTOPI).. THC κΥΖ.λΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

l' , " Λ

μισηςπου επρόΚEnΟ να έ

χει μεγάλες συνέπειες για

m διο ι κητική ιστορία της

αυτοκρατορίας. Αναδιορ

γάνωνε τη διοίκηση της

δικαιοσύνης και την α

στυνομία ως πρωτεύου

σας. Προκαλούσε σ' ολό

κληρη την αυτοκρατορία

έναν οργασμό δημόσιων

έργων, κατασκευάζοντας

δρόμους, γέφυρες, υδρα

γωγεία, λουτρά , θέατρα ,

εκκλnσίες και ανοικοδο

μούσε με ασυνήθιστη με

γαλοτιρέπεια την Κων

σταντ ινούπολη, που είχε

καταστραφεί εν μέρει από

την εξέγερση του 532. Τέ

λος, με μ ι α προσεκτική

ο ι κονομική πολιτική , ο

Ι ουστινι ανός προσπαθού

σε να αναπτύξει τον βισ

μηχανι κό πλούτο και την

εμπορική δραστηριότητα

της αυτοκρατορίας και

σύμφωνα με τη συνήθειά

του, κaυχιόταν όη <ψε ης

λαμπρές ιδέες του, έδωσε

μια νέα άνθηση στο Κρά

τος». Σων πραγματικότη

τα όμως, παρά τις καλές

προθέσεις του αυτοκράτο

'1·. ·. i ·' 1. '" .. 1.·'·· .. 1··'>'· .. .. -••. , . -, . 1, ·,.,.,t> .. I~l-"- ·· I·

κε με ων Εκκλησία, για λό

γους πσλιτικής κοι από α

γάπη για τις θεολογικές συ

q,τήσεις. Για να δείξει τον

ευσεβή ζήλο του, πολέμησε

τους OΙΡΕUKOύς, δ ι έταξε το

529 το κλείσιμο του Πανε

π ισmμίoυ των Αθηνών ό

που υπήρχαν ακόμη μερι

κοί ειδωλολάτρες καθηγη

τές κοι καταδίωξε δυναμι

κά τους διαφωνούντες.

Εξάλλου θέλησε να διοική

σει την Εκκλησία ως κύ

ριος κοι σε αντάλλαγμα για

την προστασία Κol την εύ

νο ιά του, της επέβαλε δε

σποτικά, βίαιο m θέλησή του, κηρύσσονταςτον εαυτό

του «αυτοκράτορα Κol ιε

ρέα ,> . Ωστόσο πολλές φορές

βρέθηκε σε αμηχανία σχετι

κά με m στάση που έπρεπε να κρατήσει. Για ων επιτu

χία των επιχειρήσεών του

σm Δύση, έπρεπε να διατη

ρήσει τις καλές σχέσεις με

την παποσύνη. Για να απο

καταστήσει σmν Ανατολή

την πολιτική Κol ηθική ε

νόωτα, έπρεπε να αντιμ ε

τωπίσει το ζήmμα των μο

νσφυσιτών που εξακολου

γ .. ." . ..... · "Ι' ·

ρα, η διοικητική μεταρρύθμιση απέτuχε. Το φοβερό

βάρος των εξόδων, η συνεχής ανάγκη για χρήματα,

προκάλεσαν μια σκληρή φορολσγική τυραννία που

εξαθλίωσε κοι εξάντλησε την αυτοκρατορία. Και από

αυτή τη μεγάλη αναμορφωτική προσπάθεια προήλ

θε ένα μόνο αποτέλεσμα: η κατάργηση της συγκλή

του το 54 1 για λόγους οικονομίας. Η θρrισκωπκή ποΡιπκή. -Όπως όλοι οι αUΤOKράΤO

ρες που από ων εποχή του Κωνσταντίνου διαδέχθηκαν

ο ένας τον άλλο στον θρόνο , σ Ιουστινιανός ασχολήθη-

θούσαν να είνOl πολλσί και ισχυροί σmν Αίγυmο, ω

Συρία, m Μεσοποταμία, την Αρμενία. Ανάμεσα σm Ρώμη , που απOlτούσε την καταδίκη των OlΡΕUKών και

ω Θεοδώρα, που συμβούλευε να επιστρέψουν σmν ε

νωτική πολιτική του Ζήνωνα Κol του Αναστασίου, ο

αUΤOKράΤOρας δεν ήξερε πολλές φορές τι να διαλέξεΙ.

Κοι η διστακτική θέλησή του προσπάθησε, μέσα από

πολλές αντιφάσεις, να βρει ένα έδαφος συνεννόησης

για να συμβιβάσει τους όρους του διλήμματος. Διαδοχι

κά, για να φανεί αρεστός σm Ρώμη, άφησε m σύνοδο

23


ICTOPIA. THC κΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

mς Κωνστανnνουπόλεωςτο 536 να αναθεματίσει τους αφεnKoύς, εξαπέλυσε διώξεις εναντίον τους (5 3 7-5 38) επιτέθηκε στο κάστρο τους, mv Αίγumο κω, για να φανεί αρεστός στη Θεοδώρα, άφησε τους μονοφυσίτες να

ανασυγκροτήσουν mv Εκκλησία τους (543) κω προσπάθησε να επιτύχει από mv παπι κή πλευρά, στη σύ

νοδο mς Κωνσταντινουπόλεως, το 553, mv καταδίκη των αποφάσεωνmς Χαλκηδόνας. Αυτό ήταν το ζ(ιmμα

των Τριών Κεφαλαίων που αναστάτωσε mv αυτοκρα

τορία επί περισσότερο από είκοσι χρόνια (543-565), προκάλεσε σχίσμα στη Δυτική Εκκλησία χωρίς να επα-

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ

60 ΑιΩΝΑ.- Στην ιστορία του βυζαντινού

πολιτισμού, η βασιλεία του Ιουστινιανού

σημειώνει μια αποφασι

στική ετιοΧή. Ταλαντού-

χοι συγγραφείς , ι στορ ι

κοί όπως ο ΠροκόπlOς

και ο Αγαθίας, ο Ιωάν

νης της Εφέσου ή ο Ευά

γριος, πOlητές όπως ο

Παύλος Σ ι λεντιάριος,

θεολόγοι όπως ο Λεό

ντlOς ο Βυζαντι νός, συ

νέχισαν με αρκετή λάμ

ψη τι ς παραδόσεις της

ελληνικής κλασικής φι

λολογίας και στην αρχή

περίπου του 60υ αιώνα,

ο Ρωμανός, «ο πρίγκι

πας των μελωδών» δη

μιούργησε m θρησκευτικΙΊ ποίηση, την ωραιό

τερη ίσως και πιο πρω

τότυπη έκφανση της βυζαντινής μεγαλοφυίας. Η

λάμψη των τεχνών ήταν ακόμη πιο αξlOθαύμαστη.

Είναι η εποχή κατά την οποία αναβίωνε στην Κων

σταντινούπολη η αργή εξέλιξη που προετοίμαζαν ε-

ναφέρει την εφήνη στην Ανατολή. 'Όλη η σκλnρόmτα

κω η αυθωρεσία τιου εφάρμοσε ο Ιουστινιανός ενα

vUοντων αντιτιάλων το υ, mςοποίαςτο γνωστότερο θύ

μα ήταν ο πάπας BιγiλJoς, δεν είχε κανένα ωφέλι μο α

ποτέλεσμα. Η ποΝτική mς ενόmτας κω mς ανεκτικό

mτας που σuvJστoύσε η Θεοδώρα ήταν χωρίς αμφιβο

λία συναΙΊ. ΕξαΙτίας mς αβεβωόmτας του Ιουστινια

νού, παρά τις καλές τιροθέσειςτου, ΙΟ μοναδικό αποτέ

λεσμα ήταν μια αναβίωση των χωριστl κών τάσεων mς

Alyύmou κω mς Συρίας κω μια αναζωπύρωση του ε

θνικού μίσους τους κατά mςαυτοκρατορίας

δώ και δύο αιώνες οι τοπικές σχολέςτης Ανατολής.

Και επειδή ο Ι ουστινιανός αγαπούσε τα κτίρια, είχε

την τύχη να βρει για να υπηρετήσουν τα σΧέδιά του

εξέχοντες καλληέχνες

και είχε τα μ έσα για να

θέσα στη διάθεσή τους

ανεξάντλητους π ό ρους,

τα μνημεία αυτού του αι

ώνα, θαύματα επιστή

μης, τόλμης και μεγαλο

πρέπειας, σηματοδότη

σαν το απόγεlO της βυζα

ντινήςτέxvης.

Η τέχνη δεν έμο ιαζε

ποτέ πιο πο ι κίλη, πlo

γόνψη, πι ο ελεύθερη .

'Όλες οι μέθοδοι κατα

σκευής, όλο ι ο ι τύποι

κτφίων εμφανίζοντω ε

κείνη την εποχή, βασιλι

κές όπως ο Ά γlOς Απολ

λlνάρlOς ο Νέος της Ρα

βέννας ή ο ΆγlOς Δημή

τρlOς της Θεσσαλονίκης, πολυγωνικές εκκλησίες ό

πως ο ναός των Αγίων Σεργίου και Βάκχου στην

Κωνσταντινούπολη ή του αγίου Βιταλίου στη Ραβέν

να, σταυροειδείς κατασκευές με πέντε τρούλους ό-

24


ICTOPI'" THC κΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

πως η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, έργα αρχι

τεκτονικής όπως η Αγία Σοφίο που χτίστηκε μεταξύ

532 και 537 οπό τον Ανθέμιο εκ Τράλλεων κοι τον Ισίδωρο τον Μιλήσια, παραμένει, με την πρωτοτυ

πία του σχεδίου, την ελαφρότητα ως κατασκευής,

ων τόλμη της διάταξης, την ευφυία των συνδυα

σμών ισορροπίος, ων αρμονική ομορφιά των ανα

λογιών, το αδιαμφισβήτητο αριστούργημα. Μέσα σ'

αυτά τα κτίρια, η ευφυής πολυχρωμία των μαρμά

ρων, το λεmό σκάλισμα των γλυmών, τα μωσαϊκά

με το μπλε κοι το χρυσό φόντο, έβαλαν ένα ασύγκρι

το μεγαλείο, του οποίου ακόμη κοι σήμερα, που δεν

έχουμε στη διάθεσή μας τα κατεστραμμένα μωσαϊκά

ΕΚΚΑθΑΡΙΣΗ ΤΟΥ EPΓQY ΤΟΥ

ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ (565-610).- Αν εξετά

σουμε στο ούνολό τηςτη βαοιλεία του Ιου

στινιανού, δεν θα μπορούσαμε να παραγνωρίσουμε

το αναμφισβήτητο μεγαλείο,

ο ύτε το ανυπέρβλητο γόητρο

που ξανάδωσε στιγμιαία στη

μοναρχία. θα αναρωτηθούμε

όμως μήπως αυτό το μεγα

λείο ήταν περισσότερο φαινο

μενικό παρά πραγματικό, και

αν αυτή η θαυμαστή προσπά

θεια ιμπεριαλισμού, δ ιακό

πτονταςτη φυσική εξέλιξη της

ανατολικής αυτοκρατορίας,

εξαντλώντας την για να εξυ

πηρετήσει υπερβολικές φιλο

δοξίες, της έκανε γενικά πε

ρισσότερο κακό παρά καλό .

Σε όλες τις επιχειρήσεις του

Ιουστινιανού υπήρχε πάντοτε

-.-

t. t

φοβερή δυσαναλογία ανάμεσα στο οκοπό που επι

δίωκαν και τα δ ιαθέοιμα μ έσα για την πραγματο

ποίησή του. Η έλλειψη χρημάτων ήταν η συνεχής

πληγή που επιβράδυνε τα πια μεγαλεπήβολα σχέ-

των Αγίων Αποστόλων ή τα μωσαϊκά της Αγίας Σο

φίας που μόλι ς διακρίνοντοι κάτω από το ασβέστω

μα , μπορούμε να πάρουμε μια ιδέα από τις εκκλη

σίεςτου Παρέντσο και της Ραβέννας, από ό,ΤΙ έχει α

πομείνει από ω θαυμάσια διακόσμηση του Αγίου

Δημητρίου στη θεσσαλονίκη. Παντού , στα σκεύη, τα

υφάσματα, τα ελεφαντόδοντα, τα χειρόγραφα, εμφα

νίζεται ο ίδιος χαρακτήρας λαμπρής πολυτέλειας και

νηφάλιου μεγαλείου που σημειώνει ων έλευση ως

νέας τεχνοτροπίας. Κάτω από τη συνδυασμένη επιρ

ροή της Ανατολής και της αρχαίας παράδοσης, η βυ

ζαντινή τέχνη, κατά ων εποχή του Ιουστινιανού ,

γνώρισε τον πρώτο χρυσό οιώνα της.

δ ια και κατέστρεψε τις πιο αξιέποινες προθέοει ς.

Για να την επανορθώσουν, χρειάστηκε να αυξήσουν

τη φορολογική τυραννία σε σημείο να γίνει αφόρη

τη . Και επειδή εξάλλου, κατά τα τελευταία χρόνια

I!L

της βασιλείας του, ο γερασμέ

νος Ιουστινιανός άφηνε όλο

κοι περισσότερο τα πράγματα

στην τύχη τους, η κατάσταση

της μοναρχίας όταν πέθανε το

565 σε ηλικία 87 ετών, ήταν εντελώς αξιοθρήνητη. Η αυ

τοκρατορία ήταν εξαντλημένη

οικονομικά και στρατιωτικά.

Σε όλα τα σύνορα εμφανίζο

νταν στον ορίζοντα φοβεροί

κίνδυνοι. Στο εσωτερικό η

κρατική εξουσία ήταν εξασθε

νη μ ένη, στις επαρχίες από

την ανάπτυξη της μ εγάλης φε

ουδαλικής ιδιοκτησίας και

στην πρωτεύουσα από τις ατε

λείωτες διαμάχες των Πράσινων και των Βένετων.

Παντού επικρατούσε βαθιά δυστυΧία και οι σύγχρο

νοι αναρωτιόνταν έκπληκτοι «πού είχαν χαθε ί τα

πλούτη των Ρωμαίων». Επιβαλλόταν μια εκκαθάρ ι-

25


ICTOPI .... THC RyZ .... NTINHC .... ΥΤοΚρ .... TOPI .... C

on: ήταν δύσκολη και καταοτροφική. Αυτή ήταν το έργο των διαδόχων του Ιουστινιανού, του ανιψιού

του Ι ο υοτίνου Β ' (565-578), του Τιβέριου (578-582) και του Μαυρικίου (582-602). Αυτοί εγκαινίασαν αποφασιοτικά μια νέα πολιτι

κή. Απομακρυνόμενοι από m Δύσn, όπου n εισβολή των Λογγοβάρδων (568) είχε αφαιρέσει από Tnv αυτοκρατορία Tn μ ι σή Ιταλία , οι διάδοχοι του Ιαυ

οτινιανού αρκέσωκαν να οργανώσουν εκεί μια στε

ρεή άμυνα με Tn δn μ ιουργία των εξαρχιών τnς

Αφρικής και τnς Ραβέννας. Μ ' αυτό το τίμnμα μπό

ρεσαν να μεταφέρουν Tnv προσοχή τους προς Tnv Ανατολή και να κρατήσουν πιο υπερήφανn στάσn

απέναντι στους εχθρούς τnς μ οναρχ ίας. Χάρn στα

μέτρα που uιoetTnoav για την αναδιοργάνωσn του

οτρατού, ο περσι κός πόλεμος που ξανάρχισε το 572 και δ ιάρκεσε μέχρι το 591, τελείωσε με μια πλεονε

κτική auvenKn, που παραΧώρnσε Tnv περσική Αρμενία στο Βυζάντιο. Και αν και aTnv Ευρώπn οι Ούννοι και αι Σλάβοι λυμαίνονταν Tn βαλκανική χερσόνnσο, καταλαμβάνοντας τα οχυρά του Δούνα

βn, πολιορκώνταςτn θεσσαλoνίκn , απειλώνταςτnν

Κωνσταντινούπολn (59 1) και αρχίζοντας να εγκα

θίοτανται μόνιμα , μερικές σnμαντικές επιτυΧίες 0-

Mynaav και πάλι τον πόλεμο πέρα από τα σύνορα

και οδήγnσαν τα βυζαντινά στρατεύματα μέχρι τον

Thei ss (60 Ι). ΔυστυΧώς n εσωτερ ι κή Kpian κατέοτρεψε τα πά

ντα. Ο Ιουστινιανός είχε οδnγήσει ων απόλυτn ε

ξουσία στα άκρα. Μετά το θάνατό του, n αριοτοκρατία ξανασήκωσε κεφάλι, οι χωριοτικέςτάσειςτων ε

παρχιών ξανάρχισαν να εκδnλώνονται, οι φατρίες

του ιπποδρόμου να κινούνταΙ. Και επειδή n κυβέρνπσπ ήταν ανίκανπ να αποκαταστήσει ων οικονο

μική κατάοτασn, n δυσαρέσκεια αυξανόταν συνε

χώς, επ ιδεινωνόμενn από Tn δIOικnΤΙKή αποδιορ

γάνωσn και τις εξεγέρσεις του οτρατού. Η epnaKEUτική πολιτική όξυνε ακόμn περισσότερο Tn γενική δυσφορία. Μετά από μία σύντομn δοκιμή ανεκτικό

τnτας, ξαναγύρισαν στις διώξεις για να δαμάσουν

τους διαφωνούντες. Και αν και ο Μαυρίκιος έβαλε

τέλος σ' αυτές, n άκαιρn aJJYKpouan που άφnσε να ξεσπάσει ανάμεσα στον πατριάρχn τnς Κωνοταντι

νουπόλεως, που δ ιεκδικούσε τον τίτλο του οικουμε

ν ι κού και τον πάπα Γρnγόριο τον Μεγάλο, αύξnσε

τις παλαιές μνnσικακίες μεταξύ Ανατολής και Δύ

σnς. Παρά τις πραγματικές αρετές του , ο Μαυρίκιος,

με Tnv άκαμπτn ο ικονομ ία του, δεν ήταν καθόλου

δnμοφιλής. Και n χαλάρωσn τnς πολιτικής εξου

σίας διευκόλυνε Tnv επιτυΧία τnς οτρατιωτικής επα-

26


ICTOPI'" THC κΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

νάστασης που ανέβασε στο θρόνο τον Φωκά (602) . Ο τραχύς στρατιώτης που ήταν ο νέος ηγεμόνας

μπόρεσε να διατηρηθεί στην εξουσία μόνο με την

τρομοκρατία (602-6 1 Ο ). Έτσ ι κατέστρεψε ων αυτο

κρατορία . Ο Χοσρόης ο Β' , εμφανιζόμενος ως εκδι

κητής του Μαυρικίου , ξανάρχισε τον πόλεμο. Οι

Π έρσες κατέκτησαν τη Μεσοποταμία, τη Συρία , τη

Μι κρά Ασία. Το 608 βρ ίσκονταν στη Χαλκηδόνα , α

πέναντ ι από την Κωνσταντινούπολη . Στο εσωτερι

κό ο ι επαναστάσε ι ς, οι συνωμοσίες, οι ταραχές δια

δέχονταν η μια την άλλη. Ολόκληρη η αυτοκρατο -

ρία ζητούσε ένα σωτήρα. Αυτός ήρθε από την Αφρι

κή. Το 61 Ο , ο Ηράκλειος, γιος του εξάρχου της Καρ

χηδόνας, ανέτρεψε τον Φωκά και θεμελίωσε μια νέα

δυναστεία. Μετά από περίπου μιοό αιώνα αναταρα

χής, το Βυζάντιο ξανάβρισκε έναν αρχηγό για να δ ι

ευθύνει τα πεπρωμένα του.'Ομως, στη δ ιάρκεια του

μι σού αυτού αιώνα, το Βυζάντιο είχ ε επανέλθει προ

οδευτικά προς την Ανατολή. Η μεταμόρφωση προς

την κατεύθυνση της Ανατολής, που είχε διακοπεί α

πό τη μακροχρόνια βασ ι λεία του Ι ουστινιανού , θα ε

πιταχυνόταν και θα ολοκληρωνόταν τώρα.

27


Η Α ΥΝλCΤ61λ ΤΟΥ ΗΡλΚλ610Υ <> Af>A~I~OS ~1f'/ΔΥf'/ΟS ~AI Η M~TAMOf>ΦO~H THS AYTO~f>AίOf>IAS

~Aί Α ί Of'/ 70 AI<'>f'/ Α

Ι

(610-717)

Ι. Η avaouoτoon της αυτοκρατορίας από τον ΗράκλεlO .

π. Ο αραβι κός κίνδυνο ς.

ΠΙ Η θρησκευτι κή πολιτική και η ΔUση.

ΙΥ. Η μεταμόρφωση της αυτοκρατορίας κατά τον 7 ο αιώνα.

V. Το τέλος της δυναστείας του Ηρακλείου και η παρακμή της αυτοκρατορίας (685-717).

Στην ιστορία του Βυζανήου, ο 70ςαιώνας είναι μια από ης πιο σκο

τεινές περιόδους. Είναι μ ια εποχή σοβαρής κρίσης, μια αποφασι

σηκή σηΥμή όπου φαίνααι όπ διακυβεύααι η ίδια η ύπαρξη της

αυτοκρατορίας. Στο εξωτερικό, φοβεροί κίνδυνοι, πρώτα ο κίν

δυνος των Περσών και ποιΊύ σύντομα ο ακόμη φοβερότερος

κίνδυνος των Αράβων, απειιΊούν την εξαντιΊημένη μοναρχία.

Στο εσωτερικό, συντειΊείται μια βαθιά μααμόρφωση που δί

νει ένα νέο πρόσωπο στο Κράτος και στον βυζανηνό κόσμο.

Μέχρι τότε, η μοναρχία είχε παραμείνει μία ρωμαϊκή αυτο

κρατορία με παγκόσμιο χαρακτήρα. Τα ιΊαηνικά είχαν παρα

μείνει η επίσημη ΥιΊώσσα, η ρωμαϊκή παράδοση διατηρούσε

τους ήτιΊους και τα πιΊαίσια που είχε ορίσει rι Ρώμη. Ανήθαα,

σης αρχές του 70υ αιώνα, έχει δημιουΡΥηθεί μια καθαρά βυζανη

νή αυτοκρατορία, όιΊες οι δυνάμεις της οποίας συγκεντρώνονται

Υύρω από την ΚωνστανπνούποιΊη και ο χαρακτήρας της οποίας Υί-

νααι οιΊοένα και περισσότερο ανατοιΊίηκος.

28


ICTOPIA. THC RΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ τΟΡΙλC

ΑΝΑΣΥΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

ΑΠΟ ΤΟΝ ΗΡΑΚΛΕΙο.- Tn σηγμή που ο Ηράκλειος (6 Ι 0-64 Ι ) ανέβωνε στον θρό

νο, η κατάσταση της μοναρχίας φαινόταν σχεδόν α

πελπιστική. Κάθε χρόνο ΟΙ Πέρσες σnμείωναν νέες

προόδους: το 612 κυρίευσαν mv Αντιόχεια, την

Απάμεια , την Καισαρεία, το 614 τη Δαμασκό, το 615 κατέλαβαν την Ιερουσαλή μ , από όπου μετέφεραν

στην Κmσιφώντα τον Τίμιο Σταυρό και τα ιερότερα

λείψανα του χριστιανισμού. Το 617 κατέλαβαν την Αίγumο κω έφθασαν στην Ασία ως τη Χαλκηδόνα.

Σ' αυτό το δ ιάσm-

μα οι Άβαροι εμ

φανίζονταν

μπροστά στην

Κωνσταντινού

πολη (6 19), οι

Λογγοβαρδοί

κέρδιζαν έδαφος

στην Ιταλία κω η

αυτοκρατορία έ

χανε σταδιακά ης

κτήσεις της σmν

Ισπανία. Χτυπη

μένος από τόσες καταστροφές, ο Ηράκλειος σκέφτη

κε για μια στιγμή να εγκαταλείψε ι την Κωνσταντι

νούπολη και να μεταφέρει την έδρα της εξουσίας

στην Αφρική.'Ενας άνθρωπος τον στήριξε με την α

δάμαστη ενεργητικότητά του, ο πατριάρχης Σέργιος,

του οποίου η επιρροή στην πολιτική (Ου βασιλείου

ήταν πολύ ισχυρή. Άνθρωπος εύκολα εντυπωσιαζό

μενος κω νευρικός, ικανός για μεγάλους ενθουσια

σμ ούς και ξαφνικές καταπτώσεις, γεμάτος φλογερή

θρησκευτικι1 πίστη κω φλεγόμενος από την επιθυ

μία να εκδι κηθεί για τις προσβολές των Περσών κα

τά του Χριστιαν1Ομού, και τέλος γενναίος στρατιώ

της, καλός διοικητής και μεγάλος στρατηγός, ο Ηρά

κλειοςξαναβρήκετο θάρρος του. Ο πατριάρχης έθεσε

στη διάθεσή του τουςθησαυρούςτης Εκκλησίας. Ο ί

διος, με αKoύρασm ενεργητικότητα, ανασυγκρόmσε

ο

το στρατό. Το 622 ίnαν έτοιμος για m μάχη. Επί έξι χρόνια, χωρίςνα αφήσει τίποτα να τον αποθαρρύνει,

ακόμη και τη φοβερή επίθεση που επιχείρησαν οι

Πέρσες και οι Άβαροι συνασπισμένοι εναντίον της

Κωνσταντινουπόλεως (626), πολέμησε τα στρατεύματα του Μεγάλου Βασιλέως μεταφέροντας τον πό

λεμο στο εχθρικό έδαφος, στο Αζερμπαϊτζάν (623) και στην περσική Αρμενία (625), νικώντας στη Νινευή (627), νικώντας στι ς πύλες της Κτησιφώντος

και μπaiνοντας στο θρύλο ως ο πρώτος σταυροφό

ρος. Ο θάνατος του Χοσρόη Β' (628) και η επανάστα-ση που ακο

λούθησε επέ

βαλαν στους

Πέρσες μια τα

πεινωτι ΚΓι ει

ρήνη , μετην ο

ποία επέστρε

φαν όλες ης

κατακτήσεις

τους, κω κυ

ρίως τον Τίμιο

Σταυρό που ο

Ηράκλειος έ

φερε θριαμβευτικά πίσω σmν Ιερουσαλήμ (629). Μετά από ης μεγάλες αυτές στραηωτικές επιτυχίες,

ο Ηράκλειος προσπάθησε, με τη θρησκευηκή πολιη

ΚΠ του, να αποκατοστήσει τπν πνευματικι1 ενότnτα

mς αυτοκρατορίας και για να ξανακερδίσει τους μο

νοφυσίτες mς Συρίας και mς Αιγύπτου προσπάθησε

να βρει, σε συνεννόηση με τον πατριάρχη Σέργιο και

τον Κύρο της Αλεξάνδρειας, μια συμβιβαστική διατύ

πωση που θα επανέφερε τους αιρετι κούς σmν ορθο

δοξία. Από εκεί γεννήθη κε το μονοθεληη κό δόγμα,

που ο αυτοκράτορας ορίζει στην ομολογία πίστεως

που είναι γνωστή ωςΈκθεσις (638) και που προσπάθησε να mv κάνει αποδεκτή τόσο από τους μονοφυ

σίτες όσο κω από τη ρωμαϊκή Εκκλησία.

Χάρη σ' αυτές ης προσπάθειες, η αυτοκρατορία έ

μοιαζε να έχει ανασυσταθεί: το γόητρό της σmν Ανα-

29


ICTOPIA. THC RΥΖ.λΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

τολή είχε αποκατασταθεί, n επίδρασή mςαπλωνόταν και πάλι στο βορειοδυτικό τμήμα mς βαλκανικής

χερσονήσου χάρπ στον προσπλυτισμό των Κροατών

και των Σέρβων. Όμως τα λαμπρά φαινόμενα δεν

μπορούσαν να κρύψουν τπν πραγματική εξάντλησπ.

Η κατάστασπ των ο ι κονομικών ήταν αξlOθρήvnm.

Οι χωριστι κές τάσεις, που είχαν τόσο βοπθήσε l στπν

επιτυΧία των Περσών, δεν είχαν εκλείψει Σε μερικά

χρόνια, n αραβ ι κή εισβολή θα εκμπδένιζε όλα τα α

ποτελέσματα των νικών του Ηρακλε ίου ενώ n θρπ

σκευτι κή πολιτι κι'ι του έσπερνε τους σπόρους μακρο

χρόνιων ερίδων και σοβαρών συγκρούσεων.

φ

ΑΡΑΒ!ΚΟΣ Κ!ΝΔΥΝΟΣ. - Η αρχή του

70υ αιώνα είχε σπμαδευτεί από ένα μεγά

λο γεγονός, τη γένvnσπ του Ισλάμ. Σε είκο

σι χρόνιο, με μιο θαυμαστι'ι εξάπλωσπ, n νέα θρπ

σκεία θα κατακτούσε το μεγαλύτερο μέρος του κό

σ μ ου τπς Ανατολι'ις κοι θα απλωνόταν, σε βάροςmς

Περσίας κοι του Βυζαντίου, από ης όΧθες του Ώξου

τέκτπσε σε δύο χρόνια (640-642) χωρίς να συνα

ντι'ισει μεγάλπ αντίστασπ . Και ο Ηράκλειος, γερα

σμένος, άρρωστος, πέθανε απελπισμένος. Επί τπς

βασ ι λείας του διαδόχου του Κώνστα Β' (642-668) ΟΙ Άραβες συνέχισαν τις προόδους τους. Η Κυρπναϊ

κή κα ι n Τρ ιπολίτιδα έπεφταν στα Χέρια τους (642-643). Το 647 εισέβαλαν γιο πρώτπ φορά στπ Βόρειο

μέΧρι τις α

κτές της Με

γάλπς Σύρ-

τπς.

Το 634, τα στρατεύματα

του χαλίφ π

Ομάρ επιτί

θονταν κατά

τπς Συρίας.

Τα βυζαντι

νά στρατεύ

ματα ε ίχαν

πττπθεί στο

Αγναδαίν

(634), n Δα-

, , , , , , Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ 527-641

" ,~' . { --.... ---.. j " .. ' -~ ........ " . -Μ<Ο ,' . -... Σ_ \ {\ΟΙ Ι><><'''''!:;.... 0'- κ._ -',

ι . . .... "'-"--"' ,' \ " 0'0 ", :~ ••••• • • ,.-' ... ,

" /(\" ' .. ~. ί): - ..... " ::. j • ....•. ... .... Μούρη θόλαοσο "-ι' . ~ . . .. : IaρδodI • , !KΌOPΣIKH .. ... ,~. "f ••.•. ••• •• • iι'~η~· · ~~\T:PMENIA

: . . " , : ΣΑΡΔΗΝΙΑ '\ <Ι Νι""", 'A'f!<ιφo> ....:

. " .' ~ ~ Q ~ 11 • ~.~" C? '" ' , ο -':.:, ...... ~ ~ι.ιΔo ... } ΠΕΡΣΙΑ

~.. ....K~~H_· ,-'ρ /r'-~~--/ \. ΜΑΛΤΑ --......;:;:..; • ~~: ΣΥΡΙΑ '1,

KYn.-v..J,..-ι.... ' ~ \ .... Μεσόγειος θάλοσοα ...... _ • •• .• " ,_ ••. ' Βηριι,ι.; ,' '»ιr

"... ..... ΤρWιoI.η "... ......... •• •••••• ••••• Ι" . ~ . "'.... -'ο. 0,0 • Ι Κ,,-

... - ... :,;.... ,. K~ Ie~ , ' '' __ • .,' .,' "'1 _ _ .........::: ~όνδρι;1Q , u / ~

... "~~,,--- "'~ I~- ' - 1_ ,ης Aιι,Q.",,,'oρoι>ς ~O'O ,~. _ ' ..... IOU<Π,.",""" 'ο r.21 ΑIΓΥnTΟΣ 1. ____ Συvoρo ''Ιι; "'""",ρ'''_ ",,'ό ",. θονο", ,ο<> """,",,,,,,....:.1'0 δ56 \~ ••••• • •• Σ_ Irt!; Au,oo<ι><>,_ ""10 Ι". θ/tνo,o ,Ο<> H~"", 'ο 64'

Αφρι κι'ι. Λε

πλάτπσαν τπ

Μικρά Ασία

(651 ), υπέ

ταξαν τπν

Αρμενία

(653). Τέλος, με τπ δπ μι

ουργία ενός

στόλου , α-

πε ι λούσαν

τπν κυριαρ

Χία που είχε

μέΧρ ι τότε το

Β υζάντιο

μασκός έπεφτε στα Χέρια των Μουσουλμάνων

(635), n καταστροφή του Υαρμούκ (636) έκανε τον Ηράκλειο ν' αποφαοίσει να αποχαιρετι'ισει για πά

ντα τπ Συρία. Οι πλπθυσμοί, εχθρικοί προς τους

Έλλπνες, έσπευδαν να ταχθούν με το μέρος του νι

κπτή. Η Ιερουσαλήμ συνθπκολογούσε το 637, η Αντιόχεια υπέκυπτε το 638. Μετά ι'ιρθε n σειρά τπς Μεσοποταμίας (639), τπς Αιγύπτου που ο Αμρ κα-

σης ανατολι

κές θάλασσες. Κατέκmσαν τπν Κύπρο (649), λεnλάmaav m Ρόδο (654) κοι επέβαλαν στις μοίρες του ελλnνlKOύ στόλου που δlO ι κούσε αυτοπροσώπως ο

αυτοκράτορας μια αξι ομνπμόνευτπ ήπα στις ακτές

τπς Λυκίας (655). Η ίδια n Κωνσταντινούπολπ βρισκόταν σε κίνδυνο κοι ο Κώνστας Β', κρίνοντας ότι n Ανατολι'ι είχε χαθεί, πήγοινε να περάσει στπ Δύσπ τα

τελευταία χρόνια τπςζωι'ις του (663-668).

30

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡ Ι ΤΟ

ICΤΟΡIλ. THC κΥΖλ.ΝΤIΝΗC λ. ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡ Iλ.C

Αυτό δ ι ευ κόλυνε τις επιχειρήσεις των Ομ ινιαδών

χαλίφηδων πσυ βασίλευαν στη Δαμασκό από το

660. Κάθε χρόνο μια αραβική εισβολή ερήμωνε τη

Μικρά Ασία. Το 668 οι Μουσουλμάνο ι εισχώρησαν

μ έχρ ι τη Χαλκηδόνα. Ταυτόχρονα ξανάρχιζαν την ε

πίθεση στη Δύση, εγκαθίσταντο στη Βόρειο Αφρική

όπου ίδρυσαν την Καϊρουάν (Κάιρο) (669), απειλούσαν τη Σ ι κελία. Τέλος το 673 έκαναν την υπέρ

τατη προσπάθεια: επιτέθηκαν στην Κωνσταντινού

πολη. Όμως ο νέος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Δ'

(668-685) ήταν δραστήρ ι ος ηγεμόνας. Μάταια οι

Άραβες επιτίθονταν στη βυζαντινή πρωτεύουσα από

την ξηρά και από τη θάλασσα επί πέντε ολόκληρα

χρόνι α (673-678). Δεν κατάφεραν να την κυριεύ-

ΘΡΗΣκεγΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Η

ΔγΣΗ.- Ο αυτο κράτορας αποκαθιστούσε

ταυτόχρονα την ειρ ΙΙνπ στην Εκκλησία.

Η θρησκευτικΙι πολιτική του Ηρακλείου ε ίχε σο

βαρές συνέπειες. Στην Αφρι κή κοι την Ιταλία ο

μ ονοθελητισμός ε ίχε προ καλέσει έντονη δυ

σαρέσκει α που είχε εκδηλωθεί με τι ς ε

ξεγέρσεις των εξάρχων της Καρχη δό

νας (646) ΚΟΙ της Ραβέννας (6 50) κα

τά της αυτοκρατορικής εξο υσίας, μ ε

την αυξανόμενη δυσαρέσκει α των ι

ταλl κών πληθυσμών, μ ε τη φλογερή

αντιπολίτευση των ρωμαίων ποντιφί

κων. Μάτοια, γ ια να ειρηνεύσει τα πνεύ

ματα, ο Κώνστας Β ' είχε εκδώσει το διάταγ

μα που είνοι γνωστό ως Τύπος (648). Μά

ταια ε ίχε δ ιατάξει τη σύλληψη κοι καταδίκη

του πάπα Μαρτίνου Α' (653), μάταια είχε μεταφερθεί αυτοπροσώπως στη Δύση. Η

Ρώμη είχε αναγκαστεί να λυγίσει αλλά ε

πωφελούμενο ι από τι ς περιστάσεις, οι

Λογγοβαρδοί είχαν κάνει νέες κατα κτή-

σεις. Ο Κωνσταντίνος Δ' κατάλαβε ότι ε-

'Ι'

ι

Ι

σουν. Ο ελληνικός στόλος, στον οποίο η πρόσφατη

ανακάλυψη του υγρο ύ πυρός εξασφάλιζε αναμφι

σβήτητη υπεροχή , εξανάγκασε τον μουσουλμ ανικό

στόλο σε υποχώρηση κοι του επέβαλε μια φοβερή

ήπα στα νερά του Συλλάκου. Στην ξηρά , τα στρατεύ

ματα του χαλίφη ε ίχαν ηπηθεί στην Ασία . Ο Μωα

βίας αναγκάστηκε να υπογράψει ειρήνη (6 78 ).Ήταν

η πρώτη αναχαίτιση του Ισλάμ. Ο Κωνσταντίνος Δ'

μπορούσε να είνοι υπερήφανος για το έργο του. Το

γόητρο της αυτοκρατορίας είχε αηοκατασταθε ί σε τέ

τοιο βαθμό , ώστε όλο ι οι αντίπαλο ι της μ οναρχίας

υηο κλίνονταν μπροστά της: « ΚΟΙ μεγάλη η συχία βα

σ ίλευε στην Ανατολή ΚΟΙ τη Δύση », λέει ο χρονο

γράφος Θεοφάνης.

πι βαλλόταν μια δ ιαφορετική πολιτική. Η απώλει α

της Α ιγύπτου ΚΟΙ της Συρίας καθιστούσε περιπή

την αναζήτηση συμφωνίας με τους μονοφυσίτες.

Αποκαθιστώντας τη θρησκευτική ησυΧία μ ε τη συ-

νεννόηση με τη Ρώμη , ο ηγεμόνας ΙΙλπι ζε να

συνδέσει στενότερα με την αυτοκρατορία

ό,ΤΙ ε ί χε απομείνει από την Ιταλία κοι να

βρει χρόνο γι α ν' αφοσιωθεί στα πολιτι

κά κοι στρατιωτικά qιTή ματα της μοναρ

χίας. Η οικουμενικΙι σύνοδος της Κων

σταντι νο υπόλεως (680-68 Ι ) είχε ως έργο

της την απο κατάσταση της θρησκευτικής

ενότητας ΚΟΙ, σε πλΙΙρη συμφωνία με την

παποσύνη , καταδίκασε την αίρεση του μο

νoθελnτισμoύ κοι αποκατέστησε την ορθο

δοξία

Αυτά τα αποτελέσματα ΙΙταν μ εγάλα.

Όταν ο Κωνσταντίνος Δ' πέθανε το 685, η αυτοκρατορία φοινόταν να έχει βγει α

πό την κρίση όπου παραλίγο να βου

λιά ξει. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι nταν φοβερά μ ειωμένη, κοι δεν υπάρ

χει αμφ ι βολία ότι η οικονομική ευη-

31


ICTOPIA. THC ΚΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

μερία της είχε χτυπηθεί σοβαρά από την απώλεια

της Αιγύπτου, που το σιτάρι της ήταν από τους ση

μαντικότερους πόρους της αυτοκρατορίας, της Συ

ρίας, της οποίας οι ακμάζουσες βιομηχανίες ήταν έ

να μέρος του πλούτου της, και των λιμανιών της

Αλεξάνδρειας, της Γάζας, της Βηρυτού, της ΑντιόΧει

ας, κέντρων μιας αξιοθαύμαστης εμπορικής δρα

στηριότητας. Ένα νέο μελανό σημείο είχε αρχίσει

να διαφαίνετω στον ορίζοντα: από το 679 οι Βούλ

γαροι , διασΧ ίζοντας τον Δούναβη , είχαν εγκαταστα

θεί ανάμεσα στον ποταμό και στα Βαλκάνια. Γενικά

ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

ΚΑΤΑ ΤΟΝ 70 AIΩNA. - Μια βαθιά μετα

μόρφωση είχε συντελεστεί. Πρώτα απ' όλα

εθνογραφική μεταμόρφωση. Στη βαλκανική χερσό

νησο , λεηλαωμένη και ερημωμένη από τον πληθυ

σμό της, νέοι λαοί είχαν εγκατασταθεί σιγά-σιγά. Στα

βορειοδυτικά , ο Ηράκλειος είχε αναγκαστεί να ανε

Χθεί ων εγκατάσταση των Κροατών κω των Σέρβων,

υπό τον όρο ότι θα προσηλυτίζονταν στον χριστιανι

σμό κω θα γi-

νονταν υποτε-

λείς ως αυτο

κρατορίας. Οι

Σλάβοι ε ίχαν

διεισδύσει και

σε άλλες πε

ριοχές. Υπήρ

χαν σλαβικοί

οικισμοί, οι

σκλαβηνίες,

στη Μοισία

και τη Μακε-

δονία και ακόμη και στις πύλες της Θεσσαλονίκης, η

οποία είχε δεχθεί πολλές φορές την επίθεση των βαρ

βάρων και είχε κινδυνεύσει να κυριευθεί. ΥπΙφχαν

Σλάβοι σm Θεσσαλία, στην κεντρική Ελλάδα, ακόμη

κω σmν Πελοπόννησο και στα νησιά του Αρχιπελά-

όμως η μοναρχία ε ίχε αντέξει στις μανιασμένες επι

θέσεις του Ι σλάμ. Η άμυνα της επικράτειας είχε εξα

σφαλιστεί με μια μ εγάλη διοικητική μεταρρύθμιση

και η αυτοκρατορία, πιο «μαζεμ ένη», πιο ομοιογε

νής, απαλλαγμένη από τον κίνδυνο των ανατολι

κών χωριστι κών τάσεων και το νεκρό βάρος της Δύ

σης (το 698 επρόκΕΙΤΟ να Χάσει την Αφρική όπως είχε Χάσει την Ισπανία και τη μισή Ιταλία) , έμοιαζε

ένας στερεός οργανισμός που μπορούσε να ζήσει με

τη νέα και εντελώς ανατολίτικη μορφή που είχε πά

ρει κατά τον 70 αιώνα.

γους. Και αν και είναι υπερβολή να πιστέψουμε, όπως

υποστήρ ιξε ο Fallmerayer, στον πλι'ιρη εκσλαβ ι σμό

αυτών των περιοχών, παραμένει το γεγονός ότι πο

λυάριθμα ξένα στοιχεία είχαν αναμειχθεί με τους ελ

ληνικούς πληθυσμούς και ότι αυτοί οι εισβολείς απα

σχολούσαν πολύ τους αυτοκράτορες του 70υ αιώνα

που δυσκολεύονταν πολύ να τους υποτάξουν και να

τους αφομοιώσουν. Στο βορειοδυτικό τμήμα της χερ

σονήσου, οι Βούλγαροι είχαν εγκατασταθεί μαζικά

και, ερχόμε

νοι σε επαφή

με τους σλα

βικούς πλη

θυσμούς που

ήταν εγκατε

στημένοι

στην περιο

χή, είχαν

προοδευτικά

εκσλαβιστε ί

κω είχαν θε-

μελιώσει ένα

στερεό Κράτος. Όλα αυτά δημιουργούσαν ασφαλώς

σοβαρούς κινδύνους για την αυτοκρατορία. Όμως α

ντλούσε και ένα πλεονέκτημα από αυτό το ανακάτεμα

των φυλών. Ανανεωνόταν με την ένεση αυτού του νέ

ου αίματος.

32


ICTOPIA. THC RΥΖλΝΤΙΝΗC λΥτοκΡλΤΟΡΙλC

Τουτόχρονα είχε συνΤελεστεί μια διοικητική με

ταρρύθμιση κεφαλωώδουςσημασίας. Από την επο

χή τπς βασιλείας ωυ Ιουστ ινιανού, σε ορισμένες ε

παρχίες, ω σύστημα διακυβέρνησης που είχε θε

σπίσει η Ρώμη είχε τροποποιηθεί με τη συγκένΤρω

ση των πολιτικών και στραIlωIlκών εξουσιών στα

ίδια χέρια. ΜΕΤά τον Ι ουσIlνιανό αυτιΊ η πρακιική

γενικεύθηκε για την καλύτερη διασφάλιση της άμυ

νας των συνόρων. Γι' αυτό το σκοπό ο Μαυρίκιος

δημ ιούργησε στο τέλος του 70υ αιώνα τπν εξαΡΧία

τπς Αφρικής κατά των Βερβέρων και τπν εξαρΧία

της Pαβέvνας κατά

των Λογγοβαρ

δών. Τέλος, κατά

τον 70 αιώνα πα

ρόμοια μέτρα πάρ

θηκαν στπν Ανα

τολή για την ανΤΙ

μετώπιση του α

ραβικού κινδύνου

κω του βουλγαρι

κού κινδύνου. Οι

διάδοχοι του Ηρα

κλε ίου θέσπισαν

διο ικήσεις που ο

νόμασαν θέμαια,

που πήραν αυτή

την ονομασία από

μια λέξη που σή

μαινε αρχι κά ΤΟ

στραIlωτικό σώμα Προσωποποίησπ της KωνΙλnς.

και που πολύ σύνΤομα εφαρμόστηκε στο έδαφος

που κατείχε αυτό ω στραIlωτικό σώμα . Σ' αυτές ιις

περιφέρειες η εξουσία ανατέθηκε σ' ένα στρατιωIl

κό αρχηγό , ων orραrηyό, ενώ η πολΙIlκή δ ιοίκηση

διατηρήθηκε αλλά σε κατώτερη μοίρα.Έτο ι γεννή

θηκαν στην Ασία τα θέματα των Αρμενίων, των

Αναωλικών και του Οψικίου και στην Ευρώπη ΤΟ

θέμα της Θράκης. Ο ι παραθαλάσσιες περιοχές και

τα νησιά οργανώθηκαν μ ε τον ίδιο τρόπο. ΣχημάIl

σαντο θέμα ιωνναυπκών. Στο τέλοςωυ 70υ αιώνα α

νΤί να είναι διαιρεμένη σε επαρΧίες όπως κατά τη

ρωμαϊκή εποχή, η αυτοκρατορία περιλάμβανε επτά

ή οκτώ θέματα με σημανΤική έκταση. Το καθεστώς

των θεμάτων που ολοκληρώθηκε και γενικεύθηκε

από τους αυτοκράτορες του 80υ αιώνα, επρόκειτο

να διαρκέσει όσο και η μοναρΧία και σημειώνει αυ

τή την εξέλιξη προς τη στραIlωTl κιΊ κατεύθυνση που

είναι το χαρακωριστικό γνώρ ισμα όλων των κρα

τών του μεσαίωνα.

Κυρίωςόμως, κατά ων 70 αιώνα, η αυτοκρατορία εξελληνιζόταν. Την εποχή του Ηρακλείου, το 627, εμφανίζετα ι για πρώτη φορά, στο αυτοκραωρικό

πρωτόκολλο, στη θέση των αρχαίων ρωμαϊκών τίτ

λων, η ελλην ι κή ο

νομασία «πιστός εν

Θεώ βασ ιλεύς» που

χαρακτιΊρ ι ζε έ κτοτε

όλους τους αυτοκρά

τορες του Βυζαντί

ου. Ταυτόχρονα τα

ελλη ν ι κά γίνΟνΤαν

η επίσημη γλώσσα.

Ήδη ο ΙουσIlνιανό ς,

αν και θεωρούσε τα

λατινικά «εθνικιΊ

γλώσσα» της αυτο

κρατορίας, είχε δε

χθεί να δημοσιεύ

σει τα περισσότερα

διατάγματά του

«στπν κο ι νιΊ γλώσ

σα, που είναι η ελ-Προσωποποίηση της Ρώμπς.

λπνική» για να τα

κάνε ι πιο κατανοητά. Κατά τον 70 αιώνα όλα τα αυ

τοκρατορικά διατάγματα συνΤάσσονΤαι στα ελληνι

κά όπως και όλες οι πράξεις της κυβέρνησης. Στη

διοίκηση οι παλαιοί λατινικοί τίτλοι εξαφανίζονΤαι

ιΊ εξελληνίζονΤαι, και νέες ονομασίες παίρνουν τη

θέση τους: λογοθέτης, έπαρχος, στρατηγός, δρογγά

ριος. Στο στρατό, όπου κυριαρχούν τα ασιαIlκά και

αρμενικά στοιχε ία, τα ελληνικά γίνονΤαι η γλώσσα

τπς διοίκησης. Και αν και μέΧΡΙ την τελευταία ημέ

ρα του, ο βυζανΤινός αυτοκράτορας εξακολούθησε

να ονομάζεται «αυτοκράτορας των Ρωμαίων», δεν

καταλάβαινε τα λαIlνικά και η λέξη Ρωμαίοι σιΊμα ι -

33


ICTOPIA. THC κΥ;ΖλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

νε τουςΈλληνες. Τέλος, σιη θέσπ τπς κομψής και λί

γο τεxνnτήςγλώσσας που χρησιμοποιούσαν οι συγ

γραφείς του 50υ και του 60υ αιώνα, και όπου συνέ

χιζαν τπν παράδοσπ της κλοσlκής φιλολογίας, η

κοινή ελληνική εμφανίζεται και γίνεται η ομιλού

μενη γλώσσα της πλειοψηφίας των πληθυσμών της

μοναρχίος.

Ενώ η αυτοκρατορία εξελληνιζόταν, ο θρησκευτι

κόςχαρακτήρας που την χαρακτήριζε ανέκαθεν )'1νό

ταν πιο βαθύς μ ε την ολοένα και σημαντικότερη θέ

ση που καταλάμβανε η Εκκλησία σιη δημόσια ζωή

και στnν κο ινωνία. Στο Κράτος, τα θρησκευτικά ζη

τήματα κατέχουν βοσlκή θέση. Οι πόλεμοι του Ηρα

κλείου είναι σιαυροφορίες και τα θεολογικά προ

βλήματα απασχολούν το πνεύμα των αυτοκρατόρων.

Η ορθοδοξίο από αυτή τη στιγμή , συγχέεται σιο Βυ

ζάντιο με την εθνικότητα. Εξάλλου ο πατριάρχης της

Κωνσιαντινουπόλεως που μετά την κοτάκτηση των

πατριαρχείων της Αλεξάνδρειας, της Αντιόχειας και

της Ιερουσαλήμ από τους Άραβες έχει γίνει ο μονα

δικός αρχηγός της βυζαντινής αυτοκρατορίας, φαίνε

ΤΟ1 πολύ μεγάλη προσωπικότητα, τηςοηοίαςη επιρ

ροή στnν κυβέρνηση είναι συχνά πανίσχυρη. Η ανά

πτυξη του μοναχισμού , ο μεγάλος αριθμός και ο

πλούτος των μονασιηριών, η επιρροή που ασκούν

Ο ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ ΤΟΥ

ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ (685-7 17). - θο αρ

κούσε ένα σιιβαρό χέρ ι για να ευημ ερήσει η μετα

μορφωμένη αυτοκρατορία. Δυστυχώς ΟΙ επιπολαιό

τητες και ΟΙ τρέλες του Ι ουσιινιανού Β' (685-695) κατέσιρεψαν όλα τα αποτελέσματα που είχε επιτύχει

ο πατέρας του. Ο πόλεμος ξανάρχισε με τους Βουλγά

ρους (689) και τους Σλάβους. Ξανάρχισε με τους

Άραβες και ήταν κατασιροφlκός (692). Η θρησκευτική πολιτική επέφερετη ρήξη μετη Ρώμη και προκά

λεσε εξεγέρσεις σιην Ι ταλία. Το 695 μία επανάσιαση

ΟΙ μοναχοί σιη διεύθυνση των συνειδήσεων. ο σε

βασμός που εκδηλώνεται για το πρόσωπό τους και

για τις ιερές εικόνες που βρίσκονται σια μονασιήρια

τους, είναι εξίσου σπμαντl κά γεγονότα. Τέλος, από το

τέλος του 60υ αιώνα. η ειδωλολατρία εξαφανίσιηκε

και μαζί της και το αρχαίο πνεύμα. Από τπν αρχή του

70υ αιώνα n βυζαντινή λογοτεχνία παίρνει σχεδόν

αποκλεισιlκά θρησκευτική και λαϊκή μορφή. Από

διανοητική κα ι καλλιτεχνική άποψη αυτή η περίο

δος είναι από τις φτωχότερες που γνώρισε το Βυζά

ντιο. Με όλα αυτά όμως, τα ελληνl κά, που ήταν πά

ντοτε η γλώσσα της Εκκλησίας σιην Ανατολή, κατα

κτούσαντην αυτοκρατορία και ο ι φιλοδοξίες των πα

τριαρχών της Κωνσιαντινουπόλεως που έθιγαν τις

ρωμαϊκές ευαισθησίες, η θρησκευτική πολιτική των

αυτοκρατόρων που μαχόταν και κακομεταχειριζόταν

τους πάπες, η ολοένα και μεγαλύτερη ασυνεννοησία

και εχθρότητα μεταξύ Ανατολής και Δύσης προετοί

μαζαν τη ρήξη ανάμεσα σιους δύο κόσμους και συ

ντελούσαν στην ώθηση της βυζαντινής αυτοκρατο

ρίαςπροςτην Ανατολή. Από εκείνπ τη σιιγμή η μο

ναρχία είχε βρει τα δύο ισχυρά στnρίγματα που εξα

σφάλισαν την ύπαρξή της και της έδωσαν τον χαρα

κτήρα της επί αιώνες τον ελληνισμό και την ορθο

δοξία.

ανέτρεπε τη δυναστεία του Ηρακλείου και άνοιγε μία

περίοδο είκοσ ι ετών αναρχίας (695-7 17).'Εξl αυτο

κράτορεςδιαδέχθηκαν ο ένας τον άλλο σιο θρόνο με

τά από ισάριθμα πραξικοπήματα και, επωφελούμε

νη από αυτές τις ταραχές. η βυζαντινή Αφρική έπε

φτε ορισιlκά σια χέρια των Μουσουλμάνων (693-698). Στην Ανατολή παρά τις προσπάθειες ΚΟΙ τις παροδικές επιτυχίες του Τlβέριου Γ' (698-705), ΟΙ Άραβες λυμαίνονταν τη Μικρά Ασία, κυρίευαν την

Αρμενία που είχε επαναστατnσει κατά του Βυζαντί

ου (703), την Κιλικία (71 Ι) , καταλάμβαναν την

Αμάσεια (712) ΚQΙ την Αντιόχεια της Πισιδίας (7 13)

34


ICTOPI", T HC ΙΙΥΖλ.ΝΤIΝΗC λ. ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡIλ.C

και λεηλατούσαν τη Γαλατία (7 14), πολιορκούσαν το Αμόριο (7 16) και καταλάμβαναν την Π έργαμο. Σ'

αυτό το διάστημα οι Βούλγαροι, των οποίων ο Χάνος

Τερβήλ είχε αποκαταστιΊσεl τον Ι ουστινιανό

Β' στον θρόνο το 705 , εισέβαλαν στην αυτοκρατορία (608) και έκαναν την εμφάνισή τους μπροστά στην

Κωνσταντινούπολη (7 12). Η μοναρχία ήταν στα πρόθυρα

της καταστροφής.

Η εσωτερική κατάσταση

δεν ήταν καθόλου καλύτερη.

Στην κοινωνία της επ οΧής

διαπ ιστώνουμ ε φοβερή πνευ

ματική και ηθική κατάπτωση.

Κατά τη δ ιάρκεια των εμφύλιων

πολέμων, μια πνοή αγριότητας, σκλη-

ρότητας, προδοσίας, έχει εισχωρήσει πα-

ντού. Ατελείωτες επαναστάσεις, η εκδήλωση των α

Χαλ ίνωτων φιλοδοξιών, ο ι εξεγέρσεις που ξεσπούν

ποντού , στην Ιταλία όπως κα ι στη Χερσώνα , μαρτυ

ρούν ολοένα κα ι μ εγαλύτερη έλλειψη πίστης. Η δε ι

σιδαιμονία κάνει τεράστιες προόδους: η αφοσίωση

στα λείψανα, η πίστη στις θαυματουργές αρετές των

αγίων εικόνων, η πίστη στσ θαυμαστό και το υπερ

φυσικό - ας σκεφτούμε το ρόλο πσυ αποδόθηκε

στην Παρθένο στην πολιορκία της Κωνσταντι νσυπό-

λεωςτο 626 και την επέμβαση που αποδίδεται στον Άγιο Δημήτριο κατά την πολιορκία της θεσσαλονί

κης - η τάση προς τη μ οιρολατρία κυριαρχούν στις

•

ψυχέςτηςεποχής. Και όσα γνωρίζουμε για τα

ήθη, τόσο των εκκλησιαστικών όσο και

των λαϊκών, μαρτυρούν μια μονα-

δ ικιΊ διαφθορά. Η επιρροή που

ασκούσαν οι μοναχοΙ. η ανα

στάτωση που υποκινούσαν ή

ταν μια ακόμη αιτία προβλη

μάτων. Και όλα αυτά ανησυ

χούσαν και σκανδάλιζαν δι

καίως πολλούς ανθρώπους.

Η αυτοκρατορία περίμενε, α

παιτούσε ένα σωτήρα και έναν

αρχηγό. Αυτός ήταν ο Λέων Ίσαυ

ρος. Όταν το 71 7, ο στρατηγός του Α να-

τολικού θέματος σε συνεννόηση με τον στρα

τηγό του Αρμενι κού εξεγέρθη κε κατά του αυτοκράτο

ρα που είχαν ανακηρύξει τα στρατεύματα του Οψικί

ου και βάδισε εναντίον της Κωνσταντινουπόλεως, ό

λοι, η Σύγκλητος και ο λαός, ο πατριάρχης και οι

στρατιώτες, τάχθηκαν με το μέρος του. Η δυναστεία

των Ισαύρων που ανέβαινε μαζί του στον θρόνο , ε

πρόκειτο να αποκαταστήσει την τάξη και την ασφά

λεια στην αυτοκρατορία και να την αναδιοργανώσει

ένδοξα.

35


ΟIICλ. ΥΡΟΙ λ. ΥΤΟΚΡλ. TOpeC Κλ.1 Η θIΚΟΝΟΜλ.ΧIλ. <717-U7)

Ι Η ανασύσταση της αυτοκρα-, , ,

τοριας κατα mv εποχη των

δύο πρώτων Ισαύρων αυτο

κρατόρων (717-775).

11. Η εικονομαχία (726-780).

ΠΙ Η Ειρήνη και η , ,

aπOKατασταση των εΙ κονων

(780-802).

ιν. Η δεύτερη περίοδοςmς ει

κονομαχίας (802-842).

v. Η εξωτερική πολιτική ,

της αυΤOKρaτoριaς και η

ανασύσταση mς μοναρχίας.

36


ICTOPI'" THC RΥ;Ζλ.ΝΤΙΝΗC λ. ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡIλ.C

ΑΝΑΣΥΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΡΩΤΩΝ

Ι ΣΑΥΡΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ (717-775).

Ο νέος αυτοκράτορος Λέων Γ' (7 17-740) ήταν αξιό

λογος άνθρωπος εξαίρετος στρατηγός, είχε υπερα

σπιστεί με επιτυΧία την Ασία κατά των Μουσουλμά

νων. Ι κανός διπλωμάτης, καλός οργανωτής, είχε ό

λες τις αρετές ενός αρχηγού Κράτους. Ο γιος του

Κωνσταντίνος Ε' (740-775) με τον οποίο μοιράστη

ο

κε από πολύ νωρίς

την εξουσία για να

σταθεροπο ιή σΕΙ τη

δυναστεία, ακολού

θησε το παράδΕΙγμά

του κω πορά τι ς ύ

βΡΕΙς κω τις συκοφα

ντίες των εχθρών

του, παρά τα προσω

νύμια του Κσπρώνυ

μου κω του ΚαβΜιΊί

νου με τα οποία αρέ- Ο Λέων Γ' ο Ίοαυρος (675-741). σKOVΤOV να τον σπι -

λώνουν οι εικονολάτρες, ήταν εξέχων ηγεμόνας.

Ήταν έξυπνος, ενεργητικός, μεγάλος πολεμιστής κω

μεγάλος οργανωτής. Κω αν κω ήταν αυταρχ ι κ ός, βί

ωος, σκληρός κω παθιασμένος, ακόμη περισσότε

ρο κα ι από τον πατέρα του , το γεγονός παραμ ένει ότι

οι δύο πρώτοι ΊσαυρOl ήταν πολύ μεγάλOl αυτοκρά

τορες η ένδοξη ανάμνηση των οποίων παρέμεινε

για πολύ καιρό προσφιλής στον στρατό κω το λαό

του Βυζαντίου κω στους οποίους ακόμη κω οι αντί

παλοί τους δεν αρνήθηκαν να αποδώσουν δlκαlO

σύνη. Οι πατέρες της συνόδου της Νίκωας, αν κω ε

πέκριναν αυσmρά τη θρησKΕUΠKή πολιτική του Λέ

οντος Γ' κω του Κωνσταντίνου Ε' επαίνεσαν τη γεν

ναιότητά τους, τις ν ί κες τους, τα σοφά μ έτρα που πή

ραν για το καλό των υπηκόων τους, τα συντάγματα

που εξέδωσαν, τους πολιτικούς θεσμούς τους, όλα

όσα τους εξασφάλισαν την αναγνώριση του λαού

τους. Κω πράγματι ΟΙ δύο πρώτο ι Ίσαυροl ήταν ΟΙ

ένδοξο ι τεχνίτες της αναδιοργάνωσης της αυτοκρα

τορίας.

Η εξωτερική ποιΊιπκή. - Μόλις λίγους μήνες μετά

την άνοδο στο θρόνο του Λέοντος Γ', ΟΙ Άραβες έκα

ναν την εμφάνισή τους μπροστά στην Κωνσταντι

νούπολη κα ι ενεργούσαν επιθέσΕΙς από την ξηρά

κω από τη θάλασσα. Ακόμη κω ο χειμώνας, που ή

ταν πολύ βαρύς, δεν δ ιέκοψε τις επιχειρήσΕΙς.'Ομως

ο μουσουλμανικός στόλος ηπήθηκε πολλές φορές.

Ο Κωνσταντίνος Ε' (718-775).

Ο στρατός της ξηράς,

εξαντλημένος από

την πε ίνα , υπέστη

βαριά ήπα. Μετά α

πό ένα χρόνο ανώ

φελων προσπαθει

ών (Αύγουστος 717 -

Αύγουστος 718) ΟΙ

Άραβες έλυσαν την

πολιορκία. Αυτή ή

ταν μια ένδοξη αρΧή

για τη βασιλεία του

Λέοντος Γ' , μια μεγά-

λη καταστροφή για το Ι σλάμ και ένα γεγονός πολύ

διαφορετικής εμβέλειας από τη νίκη του Καρόλου

Μαρτέλου σης πεδιάδες του Πουατιέ δεκαπέντε

χρόνια αργότερα (732). Η ορμή των Αράβων είχε συντριβεί ορ ιστικά κω οι ευσεβείς Βυζαντινοί μπο

ρούσαν δίκαια να υπερηφανεύοντω ότι ο θεός και

η Παρθένος προστάτευαν πάντοτε ηιστά την Πόλη

κω τη χρ ιστιανική αυτοκρατορία.

Ωστόσο , παρά την καταστροφή αυτή , οι Άραβες

παρέμειναν επίφοβοΙ. Μετά από μερικά χρόνια α

νάπαυλας, ξανάρχισαν την επίθεση κω η Μικρά

Ασία υφίστατο τις εισβολές τους κάθε χρόνο. 'Ομως

η ήπα τους από τους δύο αυτοκράτορες στον Ακροϊ

νό (σημερινό Αφιόν Καραχισάρ) (739) ήταν ένα σκληρό μάθημα γι ' αυτούς. Ο Κωνσταντίνος Ε' επω

φελήθηκε για να αρχίσει επίθεση στη Συρία (745),

να ανακατακτήσει την Κύπρο (746), να οδηγήσει τα

στρατεύματά του στον Ευφράτη και την Αρμενία

37

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑρτα

ICTOPIA. THC RΥlλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

(75 1). Επίσης οι εσωτερικές έρ ιδες που τάραζαν την

αραβι Kn αυτοκρατορία, η ανάρρηση των Αββασιδών (750), που μετέφερε την πρωτεύουσα των Χαλίφηδων από την κοντινή Δαμασκό στη μακρινή

Βαγδάτη, βοήθησαν εξαιρετικά την επιτυχία των

Βυζαντινών. Σε όλη τη διάρκεια της βασιλείας του

Κωνσταντίνου Ε' ο πόλεμος ε ίχε ευτυχή έκβαση γω

τουςΈλληνες. Και μετά από αυτόν, ο γιος του Λέων

Δ' μπόρεσε, το 778, με στρατό Ι 00.000 ανδρών, να

εισβάλει στη Συρία και το 779 να απωθήσει ένδοξα τους μουσουλμάνους στη Μικρά Ασία. Ο αραβικός

κίνδυνος, που ήταν τόσο φοβερός κατά τον 70 αιώ

να, είχε πάψει να είναι απειλητι κός για την αυτο

κρατορία.

Ο Κωνσταντίνος Ε' προσπάθησε επ ίσης να εξορ

κίσει τον βουλγαρικό κίνδυνο. Το 755, περνούσε στην επίθεση και σε εννέα διαδοχικές εκστρατείες,

επέβαλε τόσο αιματηρές ήπες στους βαρβάρους στις

Μαρκελλές (759) και την Αγχίαλο (762) ώστε το 764, τρομαγμένοι, δεν επιχείρησαν καν να αντιστα

θούν κοι δέχθηκαν την ειρήνη. Ο πόλεμος που ξα

νάρχισε το 772 και συνεχίστηκε μ έχρ ι το τέλος της

βασιλείας, δεν ήταν λ ιγότερο θριαμβευτικός. Ακόμη

και εάν ο Κωνσταντίνος Ε' δεν κατάφερε να εκμηδε

νίσει το βουλγαρικό κράτος, τουλάχιστον αποκατέ

στησε το γόητρο των βυζαντινών στρατευμάτων στη

βαλκανική χερσόνησο . Εξάλλου κατέστειλε τις εξε

γέρσεις των Σλάβων της θράκnς και της Μακεδο

νίας (758) και, ακολουθώντας το παράδειγμα του

Ιουστινιανού Β ', εγκατέστησε μερι κά φύλα τους στη

Μικρά Ασία, στο θέμα του Οψικίου (762). Η εσωτερική μεταρρύθμιση. - Ενώ επέβαλλαν μ'

αυτό τον τρόπο στους εχθρούς της μοναρχίας το σε

βασμό της αυτοκρατορίας, οι δύο πρώτοι Ίσαυρο ι

αυτοκράτορες ασχολήθηκαν στο εσωτερικό με την

ανασύστασή της. Επρόκειτο για ένα πολύ μεγάλο

έργο διοικητικής, οικονομικής και κοινωνικής α

ναδιοργάνωσης.

Για να εξασφαλίσουν την άμυνα των συνόρων, ο

Λέων Γ' και ο γιος του γενί κευσαν το καθεστώς των

θεμάτων, διαιρώντας τις μεγάλες διοι κήσεις του

70υ αιώνα σε περισσότερες περιφέρειες, λιγότερο ε

κτεταμένες και ευκολότερες στην υπεράσπισή τους.

Έβρισκαν εκεί εξάλλου το πολιτικό πλεονέκτημα

της μείωσης της δύναμ ης που έδινε στους στρατη

γούς η κατοχή πολύ μεγάλων εκτάσεων και της

Ao ~Ί.αI~Iαoi1~'71~I ~ · ~cuΊtDω .. qμι~ω~~Ηiα.j.ι~CΙ,~α.cτ.ω~~ο

,ωρρ -ωμ · -rJ yo.a~ κcυ.1TDδj(~Ή'ΙΙΙΟλΟI.O!'Π\ΙΡΙ +

38

ICTOPIA. THC gΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

μείωσης του επα κόλουθου

κινδύνου εξεγέρσεων. Ενώ ο

Σφαπωπκός κώδικας αποκα

θιστούσε την πειθαρχία στο

στρατό, μία προσεκτική , συχνά

σκληρή οικονομ ικ ή διαχείρι

ση ξανάδινε πόρους στο τα

μείο. Ο Γεωργικός κώδικας

προσπαθούσε να περιορίσει

την ανησυχητική ανάπτυξη

των μεγάλων κτημάτων, να α

ναχαιτίσει την εξαφάνισπ της

μι κρής ελεύθερης ιδιοκτησίας,

να εξασφαλίσει καλύτερη κα

τάσταση στους χωρικούς. Ο

Ναυτικός κώδικας ενθάρρυνε

την ανάπτυξη της εμπορικής

ναυτιλίας. Κυρίως όμως η με-

ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ (726-780). - Για να ο

λο κλη ρώσουν το επ ανορθωτικό έργο

τους, ο Λέων Γ' και ο Κωνσταντίνος Ε' επι

χείρησαν μία μεγάλη θρησκευτική μεταρρύθμιση.

Απαγόρευσαν τι ς άγιες εικόνες, έθεσαν υπό διωγμό

τους μοναχούς που τις υπερασπίζονταν και εξαιτίσς

της μεγάλης σύγκρουσης που πυροδότησαν και που

ονο μάζεται Εικονομαχία , δ ιατήρησαν στην ιστορ ία

το όνομ α εικονο κλάστες. Ο χοροκτήρας της θρη

σκευτικής πολιτι κής των Ισαύρων αυτοκρατόρων έ

χει συχνά υποτιμηθεί και η πρόθεση και η εμβέλειά

της δεν έχει κατανοηθεί πλή ρως. Οι λόγο ι που την

ενέπνευσαν ήταν ταυτόχρονα θρησκευτικοί και πο

λιτικοί. Πολλές ευσεβε ίς ψυχές, στι ς αρχές του 80υ

αιώνα , ε ίχαν σκανδαλιστε ί από την υηερβολικ ή

δεισιδαιμονία και ι δίως από τη θέση που κατε ίχε η

λατρεία των εικόνων, τα θαύματα που περίμεναν α

πό αυτές, τον τρόπο με τον οποίο τις ανακάτευαν σε

όλες τις πράξεις, σε όλο τα ανθρώπινα συμφέροντο

και πολλά καλά πνεύμ ατα ονησυχσύσαν δικαίως

φ

γάλη νομοθετική μεταρρύθμι

ση , που σηματοδότησε η δη

μοσίευση του αστικού κώδικα

που είναι γνωστός με το όνομα

Eιςfloγrι (739) βελτίωνε m δ ια

χείριση της δικα ι οσύνης και

εισήγαγε στο νόμο, με μεγαλύ

τερη σαφήνεια , ένα εντελώς

νέο και πιο χριστιανικό πνεύ

μα ανθρωπισμού και ισότητας.

Μετά από μισό αιώνα διακυ

βέρνησης, οι δύο πρώτοι'Ι σαυ

ροι είχαν κάνει την αυτοκρατο

ρία πλούσια και ευημερούσα ,

παρά την πανούκλα που την ε

ρήμωσε το 747 και παρά την αναταραχή που προκάλεσε η

Ε ι κονο μαχία.

για το κακό που έκαναν στη θρησκεία αυτές οι πρα

κτικές. Κυρίως στην Ασία υπήρχαν ισχυρές εχθρι

κές τάσεις κατά των ε ι κόνων: ο Λέων Γ', ασιατικής

καταγωγής, τι ς συμμεριζόταν. Ούτε ο ίδιος, ούτε ο

γlOς του δεν ήταν, όπως πιστεύεται μερικές φορές,

ελεύθεροι δ ιανοητές, ορθολογιστές, πρόδρομοι της

Μεταρρύθμισης ή της Επανάστασης. Ήταν άνθρω

ποι τηςεποΧήςτους, ευσεβείς, πιστοί, ακόμη και θε

ολόγοι, που ενδ ιαφέρονταν ειλικρινά να αναμορ

φώσουν τη θρησκεία και να την καθαρίσουν από

αυτό που τους φαινόταν ει δωλολατρ ία. 'Ηταν όμως

και πολιτικοί που ενδιαφέρονταν για το μεγαλείο

και την ησυΧία της αυτοκρατορίας. Ο μεγάλος αριθ

μός των μοναστηρι ών, η ακατάπαυστη αύξηση του

μοναστικού πλούτου δημ ιουργούσαν σοβαρούς κιν

δύνουςγια το Κράτος. Η φορολογική απαλλαγή που

απολάμβανε η εκκλησιαστική περιουσία μείωνε

τους πόρους του θησαυροφυλακίου. Το πλήθος των

ανθρώπων που έμπαιναν στο μ οναστήρ ι αφαιρού

σε εργάτες από τη γεωργία, στρατιώτες από το στρα-

39

ΚΕΦΑ Λ Α Ι Ο ΤΕΤΑ ΡΤΟ

ICTOPI'" THC RYl.λNTINHC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

τό, υπαλλήλους από ης δnμόσιες υπnΡεσ ίες. Κυ

ρ ίως όμως n επιρροή που οι μοναχοί ασκούσαν σης ψυχές κα ι n δύναμn που αντλούσαν από αυτήν τους έκαναν ένα επίφοβο στοιχε ίο υποκίνnσης τα

ραχών. Οι'Ι σαυροι ΠΡοσπάθnσαν ν' αντιδράσουν σ'

αυτή Inv κατάστασn των πραγμάτων: απαγορεύο

ντας ης εικόνες είχαν στόχο τους τους μοναχούς,

που έβρισκαν σ' αυτές και aIn λατρεία τους ένα από

τα ισχυρότερα μ έσα δΡάσnςτους. Ασφαλώς με τον α

γώνα που άρχισαν μ ' αυτό τον τρόπο , οιΊσαυροι αυ

τοκράτορες άνο ιξαν μια μεγάλη περίοδο ταραχών.

Ασφαλώς αυτή n σύγΚΡουσn είχε πολύ σοβαρές πολιτικές συνέπειες. Δεν πρέπει ό μως να ξεχνάμε, αν

θέλουμε να κρίνουμ ε δίκαια τους ε ι κονοκλάστες nγεμόνες, όη, στο εγχείΡnμά τους, βρήκαν πολυάριθ

μους υποστnΡ ι κτές στον ανώτερο κλήρο , που φθο

νούσε Inv επιρροή των μοναχών, στο στρατό, που αποτελούταν στην πλειοψηφ ία του από Ασιάτες και

όχι μόνο στον επίσημο κόσμο αλλά και σ' ένα τμ ή

μα του ίδ ιου του λαού και όη το έργο που επιχε ίρη

σαν δεν στερούταν ούτε λογικής ούτε μεγαλείου.

Το 726, ο Λέων Γ' εξέδωσε το πρώτο διάταγμα κα

τά των εικόνων, με το οποίο, όπως φαίνεται δεν

διάταζε να ης καταστρέψουν αλλά να ης κρεμάσουν

ψηλότερα για να ης αποσπάσουν από τη λατρεία του

πλήθους. Το μέτρο προκάλεσε υπερβολική ανατα

ραχή: έγιναν βίαια επεισόδια στην Κωνσταντινού

πολη , μια εξέγερση που κατεστάλη γρήγορα στην

Ελλάδα (727), μια γενική εξέγερση στην Ιταλία

(727). Κα ι αν ο πάπας Γρηγόριος Β' αρκέστηκε να

δ ιαμαρτυρηθεί έντονα κατά της εικονοκλαστικής αί

ρεσης, ο διάδοΧός του Γρηγόριος Γ' εγκαινίασε πολύ

σύντομα μια π ιο τολμηρή πολιηκή και δεν αρκέ

aInKE να αναθεματίσει τους πολέμ ιους των εικόνων (73 Ι ), αλλά ζήτησε για μ ια στιγμ ή τη βοήθεια των

Λογγοβαρδών κατά του αυτοκράτορα. Στη Συρία, ο

Ιωάννης Δαμασκηνός εξαπέλυε μύδρους κατά του

Λέοντος Γ' . Ωστόσο φαίνεται ότι το διάταγμα εφαρ

μόστηκε με μεγάλη μετριοπάθεια. Δεν υπήρξε συ

στηματική καταδ ίωξn των υπερασπ ιστών των εικό

νων. Και μόλο που ο πατρ ιάρχης Γερμ ανός καθαιρέ

θηκε και αντικαταστάθηκε από ένα οτιαδό της με

ταρρύθμισης (729), αν κα ι πάρθηκαν μέτρα κατά

των εκκλησιαστι κών σχολών, η εξέγερση OInv Ελλάδα κατεστάλη με ήπιο τρόπο.

Όμως ήταν μοιραίο να οξυνθεί η διαμάχn. Σε λίγο

άρχισαν να υπεισέρχονται θέματα αρχής σε μια σύ

YKpouan όπου συγκρούονταν n εξουσία του αυτο

κράτορα σε θρησκευπ κά 91Ιήμ ατα και η επιθυμία

της Εκκλησίας να απελευθερωθεί από την κηδεμο

νία του Κράτους. Εξάλλου, ο Κωνσταντίνος Ε', πιο

θεολόγος από τον πατέρα του , έριξε στη μάχn προ

σωπι κές γνώμες, εχθρι κές όχι μόνο προς ης ει κόνες

αλλά και προς τη λατρεία της Παρθένου και τον με

σολαβητι κό ρόλο των αγίων. ΚΟ! επειδή είχε μεγα

λύτερο πάθος, διεξήγαγε τον αγώνα με πιο φαναηκό

ζήλο, με συστημαηκότερη ένταση και δυναμισμό.

Μόλις μετά από δέκα χρόνια δόξας και ευnμερίας

σταθεροποίησε τον θρόνο του, που είχε κλονιστεί

για μια στιγμ ή από την εξέγερση του Αρτάβασδου

(740-742) συγκάλεσε στην Ι έρεια μια σύνοδο (753) που καταδίκασε επίση μα ης ει κόνες.'Ετοι ο ηγεμό

νας μπόρεσε να χτυπήσει τους αντιπάλους όχ ι πια

μόνο ως επαναστάτες κατά του αυτοκράτορα, αλλά

ως επαναστάτες κατά του ίδιου του θεού. Ωστόσο έ

πρεπε πρώτα να πείσει τους αντιπάλους του .'Ετο ι ο

πραγματικός διωγμός άρχισε το 765. Οι εικόνες κα

ταστράφηκαν, τα μοναστήρια κλείστηκαν ή μετα

τράπηκαν σε στρατώνες κο! ξενώνες, οι περιουσίες

των μοναστηριών κατασχέθηκαν, οι μοναχοί ουνε

λήφθησαν, φυλακίστηκαν, υπέστησαν κακομετα

χείρ ι ση, εξορίστηκαν. Μερ ι κο ί όπως ο άγιος Στέφα

νος ο νεώτερος, καταδικάστηκαν σε θάνατο . Άλλοι

διαπομπεύτηκαν και έγιναν αντικείμενο κοροϊδίας

από το λαό που ήταν συγκεντρωμένος στον Ιππό

δρομο. Πολλοί ανώτεροι αξιω ματούχο ι της αυτο

κρατορίας εκτελέστηκαν ή εξορίστηκαν. Ο πατριάρ

χης Κωνσταντίνος, που εξορίστη κε αρχ ικά, καταδ ι

κάστηκε στην ποινή του θανάτου (767). Επί πέντε

χρόνια, ο ι δ ι ώξεις μαίνονταν σε ολόκληρη την αυ

τοκρατορία, ίο ως λιγότερο φοβερές απ ' όσο ης παρι

στάνουν οι αντίπαλοι του αυτοκράτορα - φαίνεται

γεν ι κά όη οι θαναηκές καταδ ί κες ήταν σπάνιες

αλλά πάντως εξαιΡεηκά βίαιες.'Οπως λέει ένας σύγ

χρονος, φαινόταν «ότι η ΠΡόθεσn της κυβέΡνnσης

ήταν να ξερ ιζώσει εντελώς τη μονασηκή τάξn ". Οι

40


ICTOPIA THC RYZANTINHC λ. ΥΤΟΚΡλ. TOPIAC

μοναχοί αντιστάθηκαν σθεναρά. Υπέφεραν με θάρ

ρος "για τη δικαιοσύνη και την αλήθεια». Ωστόσο

πολλοί υπέ κυψαν, πολλοί έφυγαν, κυρίως στην Ιτα

λία σε σημείο που. όπως λέε ι με κάπο ια δόση υπερ

βολής ένας σύγχρονος, "το Βυζάντιο φαινόταν ά

δειο από μ οναχούς».

Είναι βέβαιο

ι Ι

να υπερασπιστεί τη χερσόνησο αυτοκρατορία για να

αναζητήσει λ ιγότερο επαχθ ή και πιο αποτελεσματι

κή προστασία από τους Φράγκους και δέχθηκε από

τον νικητή Πιπίνο άλλοτε βυζαντινά εδάφη που α

ποτέλεσαν προσωρινό κτήμα της παποσύνης (754). Η ρήξη μεταξύ αυτοκρατορίας και Ρώμης είχε επέλ-

θεΙ. Ο Κωνστα

ντίνος Ε' έκανε

κάθε προσπά

θεια γ ι α να τι

μωρήσει αυτόν

στο πρόσωπο

του οποίου έ-

ότι η δ ιαμάχη

έδωσε αφορμή

για απερίγρα

πτες βιαιότη

τες, σκληρότη

τες κα ι ακατο

νόμαστες α

γριότητες, και

ότι προκάλεσε

βαθιά αναταρα

χή στη μοναρ

χία. Εξάλλου

είχε πολύ βα-

Εικονοκλάστες που επιχρίοuν ασΒεστώνοντας μιαν εικόνα του Χριστού.

βλεπε έναν

προδότη και ά

πι στο υπήκοο,

που σφετεριζό

ταν παράνομα

αυτά που ανή

καν στους κυρί

ρι ές συνέπειες. Ο Λέων Γ', προσπαθώντας να κάμ

ψει με τη βία την αντίσταση των παπικών, αποσπώ

ντας από την υποταγή στη Ρώμη για να τις υπαγάγει

στον πατριάρχη της Κωνσταντινουπόλεως την Κα

λαβρία, τη Σικελία , την Κρήτη και το δυτι κό Ι λλυρ ι

κό (732) ε ίχε αυξήσει τη δυσαρέσκεια των ποντιφί

κων και την απομάκρυνση της Ιταλίας.'Οταν το 75 Ι

η εξαΡΧία της Ραβέvvας υπέκυψε κάτω από τα χτυ

πήματα των ΛΟγΥοβαρδών, ο Στέφανος Β ' δεν δ ί

στασε να αποσπαστεί από {nv αιρεTl κή και ανί Kovn

ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΙ Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ

ΕΙΚΟΝΩΝ (780-802). - Η θρησκευτι κή

πολιτική των πρώτων Ισαύρων είχε σπεί

ρει το σπόρο της διΧόνοιας, της δυσαρέσκειας, τηςα

ναταραχής. Αυτό έγι νε αντιληπτό αμ έσως μετά τον

θάνατο του Κωνσταντίνου Ε'.

Κατά τη δ ιάρκεια της σύντομης βασ ι λείας του, ο

Λέων Δ' (775-780) συνέχισε την παράδοση των

ους του. Οι προσπάθειές του ήταν άκαρπες. Το 774, ο Καρλομάγνος, επεμβαίνοντας για μια ακόμη φορά

στη χερσόνησο, επιβεβαίωνε επίση μα τη δωρεά του

Πιπ ίνου. Το Βυζάντιο δ ιατηρούσε πια στην Ιταλία

μ όνο τη Βενετία και μερικές πόλεις στο νότιο τμήμα

της χερσονήσου. Και αν μ' αυτό τον τρόπο η μειωμέ

νη σε έκταση αυτοκρατορία σπρωχνόταν ακόμη πε

ρισσότερο πρσςτην Ανατολή, αυτή η ρήξη προετοί

μαζε το έδαφος για φοβερές επιπλοκές και σο βα-

ρούς κινδύνους στο μέλλον.

προηγούμενων κυβερνήσεων. Αλλά αμέσως μετά, η

χήρα του Ειρήνη , αντιβασίλισσα στη θέση του νεα

ρού Κωνσταντίνου ΣΤ, έκρ ι νε σκοπιμότερο για τις

φιλοδοξίες της να στηριχθεί στους ορθοδόξους και

να αποκαταστήσει τη λατρεία των εικόνων. Για να

αφιερωθεί εξ ολοκλήρου στο μεγάλο της σΧέδιο, πα

ραμέλησε τον αγώνα κατά των Μουσουλμάνων που

επέστρεψαν το 782 μέΧρ ι τη Χρυσούπολη, απέναντι

41

ΚΕΦΑΛΑια ΤΕΤΑρτα

ICTOPI.>.. THC κΥΖλ.ΝΤΙΝΗC λ. ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡΙλ.C

στην KωνσταντινOύΠOλn, και συνήψε πολύ ταπει

νωτική ειΡήνn με ΙΟ Χαλίφn (783) Εξάλλου, πλn

σίασε ιους παπικούς, δnμιούργnσε εγκάρδιους δε

σμούς με το φραγκικό βασίλειο. Και κυρίως στο ε

σωτερικό φρόντισε να απομακρύνει από rnv κυβέρ

vnan τους πολέμιους των εικόνων, απομάκρυνε τους κουνιάδους τnς, τους γιους του Κωνσταντίνου

Ε' και έχοντας προετοιμά-

σει το δρόμο της, μ ε τη βοή

θεια του πατριάρχη Ταρασί

ου, πέτυχε κατά την ΟΙ KOU

μενική σύνοδο rn, Νίκαιας (787) την επίσnμn καταδίκη της εικονοκλαστικής αί

ρεσης και αποκατέστησε τη

λατρεία των εικόνων κάτω

από τα χειροκροτήματα mς

παράταξnς των πιστών που

έβρ ι σκε σ' αυτό το θρίαμβο

rn διαβεβαίωση της προσε

χούς και πλήρους ανεξαρ

τητοποίησnς της Εκκλn

σίας από το Κράτος.

Μεθυσμένη από τη νίκη

της, αντλώντας θάρρος από

τη δημοτικότητα που rn, είχε εξασφαλίσει n ευσεβής χειρονομία της, n Ειρήνn δεν δίστασε να έρθει σε σύγκρουση με το γιο mς,

που είχε ενηλικι ωθεί και να του διεκδ ι κήσει τον

θρόνο. Tnv πρώτη φορά, μπροστά arn δυσαρέσκεια του στρατού που είχε μείνει πιστός στην ανάμνηση

του Κωνσταντίνου Ε' και απελπισμένn οπό τις ήπες

που επέβαλλαν στα αυτοκραιορικά στρατεύματα ΟΙ

Άραβες, οι Βούλγαροι, ο ι Λογγοβαρδοί , αναγκάστη

κε να υποχωρήσει (790). Αλλά με επιμονή και επιτnδειότητα , ειοίμασε την επιστροφή rn, arnv εξουσία: ΙΟ 797, ανέτρεπε το γιο της και δεν δίσταζε να τον τυφλώσει. Τότε βασίλεψε (797-802) σαν πραγματική αυιοκράτειρα, n πρώτη γυναίκα που κυβέρvnaE rn μοναρχία « ι δίω ονόματι». Αλλά αν και Χά

pn σ' αυτήν n Εκκλnσία , ενισχυμένn, ανανεωμένn

από rn διαμάχn, ανακατέλαβε rn θέσn rn, oτn βυζα-

ντ ι νή κοινωνία , αν n παράταξn των μοναχών και των πιστών, με nγέτες όπως ο Θεόδωρος Στουδ ίτn ς,

ξανάγινε πιο ισχυρή και τολμnρή παρά ποτέ, n απο

κλειστική ενασχόλnσn rn, Ειρήνnς με rn epnaKEUτική πολιτική είχε δυσάρεστες συνέπειες για rnv αυ

τοκραιορία. Παρά τις παροδικές επιτυΧίες του Κων

σταντίνου ΣΤ κατά των Αράβων και των Βουλγά-

ρων (791-795), ΙΟ χαλιφάΙΟ rn, Βαγδάτnς, υπό rn δ ια

κυβέρνnσn ιου Χαρούν αλ

Ρασίντ, ξανάρχ ι ζε mν επίθε

an arnv Ανατολή και υπο

χρέωνε το Βυζάντιο να του

πλnρώσει φόρο υποτέλειας

(798). Ern Man, απέναντι σιον Καρλομάγνο, n ελλnνική κυβέρνnσn έδε ι χνε

rnv ίδια αδυναμία και ΙΟ γεγονός του έιους 800, που παλινόρθωσε υπέρ ιου

φράγκου βασιλέα rn Δυτι κή Ρωμαϊκή Αυιοκραιορία ή

ταν μια μεγάλη τonEivwan

για rn βυζαντινή αυλή. Μειωμένn στο εξωτερικό,

n μοναρΧία είχε εξασθενίσει εσωτερ ι κά οπό rnv υπερβο-λι κή συγκαταβατικότnτα

που έδειχνε n κυβέρνnσn arnv Εκκλησία, οπό τις βα

θιές διαφορές που είχε αφήσει πίσω rn, n εικονομαΧία, οπό ΙΟ κακό παράδειγμα που είχε δώσει n Ειρή

vn αναβ ιώνοντας rnv εποχή των δυναστι κών επαναστάσεων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι n εικονοκλαστι

κή περίοδος είχε XOPOKTnplarEi οπό μεγάλη πνευματική και καλλιτεχνική άνθnσn. ΟIΊσαυροl αυιοκρά

ιορες δεν ήταν καθόλου πουριτανοί. Παρόλο που α

παγόρευσαν τις εικόνες, αγαπούσαν rnv πολυτέλεια ,

rnv κοσμική λάμψn rn, ζωής rn, αυλ ής και για να στολίσουν τα κτίριά τους, είχαν ενθαρρύνει μια κο

σμ ική τέχνn, εμπνευσμένn οπό mν αρχαία παράδο

an και τα αραβικά πρότυπα. Μ' αυτό τον τρόπο ΚΟΙ εξαιτίας rn, θέσnς που κατείχαν κατά τον 80 αιώνα οι Ασιάτες, n αυιοκραιορία είχε εξαναιολι στεί πλήρως.

42


ICTOPIA. THC RΥl.λΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

Όσο μεγάλος κι αν ήταν ο ρόλος ως αυτοκρατορίας,

ως υπερασπιστής του χριστιανισμού κατά του Ισλάμ

κω ωςφύλακαςτου πολnισμού ενάντια στουςβαρβά

ρους, στο τέλος του 80υ ωώνα aπειλούταν από πα-

ΔΕΎΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ

(802-842). - Ο Νικηφόρος (802-8 Ι Ι ) ήταν

ένας έξυπνος ηγεμόνας, ικανός στα οικονο

μικά , που ήθελε να διορθώσει την κατάσταση του

δημόσιου ταμείου, ακόμη κι αν χρειαζόταν να xτu

πή σει την εKκλnσιασΤΙKή περιουσία. Ήταν μετριο

παθής και καταδίκαζε τις βιωόωτεςτων εικονοκλα

στών, αλλά ήθελε να διατηρήσει τις μεταρρυθμίσεις

τους κω κυρίως έκρινε απαράδεκτες τις βλέψεις της

βυζαντινής Εκκλησίας που , μεθυσμένη από τη νίκη

τη ς, επεδίωκε ανοιχτά να αποτινάξει την εξουσία

του Κράτους κω να κατακτήσει την ελευθερία της.

Αυτό είνα ι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της δεύτε

ρης φάσης της εικονομαχίας. Αυτό που συνέβη τότε

στο Βυζάντιο έμοιαζε πολύ μ ε αυτό που ήταν στη

Δύση η διαμάχη των Αξιωμάτων.

Οι μοναχοί της μονής του Αγίου Ι ωάννου του

Στουδίου, υπό την ηγεσία του ηγουμένου τους Θεο

δώρου, ήταν οι πιο ένθερμοι κω οι πιο αδιάλλα

κτοι υποστηρικτές των διεκδικήσεων της Εκκλη

σίας. Π ολέμησαν με την ίδια δριμύτητα τη συνετή

καιροσκοπία του πατριάρχη Νικηφόρου (806-8 Ι 5) που προσπαθούσε να σβήσει τις αναμνήσεις της ει

κονομαχίας, την οικονομική πολιτική του αυτοκρά

τορα και την αυθεντία του στα θρησκευτικά θέματα.

Η κυβέρνηση αναγκάστηκε να ασκήσει διώξεις ενα

ντίον τους (809), να τους διαλύσει, να τους εξορίσει. Οι μ οναχοί δεν δίστασαν να κάνουν έKκλnση κατά

της αυτοκρατορικής εξουσίας στον πάπα , έτοιμοι να

αναγνωρίσουν το πρωτείο της εκκλησίας της Ρώμης

αν μπορούσαν, μ' αυτό το τίμημα, να εξασφαλίσουν

την ανεξαρτησία της ανατολικής EKκλnσίας απένα

ντι στο κράτος. Μια τέτοια στάση επρόκεnο να προ

καλέσει μια εικονοκλαστική αντίδραση. Αυτή ήταν

ντού από φοβερούς κινδύνους κω ήταν πολύ αδύνα

μη. Η πτώση ως Ειρήνης που ανατράπηκε από τον

πραξικόπημα του Νικηφόρου (802) θα άνοιγε την πόρτα στις καταστροφές κω ων αναρχία.

έργο του Λέοντος Ε' του Αρμενίου (8 Ι 3-820) κω των δύο αυτοκρατόρων της φρυγικής δυναστείας,

του Μιχαήλ Β' (820-829) και του Θεοφίλου (829-842). Για μια ακόμη φορά, επί τριάντα χρόνω, επικράτησε φοβερή αναταραχή στην αυτοκρατορία.

Το 815 μία σύνοδος που συνήλθε σων Αγία Σο

φία, απαγόρευσε εκ νέου τις εικόνες κω επανέφερε

σε ισχύ τα εικονοκλαστικά διατάγματα του 753. Ξα

νάρχισαν να καταστρέφουν τι ς εικόνες και κατέστει

λαν ανελέητα με καταδίκες, κακομεταχείριση, εξο

ρία, τις εκδηλώσεις και την αντιπολίτευση των μο

ναχών. Ο Θεόδωρος Στουδίτης πέθανε εξόριστος

(826) κω οι διώξεις έγιναν ακόμη σκλnρότερες την εποχή ως διακυβέρνησης του αυτοκράτορα Θεοφί

λου, φλογερού εικονοκλάσω κω ισχυρογνώμονα

θεολόγου. Ένα αυστηρό διάταγμα εκδόθηκε κατά

των οπαδών των εικόνων (832) και ο πατριάρχης Ιωάννης, που είχε ων προσωνυμία Λεκανομάντης,

ανέλαβε την εκτέλεσή του. Τα μοναστήρια έκλεισαν,

οι μοναχοί διώΧθηκαν, φυλακίστηκαν. Για μια α

κόμη φορά βασίλευσε ο τρόμος. Όμως, μετά από εί

κοσι χρόνω μάχης, αυτός ο εξαντλητικός και μάται

ος αγώνας είχε κουράσει. Την επομένη του θανάτου

του Θεοφίλου η χήρα του Θεοδώρα, ακολουθώντας

τις συμβουλές του αδελφού της Βάρδα, aπoφάσιζε

να αποκαταστήσει την ειρήνη ετιαναφέροντας τη

λατρεία των εικόνων. Το έργο αυτό ανέλαβε η σύνο

δοςτου 843 που δ ιηύθυνε ο νέος πατριάρχης Μεθό

διος και οι αποφάσεις της οποίας ανακοινώθηκαν

σε μια επίσημη τελετή ως οποίας την ανάμνηση τι

μά ακόμη κω σήμερα η ελληνική εKκλnσία στις 19 Φεβρουαρίου με ων ετήσια γ1Ορτή της ορθοδοξίας

(Κυριακή της ορθοδοξίας) .

Όμως, παρά την αποκατάσταση των εικόνων και

43

ICTOPIA. THC ΚΥΖ.λΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

ω νίκη της εκκλησίας, το έργο των εικονοκλαστών

αυτοκρατόρων ηαρέμενε ακέραιο στα βασικά ση

μεία του. Είχαν θελήσει να διατηρήσουν την

Εκκλησία εξαρτημένη αηό το Κράτος, να αυξήσουν

την αυτοκρατορική εξουσία επάνω της. Οι Στουδίτες

είχαν ανηταθεί σ ' αυτή την επ ιδίωξη, είχαν αρνηθεί

με πείσμα στον αυτοκράτορα το δικαίωμα να απο-

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΣΥΣΤΑΣΗ

ΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ (802-867). - Ενώ η

μοναρχία ήταν aπoρρoφημένη aπό τη θρησκευτική

δlOμάxn, σοβαρά γεγονότα τάραζαν την ησυΧία ως

στο εσωτερικό και κλόνιζαν ων ασφάλειά ως στο ε

ξωτερικό.

Το έγκλημα της Ειρήνης κατά του γlOυ της, απο

μακρύνοντας aπό τον θρόνο τη δυναστεία των lοαύ

ρων , είχε ξανανοίξει την εποχή των επαναστάσεων.

Μετά το πραξικόπημα που τοποθέωσε στον θρόνο

τον Νικηφόρο (802), ακολούθησε το πραξικόπημα που ανέβασε στον θρόνο τον Λέοντα Ε' (8 Ι 3) κω η συνωμοσία που μετά τη δολοφονία του Λέοντος Ε'

τοποθέτησε στη θέση του τον Μιχαήλ Β' (820). Και εκτός από ης συνωμοσίες που πέτυχαν, υπάρχει ο

μακρύς κατάλογος των αποπειρών που απέτυχαν, η

πιο επίφοβη από τις οποίες ήταν η εξέγερση του

Θωμά (822-824) η οποία, στηριζόμενη οης κατώτερεςτάξεις, έδωσε στην εξέγεΡσή του σχεδόν σοσια

λlOηκό XapaKTiipa. Επί είκοσι χρόνlO, η αυτοκρατορία μαστιζόταν από ων αναρχία.

Οι υποθέσεις της αυτοκρατορίας στο εξωτερικό

δεν πήγαιναν καλύτερα. Η συνθήκη του 8 Ι 2, που αναγνώΡΙσε στον Καρλομάγνο τον τίτλο του αυτοκρά

τορα, επικύρωσε την απώλεια της Ιταλίας, όπου το

Βυζάντιο δlOτήρησε μόνο τη Βενετία και μερικά ε

δάφη στο νόηο τμήμα της χερσονήσου. Ο πόλεμος

με τους Άραβες που ξανάΡΧΙσε (804), κατέληξε σε δύο σοβαρές καταστροφές, την κατάληψη της Κρή

της από τους μουσουλμάνους κουρσάρους της lσπα-

φασίζεl γlO τα δόγματα και την πίστη και, χωρίς να

λυγίσουν, είχαν δ ιεκδικήσει την ανεξαρτησία της

Εκκλησίας απέναντι σω λαϊκii εξουσία. Σ' αυτό το

σημείο ο ι Στουδίτες είχαν νικηθεί. Η εικονομaxία

είχε ως αναμφlOβiiτητο αποτέλεσμα να υποτάξει

την Εκκλησία περΙσσότερο παρά ποτέ στην εξουσία

του αυτοκράτορα.

νίας (826) που λυμαίνονταν από εκεί σχεδόν αη

μώρητοl ων ανατολική Μεσόγειο και την κατάκτη

ση της Σι κελίας (82 7) από τους Άραβες της Αφρl κής που κυρίευσαν το Παλέρμο το 83 Ι . ΠερΙσσότερο ε

πίφοβος όμως ήταν ο βουλγαρικός κ ίνδυνος αφό

του ο τρομερός Χάνος Κρούμος είχε επεκτείνει την

αυτοκρατορία του από τον Αίμο μέχρι τα Καρπάθια.

Ο Ν ι κηφόρος προσπάθησε να τον πολεμ ήσεl ει

σβάλλοντας στη Βουλγαρία. Πέθανε στην επΙσΤΡΟ

φή σε μlO aIμarnpii καταστροφή (8 Ι Ι ) και ο ι Βούλ

γαρο ι, αφού νίκησαν και πάλι στην ΑδΡlOνούπολη,

έφτασαν κάτω από τα τείχη ως Κωνσταντινουπόλε

ως (8 Ι 3). Η νίκη του Λέοντος Ε' στη Μεσημβρία (8 Ι 7) έσωσε την αυτοκρατορία. Αν όμως σκεφτούμε όη σε όλους αυτούς τους κινδύνους προσθέτονταν

και οι εξεγέρσεις των λαών που δεν είχαν υποτaxτεί

απόλυτα, όπως οι Σλάβοι της Πελοποvvήσου (807), καταλαβαίνουμε ότι μετά από αυτά τα είκοσι χρόνια

της αναρΧίας το έργο των μεγάλων lσαύρων αυτο

κρατόρων έμοιαζε να έχει καταστραφεί εντελώς.

Ωστόσο η αυτοκρατορία ξεπέρασε την κρίση. Η βα

σ ιλεία του Θεοφίλου (829-842) επανόρθωσε εν μέ

ρει, χάρη στην npooBrunKii εξασθένωη του Χαλιφάτου ως Βαγδάως, τις καταστροφές που είχε υποστεί

στην Ανατολή. Πράγμαη , αν και μετά την ήπα του

Δασίμου (του σημερινού Τοκάτ) και την κατάληψη

του Αμορίου (838) χρειάστηκε να φτήσουν ειρήνη aπό τους Άραβες, από ων άλλη τιλευρά , μ ε την ενερ

γητικότητα της εσωτερικής δlακυβέρνπσης, με την

καλή διaxείΡΙση των οικονομικών, με την ικανότη

τα της διπλωματίας του, το Βυζάντιο ξαναβρiiκε το

44


ICTOPIA. THC KYZkNTINHC λ ΥΤΟΚΡλ TOPIkC

γόητρο κω την ευη μερία του. Με τη λάμψη των ΚΗ

ρίων του, με την ηολυτέλεια του Ιερού ΠαλαΗού, με

τη λάμψη του πολιτισμού, η Κωνσιανηνούπολη,

περί τα μέσα του 90υ ωώνα, συναγωνιζόταν την

πρωτεύουσα των χαλίφηδων. Κω όταν τελικά σια

μάτησε η ατελείωτη διαμάχη των εικόνων, φάνηκε

ακόμη πιο λαμπρή κω πιο ισχυρή. Στο τέλος αυτής

της μακρόχρονης περιόδου των ταραχών, η λογοτε

χνία και η τέχνη έμοιαζαν να ζουν μια νέα ακμή κω

το Πανεπισιήμιο της Κωνστανηνουπόλεως, που α

νασυσιήθηκε από τον Καίσαρα Βάρδα στο ανάκτορο

ως Μαγναύρας

(γύρω στο 850) ξαναγινόταν υπό

τη διεύθυνση

ωυ Λέονιος ωυ

θεσσαλονικέως,

κένιρο ενός αξιο

θαύμαστου

πνευματικού πο

λιτι σμού.

,

τους την κυριλλική γραφή δ ίνονιας έτσι σιους Σλά

βους το αλφάβητό τους κω τη λογοτεχνl κή γλώσσα

τους. Κήρυπαν στη σλαβική γλώσσα, τελούσαν τη

λειτουργία σιη σλαβική γλώσσα , προσπαθούσαν να

δημιουργήσουν ένα σλαβικό κλήρο κω μ ' αυτό τον

τρόπο κατέκmσαν ων σλαβικό κόσμο για λογαρια

σμό mς ορθοδοξίας. Επί είκοσι χρόνια (863-885) οι δύο αδελφοί από τη θεσσαλονίκη συνέχισαν ω α

ποσωλlκό έργο ωυς σιη Μοραβία. Κω μόλο που τε

λικά ω έργο ωυς υπέκυψε μπροσιά σιπ γερμανική ε

χθρότητα κω την εισβολή των Μαγυάρων , σε άλλα

Ταυτόχρονα η

Εκκλησία, που

ε ίχε βγει ανανε

ωμένη από τη

διαμάχη , έβαζε

στην υπηρεσία

ωυ Κράωυς την

, ι Ι ' ι .. "'~...ι.. ~ \" _ _ _ _ .. ι _ . _ ...... A U-'I'I' .. J_ . _ι" ... ,., . ... ...., • ....ι

μέρη οι ίδιες μ έ

θοδοι εξασφάλι

σαν μονιμότερες

επιτυχίεςσιο Βυ

ζάνηο . Σης ό

Χθες ωυ Δον, ο

χρ ιστια ν ιομό ς

διείσδυε στο ε

βραΪ κό κράτος

των Χαζάρων. Το

864, ο Βόρις,

τσάρος της Βουλ

γαρίας, ασπάσιπ

κε την ορθόδοξη

πίσιη και αν κω,

τα επόμενα χρό-Ο Βούλγαρος ηγεμόνας Βόρις Βαπτίζεται χριοιιανός.

νια, Ο νεοφώη

σιος δίστασε για μια σιιγμή ανάμεσα σω Βυζάνιιο ανανεωμένη δραστηριότητά της. Αποκαθισωύσε τη

θρησKΕUηKή ενότητα , καταπολεμώνιας Ης αιρέσεις

κω κυρίως την αίρεση των Παυλlκιανών που η κυ

βέρνηση της θεοδώρας καταδίωξε σκληρά σιη Μι

κρά Ασία και ολοκληρώνονιας τον προσηλυτισμό

των Σλάβων της Πελοποννήσου (849). Κυρίως με ω έργο των lεραποσωλών επέκτεινε την επιρροή

του Βυζανιίου σ' ολόκληρη την Ανατολή. Μετά από

έκκληση του ηγεμόνα της Μεγάλης Μοραβίας, ο Κύ

ριλλος κω ο Μεθόδιος, " οι απόστολοι των Σλά

βων», πήγωναν να φέρουν ων χρισιιανισμό σια

βαρβαρικά φύλα που κατοικούσανmν Ουγγαρία και

τη Βοημία (863).'Εκαναν κω κάη περισσότερο. Με

τέφρα σαν σια σλαβl κά για τους νεοφώτιστους τα Ι ε

ρά Βιβλία. Επινόησαν για να μεταγράψουν το έργο

κω τη Ρώμη, αν και συνήψε σΧέσεις με ων πάπα Νι

κόλαο Α', για να ωυ ζητήσει την καθιέρωση του λαη

νlκού τελετουργικού σιο βασίλειό ωυ (866), η ελληνική επιρροή είχε διεισδύσει βαθιά σιη Βουλγαρία.

Αυτές ήταν μεγάλες επιτυχ ίες. Δεν υπάρχει αμφι

βολία ότι οι τρέλες ωυ Μιχαήλ Γ' (842-867), κυ

ρίως όταν ο νεαρός ηγεμόνας ξέφυγε από την κηδε

μονία της μητέρας του θεοδώρας (856) και του θείου ωυ Βάρδα , κατέστρεψαν προσωρινά τα αποτελέ

σματα που είχαν επιτευχθεί. Οι πειρατείες των Αρά

βων της Κρήτης ερήμωναν ης ανατολικές θάλασσες.

Σω Μικρά Ασία, εηί είκοσ ι χρόνια (844-863), οι επιτυΧίες εναλλάσσονιαν με τις ανατροπές. Στη Δύση

οι Μουσουλμάνοι ολοκλήρωσαν από το 843 ώς το

45


ICTOPIA. THC RΥΖ.λΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

859 την κατάκτηση της Σικελίας. Τέλος οι Ρώσοι, για πρώτη φορά, έκαναν την εμφάνισή ωυς μπρο

στά στην Κωνσταντινούπολη (860) και χρειάστηκε ένα θαύμα της Παρθένου, σύμφωνα με τη λαϊκή πε

ποίθηση , για να σώσει την πρωτεύουσα .

Η βασιλεία ωυ Μιχαήλ Γ' σημαδεύτηκε από ένα

άλλο σοβαρότερο και σημαντικότερο γεγονός. Στη

θέση ωυ Ιγνάηου που είχε καθαιρεθεί από ων Καί

σαρα Βάρδα, είχε ανέβει σων πατριαρχικό θρόνο

της Κωνσταντινουπόλεως ο Φώηος (858). Ο Πάπας Νικόλαος Α' ,

μετά από έκ

κληση ωυ εκ

θρονισμένου

ιεράρχη, ανέ

θεσε στους λε

γάωυς ωυ να

ερευνήσουν

την υπόθεση.

!..ιιrrfCJΙΙΙ

ωυ στις υποθέσεις της αναωλικής εκκλησίας κα ι ο

λοκλήρωσε ω σΧίσμα. Αυτή ήταν μια συντριπτική

απόφαση της ύπαρξης ενός βυζαντινού εθνικού αι

σθήμαως, που εκδηλωνόταν περίπου ταυτόχρονα,

όχι λιγότερο φανερά, με την αναταραΧή που προκα

λούσε η επεμβατική πολιτική της Ρώμης στη Βουλ

γαρία (866). Έτσι, περί τα μέσα ωυ 90υ αιώνα, υπήρχε πραγ

ματικά μια βυζαντινή εθνικότητα, που είχε διαμορ

φωθεί αργά μέσα από τα γεγονότα: η αυωκραωρία,

σω τέλος της

Η φιλοδοξία

του Φωτ ίου

εκμεταλλεύ

θηκε θαυμά

σια τη δυσα

ρέσκεια που

αισθανόταν ε

δώ και αιώ

νες η Αναωλή

για τις διεκδι-

r C Τ C:Yj,

εικονομαΧίας,

είχε ξαναβρεί

τη θρησκευτι

κή ενότητα,

την πολιτική

δύναμ η , το

π νευμαTl κό

μεγαλείο. Κυ

ρίως είχε γί

νει μια σαφώς

αναωλική αυ-

χ' (J U ' Ι 111 W 'bbf bt.iσ

1- (J ιί! fJ λl:H' τοκρατορία . Πλησ ίαζε η

στιγμή που

αυτή n αυιo~

κραωρία θα έ-

. 0. v.

Οι Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος, φτανε στο α

πόγειο ωυ

μεγαλείου της. Όταν ο Βασίλειος ο Μακεδόνας, ευ

νοού μ ενος και συναυτοκράτορας ωυ Μιχαήλ Γ', α

φού απαλλάχτηκε από ων αντίζnλό του Βάρδα

(866), δολοφόνησε στη συνέχεια ων ευεργέτη ωυ (867) και ανέβασε στο θρόνο μια νέα δυναστεία. Με ω πραξlκόπημά ωυ Χάρισε στη βυζαντινή αυωκρα

τορία εκατόν πενήντα χρόνια λάμψης, ευημερίας και

δόξας.

κ"σεις του πάπα και την εχθρότητα που έτρεφε για

τη Δύση. Εκμεταλλευόμενος επιτήδεια τη διεκδίκπ

ση του πρωτείου από τη Ρώμη , έκανε την προσωπι

κή υπόθεσή του πραγματική εθνική υπόθεση. Στον

αφορισμό που ωυ απάγγειλε ο Νικόλαος Α' (863) απάντησε δια κόπτονταςης σΧέσεις του με τη Ρώμη. Η

σύνοδος τπς Κωνσταντινουπόλεως (867) αναθεμάτισε τον πάπα , κατήγγειλε την παράνο μ η ανάμειξή

46

47


ΤΟ λΠOΓ€IO THC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC ~AΤA ΤHΙV Π~Ι>IOΔO THS ΜΑ~~ΔΟΙVΙ~ΗS ΔΥΙVΜΗΙΑS

-

(U7-1081>

ι. Οι ηγεμόνες του οίκου της Μακεδονίας και η παγίωση της δυναστείας (867-1025).

Π. Η εξωτερική πολπική των Μακεδόνων αυτοκρατόρων (867-1025).

ΠΙ Η εσωτερική διακυβέρνηση mς αυτοκρατορίας και ο βυζαvτlνός πολιτισμός

κατά τον Ι 00 αιώνα.

IV. Τα αίτια mς αδυναμίαςmς αυτοκρατορίας.

V. Η παρακμή της αυτοκρατορίας κατά τον 11 ο αιώνα (l 025-108 1).

48


ICTOPIA.. THC RΥΖλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ τΟΡlλC

Ι ΗΓΕΜΟΝΕΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ ΤΗΣ

ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ Η ΠΑΓΙΩΣΗ ΤΗΣ

ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ (867-1025). - Από το 867 ώς το 1025, n βυζαντινή αυτοκρατορία γνώρισε εκατόν πενήντα χρόνια ασύγκριτnς λάμψης. Επί ενά

μιση αιώνα είχε την τύχn να έχει επ ι κεφαλής μια

σειρά από nγεμόνες που ήταν σχεδόν όλοι αξιόλο

γοι άνθρωποΙ. Ο Βασίλειος Α', ο ιδρυτής της δυνα

στείας (867-886), ο Ρωμανός Λακαπnνός (919-

ο

μόνο που τους ενδιαφέρει είναι να αυξήσουν τον ε

θνικό πλούτο. Η λαμπρή πολυτέλεια του παλατιού,

η ματαιόδοξn επίδειξn των ακολουθιών και των τε

λετών τους ενδ ιαφέρουν μόνο εφόσον εξυπηρετούν

Tnv πολl1ική τους και συντηρούν το γόnτρο του αυ

τοκράτορα και της αυτοκρατορίας. Φυλάγοντας ζη

λότυπα Tnv εξουσία τους, δεν είχαν γενικά ευνοούμενους. Αν εξαιρέσουμε την ισχυρή προσωπικότη

τα του παρακοιμώμενου (μεγάλου θαλαμnπόλου)

944), ο ΝικnφόροςΦωκάς (963-969), ο Ιωάννnς Τζιμ ισκής (969-976), ένδοξοι σφετεριστές που κυβέρνnσαν

στο όνομα των νόμιμων

ηγεμόνων, και τέλος ο

Βασίλειος Β ', που βασί

λεψε μισό αιώνα (976-1025) δεν ήταν βυζαντι

νοί αυτοκράτορες όπως

μας αρέσει συχνά να

τους φανταζόμαστε. Εί

να ι ενεργητικές και

σκληρές ψυχές, χωρίς

nθικούς φραγμούς και

χωρίς οίκτο, αυταρχικές

και δυνατές θελήσεις,

που ενδιαφέρονταν πε

ρισσότερο να τους φο

βούνται παρά να τους α

γαπούν. Είναι όμως πο

λιτικοί, γεμάτοι πάθος

Βασίλειος Β' Ο Βουλγαροκτόνος.

Βασιλείου , νόθου γιου

του Ρωμανού Λακαπη

νού που ήταν επί πέντε

βασιλείες και περισσό

τερο από σαράντα χρό

νια (994-988) n ψυχή τnς κυβέρνnσnς, οι σύμ

βουλοί τους ήταν συχνά

σκοτεινοί άνθρωποι

που τους χρnσιμοποι

ούσαν και παρέμεναν οι

κύριοί τους. Ερωτευμέ

νο ι με τη δόξα, με την

καρδιά τους γεμάτn από

τις υψnλότερες φιλοδο

ξίες, θέλnσαν να κά

νουν τη βυζαντινή αυτο

κρατορία Tn μεγάλn δύναμn του ανατολικού

κόσμου, υπερασπιστή

του ελληνισμού και τnς

ορθοδοξίας. Και με την

για το μεγαλείο τnς αυτοκρατορίας, ένδοξοι πολέ

μαρχο ι που περνούν Tn ζωή τους στα στρατόπεδα α

νάμεσα στους στρατιώτες, στους οποίους βλέπουν

και αγαπούν την nnyIι τnς δύναμnς τnς μοναρχίας.

Είναι ικανοί διαχειριστές με επίμονη και άκαμπτη

ενεργητικότnτα, και δεν διστάζουν μπροστά σε τίπο

τα προκειμένου να εξασφαλίσουν το γενικό καλό.

Δεν τους αρέσουν καθόλου τα περιπά έξοδα και το

προσπάθεια των όπλων

τους, με Tnv ικανή διπλωματία τους, με τη σθεναρή διακυβέρνnσή τους, πραγματοποίησαν το όνειρό

τους και έκαναν αυτή την περίοδο μια εποχή πραγ

ματικής αναγέννησnς, μια από τι ς ενδοξότερες στιγ

μές στη μακραίωνα ιστορία του Βυζαντίου.

Tn στιγμή που ο Βασίλειος Α' ανέβαινε στο θρόνο, η κατάσταση της μοναρχίας ήταν ακόμη εξαιρε

τικά δύσκολη: ολόκλnρο το Κράτος φαινόταν να

49

ΙCΤΟΡΙλ THC κΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

βρίσκεται σε διάλυση. Ο τραχύς χωρικός, που το έ

γκλημά του τον ανύψωσε στην ανώταω εξο υσία, εί

χε όλα τα απαραίτητα προσόντα για ν' αντεπεξέλθει

σ' αυτό το βαρύ έργο.Ήταν έξυπνος, επιθυμούσε εξί

σου να αποκαταστήσει την τάξη στο εσωτερικό της

μοναρχίας και να αηοκαταστήσει το γόητρό τnς στο

εξωτερ ι κό, καλός δ ι αχειριστής, εξαίρετος στραnώ

της και επιθυμούσε πάνω απ' όλα να σταθεροποιή

σει την αυτοκρατορική εξουσία. Στα εικοσιπέντε

χρόν ια τnς βασιλείας του επανέφερε πρώτα σε καλό

δρόμο ης υποθέσεις της αυτοκρατορίας και χάρη

στο κύρος των υπηρεσιών που πρόσφερε, μπόρεσε

να εξασφαλίσει την τύχη του οίκου

του. Ο γιος του Λέων Στ' (886-9 12), του οποίου η διακυβέρνηση έχει ου

σιώδη σημασία για τη διοικητική ι

στορία της αυτοκρατορίας, συνέχισε

αν και διέφερε πολύ από τον πατέρα

του μ ε την αγάπη του για τη ζωή του

σπιτιού και την αδυναμία του απένα

ντι στους ευνοούμενούς του - τη στα

θεροποίηση της δυναστείας με την ί-

δια επιμονή: για να εξασφαλίσει κλη-Λέων ΣΤ'.

χής και πλούσια σε συνέπειες καινοτομία.

Χωρίς αμφιβολία, ακόμη και κατά τη διάρκε ι α

αυτής της περ ιόδου, δεν έλει ψαν οι επαναστάσεις.

Ο ι ταραχές που σημάδεψαν την ανηλι κότητα του

Κωνσταντίνου Ζ', του γιου του Λέοντος Στ' (912-959) επέτρεψαν στον Ρωμανό Λακαπηνό να καταλάβε ι την αρχή επί ένα τέταρτο του αιώνα (9 19-944). Λίγο αργότερα, όταν ο Ρωμανός Β', γιος του Κωνσταντίνου Ζ', πέθανε μετά από τέσσερα χρόνια

βασιλείας (959-963), η αδυναμία της κυβέρνησης Kaτά τη δ ιάρκεια της ανηλικότητας των γιων του

Βασιλείου Β' και Κωνσταντίνου Η', οδήγησε στην

εξέγερση που έφερε στην εξουσία τον

Νικηφόρο Φωκά (963-969) και στο

τραγικό πραξικόπημα που, μ ε τη δο

λοφονία του Νικηφόρου, έκανε τον

Ιωάννη Τζιμισκή αυτοκράτορα (969-976). Κανένας όμως από αυτούς τους σφετεριστές δεν τόλμησε να παραμε

ρίσει από το θρόνο τους νόμιμους α

πογόνους του Βασιλε ί ο υ Α'. Ο Ρωμα-

νός Λακαπηνός, μοιράστηκε επισή

μως την εξουσία με τον Κωνσταντίνο

ρονόμο στο θρόνο , δεν δίστασε να

σκανδαλίσει τους συγχρόνους του με

τους τέσσερ ι ς γάμους του και να έρθει

σε σύγκρουση μ ε την Εκκλησία και

τον αρχηγό της, τον πατριάρχη Νικό

λαο. Σε αντάλλαγμα όμως είδαμε να

γεννιέται για πρώτη φορά στο Βυζά

ντιο η ι δέα της νομιμότητας μιας δυ

ναστείας. Το μεγαλύτερο έργο των δύο

πρώτων μακεδόνων αυτοκρατόρων

Ζ', αν και τον περ ι όρ ι σε στ ι ς σκοτεινές

χαρές των μελετών του. Ο Ν ι κηφόρος

Φωκάς και ο lωάννηςΤζιμισκής άφη

σαν να βασιλεύουν κατ' όνομα τα παι

διά του Ρωμανού Β' και προσπάθη

σαν, με τους γάμους τους με πριγκί

πισσες από την αυτοκρατορ ι κή οικο

γένεια, να δώσουν μια επίφαση νομι

μότητας στον σφετερισμό τους. Και με-Νικηφόρος Φωκάς και Θεοφανώ.

τά από αυτούς, πολύ φυσ ι κά, η εξου

σία επανήλθε στον εκπρόσωπο του οίκου της Μα

κεδονίας που είχε εν τω μεταξύ ενηλικιωθε ί , τον

μεγάλο αυτοκράτορα Βασίλειο Β'. Η δυναστεία ε ί χε

εγκαθ ι δρυθεί τόσο καλά ώστε σ' αυτή τη μοναρχία

της Ανατολής, μπόρεσαν να βασιλέψουν ακόμη και

γυναίκες, οι ανιψιές του Βασιλείου Β' Ζωή (Ι 028-Ι 050) που μοιράστηκε το θρόνο μ ε τους τρεις διαδοχικούς συζύγους της, και Θεοδώρα ( ι 054-1 056). Και αυτές οι ηγεμονίδες ήταν δημοφιλείς, όπως

δείχνουν η επανάσταση του Ι 042, όπο υ ο Μιχαήλ

ήταν, όπως γράφει ένας σύγχρονός τους, «να δώ

σουν δυνατές ρίζες στην αυτοκρατορική εξουσία για

να φυτρώσουν απ' αυτήν τα δυνατά κλαδιά της δυ

ναστείας». Τώρα πιο ήταν δύσκολο να ανατρέψει

κανείς ένα δέντρο με τόσο δυνατές ρίζες. Υπήρχε μια

αυτοκρατορική οι κογένεια, της οποίας τα μ έλη πή

ραν το όνο μα των «πορφυρογέννητων» και μία λαϊ

κή προσκόλληση, μια πιστή αφοσίωση σ' αυτή την

οικογένεια. Αυτή ήταν, σ' αυτή τη μ οναρχία που τα

ραζόταν ώς τότε από τόσες επαναστάσεις, μια ευτu-

50


ICTOPlλo THC gYZλoNTINHC λ. ΥΤΟΚΡλ. TOPlλoC

Το στέμμα του Κωνσταντίνου του Μονομάχου.

Ε' αναφάπηκε γιατί θέλησε να εκθρονίσει τη ΖωιΊ

και η δυσαρέσκεια που ανημετώπισε ο Κωνσταντί

νος Μονομάχος, όταν υποψιάστηκαν όη ήθελε να

παραμερίσει τις δύο αυτοκράτειρες. Π οτέ δεν είχαν

ξαναδεί κάτι παρόμ οιο στο Βυζάντιο και η κοινιΊ

γνώμη διΊλωνε ανοιχτά ότι «αυτός που βασιλεύει

στην Κωνσταντινούπολη βγαίνει πάντα νικητής στο

τέλος». Αυτό έκανε τον σφετερισμό της εξουσίας όχ ι

μόνο έγκλημα αλλά, ακόμη χειρότερα , ανοησία.

Εξάλλου, εηειδιΊ ο ι σφετεριστές ιΊταν δ ιακεκριμέ

νοι άνθρωποι και αξιόλογοι σφατηγοί η αυτοκρα

τορία μπόρεσε να αντέξει χωρίς απώλειες την πολι

τικιΊ ανικανότητα του Κωνσταντίνου Ζ', τις διασκε

δάσεις του Ρωμανού Β ' και τη μακρόχρονη ανηλι

κότητα των γιων του, και να βρει επ ί ενάμιση αιώ

να μια ενότητα απόψεων, μια σταθερότητα κατεύ

θυνσης που το Βυζάντιο δεν είχε γνωρίσει εδώ και

πολύ καιρό. Τέλος, χάρη στη συνδρομή συνεργατών

μεγάλης αξίας, σφατηγών όπως ο Κουρκούας, ο

Φωκάς, ο Σκληρός, υπουργών όπως ο παρακοιμώ

μενος Βασίλειος, οι αυτοκράτορεςτης μαKεδOνJΚιΊς

δυναστείας μπόρεσαν να δώσουν στη μοναρχία

θαυμαστιΊ επέκταση και ασύγκριτη λάμψη. Η επί

θεση που ξανάρχισε σε όλα τα μέτωπα και στέφθη

κε από λαμπρές επιτuxίες, το διπλωματικό έργο

που συμπλήρωσε το σφατιωη κό έργο και συγκέ

ντρωσε ένα πλιΊθος υποτελών γύρω από τη μοναρ

χία, η βυζαντινιΊ επιρροή που εξαπλώθηκε σ' ολό

κληρο τον κόσμο της ΑνατολιΊς και ακόμη κο! στη

Δύση, μια ισχυρή κυβέρνηση που δοξάστηκε με με

γάλα νομοθεηκά έργα, μια συγκεντρωμένη διοίκη

ση , ι κανή κο! συνετή που μπόρεσε να εξασφαλίσε ι

στην αυτοκρατορία με την κοινή σφραγίδα του ελ

ληνισμού, με την κοινή ομολογία της ορθοδοξίας,

την ενότητα που φΟ!νόταν να της αρνείτΟ! η διαφο

ρά της φυλιΊς, ήταν η προσφορά στο Βυζάντιο των ε

κατόν πενήντα χρόνων της διακυβέρνησής του αηό

τους μακεδόνες αυτοκράτορες. ΚΟ! παρόλο που δεν

μπόρεσαν να εξορκίσουν, παρά τις προσπάθειές

τους, τους φοβερούς κινδύνους που απειλούσαν αυ

τή την ευημερία, να λύσουν το γεωργικό κο! το κοι

νωνικό ζήτημα που πρόβαλλε μ ε ανησυχηηκή οξύ

τητα , να δαμάσουν τη φεουδαλική αυτοκρατορία

που ήταν πάντα έτο ιμη να εξεγερθεί, να εμποδί

σουν τους φιλόδοξους αρχηγούς της ανατολικής

Εκκλησίας να δημιουργήσουν το σΧίσμα και, χωρί

ζοντας γιο πάντα το Βυζάντιο από τη Ρώμη , να κλο

νίσουν τη σταθερότητα της μοναρχίας, παρόλο που

το τέλος της μακεδονικής δυναστείας άφησε την αυ

τοκρατορία αδύναμη απέναντι στους Νορμανδούς

κο! τους Τούρκους κο! άνοιξε την πόρτα σε μια μα

κρόχρονη αναρχία (Ι 057-1081), εντούτο ι ς, επί ε

νάμιση αιώνα, η δυναστεία που ίδρυσε ο Βασίλειος

Α' έδωσε θαυμαστή λάμψη στο Βυζάντιο. Κατά τον

Ι 00 κο! τον 11 0 Ο!ώνα η Κωνσταντινούπολη υπήρξε το λαμπρότερο κέντρο του ευρωπαϊκού πολι

τισμού και, όπως έχουν πει, «ΤΟ Παρίσι του μεσαί-

ωvα».

51


ICTOPIA. THC RY~NTINHC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ

ΤΩΝ

(867-(025). - Ο αΥώνας κατά των Αράβων. -

Από την εηοχή που οι Άραβες είχαν κατακτήσει την

Κρήτη , το 826, είχαν γίνει η μάσηγα των βυζανηνών θαλασσών. Ο Χάνδακας, η ηρωτεύουσα του νη

σιού, ήταν το ορμητήριο της μουσουλμανικής

πειρατείας και από εκεί, όπως και από

την Ταρσό ή την Τρίπολη της Συρίας,

οι άραβες πειρατές λυμαίνονταν το

Αιγαίο. Παρά ης προσπάθειες του

Βασιλείου Α' να αναδιοργανώσει

φ

νο. Υπό την ηγεσία ένδοξων στρατηγών, του lωάννη

Κουρκούα, που επί είκοσι δύο χρόνια, διοίκησε ω

στρατεύματα στη Μικρά Ασία (920-942) και έγινε άξlOς του τίτλου «Ο νέος Τραϊανός, ο νέος Βελισά

ρlOς», και στη συνέχεια του Βάρδα Φωκά και των

γι ων του Νικηφόρου, Λέοντος, Κωνσταντίνου , ο α-

γώνας συνεχίστηκε ενεργηηκά. Το 928 κυριεύτηκε η θεοδοσιούπολη, το σημερ ινό Ερζε

ρούμ , το 934 η Μελnηνή, το 944 η Έδεσσα, απ' όπου μετέφεραν θριαμ

βευη κά τη θαυματουργή ει κόνα του

Χριστού που φυλαγόων εκεί, το

949 η Γερμανlκία, το 957 η Αμίδα, το 958 ω Σαμόσαω Τα βυζαντινά σύ

νορα μεταφέρθη καν από τον Άλυ στον

το στροτό και τον στόλο, οι εχθρ ι κές

ναυηκές δυνάμε ι ς κυριαρχούσαν

στο αρχιπέλαγος. Το 904, η θεσσαλονίκη είχε καταληφθεί από τον Λέοντα

της Τριπόλεως και σχεδόν ολόκληρος

ο πληθυσμός της είχε οδηγηθεί στην

Ευφράτη και τον Τίγρη , και μια ολόκλη

ρη σειρά από νεοϊδρυμένες επαρχίες Βασίλειος Α'.

(θέματα Σεβαστής, Μεσοποωμίας, Σε

λεύκειας, Λυκανδού), μαρτυρούσαν τη σημασία των

βυζαντινών καωκτήσεων. Η Αρμ ενία και η l βηρία

αποτίνασσαν το ζυγό του Ισλάμ και έμπαιναν στη

σφαίρα επιρροιΊςτου Βυζαντίου. Σε όλη τη δ ιάρκεια

του Ι Οου αιώνα, οι Αρμένιοι επρόκεnο να παίξουν

σημαντικό ρόλο σης υποθέσεις της μοναρχίας, και

να της εφοδιάζουν στραηώτες, στροτηγούς, διοικη

τές, διπλωμάτες και ακόμη και αυτοκράτορες: ο Ρω

μανός Λακαπηνός και ο Ι ωάννης Ί'ζιμισκής ήτaν

και οι δύο αρμενlκής καταγωγής.

αιχμαλωσία. Παρά ης επnυχίεςτου βυζαντινού στό

λου το 907 και το 924 κυρίως σω νερά της Λήμνου, οι αποστολές κατά της Kρίnης κατέληγαν σε καω

στροφές (9 Ι Ι και 949). Χρειάστηκε να στείλουν εναντίον του « καωραμένου από το θεό» νησιού τον

καλύτερο στρατηγό της αυτοκρατορίας, τον Νικηφό

ρο Φωκά (960). Αυτός κατόρθωσε να aπoβιβαστεί στην Κρήτη και μετά από πολύμηνη πολιορκία κυ

ρίευσε τον Χάνδακα εξ εφόδου (Μάρηος 961). Το νησί προσηλυτίστηκε στον χρ ιστιανισμ ό. Οι Βυζα

ντινοί ανέκτησαν την κυριαρχία των ανατολικών

θαλασσών.

Ταυτόχρονα, ευτυχείς συγκυρίες επέτρεπαν την ε

πανάληψη των επιθέσεων στη Μικρά Ασία. Ήδη ο

Βασίλειος Α' είχε επεκτείνει ω όρια της αυτοκρατο

ρίας μέχρι τον Άνω Ευφράτη, είχε ανακαταλάβει ω

Σαμόσατα (8 73), είχε κάνει νικηφόρες εκστροτείες στην Καππαδοκία και την Κιλικία (878-879). Η αναρχία του μουσουλμανικού κόσμου κατά τον 100 αιώνα διευκόλυνε ακόμη περισσότερο ης βυζαντι

νές επnυχίες, κυρίως όων μετά το 927 η αυτοκρατορία απελευθερώθηκε από τον βουλγαρικό κίνδυ-

Μια πραγμαTlκά σταυροφορική κίνηση οδηγούσε

τους Βυζαντινούς εναντίον των απίστων. Στην Κιλι

κία και τη Βόρειο Συρία, ο Ν ι κηφόρος Φωκάς συνέ

τριβε τη δύναμη των εμίρηδων Χαμδανιδών του Χα

λεπlOύ . Κυρίευε την Αναζόρβη , τα Άδανα , τη Μο

ψουεστία (964), την Ταρσό (965), τη Λαοδίκεια , την

lεράπολη, την Εμεσό, το Χαλέπι και τέλος την ΑνTlό

χει α (968). Ο διάδοχός του l ωάννηςΊ'ζιμισκιΊς Kατaκιούσε στη Mεσoπoτaμία τηνΈδεσσα και τη Νίσιβη

(974), στη Συρία m Δαμασκό και τη Βηρυτό (9 76) και έφθανε, στην Παλαιστίνη, ώς ης πύλες της l ε

ρουσαλήμ. «Και οι λαοί», λέεΙ ένας χρονογράφος,

52


ICTOPIk THC RYZkNTINHC λ ΥΤΟΚΡλ TOPIkC

«φοβούνταν το θυμό του Τζιμισκή και το σπαθί των

χριστιανών θέριζε σαν το χειροδρέπανο των απί

στων». Ο Βασίλειος Β ' ολοκλήρωσε τπν ανάκτπσπ

τπςΑνατολής. Το 995 κυρίευε το Χαλέπι, το Χομς, το Σαϊζάρ. Και μεγαλοπρεπείς θρίαμβοι τιμούσαν τπν

καταστροφή mς μουσουλμανικής δύναμπς και τπν

αυτοκρατορία που ε ίχε μεγαλώσει στπν Ανατολή και

είχε προστατευτεί από κάθε νέα επίθεσπ με μια σει

ρά από ισχυρά οχυρά. Η προσάρτπσπ - ίσως ασύνε

τπ -των αρμενικών πγεμονιών από τον Βασίλειο Β'

(Ι 020) και n υποταγή

mς Ιβπρίας συμπλι'ι

ρω σαν αυτά τα ένδοξα

αποτελέσματα. Από

ων εποχή του Ιουστι

νιανού, n αυτοκρατορία δεν είχε ποτέ επε

κτείνει τόσσ πολύ Tnv εξουσία της σιnν Ανα

τολι'ι.

Ο αΥώνας κατά των

Βουί1Υάρων. - Ακόμn

περισσότερο και από

τον αραβικό πόλεμο, ο

βουλγαρ ι κός πόλεμος

είναι το κεφαλαιώδες

γεγονός ως εξωτερικής

ιστορίας του Βυζαντίου

κατά τον Ι 00 αιώνα. Σης αρχές του Ι Οου

αιώνα , n βουλγαρική απειλι'ι ήταν πιο φοβερή παρά ποτέ. Το βουλγαρικό

κράτος εκτεινόταν εδαφικά από ιις περιοΧές στα βό

ρεια του Δούναβn μέχρι τη Βαλκανική και από τα

δυηκά έφθανε μέχρι ων οροσειρά τnς Πίνδου. Με

Tnv πλήρπ συγχώνευσπ του βουλγαρικού και του σλαβικού στοιχε ίου, n Βουλγαρία αποτελούσε ένα ο

μοιογενές Κράτος, όπου n μοναρχική εξουσία είχε αναπτυχθεί πολύ, όπου ο προσnλυIlσμός στον χρ ι

σIlανισμό είχε εξασφαλίσει mv ενότπτα της θρπ

σκείαςόπου, μειπν επαφή μπο Βυζάντιο n χώρα είχε υψωθεί σ' έναν αρκπά υψnλό βαθμό πολΙIl σμού.

Και όλα αυτά έβαζαν τους πγεμόνες τπς Βουλγαρίας

στον πειρασμό να διεκδικήσουν από τους βυζαντι

νούς αυτοκράτορες την πγεμονία των Βαλκανίων.

Για να πραγματοποιήσουν αυτά τα φιλόδοξα όνειρα,

αρκούσε να βρεθε ί ένας άνθρωπος: αυτός ήταν ο γιος

του Βόρι, ο rσάρoς Συμεών (893-927). Μεγαλωμένος στο Βυζάντιο, όπου είχε κρατπθεί όμπρος, πολύ

γοπτευμένος από ων πολυτέλεια και τον πολΙIl σμό

των Βυζαντινών, ονειρεύτπκε να κατακτήσει τπν

Κωνσταντινούπολπ και να φορέσει στο κεφάλι του

το στέμμα των διαδόχων του Κωνσταντίνου. Επί πε

ρισσότερο από ένα αι

ώνα, ένας πραγμαIl

κός φυλπικός πόλε

μος επρόκειτο να φέ

ρει αντιμέτωπουςτους

Έλληνες και τους

Βουλγάρους.

Ο αγώνας άρχισε το

889 και ο ι λόγοι ήταν

οικονο μικο ί. Όταν ο

Λέων Δ' διέταξε τπ

μπαφορά mn θεσσαλονίκπ των αποθπ

κών που είχαν ο ι

βούλγαροι έμπορο ι

στπν Κωνσταντινού

πολη, ο Συμεών κή

ρυξε πόλεμο. Μια ει

σβολή των Ούγγρων,

που υποκινούνταν α

πό τους Βυζαντινούς,

ανάγκασε τον βούλγαρο βασιλέα σε υποχώρπσπ

(893).Όμως, μπά το θάνατο του Λέοντος ΣΤ, οι τα

ραχές που σπμάδεψαν τπν ανπλικότπτα του Κων

σταντίνου Ζ' του έδωσαν τπν ευκαιρία να επιστρέ

ψει. Το 913 εμφανιζόταν μπροστά στην Κωνσταντι

νούπολη, το 914 καταλάμβανε mv Αδριανούπολη, το 9 17 σύντριβε τα αυτοκρατορικά στρατεύματα στπν Αγχίαλο. Και γεμάτος δόξα από ης επιτυΧίες

του, ο Συμεών αυτοαναγορευόταν «τσάρος των

Βουλγάρων και αυτοκράτορας των Ρωμαίων».

Εγκατέστπσε στπν πρωτεύουσά του Πρεσλάβα, ένα

ανεξάρτπτο βουλγαρικό πατριαρχείο. Το μόνο που

53



του έμενε ήταν να κυριεύσει την Κωνσταντινούπο

λn. Το επιχείρησε το 924.ΌμωςΥια να κυριεύσει τη

βυζαντινή πρωτεύουσα, έπρεπε να επιτεθεί από την

ξηρά και από τη θάλασσα και ο Συμεών δεν είχε

στόλο . Φαίνεται επίσης ότι στη συζήτηση που είχε

με τον Ρωμανό Λακαπηνό υπέστη, όπως άλλοτε ο

Απίλας απέναντι στον άγιο Λέοντα, την επίδραση

του γοιΊτρου κα ι του πολιτι σμού που υπήρχε σ' αυτό

τον γηραιό αυτοκράτορα. Υποχώρησε, εγκατέλειψε

το χρυσό όνειρο που είχε αγγίξεΙ. Και αν και ο Συμ ε

ών δη μι ούργησε στο βασί -

λειό του και κυρίως στην

πρωτεύουσά του, τη μεγάλn

Πρεσλάβα, έναν πνευματικό

κα ι καλλιτεχνι κό πολιτισμ ό

που του χάρισε την προσωνυ

μία του KαρλoμάγvOυ της

Βουλγαρίας, το σταμάτη μά

του μπροστά στην Κωνστα

ντινούπολη σηματοδότησε

την καταστροφιΊ των βουλγα

ρικών φ ι λοδοξιών. Όταν ο

Συμεών πέθανε (927) , η πα

ρακμή είχε ήδη αρχίσει.

πρίγκιπα του Κιέβου, επιτέθηκε στη Βουλγαρία.

Όμως ο Σβιατοσλάβ βρήκε την κατακτημένη χώρα

της αρεσκείας του. Εγκαταστάθηκε εκεί και αρνήθη

κε να την εγκαταλείψει (968). Ο θάνατος του τσάρου Πέτρου, η δολοφονία του Ν ι κηφόρου (969) έκαναν ακόμη πιο δύσκολη την κατάσταση . Όταν ο l ωάν

νης Τζιμισκής ανέβηκε στο θρόνο , η ρωσικιΊ εισβο

λή απειλούσε ακόμη και την ίδ ι α την αυτοκρατορία.

Ο Σβιατοσλάβ διέσχιζε τα Βαλ κάνια, λεηλατούσε τη

Φιλι ππούπολη (970), έσπερνε τον πανι κό ακόμη

Η παρακμή αυτή επιταχύν

θηκε κατά τη μα κρόχρονη βα

σιλεία του γιου του Πέτρου

(927-968). Σ' αυτά τα σαρά

ντα χρόνια, η Βουλγαρία γι

νόταν ολοένα και περισσότε

ρο δορυφόρος της αυτοκρατο

ρίας. Και ενώ το Βυζάντιο δυ

Το ιππικό των Ρώσων πολεμά τους Βουλγάρους.

και στην πρωτεύουσα. Ευτυ

χώς οι Ρώσο ι ηττήθηκαν

στην Αρκαδιούπολη, το ση

μερ ι νό Λουλέ Μπουργκάς

(970) , και ο αυτοκράτορας

μπόρεσε να οργανώσει μια

μεγάλη εκστρατεία εναντίον

τους (97 1). Ενώ ο βυζαντινός στόλος ανέβα ινε το Δούναβη,

ο ΤζιμισκιΊς δ ι έσχ ι ζε τα Βαλ

κάνια , καταλάμβανε την Πρε

σλάβα, πο λ ι ο ρκούσε τον

Σβιατοσλάβ στο Ντοροστόλ

(Σιλιστρία) και τον υποχρέω

νε να υποχωρήσει κα ι να εκ

κενώσει τη χώρα . Η Βουλγα

ρία προσαρτήθηκε στην αυτο

κρατορία, το αυτόνομο πα

τριαρχείο καταργήθηκε. Ο νι

κηφόρος ελλην ισ μός έφερνε

στον Δούναβη τα όρ ια της μο-

νάμωνε, η παλαιά αντίζnλός του εξασθενούσε κάθε

μέρα κα ι περισσότερο. Απέναντι στην κλυδων ιζόμε

νη βασιλ ι κή εξουσία, ο ι γαιοκτήμονες ξανασιΊκω

ναν κεφάλΙ. Η θρησκευτική ενότητα ε ί χε διασαλευ

τεί από την αίρεση των Βογομίλων και η βουλγαρ ι

κή εθνότητα βρισκόταν σε αποσύνθεση . Η ώρα της

εκδίκησης πλησίαζε για τους Βυζαντινούς.

Η ώρα σήμανε το 967. Ο Νικηφόρος Φωκάς αρ

νήθηκε το φόρο υποτελείας που η αυτοκρατορία ε

ξακολουθούσε να πλnρώνει στους Βουλγάρους και

με τη βοήθεια των Ρώσων του Σβιατοσλάβ, μεγάλου

ναρχίας.

Ωστόσο, στη Βουλγαρία της Πίνδου, γύρω από την

Πρέσπα και την Ωχρίδα , το εθνικό στο ι χείο υπό τη

δ ιεύθυνση του κόμη Σισμάν κα ι των γιων του, επέ

μενε στην αντίστασή του. Επωφελούμενος από τι ς

ταραχές που σημάδεψαν την αρχή της βασ ι λείας του

Βασιλείου Β ', ένας από τους γιος του Σ ισμάν, ο τσά

ρος Σαμουήλ (μεταξύ 977 και 979 - Ι ο 14) ανασύστησε τη Βουλγαρία. Σε δέκα χρόνια, από το 977 ώς το 986, απελευθέρωσε τη δουνάβειο Βουλγαρία, κατέκτησε τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία, διείσδυσε μέ

χρ ι την Πελoπόvνησo. Για να νι κήσουν αυτή την πα-

54

ICTOPI).. THC RΥ~λ.ΝΤΙΝΗC λ. ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡΙλ.C

νίσχυρη αυτοκρατορία, που aπλωνόταν από το Δού

ναβη ως την Αδριανούπολη, οι Έλληνες χρειάστη

καν τριάντα χρόνια πολέμου (986- Ι Ο 18). Αυτό ήταν βασικά έργο του αυτοκράτορα Βασιλείου Β' , που η

σκληρή ενεργητικότητά του και οι άγριες νίκες του

του χάρισαν το προσωνύμιο Βουλγαροκτόνος.

Το 986 ο Βασίλειος περνούσε στην επίθεση και εισχωρούσε στη

~

νετρίβησαν στο στενό του Κιμπαλόγκου , στπν οδό

Σερρών-Μελενίκου (29 Ιουλίου 10 14). Ο τσάρος δεν επέζησε από αυτή τπν ήττα. Πέθανε λίγες πμέρες

αργότερα (Ι 5 Σεπτεμβρίου Ι Ο 14). Αυτό ήταν το τέλος της Βουλγαρίας.

Επί τέσσερα χρόνια οι διάδοχοι του μεγάλου βούλ

γαρου τσάρου, ενώ δ ιεκδι κούσαν το θρόνο του, συνέ

• Βουλγαρία. Υπέστη ό

μως βαριά ήττα στο

πέρασμα της πύλης

του Τραϊανού στα Βαλ

κάνια. Δέκα χρόνια

πέρασαν για να μπο

ρέσει ο αυτοκράτορας

να ξαναρΧίσε ι τον α

γώνα και σ' αυτά τα δέ

κα χρόνια ο Σαμουήλ

δεν σταμάτησε να με

γαλώνει το βασίλειό

του από τον Δούναβη

μέχρι την Αδριατι κή

και το Αιγαίο πέλαγος.

Όμως το 996 ο τσάρος είχε νι κηθεί στις ό

Χθες του Σπερχειού. Η

Ελλάδα του ξέφευγε.

Απέτυχε στην πολιορ

κία της θεσσαλονίκης

κι ένα μ έρος της δου

νάβειας Βουλγαρίας έ-

ΜΑ"" a ι. Α,"'" (>r, 'b. '

.--

χισαν τον αγώνα. Το

Ι Ο 18 όμως, n χώρα είχε ειρnvεύσει και ο auτοκράτορας, σε μια

θριαμβική περιοδεία,

ανέλαβε την αναδιορ

γάνωσή της. Το έκανε

με σύνεση , σεβόμενος

τα διο ι κητικά έθιμα

κα ι τα ήθη των ηττημέ

νων, προσπαθώντας

να προσελκύσει με το

μέρος του τη μ εγάλη

φεουδαλική αριστο

κρατία, διατηρώντας

την παλαιά θρησκευn

κή οργάνωση που είχε

ΕΠικεφαλής τον αυτο

κέφαλο (ανεξάρτητο)

αρχιεπίσκοπο της

Οχρίδας. Έτσι, μετά α

πό πολλά χρόνια, το

Βυζάντιο ξαναγινόταν

κύριος ολόκληρης της

Βαλκανικής χερσονή-

Ο στρατός μΕ Επικεφαλής τον Τσιμισκή Επιτίθεται στη Σιλιστρία.

πεσε στα χέρια των αυ-

τοκρατορικών (Ι 000). Η Δυτική Βουλγαρία όμως παρέμενε ανίκητη. Το Ι 00 Ι , ο Βασίλειος Β ' ανέλα

βε να την εξουδετερώσει Προοδευτικά , κατέκτησε

τη Βέρροια, τα Σέρβια, τα Βοδενά. Κυκλωμένος στα

βουνά , ο Σαμουήλ απελευθερώθηκε και ήρθε να λε

ηλατήσει τπν Αδριανούπολπ (Ι 003). Ο αυτοκράτορας όμως συνέχιζε επίμονα και έσφιγγε τον απο

κλεισμ ό, κυριεύοντας τα Σκόπια, κατακτώντας τπν

κάτω και μ έσπ Μακεδονία ( Ι 007). πολεμώντας με άγρια σκλπρότητα. Ο Σαμουήλ απέφευγε τις μάχες

κατά παράταξπ. Τελικά όμωςτα στρατεύματά του συ-

σου και, στο ταξίδι που έκανε διασχίζοντας την Ελλά

δα ώς τπν Αθήνα, και στο θρίαμ βο που τέλεσε με με

γάλη λαμπρότητα στπν Κωνσταντινούπολη (Ι Ο Ι 9). ο Βασίλειος Β' μπορούσε να καυχιέται δίκαια ότι είχε

ξαναδώσει σmν αυτοκρατορία μια δύναμη που δεν

είχε γνωρίσει εδώ και πολλούς αιώνες.

Η ανάκτηση της νότιας ΙτΜίαςκαι η βυζανηνή noί/ιηκή στη Δύση. - Ενώ στην Ανατολή τα σύνορα της

αυτοκρατορίας επεκτείνονταν, ο ι ηγεμ όνες της μα

κεδονικής δυναστείας συνέχ ιζαν στη δύση τις φιλό

δοξες παραδόσεις της βυζαντινής πολιτικής.

55


ICTOPI).. THC gΥΖλ.ΝΤIΝΗC λ. ΥΤΟκΡλ. ΤΟΡIλ.C

Ποτέ ΟΙ Βυζαντινοί δεν είχαν παραιωθεί από τα

δικαιώματα της αυτοκρατορίας πάνω στην lταλία. Η

ανάμνηση της Ρώμης, της αρχαίας πρωτεύουσας του

ρωμαϊκού κόσμου, η ανάμνηση της Ραβέννας, της

αρχαίας πρωτεύουσας της εξαρχίας, στοίχειωναν τα

όνειρά τους. Η αδυναμία των τελευταίων καρολιγ

γιανών αυτοκρατόρων, η αναρχία τηςνόηας Ιταλίας

, . "

μια ωραία αποζημίωση για τη χαμένη Σικελία.

Η αδυναμία του Λέοντος ΣΤ έθεσε για μια σηγμή

σε κίνδυνο αυτά τα καλά αποτελέσματα. Αφού ολο

κλήρωσαν την κατάκτηση της Σικελίας με την κατά

ληψη της Ταορμίνας (902), ο ι Άραβες μπόρεσαν να

εισβάλουν στην Καλαβρία και να εγκατασταθούν

στην Καμπανία. Η νίκη του Γκαριλιάνο (9 Ι 5) εξασφάλισε και πάλι τη βυ

ζαντινή υπεροχή στην

Ιταλία και επί έναν ολό-

που ήταν μοιρα

σμένη ανάμεσα

στους λογγοβάρ

δους ηγεμόνες

και την αυξανόμε

νη απειλή της

μουσουλμανικής

επίθεσης έδωσαν

στον Βασίλειο Α'

την ευκαιρία που

ζητούσε για να ε

πέμβει στην χερ

σόνησο και να

προσπαθήσει να

πραγματοποιήσει

η ς φιλοδοξίες

του. Ο αυτο κράτο

ρας είχε αναλάβει

να αποκαταστη-

~ , ;:'.}~~~~~*

κληρο αιώνα, παρά ης

επίμονες εισβολές των

Σαρακηνών, ηαρά την

αντιζηλία των γερ μα

νών Καισάρων, οι

Έλληνες διατήρησαν

την εξουσία τους σε ολό

κληρο το νότιο ήμισυ

της Ιταλίας. Και εκεί η

ένδοξη βασιλεία του Βα

σιλείου Β' επικύρωσε

ης προσπάθειες της Μα

κεδονικής δυναστείας.

Η νίκη των αυτοκρατο

ρικών στρατευμάτων ε

πί των εξεγερμένων

πληθυσμών της Απου

Ο Ιωάννης Τσιμισκής καταλαμΒάνει την ΠρεσθλάΒα.

σει το βυζαντινό

γόητρο σ' ολόκληρη τη Μεσόγειο , να διώξει τους

μουσουλμάνους κουρσάρους από την Αδριατική

και το Τυρρηνl κό πέλαγος, να πολεμήσει τους Σαρα

κηνούςτης ΑφρικιΊς και της Σικελίας. Από την άνο

δό του στο θρόνο, κινιΊθηκε δραστιΊρια στη Δύση.

Δεν κατάφερε βέβαια να ανακτιΊσει τη Σικελία, όπου

οι Συρακούσες έπεφταν το 878 στα Χέρια των απίστων. Αποκατέστησε όμως την τάξη στην Αδριαπ

κιΊ , αποκατέστησε τη βυζαντινιΊ συμμαχία με τη Βε

νετία, ξανάκανε τους Κροάτες υποτελείς των ΕλλιΊ

νων. Κυρίως ανακατέλαβε το Μπάρι (879) και τον Τάραντα (880), ανακατέκτησε την Καλαβρία (885), επέβαλλε τη βυζαντινιΊ προστασία στους λογγοβάρ

δους ηγεμόνες.

Δύο νέα θέματα, της Λογγοβαρδίας και της Καλα

βρίας, ε ίχαν δημιουργηθεί στη νόπο Ιταλία. Ήταν

λίας σπς Κάνες (Ι Ο Ι 8) αποκατέστησε το βυζαντινό γόητρο από το Ρέτζιο και το Μπάρι μέΧρι πς πύλες

του παπικού Κράτους. Και κάτω από την αυτοκρατο

ρική δ ιοίκηση , που προσπαθούσε να εξαπλώσει

την επιρροή του ελληνισμού, η νόπα Ιταλία, κυρίως

χάρη στον ελληνικό κλήρο και τα ελληνικά μονα

στήρια της, ξανάγινε μια πραγμαπκή Μεγάλη Ελλά

δα: μια αξιοσημείωτη απόδειξη της δύναμης της ε

ξάπλωσης, της δύναμης της εκπολnισηκής αφο

μοίωσης που αποτέλεσαν το μεγαλείο της βυζαντι

νής αυτοκρατορίας κατά τον 100 και τον 11 ο αιώνα. Η είσοδος σm σκηνή των γερμανών Καισάρων

κατά τα μέσα του 1 Οου αιώνα δημιούργησε ωστόσο

ορισμένες δυσκολίες στη βυζαντινή πολιπ κή. όταν ο

Όθων Α' κατέβηκε σmν Ιταλία, όταν πήρε τον τίτλο

του αυτοκράτορα, η ελληνική υπερηφάνεια δυσκο-

56

ICTOPI", THC RΥΖλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ τΟΡlλC

λεύmκε να δεχθεί αυτό που θεωρούσε σφπερισμό.

Τα πράγμαω έγιναν ακόμn χεφότερα όων οΌθων ε

πέΚΠινε ων EnlKUPIGpxia ωυ σιους λογγοβάρδους nγεμόνες που ήων υποπλείς ωυ Βυζανιίου, όων εΙ

σέβαλε σιο ελλnνlκό έδαφος κω επlτέθnκε κατά του

Μπάρι (968). Ο Νι κnφόρος Φωκάς ανιέδρασε ενερ

γπη κά. Όμως ο θάνατός ωυ άλλαξε rn βυζανιινή πολ,n κή : έγι νε μία συμφωνία που επικυρώθnκε με το

γάμο ωυΌθωνα Β ' κω τnς θεοφανώς (972).Όμως n καλή συνεννόnσn KpάInoc λίγο: οι γερμανlκέςφ ιλο

δοξίες δεν μπορούσαν να συμβιβασιούν με ης βυζα

νιlνές διεκδικήσεις.

Όμως οι γερμανοί

αυωκράωρες πέτυ

χαν μέφΙG αποπλέ

σμαω. ΟΌθων Β ' ει

σέβαλε στπν Καλα

βρία και nniJenKE σιο Στίλο (987). Ο Ερρίκος Β' υποσιή

ριξε χωρίς αποτέλε

σμα ων απουλlGνή

εξέγερσn κω απέτυ

χε σιι ς επιθέσεις ωυ

κατά ως ελλnνικής

Ιταλίας ( Ι 0 22). Όταν

πέθανε ο Βασίλειος

Β' ω Βυζάνιιο ήων

πανίσχυρο σιπν Ιταλία, όπως κω oιnv Ασία κω rn Βουλγαρία.

Το διπίlωμαπκό έΡΥΟ: οΙ υπoτείlείς της αυroκραro

ρίας. - Χάρπ σιις μεγάλες σιραηωηκές επιτυχίεςτnς,

n ελλnνlKή αυωκραωρία κατά ων 100 ωώνα εκπι

νόων από το Δούναβn ώς Tn Συρία κω από ης ακτές

mς Συρίαςωςω οροπέδια τnς Αρμενίας.Όμως μΙG ι

κανή διπλωματία επρόκε ιω να φέρει τπ σφαίρα ε

πφροής mς μοναρχίας πολύ πέρα από αυτά ω όρΙG.

Γύρω από mv αυτοκρατορία συγκενιρωνόιαν μία σεφά από υποτελή κράτπ που σχπμάηζαν ένα είδος

πρώτπς αμυνιικής γραμμής σια σύνορα και κυρίως

διέδ ι δαν σ' όλο ων κόσμο lnv πολn ι κή επφροή κω

ων πολnισμό ωυ Βυζανιίου.

Στnν Ιωλία, n Βεναία , ελλnνlκή από ων καωγω-

γή κω ια iJen τπ ς, ήταν ο πιο πισιός κω υπάκουος υ

ποπλήςτnς αυωκραωρίας.Έωl ΟΙ αυωκράωρες τnς

είχαν αναθέσει mv ασιυνόμευσn mς Αδριαηκής κω από ω τέλος ωυ Ι Οου αιώνα (992) mς είχαν παρα

χωρήσει μεγάλα εμπορικά προνόμlG που προεωίμα

ζαν το μελλονιικό μεγαλείο τnς. Στπ νόηο Ιταλία , ΟΙ

δnμοκρατίες τnς Νεάπολnς, mς Γαπίας, του Αμάλφι,

κινούνιαν μέσα oιnv φοχιά ωυ Βυζανιίου. Τέλος, οι

λογγοβάρδOl nγεμόνες ωυ Σαλέρνο, τπς Καπούnς,

ωυ Μπενεβένιο , αν κω n πίσm ωυς ήιαν κάπως α

βέβαιn, δέχονιαν γενικά το ελλnνlκό προτεκωράω.-

Στα βορειοδυηκά

τπς βαλκανικής

χερσονήσο υ κω

σε ολόκλπρπ τπν

ακτή mς Αδριαη

κής, ια σλαβικά

κράτn , n Κροατία ,

n Σερβία, που ο Βασίλειος Α' είχε

επαναφέρει στον

χρισTlανισμ ό κω

είχε υποτάξει oιnv

εξουσία του Βυζα

νιίου, ήιαν χρήσι

μοι σύμμαχOl γΙG

lnv αυωκρατορία, ιδίως κατά των

Βουλγάρων. Σmν AναωλiJ , σιπν ακτή ως Μαύρnς

θάλασσας, n Χερσώνα ήταν ένα πολύTlμ ο napalnpnτήριο, ένα όργανο πολnικής κω οικονομικήςδράσnς

απένανιι σιους βάρβαρους λαούς, Χαζάρους, ΠατζΙνά

κες, Ρώσους, που καωικούσαν σmν περιοχή των γεl

ωνικών σιεπών. Σων Καύκασο ο ι nγεμόνεςτnςΑλα

νίας, ως Αβασγίας, τnς Αλβανίας ήταν υπερήφανOl

που δέχονιαν ωυς τίτλους και έπαιρναν ης Enιxopn

γήσεlς ωυ Βυζανιίου. Τέλος ια κράm mς Αρμενίας,

που είχαν αποσπασιεί από τπν αραβική επφροή κα

τά ων 100 ωώνα, προμήθευαν χ ιλιάδες σιραTlώπς

κω σιρατnγούς σιπν αυτοκραωρία. Και ο παγκρατί

δnς βασιλι άς τnςΑρμενίας, όπως και ΟΙ nγεμόνεςωυ

Βασπουρακάν, ωυ Τάρωνος, τnς Ι βnρίας, ήταν «πε

λάτες» κω πισιοί υπnρέτες τπς μοναρχίας, περιμένο-

57

ICTOPIA. THC RΥΖλ.ΝΤΙΝΗC λ. ΥΤΟκΡλ. ΤΟΡΙλ.C

ντας την ημέρα που ο Βασίλειος Β' θα προσαρτούσε

διαδωακά τα εδάφη τους.

Το θρησκευπκό έργο; ο πρoσrιf/υπσμός της R.ιJσίας.

-Όμως, πέρα από αυτές τις περιοχές που βρίσκονταν

κάτω από την ελληνlκό προστασία , η εκπολιτιστlκό

δράση του Βυζαντίου έφθανε ακόμη μακρύτερα: ό

πως πάντοτε, Ο! ιεραπόστολΟ! βοηθούσαν το έργο

των δι πλωματών. Ο προσηλυησμός των Ρώσων

στον χριστιανΙσμό αποτελεί μία τρανταχτπ απόδεΙξη

αυτού του γεγονότος.

Από τα μέσα του J Οου ωώνα, το Βυζάντιο διαm

ρούσε σχέσεΙς μπη Ρωσία. Πολλές φορές, μετά την ε

πίθεση του 860, Ο! τυχοδιώκτες του Κιέβου είχαν αΠεΙλήσεΙ mv Κωνσταντινούπολη με ης επιθέσεΙς τους (907 κα1 94 1). Εξάλλου ΟlOυτοκράτορεςστρατολογούσαν στραηώτες από αυτούς τους τολμηρούς πο

λεμιστές κω οι ρώσοι έμπορΟ! σύχναζαν στη βυζαντι

νή αγορά. Η επίσκεψη της τσαρίναςΌλγας στο Βυζά

ντιο (957) κω ο προσηλυnσμός της στον χρωnανlσμό έκαναν ακόμη πιο στενές αυτές τι ς σχέσεΙς.Όμως

το αποφαOlστlκό γεγονός ήταν στα τέλη του J Οου α1-

ώνα ο προσπλυπσμόςτου Βλαδίμηρου, μεγάλου πρί-

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΔΙΑκγΒΕΡΝΗ

ΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

ΚΑΙ Ο ΒΥΖΑΝΤιΝΟΣ ΠΟΛΙ

ΤιΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 100 ΑΙΩΝΑ. -Έτσ ι , στον κόσμο του Ι Οου ωώνα, η βυ

ζαντ ινή αυτοκρατορία ήταν πραγματικά

η παγκόσμια αυτοκρατορία, που η επφ

ροή κω Ο! φιλοδοξίες της απλώνονταν

σχεδόν στο σύνολο του πολιπσ μ ένου

κόσμου. Η εσωτερική οργάνωσή της ε

ξασφάλ ι ζε εξίσου σταθερά τη δύναμη

και το γόητρό της.

γκιπα του Κιέβου. Το 988, για να καταστείλει τι ς φε

ουδαλικές εξεγέρσεΙς, ο Βασίλειος Β ' είχε πάρεΙ από

τον πρίγκιπα του Κιέβου ένα σώμα 6.000 μ Ισθοφό

ρων. Σε αντάλλαγμα, ο Βλαδίμηρος ζiJτησε το χέρι

μιας βυζαντινής πριγκίΠΙσσας κω για να υπερνl κό

σεΙ τους δισταγμούςmς αυτοκρατορικής αυλής, κυρί

ευσε m Χερσώνα. Ο ΒασίλεΙος Β ' υπέκυψε στις απΟ!

τήσεΙς του βάρβαρου βασιλιά αλλά τον έΠεΙσε να δε

χθεί το βάΠΤΙσμα. Ο Βλαδίμηροςβαπτίστηκε σm Χερ

σώνα (989) και στη συνέχεΙα επέβαλε το βάΠΤΙσμα στον λαό του στο Κίεβο. Κω η Ρωσία, χριστιανι κή

πλέον, διαμορφώθηκε πάνω στα πρότυπα του βυζα

ντινού πολΗΙσμού. ΔανείσmKε από το ΒυζάντlO, μαζί

με την ορθοδοξία, την τέχνη του, m λογοτεχνία του, τα ήθη του. Μετά τον Βλαδίμηρο, ο γιος του Γιαρο

σλάβ (Ι Ο J 5- 1054) συνέχ Ισε κο! ολοκλήρωσε το έρ

γο του κο! έκανε το Κίεβο, mv πρωτεύουσά του, αντί

ζηλο της Κωνσταντινουπόλεως κω μια από ης ωρω

ότερες πόλεΙς m, Ανατολής. Ο Βλαδίμηρος ήταν ο Κλόβις της Ρωσίας. Ο Γιαροσλάβ έγινε ο Καρλομά

Υνοςτης. Αλλά κο! ο ένας και ο άλλος όφεΙλαν στο Βυ

ζάντι ο όλα τα στΟ!χεία του μεγαλείου τους.

Η διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας. -Ο έλληνας αυτοκράτορας - ο βασιλεύς,

όπως ήταν ο επίσημος τίτλος του - ήταν

στην πραγμαnκότητα πολύ μεγάλη προ

σωπι κότητα. Κληρονόμοςτων ρωμαίων

Ο Κωνσταντίνος Ζ'

ΚαΙσάρων ήταν όπως κι εκείνΟ! ταυτό

χρονα ο ανώτατος αρχηγός των ενόπλων

δυνάμεων κω η ζωντανπ έκφραση του

νόμου. Από mv επαφή με τις μοναρχίες της ανατoλnς είχε γίνεΙ ο παντοδύναμος

κύριος (δεσπότης, αυτοκράτωρ), ο κατ' ε

ξοχήν αυτοκράτορας, μιμητής κω δ ιά

δοχος του Μεγάλου Βασιλέως. Ο χρι

στιανΙσμ ός του είχε δώσεΙ ακόμη μεγα

λύτερη καθοσίωση κο! κύρος. Εκλεκτός

του θεού, τοποmρητής και αντιπρόσω

πος του θεού στη γη , συμμετείχε με κά

ποιο τρόπο στη θεότητα. Στις τελετές της

αυλής, στ ι ς περιπλοκές της ετικέτας, πο

λυτελούς κω λίγο πωδιάστlκης, m, ο

ποίας το τελετουργ ι κό περιέγραψε ο

Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος στο ο Πορφυρογέννητος

στεφανώνεται από τον Χριστό.

58


ICTOPIA.. THC KYZkNTINHC λ. ΥΤΟΚΡλ. TOPIkC

•

Ο Κωνσταντίνος Ζ ' Πορφυρογέννητος σε συμηόσιο προς ιιμή του Συμεών, με τη Ζωή και τον πατριόρχη Νικόλαο Μυσllκό.

Βιβρίο ιων Τεραών, σε όλες ης εκδηλώσεις αυτιΊς

της πoλιηKiιςTηςεπίδειξης και της μεγαλοπρέπειας,

με την οποία το Βυζάνηο κολακευόταν να εKπλiισ

σει ΚQΙ να θαμπώνει τους βαρβάρους, ο αυτοκράτο

ρας εμφανιζόταν σαν ένα υπεράνθρωπο ον:Ο,η αφο

ρούσε το πρόσωπό του θεωρούταν «ιερό» ΚQΙ η τέ

xvn περιέβαλλε το κεφάλι του με το φωτοστέφανο ό

πως έκανε για τους ανθρώπους του θεού ΚQΙ τους α

γίους.

Ηγεμόνας ελέω θεού, απόλυτος ΚQΙ δεσποηκός, ο

αυτοκράτορας συγκέντρωνε στα χέρια του ολόκληρη

την εξουσία . Εύκολα βλέπουμε πόσα κέρδιζε η αυ

τοκρατορία από αυτiι την ενότητα της διεύθυνσης, ό

ταν το Χέρι που κρατούσε τα ηνία iιταν σταθερό , ό

πως iιταν συχνά. Τίποτε στο βυζαντινό σύνταγμα δεν

ισορροπούσε αυτiι την ανώτατη δύναμη. Η Σύγκλη

τος ιΊταν ένα απλό κραηκό συμβούλιο, που αποτε

λούταν από υπάκουους ανώτερους υπαλλήλους του

κράτους. Ο λαός ι'ιrαν ένα πλiιθoς, συχνά θορυβώ

δες, που χρειαζόταν τρoφiι και διασκέδαση. Η

Εκκλησία, παρά τη θέση που κατείχε στη βυζαντινiι

ΚΟ1νωνία, παρά τον κίνδυνο που απέρρεε από τον

πλούτο ΚΟ1 m φιλοδοξία της, ι'ιrαν μετά το τέλος της εικονο μαχίας πιο υποταγμένη παρά ποτέ στο Κρά

τος. Μόνο ο στρατός ι'ιrαν μια δύναμη, που είχε εκ

δηλωθεί συχνά με στραπωπκές εξεγέρσε ι ς KQI επα

ναστάσεις. Χωρίς να απομακρύνει εντελώς αυτό τον

κίνδυνο, η πρόοδος των ιδεών της νο μιμότητας τον

είχε κάνει λ ιγότερο συχνό KQI λιγότερο επίφοβο για τη δυναστεία.

Η βυζανπνή διοίκηση και το έργο της.- ΑυτιΊ η δε

σποπκιΊ κυβέρνηση, απόλυτη ΚQΙ αλάνθαστη τόσο

στο πνευμαηκό όσο και στο υλικό πεδίο , εξυπηρε

τούταν από μία σοφιΊ, έντονα συγκεντρωπκιΊ ΚΟ1

θαυμάσια πειθαρχημένη διοίκηση. Στην πρωτεύου

σα, γύρω από τον ηγεμόνα, ΟΙ υπουργοί, αρχηγοί

των μεγάλων υπηρεσιών, διηύθυναν αφ' υψηλού το

Κράτος, διαβίβαζαν μέσω της μοναρΧίας τη θέληση

του κυρίου. Κάτω από πς διαταγές τους εργάζονταν α

ναρίθ μητα γραφεία, όπου μελετούνταν οι λεπτομέ

ρειεςτων υποθέσεων, όπου ετο ιμάζονταν οι αποφά

σεις. Όπως άλλοτε η Ρώμη, το Βυζάντιο κυβέρνησε

τον κόσμο μεrην ισxυρiι οργάνωση τηςγραφειοκρα

τίας του. Σης επαρχίες, όπου το καθεστώς των θεμά

των είχε γίνει η μ οναδικιΊ βάση της δΙO ΙKηηKiις ορ

γάνωσης (περί τα μέσα του Ι Οου Ο1ώνα υπιΊρχαν 30 θέματα, 18 σmν Ασία ΚQΙ 12 στην Ευρώπη), όλες οι εξουσίες iιταν συγκεντρωμένες στα χέρια ενός πανί

σχυρου προσώπου, του στρατηγού. που διοριζόταν

απευθείας από τον αυτοκράτορα ΚQΙ εξαρπόταν άμε

σα από αυτόν.'Ετοι, από την Koρυφiι ώς τη βάση της

διοικππκιΊς κλίμακας, ολόκληρο το προσωπικό των

δημόσιων υπηρεσιών βρισκόταν σε στενiι εξάρτηση

από τον ηγεμόνα ΚQΙ αυτό το ηροσωπικό, καλά επι

λεγμένο, καλά καταρησμένο, ΚΟ1 απόλυτα αφοσιω

μένο στο έργο του, ενθαρρυμένο να υπηρετiισει καλά

από την πρόοδο που του εξασφάλιζε ο ηγεμόνας σmν

σoφiι ιεραρχία των λειτουργιών ΚQΙ των αξιωμάτων,

έπαιζε με προσεκηκό ζiιλo τον διπλό ρόλο που του έ

δινε η θέληση του αυτοκράτορα.

59

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜπτσ

ICTOPI>.. THC κΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

Το έργο της διοίκησης ήταν πρώτα απ' όλα να ε

φοδιάζει με χριΊματα την κυβέρνηση: ένα έργο δύ

σκολο, γιατί στο Βυζάνιιο υπιΊρχε πάνιοτε έλλειψη

ισορροπίας ανάμεσα σης εισπράξεις ωυ θησαυρο

φυλακίου και τα αμέτρητα έξοδα της πολπικιΊς και

της αυωκραωρικιΊς πολυτέλειας, μια δυσαναλογία

ανάμεσα σια μεγαλεπιΊβολα σχέδια κι mν ανεπάρ

κεια των πόρων. Το δεύτερο έργο mς αυωκραωρι

κιΊς διοίκησης ιΊταν ίσως ακόμη πιο δύσκολο. Η

υπέτασσε με τα όπλα, η δ ιοίκηση έφερνε κονιά και

συγχώνευε ης διαφορπικές φυλές που κυβερνούσε

ο βασιλεύς. Ήταν πραΥμαηκά η γεριΊ πανοπλία που

στιΊριξε τη μοναρχία και την έκανε ένα ομ ο ι ογενές

κω ισχυρό σώμα.

βυζανηνιΊ μοναρχία

δεν είχε ούτε φυλεπκιΊ

ούτε γλωσσικιΊ ενότη

τα. Όπως έχει ειπωθεί

πταν «ένα ΤΕχνητό δη-

μιούργημα, που διοι

κούσε είκοσι διαφορε

η κές εθνότητες με βά

ση την αρχιΊ: ένας κύ

ριος, μια πίσιπ » . Το

θαυμαστό έργο ως δι

οίκησης ήταν να δώσει

σ' αυτό ω κράως χωρίς

εθνικόιπτα τη συνοχιΊ

και ιπν ενότητα που ιΊ

ταν απαραίωτες με ων

κοινιΊ σφραγίδα ωυ

ελληνισμ ού και την

κοινιΊ ο μολογία της

ορθοδοξίας. Τα ελληνι

κά ιΊταν η γλώσσα της

διοίκnσης, της Εκκλη-

Το νoμoθεnKό έργο. - Οι αυωκράωρεςτου οίκου

της Μακεδονίας προσπάθησαν να ενισχύσουν ακό

μη περισσότερο αυτή τη συνοχή μ ' ένα μεγάλο νο

μοθεηκό έργο: αποκατέστησαν, προσαρμόζονιάς ω

""""" [!"\' '''''' ),,,.,. . .. , ,ιι,- _ "ή.,~ 1" . fT"ιι. .... fι.«. ιι~ . .,\ ..... ~ ... : ... Ι· ,,,', Λ ..... .,.n .. ~Gv4ι.χ~I14 «r1t')""~· rτσ .. ~ I,f;,. \"1'1 ιιr ι. . .,... ,. , r llτ1l ... l· ,, 1,;\ ... \(, .. ,» " α.i~,,,, ... 't'f""''''''''''''''H >..111''''' -'';''" ' Ι'"".," ιiι 11'Ιι.. '''\ .. vL"j)!'t"1' "ΤΟ .... "')ι •• ,ιιΙ'ι..... ' ""w . "ι! ι · ... 'f'''I' .' .... o./-r-&}'oν · -{H·n .. \trιfu l .. I ... <,I .. _'I""I,....,..~ ..

.. 'ι:..η.ι...""t .. νγι .. η ........ ι..ορ ,·ι ... ·.ι:,χ, ι.λ",. L."I}Iiur'·~' ,J

ϊ"'Υ ,", .. , ..,-.,.-.""'t' ",ι!iιι r .... CJIl~t'·I·~'1'

... έΛλιογl\εγ'ι:.ι.. cί-\!

όλιίO"'λιν-lι~ιίι • -τιvιΗλ7λι .... » t Α "u ι. .. ηιq ",";'" "λ,'Ψ"t'ό"u .,-.... ~",.ιrm:"'Nι ... \uιI'-τ-ι,ι"it t'Ψ\,1.6- μι.-:~σ}'&ρI....,.,....~,,·t,J.~·~~'*f" U~I'1J<y"

"-"<>IrU'f"I",,I,·g...,""tιM- ι:t.iι~~ ,..""I.:;~ ρ'. '~ ... .:+,;1, .. -cί.ππό..,.. ι'\ Ιω",'1,"" ι:Wτ.. '6 'ι.aό.q-kc-ιψιoJ'".j. !...η,."ο,,&. "Ι' ,'r1",~1' "~er ... 1J' ... t'ιol'eιr 1t'....Ρ· .... η~l..tl,ι,...,.qt.Dt~~, rιt,.. .. '/'ι.""1 ... \ι.""'J.~r' ;;A . .,{J..H·~ .... \·~t • '""f~",.q ι...ιι.-."'. f ... ·-n''f-hyiI ~' Γf 1-,,"" f !' ... frJ .. ......,~ ~uιJ. ~,!.!. .... ..,.~1' .\.~ι........I\ ..... "'Τ. ιft!..!,ι,,, Ι' .f..""f"I .... "Τ"uτιΥ"fi\ ..... I.,. .. >-! --t' ........... ~

1. ' ι ι....J "''''''''''':""fUl v ... ...,., ...... ;,"'I~I-..Ifsι~ \ι4'.\'~,.uι;φ..ι .. '"ttfιry.,\ .. :'"'!\'"'r~Υc.,.....ο/.ι.......,.!ι.""1.;:.:.τ-*"".PVI' -).. _ .. ι .,....,~;.,λ-ei .. ~μΕτ.ut' Ι." ... """,...· ''i' .1-:~d»~-τ-on.~~\-c:r< I'Ii "~,;i1\o.πD·,,.,l,.A .... O"""'~ ":' \ \..,., .,..·-i"....ι"vδf "tt""l tI ~

... ιJ..tι.J "μ&p .. l,ni1' ......... ~.;.'""'T4.,., ... ...,ςr;".". rι ......... -

Χειρόγραφο από mv Ιαφική του Διοσκουρίδη αναφερόμενο σmν Ελαιουργία.

σιις νέες συνθήκες της

κοινωνικής ζωής, ω

αρχαίο δίκαιο που είχε

δ ημι ουργήσει ο Ιου

σηνιανός. Ο Βασίλειος

Α ' ανέλαβε ων πρωω-

βουλία αυωύ ωυ μεγά

λου εγχειρήμαως συ

γκεντρώνοντας σων

Πρόχειρο Νόμο (879) τα βασι κά αποσπάσμα

τα ωυ Corpus juris civili s και βάζονιας να συνιάξουν με το όνομα

Επαναγωγή (886) ένα εγχειρίδιο κοινού δ ι

καίου. Ο γιος του Λέων

ΣΤ ολοκλήρωσε ω έρ

γο ωυ , εKδ ίδovιας, με

ων τιιλο Βασιj!,κά, ένα

πλήρη κώδικα εξήvια

βιβλίων (887-893), σίας, του πολιτι σμού. Απέκτησε στην κοσμοπολίη

Kn αυτοκρατορία μια επίφαση εθνικήςγλώσσας. Με την ι κανόωτά της να διαδίδει τον ελληνικό πολΗΙ

σμό, με ων μεγαλοφυή τέχνη με την οποία διηύθυ

νε και αφομοίωνε ωυς νικημένους λαούς, η αυτο

κρατορική διοίκηση σημάδεψε με μια κοινή σφρα

γίδα ιο ανομοιογενή στοιχεία που αΠΟΤΕλούσαν τη

μοναρχία. Και τίποτε δεν μαρτυρεί περισσότερο ω

ζωηκόωιο και τη δύναμη επέκτασης της αυτοκρα

τορίας. Με Tn διάδοοη της ορθόδοξης πίστης, με ων

μεγαλοιρυή τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούσε

την Εκκλησία για να καιοκτά ηθικά τους λαούς που

συμπίλημα και περίληψη των νομοθεηκών έργων

που είχαν δnμοσιευθεί κατά την περίοδο της βασι

λείας του Ι ουσηνιανού. Οι δ ιάδοχοι των δύο πρώ

των μακεδόνων αυτοκρατόρων παρουσίασαν εξί

σου μεγάλη νομοθΕΤική δραστηριότηιο, με επιστέ

γασμα , το Ι 045 , επί Kωνσιovιίνoυ Μονομάχου ,

την ίδρυσn της νομι κής σχολής της Kωνσιovιινoυ

πόλεως που επρόκειτο να γίνε ι ένα φυτώρ ι ο νομ ι

κών και δημόσιων υπαλλήλων.'Εωι παγιωνόταν η

ενότηιο της μοναρχίας.

Η σιραηωηκή οργάνωση. - Ένας εξαιρετικός

στρατός, θαυμάσια οδηγημένος από μία σοφή τακτι-

60


ICTOPIA.. THC gΥΖλ.ΝΤΙΝΗC λ. ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡιλ.C

κή που έβΡΙσκε στον θρησκευτικό ζι\λο ΚΟΙ το πα

τριωτικό αίσθημα Ισχυρά κίνητρα γεννOlότητας ΚΟΙ

ενθουσιασμού, ένας ωραίος στόλος, του οποίου οι

νίκες είχαν χαρίσει στο Βυζάντιο την κυριαρχία των

θαλασσών ΚΟΙ που ήταν, όπως έλεγε ένας συγγρα

φέας του 60υ αιώνα «η δόξα των Ρωμαίων», αύξα

ναν ακόμη περ ισσότερο τη δύναμη ΚΟΙ το γόητρο

της αυτοκρατορίας. Γι' αυτούς τους στρατιώτες,

στους οποίους έβλεπαν τους καλύτερους υπηρέτες

της μοναρχίας, οι μεγάλοι

στρατιωτικοί αυτοκράτο

ρες της μακεδονικής δυ

ναστείας έδειχναν προσε

κτική κω σταθερή φροντί

δα: θέλησαν να roυς εξα

σφαλίσουν όλα τα προνό

μια , όλες τις τιμές, κτήμα

τα που roυς διανέμονταν

με κληρονομ ικό δ ι καίω

μα καθώς κοι τιςτιμές που

οφείλονταν σroυς υπερα

σπιστές της αυτοκρατορίας

και roυ χριστιαν ι σ μ ού.

Και η θαυμάσια εποποιία

των πολέμων της Ασίας, η

αμείωτη ένταση του αγώ

να κατά των Βουλγάρων,

έδειξαν τι μπορούσε να

περιμένει κανείς από αυτά

τα ασύγκριτα στρατεύματα

που ήταν έμπειρα στο

στρατιωτικό επάγγελμα , ι

κανά να αντέξουν σε όλες

τις δοκιμασίες, όλους τους κόπους, όλες τις στερή

σεις. ΒέβOlα αυτά τα στρατεύματα αποτελούνταν κα

τά μεγάλο μ έρος από μισθοφόρους κω είχαν όλα τα

ελαπώματα των μΙσθοφορικών στρατών.'Ομως, κά

τω από τις διαταγές των ένδοξων αρχηγών που τα

διο ικούσαν, πρόσφεραν λαμπρές υπηρεσίες στη μο

ναρΧία και κόσμησαν τα λάβαρά της μ' ένα φωτοστέ

φανο δόξας.

Η οικονομική ευημερία. - Μια καλή οικονομική

διοχείριση, μια θαυμάσια ανάπτυξη της βιομηχα-

νίας και roυ εμπορίου έδιναν στην αυτοκρατορία, ε

κτός από δύναμη , κοι πλούτο .'Εχει υπολογιστεί ότι

κατά τον 1 1 ο ωώνα τα έσοδα της μοναρχίας ανέρχο

νταν σε 650 εκατομμύρια , που ισοδυναμούν με πε

ΡΙσσότερα από τρία δισεκατομμύρια σε σημερινά

χρήματα. Κοι όταν πέθανε ο Βασίλειος Β' υπ ήρχαν

στο ταμείο αποθέματα 220 εκαroμμυρίων, περΙσσό

τερο από ένα δΙσεκατομμύριο σε δικά μας χρήματα.

Παρά τη λεmομερή και λεπτολόγο ρύθμΙση που επέ

βαλλε το Κράτος στη βιο

μηχανία - όπως έχουμε

πει, η Κωνσταντινούπολη

ήταν ο παράδεΙσος roυ μο

νοπωλίου κω του προστα

τευτισμού - τα αριστουρ

γήματα που έβγOlναν από

τα χέρια των βυζαντινών

καλλ ιτεχνών, μεταξωτά υ

φάσματα με λαμπερά χρώ

ματα στολΙσμ ένα με κεντή

ματα, θαυμάσια σκεύη κα

λυμμένα με αστραφτερά

σμάλτα, εκθαμβωτικά κο

σμήματα από πολύτιμες

πέτρες κοι μαργαριτάρια,

λεπroσκαλΙσμένα έργα α

πό φίλντΙσΙ, μπρούντζοι

με ασημένια σκαλίσματα,

γυαλικά με επίχρυση δια

κόσμηση, όλα αυτά τα θαύ

ματα μιας βιομηχανίαςπο

λυτελείας έδιναν στα ελλη

νικά εργαστήρια εξαιρετι

κό γόητρο σ' ολόκληρο roν κόσμο Παρά τα σφάλμα

(Q της οικονομ ικής πολιτικής της αυτοκρατορίας ΚΟΙ

ro πολύ καταπιεστικό σύστημα που επέβαλλε στις συναλλαγές, η ανάmυξη του εμπορίου ήταν εξίσου

αξιοθαύμαστη. Με τη δραστηριότητα των εμπόρων,

με τη δύναμη του ναυτικού, με τα κέντρα συναλλα

γών που πρόσφεραν τα λιμάνια κοι οι μεγάλες αγο

ρέςτου, ro Βυζάντιο συγκέντρωνε τα πλούm ολόκλη

ρου του κόσμ ου. Με τη θέση της μεταξύ Ανατολής

ΚΟΙ Δύσης, στην αφετηρία όλων των δρόμων του πα-

61

ΚΕΦΑΛΑ Ι Ο ΠΕΜΠΤΟ

ICTOPI)... THC RΥΖλ.ΝΤΙΝΗC λ. Υτοκρλ. ΤΟΡΙλ.C

γκόσμ ιου εμπορίου, η Κωνσταντινούπολη ι'ιταν ο

μεγάλος ενδ ιάμεσος σταθμός όπου συνέρεαν όλοι οι

λαοί, όπου ανταλλάσσονταν όλα τα προϊόντα ωυ κό

σμου. Έχει υπολΟΥΙστεί ότι μόνο στην τιρωτεύουσα

τα δ ι καιώματα αγοράς και τελωνείων απέφεραν κά

θε χρόνο σω θησαυροφυλάκιο 7.300.000 χρυσά σκούδα, περισσότερα από 500 εκατομμύρια σημερι

νά.

πιο καινοτόμου πνεύμαως τπς εποχι'ις ωυ, που απο

κατέστησε το κύρος της πλατωνικι'ις φιλοσοφ ίας κοι

με ω συγγραφ ι κό ωυταλέντο μπορούσε να συγκριθε ί

με ωυς μεγαλύτερους. Γύρω τους βρ ίσκουμε μια πλει

άδα από ανθρώπους αξίας, ιστορ ι κούς όπως ο Κων

σταντίνος Πορφυρογέννηως, ο Λέων ο Δι άκονος ι'ι ο

Μ ι χαι'ιλ Απαλιάτης, χρονογράφους όπως ο Συμεών

Μάγιστρος ή ο Σκυλίτφς, φ ιλοσόφους, θεολόγους

," " -. - . '1- ~ ~ ψ ••• -. ~ ,-''''''-''.''''' ... , ...

και ποιητές. Δίπλα στπ λόΥΙα και

κοσμ ική λογοτεχνία, η λαϊ κή

ποίηση στέκεται επάξια κοι ω έ

πος ωυ Διγενή Ακρίτα, που θυ

μίζει ω άσμα ωυ Ρολάνδου ι'ι το

romancero του Σιντ, δίνει μια νέα κοι άγνωστη πνοι'ι στη βυζa

ντινι'ι λογοτεχνία.

Η ιΊάμψη των γραμμάτων και

των τεχνών. - Σ' αυτή τπν ανά

πτυξη της βιομηχανικι'ις και ε

μπορικι'ις ζωι'ις αντισωιχούσε

μ ια παρόμοια άνθηση τπς πνευ

μαηκι'ις ζωι'ις. Σω ανασυγκρο

τημένο Πανεπ ι στι'ιμιο τπς Κων

σταντινουπόλεως, δ ιακεκριμέ

νο ι δάσκαλοι κάτω από την προ

στασία των ηγεμόνων δίδασκαν

φιλοσοφία, ρηωρι κι'ι, επιστι'ι

μες. Κοι γύρω από ης έδρες τους

στριμώχνονταν οι μ αθητές που

έρχονταν από όλα τα σημεία τπς

βυζαντινής ή αραβ ι κής Αναω

λής. Με την ανανέωση τπς επα

φι'ις με τπν αρχαιότητα, μετά ω

τέλος της εικονοκλαστι κής κρί

σης, γινόταν μ ι α avaytvvnan σε όλουςωυςωμείςτπς σκέψης κοι

οι ίδιο ι οι αυωκράωρες ασχο

λούνταν με τα γράμματα. Με

πρωτοβουλία ωυ Κωνσταντίνου

Ζ' Πopφuρoγέννηωυ, ο Ι Οος αι

ώνας συντάσσει την απογραφι'ι

- _':"_:' • ..; ..... .:;.,.1ή~"' ....... , ; .............. ~.;,.

Και γι α την τέχνη η εποχι'ι

των μακεδόνων αυωκρατόρων

αποτελεί ένα χρυσό οιώνα. Ο

Βασίλειος Α' και οι διάδοχο ί

ωυ ι'ιων όπως κοι ο Ι ουστινια

νός δ ημιουργοί μεγάλων ο ι κο

δομημάτων ΚΟΙ οι αρχιτέκωνες

που χρησιμοπο ίη σαν μπόρε

σαν με μεγαλοφυή και δη μι

ουργική φαντασία, να ανανεώ

σουν σε μια σειρά από ε κκλπ

σίες ων τύπο που δημ ιουργι'ι

θηκε στην Αγία Σοφία. Όπως

ΚΟΙ η λογοτεχνία, έτσι κοι η τέ

χνη της εποΧής κυριαρχείται α

πό τις επιδράσεις της αρχα ίας

και «κοσμι κι'ις» παράδοσης. Το

~::~:ι:;~:.Ξ;.'Ξ-"~' .... -,ι;, ::..,..._, ;:: ~:.,'~,.'

ωυ πλούτου που ωυ κληροδό-

τπσε το παρελθόν. Ε ίνοι ο αιώνας των εγκυκλοπαι

δειών, ιστορι κών, νομι κών, διο ι κπτι κών, γραμματι

κών, επ ιστημονι κών, αγιογραφ ι κών. Η πρωτότυπη

σκέψη στηρίζεται σ' αυτές τις βάσεις ΥΙα να προχωρι'ι

σει μακρύτερα. Η εποχή των μακεδόνων αυωκρατό

ρων είδε διαδοχικά την ακμι'ι, κατά τον 90 αιώνα ενός Φωτίου, αξιοθαύμαστου σοφού, ωλμηρού κοι ι

σχυρού πνεύμαως, κατά ων ΙΙ ο αιώνα ενός Ψελλού,

μ ιας μεγαλοφυίας, ωυ πιο περίεργου, πιο λαμπρού,

Βυζάντιο ξαναγυρίζει τις ελλη-

νιστικές συλλήψεις, στις απλοποιημένες διατάξεις,

σης «γλυπτικές» στάσεις, με τις οποίες η εξοικείω

ση με τη μ ουσοuλμανι κι'ι Αναωλι'ι ανακατεύει την

αγάπη για τπν πολυτελι'ι κα ι λεπτι'ι δ ι ακόσμ ηση κα ι

την αναζι'ιτηση των λαμπερών χρωμάτων. Δίπλα

στη θρησκευτικι'ι τέχνπ, κάνει την εμφάνισι'ι της μια

κοσμ ι κn τέχνη που εργάζεται για λογαριασμό των

αυωκρατόρων κοι των μ εγάλων, εμπνευσμένη από

την κλασικι'ι ισωρία κοι μυθολογία , που αρέσκετα ι

62

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Π ΕΜ ΠΤ Ο

ICTOPIA. THC RY2ANTINHC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

•

, ο

•

Ρώμη

ΤΥΡΡΗΝΙΚΟ

ΠΕΛΑΓΟΣ

Σ\ΚΕΙ\\Α

Η μέγιστη ακμή του Βυζαντίου.

Bενε6εvτός •

•

Βcλιγρόδι

•

Σiρμιον •

ΚΡΟΑΤΙΑ

6 . 910

Αύλι.)ν

-- --- -- --

•

ΣΕΡΒΙΑ

• ._--· "

Ικόnια

•

\ .. Δυρρόχlον ~_ • .•

.

Β Ο

Σερδική •

Μο;!l.εδDν .....

yl\rA ~ Θ. ββο - 97 '

• Θ. 900

• Δυρρόχιο ( Θεσσαλονίκη σ Θ. 809 ;' r,. ..... L 9 828 Θε

Σέρρα

• ο -..-. "_'. ' '='. ' ":1 6

•

r Ο

"'1.-

--- --

"7

--- --

r

-.- -Κ Ρ -- -- - - -:...

ΜΕΣΟΓΕ

63

~ -

\

/ • Σιλιστρ!ο

9.

Ύ.;.:ζ

~~ ~ -..

Η

• - -Ο Σ

;/ , ---

~ .. (/ -ό~

Κ ΕΦΑ ΛΑΙΟ Π Ε ΜΠΤΟ

ICTOPIA. THC RYZΛNTINHC λ ΥΤΟΚΡλ TOPlkC

,. - ..... . ( ,

\ -----\ - '\ , ....

, ΕΥΞΕΙΝΟΣ " ΠΟΝΤΟ Σ--

69? . βAS

-

-

ΜΑ ΥΡΗ

.ό"" • ν ατσλlκ6ν

-- -- -

ΘΑΛΑΣΣΑ

Σινώπη

ΘΕΜΑ ΆΡΜΕΝΙΑΚΩΝ

• Αμόσεια

-

--- -

, J

ρtJhil.~~-~" • • _ • __ •.• ~ .\oδooΙoι.Inoλl<:

ΝεOllοιΟΟρεια

ΘΕΜΑ • ΧΑΛΔΑΙΑΣ

Θ.837

Νικ6πολις • Σε8όo1iιo: ..

/ . \o,,"~/

Ι

J ι Xαλ~πι

Ι 969 Buζ

969 8υζ

\

~~ . ΤρΙπολις

(., ΔαμασΚόςl ΒηΡ{ό<; • Ι

--- --ΘΑΑΑΣΣΑ

Ι ./

Καισάρεια.,!.. -

ΙεΡοοαλτ'ιι

• 'όζο

•

64


ΙCΤΟΡΙλ THC κΥl.λΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

στα ηθογραφικά θέματα, την ιστορική ζωγραφική ή

τις προσωπογραφίες. Στη διακόσμ ηση των εκκλη

σιών και των ανακτόρων εκδηλώνεται μια αγάπη γω

την πολυτέλεια και m λάμψη. Μωσαϊκά όπως τπς μονής του Οσίου Λουκά και κυρίως του ΔαφνlOύ , α

ρlστOύργnμα της βυζαντινής τέχνπς, ή ως αγίας Σο

φίας του Κι έβου, όπου μαρruρείταl η τεράστια επιρ-

ισχυρά τείχη που mν υπεράσπιζαν η «θεοφύλοκτη»

πόλη στέγα('ι: ασύγκριτα θαύματα: την Αγία Σοφία ,

που η αρμονική ομορφιά της και οι λαμπρές τελετές

ως άφηναν κατάπληκτους όσους ων επισκέmονταν,

το Ιερό Π αλάτι του οποίου τη σπάνια μεγαλοπρέπεια

είχαν αυξήσει δέκα γενι ές αυτοκρατόρων, τον Ιππό

δρομο όπου η κυβέρνηση συγκέντρωνε όλα τα θεά-

ροή που άσκησε αυτή η

τέχνη σ' ολόκλπρη την

Ανατολή. θαυμάσια χει-

ρόγραφα, « ιστορημένα»

γω τους αυτοκράτορες, ό

πως ο ΓρηγόρlOς ο Να

ζιανζηνός ή το ΨαλτήρlO

της εθνικής βιβλlOθήκης

των Παρισίων, όπως το

βασιλι κό Μηνολόγιο του

Βατι κανού ή το Ψαλτήριο

ως Μαρκιανής βιβλιοθή

κης στπ Βενετία , εκθαμ

βωτικά σμάλτα όπωςτο ο

στεοφυλάκιο του Λψ

βούργου ή ΟΙ ει κόνες που

απει κονίζουν τον αρχάγ

γελο Μιχαήλ στο θησαυ

ροφυλάκιο του Αγίου

Μάρκου και ακόμη και τα

ελεφαντόδοντα, τα υφά-

σματα , είναι αρκετά για

να δείξουν τι αριστουργή

ματα μπορούσε να δημι-

.. - ---- - -.

··1 . .. ,,<f+. .. . ....... ' ,;.""" , .. , "t"f8 J .... ·' · ........

. ~ .... ~..fb , I '" ) :t'\':) " " . ,Μ ... ο •• .:; ... ~ (: . " .... oI!.,.: ., ... ~, .• ~·. ~ .... .. ·· 8 ... .... • ,- ο.

'\..'"f: _ "' I "" ~ ~ "~''' ~ '' ~ · ''' · '~ φ. '. ' .:, .. ;' .... . '" ",Ι .~. _.~ ..;." .... ~" .~ ... ..t. .. .... .. ~~" ... ίi ~ ·I ' .. ~ ..ιιL ·ν~ . "': e, .... ,,; ..... 1' •. ~ .. ~. :.. .- ... .. . ... ,(~ .. .... ,~:~ .. ~. ...' .. ι '" .a;~ q....... -,- . ..

Φt ~,'.~σιε.~:» I .. 'ι .... ·,':ιψ'Υ"I','· lΙι<f.

. "' ... ~ ~'J'ιm"t' '-"QP"'Q,, " ~ " :}d : . ' ,' ",· ""Ag..,...e '. 1' 4ΙO I'. OOOOf'" ""*, , • • , . .:O

. ' 'U'J .... J ... --(ι 1λ.':Ι~' " 'o.p....,.\ . 'υι:f' ,""" ..... 'i'.08. }','ofO""""'"' '' ' ' Δ l'IQ~A..fI"o", Q ...

'\0;' ....... " ..... -+, ... 1'1 δ Qι'A> .. " "' ,"(' Q <'Ib:Ί "" ,..ηl

~.<U>:Ι.Λ>"'0ο1.'1I'1C''''' 1''''',3I-~ ~' ... " , :At- . ~ • "I..I"σβg λII ... ..fIn"~;'I"Q_~ -J'!fF . jOill6of',",WΙ-

-l ... "P Q • .. ... '>f'''D .• '''~ Α · <;.' ....... '1l,οόΙ · "..ιι.ψ :)8'-' ~ιt"t . .ιι. :, : .n.+λ''''''~ 1 'ιt\~A " " ''f ~ \'6 ..... ....{\ ~ .... :ι " ·.ι·~~II~.~,,,I ~A\,~.",\,;;: , ... ",,:J>""',

Ι " .:-o~_.1".,p." Ι r'o.III ~-ilffb'ιI " .... δ/ι.:Ιd"b,to Cιιfι..t.ι'ιnιdloιt! ' U. of' δJoι.:nJ 6~

B~' :) ,Ρ .) ~~ "ο",,,,, .. ,",11+ .

)" ri 1lJ> • .A' 1ι, .'Ι ,ι .,. ''''''r of· :r " ιίI5.::t~J .. :. 'Υd ' :Ι~ ".~ '"'~w t ι.. , , lS'I:r~: .. -f') Ρ, ίΙ""Ύ ;Η ' :ι ΙΙΙ;rτo ) .;'(,) :)'''' '' !" .... , .

' O ~ " " .. , · ι .. ·) .. ,·....... ... ,I.I. ::Ι' '''' '~

,,"":. Ι' .., B"".e '.t. ,..1' . .. .... 1'.'. 1("" :'>1. :> :- -+

Χειρόγραφο στην Κυριλλική γραφή.

Ι ι

!

Ι ,

ματα που μπορούσαν να

διασκεδάσουν το λαό, ή-

ταν οι τρεις πόλοι γύρω α

πό τους οποίους περιστρε

φόταν ολόκληρη η βυζα

ντινή ζωή. Κοντά τους υ

πήρχε το πλήθος των εκ

κλησιών και των μονα

στηριών, η πολυτέλεια

των ανακτόρων, ο ηλού

τος των παζαριών, τα αρι

στουργήματα ως αρχαίας

τέχνης που γέμιζαν τις

πλατείες και τους δρόμους

και έκαναν ων πόλη το

πlo θαυμαστό μουσείο.

Τον 100 αιώνα η Κωνστα

ντινούπολη καυχιόταν όπ

πρόσφερε επτά θαύματα -όσα είχε γνωρίσει άλλοτε

ολό κληρος ο αρχαίος κό

σμος - « που τη στόλι

ζαν», κατά τα λεγόμενα ε-

ουργήσει η βυζαντινή τέχνη. ΔημlOυργούσε και κάπ

ακόμη πlo αξιόλογο , m σοφή δ ι άταξη ως διακόσμη

σης που κάνει τα ζωγραφικά έργα ένα όργανο εκπαί

δευσης στην υπηρεσία ως Εκκλησίας και τη νέα ει

κονογραφία , τόσο ΠΟ1κίλη και τόσο πλούσια , που α

ντιστοιχεί στην αναγέvvnση του 90υ αιώνα. Και με ό

λα αυτά η βυζαντινή τέχνη ασκούσε ισχυρή επιρροή

σ' ολόκληρο τον κόσμο, στη Βουλγαρία όπως και σιn

Ρωσία, στην Αρμενία όπως και στη Νότιο Ιταλία.

νός συγγραφέα, «σαν ισά

ριθμα άστρα». Οι ξένοι, στην Ανατολή όπως και τη

Δύση, ονειρεύονταν το ΒυζάντlO σαν μια πόλη μονα

δική στον κόσμο , που ακπνοβολούσε μέσα σε μια

χρυσαφένια αντανάκλαση. Στους Σλάβους όπως και

στους Άραβες, στην Ιταλία όπως και σιn μακρινή

Γαλλία, η έμμονη ιδέα του Βυζαντίου και η επιρροή

που ασκούσε ο πολιπσμόςτου ήταν βαθιές. Η ελληνι

κή μοναρχία, κατά ων εποχή των μακεδόνων αυτο

κρατόρων, ήταν ένα από τα ι σχυρότερα Κράτη που υ

τιήρχαν και ταυτόχρονα με το θαυμασμό , προκαλού

σε ήδη - πράγμα που αποτελούσε σοβαρό κiνδυνo

γω το μέλλον - τον γενl κό φθόνο.

Η Κωνσταντινούπολη ήταν το επίκεντρο αυτήςως

θαυμαστής άνθησης, η βασίλισσα mς κομψότητας, η

πρωτεύουσα του πολιπσμένου κόσμ ου. Πίσω από τα

65

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Π ΕΜ ΠΤΟ

ICTOPIA.. THC RΥΖλ.ΝΤΙΝΗC λ. ΥΤΟκΡλ. ΤΟΡΙλ.C

Α ΑΙΤιΑ ΤΗΣ ΑΔΥΝΑΜΙΑΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ. - ΆλλOl κ ίνδυνOl, πιο

άμεσοι, απειλούσαν αυτή την ευημερία.

Το κοινωνικό ζήτημα και οι φεουδafilκές εξεγέρ

σεις - Στο τέλος του 90υ αιώνα και σε όλη τη διάρ

κεια του Ι Οου , ένα φοβερό κοινωνικό ζήτημα ανα

στατώνει τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Υπήρχαν δύο

τάξεις οι πένητες και ΟΙ δυνατο ί και με ης συνεχείς

καταπατήσεις της περιουσίας και της ελευθερίας των

πρώτων από τους δεύτερους, σιγά-σιγά είχε δημιουρ

γηθεί στην αυτοκρατορία και κυρίως σης ασιαη κές ε

παρχίες, μια μεγάλη φεoυδαλJKή αυτοκρατορία, που

είχε σmν κατοχή της τεράστια κτήματα, πελάτες, υπο

τελείς και η επίδρασή της αυξανόταν ακόμη περισσό

τερο χάρη στα υψηλά δΙOικnηKά καθήκοντα που α

σκούσε και ης διοικήσει ς που έκαναν το στρατό υπο

χείρ ι ό τους. Πλούσια, ισχυρή, δημοφιλής, αυτή η τά

ξη των ευγενών αποτελούσε τόσο πολιτικό όσο και

κοινωνικό κίνδυνο για την KυβέΡVΠση . Οι αυτοκρά

τορεςτο κατάλαβαν και αγωνίσmKαν με όλη τους την

ενεργηηκότητα εναντίον αυτών των απειθάρχητων

βαρόνων που καυχιόνταν ότι μπορούσαν να επ ιβάλ

λουν τη θέλησή τους στον βασιλέα και που, με ης α

παλλαγές που δ ιεκδ ικούσαν, μείωναν τους πόρους

του δημόσιου ταμείου και με τον σφετερισμό των

στρατιωτικών φέουδων που είχαν δοθεί στους στρα

τιώτες κατέστρεφαν μια από τις καλύτερες πηγές τρο

φοδοσίαςτου στρατού.

Ο Βασίλειος Α' και εδώ όπως και σε άλλα πράγ

ματα, εγκαινίασε την πολιτική της δυναστείας και

ηροσπάθησε να περ ιορίσει τις καταηατήσεις των

μεγάλων. Οι δ ιάδοχο ί του συνέχισαν το έργο το υ.

Μια σειρά από δ ιατάγματα που εκδόθηκαν από τον

Ρωμανό Α' Λακαπηνό (922 και 934), τον Κωνσταντίνο Ζ' (947), τον Ρωμανό Β', τον Νικηφόρο Φωκά, είχαν σαν στόχο να εξασφαλίσουν την προστα

σία της μικρής ι δ ιοκτησίας και να εμποδίσουν τους

μεγαλοκτηματίες «να καταπιούν την περιουσία των

φτωχών». Η συνεχής ανανέωση αυτών των μέτρων

αποδε ι κνύει ότι ο κίνδυνος αυξανόταν συνεχώς. Τα

γεγονότα του δεύτερου μισού του Ι Οου αιώνα θα το

έδειχναν ολοφάνερα.

Την επoμέvπ της δολοφονίας του Nικnφόρoυ Φω

κά, ξέσπασε μια πρώτη φεoυδαλJKή εξέγερση σm Μι

κρά Ασία (971 ), υπό την ηγεσία του Βάρδα Φωκά, α

νιψιού του πεθαμένου αυτοκράτορα. Η εξέγερση δεν

κατεστάλη εύκολα. θα ξανάρχιζε, ακόμη πιο επίφοβη ,

κατά τα πρώτα χρόVlα της βασιλείας του Βασιλείου Β'.

Το 976, ξεσπούσε μια πραγμαηκή ασιατική «Σφενδό

VΠ » . Ο Βάρδας Σκληρός, μεγάλος ιδιοκτήτης γης, ανα

λάμβανε την ηγεσία και συγκεντρώνοντας γύρω του ό

λους τους δυσαρεσmμένoυς, όλους τους τυχοδ ιώκτες,

όλους εκείνους που ήλπιζαν να κερδίσουν κάτι από

μια επανάσταση, γινόταν σε μερικές εβδομάδες κύ

ριοςτης Ασίας και απειλούσε την Κωνσταντινούπολη

(978). Για να αντιμετωπίσει τον γαιοκτήμονα-διεκδι

κητή της εξουσίας η KυβέΡVΠση έκανε έκκληση σ' έ

ναν άλλο γαιοκτήμονα. Ο Βάρδας Φωκάς νίκησε τον

Σκληρό στη μάχη της Παγκάλειας (979) και συνέτριψε την εξέγερση. Όταν όμως η σταθεροποιημένη εξουσία

του Βασιλείου Β' φάVΠKε να απειλεί την αριστοκρα

τία, ξέσπασε νέα εξέγερση. Ο Φωκάς και ο Σκληρός, ΟΙ

αντίπαλοι της παραμονής, συμφ ιλJώθηKανγια να εξε

γερθούν κατά του αυτοκράτορα (987). Η θαυμαστή ενεργητικότητα του Βασιλείου θριάμβευσε. Ο Φωκάς,

αφού ητιήθηκε σm Χρυσούπολη, απέναντι από την

Κωνσταντινούπολη που είχε ήδη αποκλείσει (988) βρήκε το θάνατο στη μάχη της Αβύδου (989). Ο Σκλη

ρός αναγKάσm κε να δηλώσει υποταγή. Ο αυτοκράτο

ρας όμως δεν ξέχασε ποτέ αυτές τις φεουδαλικές εξε

γέρσεις και στο διάταγμα του 996 χτύπησε με άγρια σκληρότητα τους μεγάλους σφετεριστές βαρόνους.

Φαινόταν ότι το στέμμα είχε πάρει μια αποφασιστική

εKδίκnση από τους επαναστατημένους γαιοκτήμονες

της Α νατολίας.

Στην πραγματικότητα αυτά τα μέτρα ήταν ανίσχυ

ρα. Μπορεί η κυβέρνηση να περιόρισε την ανάπτυξη

της μεγάλης ιδιοκτησίας, να τσάκισε τους βαρόνους

με τους φόρους, να προσπάθησε να μειώσει την ε

πιρρο ή τους στο στρατό: δεν κατάφερε τίποτα. Η φε-

66


ICTOPIA. THC ι;:ΥΖλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

Έκθεση της κεφαλής του Φωκά μετά τη δολοφονία του από τον Τσιμισκή.

ουδαλική αριστοκρατία επρόκεnο να θριαμβεύσει

πάνω στην αυτοκρατορική εξουσία και μέσα oτnv α

δυναμία και Tnv αναρΧία που σnμαδεύουν το δεύτερο μ ισό του 90υ αιώνα, μlO φεουδαλική οικογένεια,

n οικογένεια των Koμνnνών, έσωσε τη μοναρχία. Η θρησκευπκή aρισroκραήa. - Δίπλα στον λαϊ κό φε-

0υδαλισμό ' ο θΡnσκευnκός φεουδαλισμός δεν ήταν

ούτε λιγότερο ισχυρός, ούτε λJγότεpo επικίνδυνος.

Κατά τον Ι 00 αιώνα, όπως και κατά τον 80, ένα σnμαντικό μέρος τnς ακίνnτnς lδιοκτnσίας βρισκό

ταν στα χέρια των μοναχών, προς μεγάλn ()Ίμία του

δnμόσιου ταμείου και του στρατού. Οι αυτοκράτορες

του Ι Οου αιώνα ΠΡοσπάθnσαν να περιορίσουν Tnv ανάπτυξn τnς μ οναστικής περιουσίας. Ο ΝικnφόΡος

Φωκάς έφτασε στο σnμείο (964) να aπαγορεύσει την ίδΡυσn οποιουδήποτε νέου μοναστnΡιού ΚΟΙ

κάθε δωρεά στα υπάρχοντα μοναστήρια. Όμως oτn

βυζαντινή αυτοκρατορία , n EKκλnσία ήταν πολύ ι

σχυρή για να μπορέσουν να διατnΡnθούν πολύ κα ι

ρό τέτοlO μ έτρα κω n αυτοκρατορία την είχε πολύ συχνά ανάγκn και έτσ ι δεν ήθελε να m δυσαρεστή-

σει. Το 988, ο Βασίλειος Β ' KαTάpγnσε το διάταγμα

του Φωκά . Η μοναστική παράταξn είχε νική σει.

Και απέναντι στον κοσμικό κλήρο , ο αυτοκράτο

ρας δεν είχε πάντα Tnv τελευταία λέξn . Με ων έκτα

on τnς επιρροής του, με το ρόλο που έπαιζε στην EKκλnσία, με το στρατό των μοναχών που ων υπά

κουαν, με Inv πολιτική επιρροή που ασκούσε, με τις τεράστιες φιλοδοξίες που του ενέπνεε αυτή n δύναμn, ο πατριάΡχnς τnς Κωνσταντινουπόλεως ήταν ε

πίφοβο πρόσωπο. Αν ένας πατΡιάρxnς αφοσιωμέ

νος oτnv κυβέρνnσn μπορούσε να προσφέρει μεγά

λες υπnΡεσίες, ένας εχθρι κός πατριάΡχnς ήταν παρά

ξενα επικίνδυνος και n αντίθεσή ωυ μπορούσε να ματαιώσει τα σΧέδlO ακόμn και ωυ ίδιου ωυ αυτο

κράωρα. Ο Λέων ΣΤ έ()Ίσε αυτή ων εμπειρία απέ

ναντι σroν πατριάρxn Νικόλαο. Και αν ΚΟ1 τελικά ε

ξανάγκασε ων ΙεΡάΡχn να παραιωθεί (907), αυτός επανήλθε στο θρόνο του μετά ων θάναω ωυ nγεμόνα

(9 12). Κατά Tn διάρκεια ως ανnλικότnτας ωυ Κωνσταντίνου Ζ' ήταν ο υπουργός που διnύθυνε τα πά

ντα, έπαιξε αποφασιστι κό ρόλο στις εσωτερικές επα-

67

ICTOPIA. THC KYZANTINHC λ ΥΤΟΚΡλ TOPIAC

ναστάσεις της αυτοκρατορίας κοι στη διεύθυνση της

εξωτερικής ηολιτικής της. Ο ενωτικός τόμος (920)

με τον οποίο ρυθμίστηκε το ζήτημα του τέταρτου γά

μου που είχε φέρει τον πατριάρχη αντιμέτωπο με

τον αυτοκράτορα. ήταν γι ' αυτόν μια λαμπρή εκδίκη

ση κατά της αυτοκρατορικής εξουσ ίας. Ο πατριάρχης

Πολύευκτος αψήφησε επίσης τον Νικηφόρο Φωκά.

Έστω ΚΙ αν αναγKάσmKε τελικά να υποχωρήσει , σm

συνέχεια πέτυχε από τον Τζιμ ισκή (970) την ανά

κλnση όλων των μέτρων που ήταν δυσμενή για την

Εκκλησία. Η φιλοδοξία των πατριαρΧών της Κων

σταντινουπόλεως, όμως, επρόκειτο να έχει ακόμη

σοβαρότερες συνέπειες: θα οδηγούσε σm ρήξη με τη

Ρώμη κοι στο σχίσμα των δύο EKκλnσιών.

Όπωςξέρουμε, η φ ι λοδοξία του Φωτίου είχε προ

καλέσει για πρώτη φορά αυτή τη ρήξη . Η άνοδος

στο θρόνο του Βασιλείου Β' εγκοινίασε μια άλλη

θρησκευτική πολιτική . Ο πατριάρχης τέθηκε σε δυ-

ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΤΑ

ΤΟΝ 110 ΑΙΩΝΑ 0025-1081 ).- Παρά

τους πραγματικούς ΚJνδύνους που απει λού

σαν την αυτοκρατορία για να δ ιατηρήσουν το γόη

τρο κοι τη δύναμη της μοναρχίας, θα αρκούσαν ε

νεργητικοί ηγεμόνες, που θα συνέχιζαν ης παραδό

σεις μιας επιτήδειας κοι ισχυρής πολιτι κής. Δυστυ

χώς υπήρξαν μόνο κυβερνήσεις γυνοικών ή μέ

τριων κοι αμελών ηγεμόνων και αυτό αποτέλεσε

την αφετηρία μιας νέας κρίση ς.

Μετά τον θάνατο του Βασιλείου Β ', η παρακμή

άρχισε κατά την περίοδο της διακυβέρνησης του α

δελφού του Κωνσταντίνου Η ' 0025- 1028) και των

θυγατέρων του τελευταίου, της Ζωής κοι των τριών

δ ιοδοχ ι κών συζύγων της, του Ρωμανού Γ' (Ι 028-

Ι 034), του Μι χαήλ Δ' 0034- 1041 ) ΚΟΙ του Κων

σταντίνου Μονομάχου 0042- 1054) με τους οποί

ους μοιράστηκε το θρόνο (πέθανε το 1052) κοι στη

συνέχεια της Θεοδώρας ( Ι 054-1 056). Η παρακμή

εκδηλώθηκε ακό μη πιο έντονα μετά το τέλος της

σμ ένεια κοι η οι κουμενι κή σύνοδος που έγινε στην

ΚωνσταντJνούπσλη το 869, αποκατέστησε την ένω

ση με τη Ρώμη. Ο Φώτιος όμως ανέβηκε κοι πάλι

στο θρόνο το 877, και στη σύνοδο του 879 ήρθε και

πάλι σε ρnξη με τους παπικούς. Παρά την τελική

πτώση του το 886 κοι την επίσημη αποκατάσταση

της ενότητας το 893, η λανθάνουσα σύγκρουση ανά

μεσα στις δύο Εκκλησίες παρέμεινε, λ ι γότερο εξοι

τίας δευτερευόντων ζητη μάτων δόγματος κοι πει

θαρχίας που τι ς χώριζαν κοι περισσότερο εξαιτίας

της πε ι σματώδους άρνη σης των Ελλήνων να δε

Χθούν το πρωτείο της Ρώμης και της φιλοδοξίας

των πατριαρΧών της ΚωνσταντJνουπόλεως να ε ίνοι

οι πάπες της Ανατολής. Από το τέλος του Ι Οου οιώ

να η εχθρότητα ε ί χε φθάσε ι σε ακραίο σημείο. Θα

αρκούσε στα μ έσα του Ι Οου οιώνα , η φιλοδοξία του

Μιχα ήλ Κηρουλαρίου γιο να επιφέρει την οριστική

ρnξη.

μακεδονικής δυναστείας. Ένα στρατιωτικό πραξι

κόπημα ανέβασε στο θρόνο τον l σαάκ Κομνηνό

(Ι 057-1 059). Η παραίτησή του έφερε στην εξουσία

τον Κωνσταντίνο Ι ' Δούκα 0059-1067). Ακολού

θησε ο Ρωμανός Δ' Διογένης Ο 067- 1071 ) που ανέ

τρεψε ο Μιχαήλ Η ' Δούκας (Ι 071 -1078). Μια νέα

επανάσταση έδωσε το στέμμα στον Νικη φόρο Βοτα

νιάτη 0078-108 1). Κοι κατά τη δ ιάρκεια αυτών

των σύντο μων βασιλειών, η αναρχία αυξανόταν και

η φοβερή εξωτερική ΚΟΙ εσωτερική κρίση που μά

στιζε την αυτοκρατορία επι δεινωνόταν.

Νορμανδοί και Τούρκο!. - Το Βυζάντιο υποχω

ρούσε τώρα σε όλα τα σύνορα. Στο Δούναβη οι Πα

τζινάκοι, τούρκοι νομάδες, δ ι έσχιζαν τον ποταμό

κοι κυρίευαν τη Χώρα μέΧρι τα Βαλκάνια . Η Δυτι κή

Βουλγαρία εξεγέρθηκε Ο 040) υπό την ηγεσία του

Πέτρου Ντελγιάν, απογόνου του τσάρου Σα μουnλ

Η θεσσαλονί κη απειλήθηκε από τους επαναστάτες

κοι παρά τηντελ ι κή αποτυΧία του κ ινnματος, η χώ

ρα που δ υσανασχετούσε κάτω από τη βυζαντινή τυ-

68

ICTOPIA. THC RΥl.λΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

ραvvία ήταν έτοιμn να αποσπαστεί. Η Σερβία εξεγα

ρόταν επίσnς κα ι διεκδ ι κούσε Tnv ανεξαρτnσία τnς. Στnν Αδριατική, n Βενετία συγκέντρωνε την κλπρο

νομιά τπς αυτοκρατορίας. Δύο όμως αντίπαλο ι φαί

νονταν κυρίωςεπίφοβοι, οι Νορμανδοί στην Ευρώ

πη και ο ι Σελτζού κο ι Τούρκοι στην Ασία.

Οι Νορμανδοί που είχαν εγκατασταθεί περί τα μέ

σα του 11 ου αιώνα στην Ιταλία με αρχηγό τον Ρο

βέρτο Γισκάρδο κα ι υποστnρίζονταν από τους πά

πες, αφαιρούσαν προοδευτικά από την ελλην ι κή

αυτοκρατορία όλες τις κτήσας τπς στπ χερσόνησο.

Μάταια ο Γεώργιος Μανιάκης, ο βυζαντινός κυβερ

νήτης της Ιταλίας, μετά την ένδοξη επιτυΧία του κα

τά των Αράβων της Σικελίας ( Ι 038- 1 040) ε ίχε ανα

χα ιτίσα στιγμιαία την πρόοδο των Νορμανδών

(Ι 042). Μετά την αναχώρπσή του, όλα κατέρρευ

σαν. Η Τρόγια έπεσε το Ι 060, το Οτράντο το 1068, το Μπάρι, τελευταίο προπύργιο των βυζαντι νών, υ

πέκυψε το Ι 071 . Πολύ σύντομ α οι φιλοδοξίες του Δούκα της Π ουλίας επεκτάθη καν στην απέναντι α

κτή τnς Αδριατικής. Έφτιαχνε στόλο κα ι ετο ιμαζό

ταν να επέμβα στην Ι λλυρία . Το 1081 , ο γιος του Βοnμούνδος αποβιβαζόταν στην ακτή της Ηπείρου

και ο Γισκάρδος, με 30.000 άνδρες, ετο ιμαζόταν να τον ακολουθήσα.

Στην Ασία η κατάσταση ήταν παρόμοια. Με επι

κεφαλής τρα ς αξιόλογους άνδρες, τον Τογκρούλ

μ ηεγκ, τον Aλn Αρσλάν (Ι 065-1 072), τον Μαλέκ Σαχ (Ι 072-1 09 2), ο ι Σελτζούκοι Τούρκο ι άρχ ι σαν

επlθέσας κατά της αυτοκρατορίας. Αρχικά απο

κρούστηκαν από τη συμπαγή γραμμή των οχυρών

που είχε δημιουργήσα ο Βασίλαος Β '. Η πίστη ό

μωςτης Αρμενίας, που είχε χαλαρούς δεσμούς μπο

Βυζάντιο και ήταν δυσαρεστημένη από τι ς θρησκευ

τικές διώξας ηου υφίστατο, ήταν αβέβα l n. Το 1067 ΟΙ Τούρκοι κυρίευαν το Ανl και λίγο αργότερα rnv Καισαρεία και τις Χώνες. Μάταια ο ενεργητικός Ρω

μανός Διογένης προσπάθησε να σταματήσα την

πρόοδό τους. HnilenKf στο Ματζικέρτ (Ι 07 1), στα βόρεια της λίμνης Βαν και έπεσε στα χέρια των απ ί

στων. Το Βυζάντιο δεν επρόκατο να συνέλθα ποτέ

εντελώς από αυτή τη μ εγάλη καταστροφή. Ολόκλη

ρη το ανατολικό τμήμα της Μικράς Ασίας, η Αρμε-

νία, η Καππαδοκία , όλες οι περιοχές από τις οπο ίες

η αυτοκρατορία αντλούσε τους καλύτερους στροτιώ

τες της, τους πιο ένδοξους στρατηγούς της, είχαν χα

θεί ανεπ ιστρεπτί . Οι Τούρκοι επωφελήθηκαν από

την αυξανόμενη αναρχία της αυτοκρατορίας: το Ι κό

νιο έπεσε στα Χέρια τους και στη συνέχαα η Νίκαια,

όπου τους κάλεσαν ΟΙ ίδιοι ο ι Βυζαντι νοί. Και το

Ι 079 κυρίευσαν τη Χρυσούπολη, απέναντι στην

Κωνσταντινούηολη.

Μήπως αυτό σημαίνα ότι οι Νορμανδοί και ο ι

Τούρκοι ήταν πιο επικίνδυνοι αντίπαλοι από τό

σους άλλους που είχε ν l κήσα στο παρελθόν το Βυ

ζάντιο; Όχι , αλλά η αυτοκρατορία ήταν ηιο αδύνα

μη . Όλοι ο ι κίνδυνοι που προαναγγέλλονταν κατά

τον Ι 00 αιώνα είχαν πραγματοπο ι ήσα τι ς απαλές

τους.

Το σΧίσμα και η εσωτερική αναρχία. - Το Ι 054, η φ ιλοδοξία του ηατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλαρίου εί

χε πυροδοτήσα μια σοβαρή σύγκρουση. Είχε επιτε

θεί στη Ρώμη , όταν αυτή προσηαθούσε να αποκατα

στήσα την εξουοία της πάνω στις Εκκλησίες της νο

τίου Ιταλία ς. Ο πάπας Λέων θ' είχε απαντήσα εξί

σο υ δυναμικά και οι λεγάτο ι του πάπα που ήρθαν

στην Κωνσταντινούπολη είχαν θίξα με τη στάσn

τους την υπερηφάνε ι α των Βυζαντινών. Έτσι έφθα

σαν πολύ γρήγορα στη ρήξη. Ο ι λεγάτο ι αφόρισαν ε

πίσημα τον πατριάρχη Ο Κπρουλάριος επέβαλλε

στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο θ' Μονομάχο το

σΧίσμα πο υ επ ι θυμούσε. Ο χωρισμ ός των δύο

Εκ κλησ ι ών ε ίχε ολοκληρωθεί. Αυτή η ρήξη με την

παποσύνη επρόκειτο να έχα πολύ σοβαρές συνέ

παες για την αυτοκρατορία.'Οχ l μ όνο επιτάχυνε την

πτώση της ελλnνlκής κυρ ι αρχίας στην Ιταλία αλλά

άνο ι ξε ανάμεσα στο Βυζάντιο και τη Δύση ένα Χά

σμα που ιίποτα δεν μπόρεσε να γεφυρώσει. Στα μά

τια των Λατίνων o l 'Eλλnνες ήταν τώρα πια σχ ι σμα

τικοί, στους οποίους δεν όφαλαν ούτε σεβασμό ούτε

ανεκτικότnτα και τους οποίους είχαν κάθε λόγο να

μην εμπιστεύονται. Οι Βυζαντινοί από την άλλη

πλευρά επέμεναν στις μνησικακίες τους και στο μ ί

σος τους κατά τηςΡώμnς. Το ζήτημα των σΧέσεων α

νάμεσα στην παπική και την ορθόδοξη εκκλησία

βάραινε πολύ στα πεπρωμένα της μ οναρχίας. Τέλος,

69


ICTOPIA.. THC RΥ~λΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

Σύγχρονη αναπαράσταση της μάχης του Μαντζικέρτ.

στο εσωτερικό, οι συνθήκες κάτω από τις οποίες εί

χε γίνει το σΧίσμα, είχαν δείξει ων αδυναμία της

αυτοκρατορικής εξουσίας απέναντι στον πανίσχυρο

πατριάρχη. Ο Μιχαήλ Κηρουλάριος δεν επρόκειτο

να το ξεχάσει ποτέ.

Εκείνος όμως που γι νόταν κάθε μέρα και πιο α

πειλητικός ήταν ο φεουδαλικός κίνδυνος. Για να α

ντιμετωπ ί σει την πολύ ισχυρή αριστοκρατία, η αυ

τοκρατορική πολιτική θεώρησε σκόπιμο να κατα

πολεμήσει το στρατό στον οποίο στηρίζονταν οι γαι

οκτήμονες και του οποίου η δύναμη εκδηλωνόταν

επικίνδυνα με εξεγέρσεις όπως η εξέγερση του Γε

ωργίου Μανιάκη, του ήρωα των πολέμων της Σικε

λίας και της Ιταλίας (043) ή του Λέοντος Τορνlκί

ου (047). Σχηματίστηκε μία πολΗική παράταξη που ανέλαβε να δείξει τη δυσπιστία της απέναντι

στους στραηώτες. Η βασιλεία του Κωνσταντίνου

Μονομάχου σηματοδότησε τον πρώτο θρίαμβό της.

Κατά την περίοδο της βασ ιλείας αυτού του αυτοκρά

τορα που λάτρευε τις απολαύσεις και δεν ήταν καθό-

λου πολεμιστής, ο στρατός μειώθηκε σημαντικά. Τα

εθνικά στρατεύματα αντικαταστάθηκαν περισσότερο

παρά ποτέ από μισθοφόρους, Νορμανδούς, Σκανδ ι

ναβούς, Ρώσους, Αγγλοσάξονες, που πίστευαν ότι

μπορούσαν να τους εμπιστεύονται περισσότερο . Πε

ριέκοψαν τον στραηωτικό προϋπολογισμό , παρα

μέλησαν τα οχυρά, παραμέρισαν ή έθεσαν σε δυ

σμένεια τους στρατηγούς. Η κυβέρνηση βρισκόταν

στα χέρια ανθρώπων των γραμμάτων, του Ψελλού,

του Ξ ιφ ιλίνου, του Ιωάννη Μαυρόποδος Κ.λπ. Η ί

δρυση της νομικής σχολής είχε κύριο σκοπό να ε

φοδιάσει την κυβέρνηση με πολιτικούς υπαλλή

λους. Πολύ σύντομα η σύγκρουση ανάμεσα στην

πανίσχυρη γραφειοκρατία , που υποστηριζόταν από

m Σύγκλητο και τον στρατό ήταν αναπόφευκτη.

Υπήρξε βίαιη. Το Ι 057 ένα στρατιωτικό πραξικόπημα που υποστήριξε ο πατριάρχης Κηρουλάριος ανέ

βασε στο θρόνο έναν ένδοξο στραmγό , τον Ισαάκ

Κομνηνό.'Οταν όμως ο Ισαάκ παραιτήθηκε Ο 059), η ανάρρηση στο θρόνο των Δουκάδων

70


ICTOPIA.. THC RYl.kNTINHC λ ΥΤΟΚΡλ TOPlkC

σηματοδότησε μlQ αντίδραση εναντίσν της στρατιω

τικής παράταξης και εξασφάλισε για μια ακόμπ φορά

κοι ηερισσότερο παρά ποτέ το θρίαμβο της γραφειο

κρατίας. Για μια στιγμή ο Ρωμανός Διογένης ξανά

δωσε mν εξουσία στο στρατό. Υπέκυψε κάτω από την

εηίθεση των συνασπισμένων αντιπάλων του. Κοι η

βασιλεία του Μιχαήλ Η ' , του οποίου πρωθυπουργός

ήταν ο Ψελλός, φάνηκε να αποτελεί τον οριστικό

θρίαμβο της πολιτικής παράταξης.

Όλα αυτά είχαν σοβαρές συνέπειες. Στο εξωτερικό ,

η αυτοκρατορία υποχωρούσε παντού. Οι πλπθυσμοί ,

προστατευμένοι ελάχιστα από μία πολύ αδύναμη κυ

βέρνησn κοι τσακισμένοι aπό τους φόρους, aπομα

κρύνονταν aπό το Βυζάντιο ΚΟΙ , όπως είχε συμβεί στο

τέλος mς ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, καλούσαν τους

βαρβάρους. Στο εσωτερικό, μέσα στη γενική αναρχία,

η φεουδαλική αριστοκρατία ξανασήκωνε κεφάλι. Ο

στρατός, δυσαρεστημένος από mν εχθρόmτα που του

έδειχναν, ήταν έτοιμος για κάθε εξέγερση. Οι ίδιοι οι

μισθοφόρο ι ξεσηκώνονταν κοι οι νορμανδοί αρχη-

Πύλη Ψαμάθov

γο ί που ήταν στην υπηρεσία της αυτοκρατορίας, ο

Ερβέ, ο Ροβέρτος Κρεπίνος, ο Ρουσέλ mς Μπαγιέλ,

εργάζονταν μόνο γlQ το συμφέρον τους. Οι επαναστά

σεις δlQδέχονταν η μ ία την άλλπ. Ο Νικηφόρος Βοτα

νιάτης εξεγειρόταν στην Ασία κατά του Μιχαήλ Ζ' ε

νώ ταυτόχρονα ο Νικηφόρος Βρυέννιος ΕΠαναστα

τούσε στην Ευρώπη (Ι 078). Εν συνεχεία άλλοι δ ι εκ

δlκητέςτου θρόνου , ο Βασιλάκης, ο Μελισσηνός, εξε

γείρονταν κατά του Νικηφόρου Βοτανιάτη που είχε

γίνει αυτοκράτορας (Ι 078-1081). Η αυτοκρατορία λεnλαmμένη, εξαντλημένη, δυσαρεστημένη 4ΊΤούσε

με δυνατές φωνές ένα σωτήρα. Αυτός ήταν ο Αλέξιος

Κομνηνός, ο καλύτεροςστραmγόςτης αυτοκρατορίας.

Το πραξι κόπημα που τον ανέβασε στο θρόνο (Ι η

Απριλίου 1081) βάζοντας τέλος σε τριάντα χρόνια αναρχίας, σήμανε το θρίαμβο της φεουδαλικής αρι

στοκρατίας κοι του στρατού επί της πολιτικής παράτα

ξης, κοι τη νίκη της επαρχίας επί της πρωτεύουσας.

Επρόκειτο όμως να χαρίσει στην αυτοκρατορία ένα

νέο οιώνα μεγαλείου.

ΚωνσtαV1lνούπολlς 330·

~ Παλαιά εστία τη:: πόλης (πρό

Επέκταση κατά την επo~ ,00 ~~~;B~'~I Επέκταση ~αTά την επα του Επέκταση κατ ά την επα του

= . Προαστιακό πεδίο Τ ε(χl)

71


Ο λ-lωΝλ-C τωΝ ΚΟΜΝΗΝωΝ

(1081-1204)

Ι. Οι ηγεμόνες της δυναστείας των Κομνηνών.

Π. Η εξωτερική πολιτική των Κομνηνών (1081 -1180).

ΠΙ Η διακυβέρνηση των Κομνηνών και ο βυζαvτινός πολιτισμός

κατά τον 120 αιώνα.

IV. Η βυζαvτινή αυτοκρατορία στο τέλος του 120υ αιώνα (1180-1204).

72

ΚΕΨΛΛΛΙΟ ΕΚΤΟ

ICTOPIA. THC RYZANTINHC λ ΥΤΟΚΡλ TOPIAC

Ι ΗΓΕΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ ΤΩΝ

ΚΟΜΝΗΝΩΝ. - 'Οπως οι Καπέτοι στη Γαλ

λία , οι Koμνnνoί ήταν μια μεγάλη φεουδα

λική οικογένεια και η άνοδός τους στην εξουσία

φαινόταν να σηματοδοτεί τον θρίαμβο της μεγάλης

στρατιωτικής αριστοκρατίας. Όπως ο ι Καπέτο ι , έτσ ι

και οι Κομνηνοί μπόρεσαν να ανασυστή σουν την

κλονισμένη μ οναρχική εξουσία , να αποκαταστή

σουν την αυτοκρατορία που είχε

ο τής της δυναστείας (Ι 08 Ι - Ι Ι Ι 8) ήταν έξυπνος άν

θρωπος, γεμάτος λεπτότητα και σταθερότητα. ΜΕγά

λος στρατηγός, ικανός δ ιπλωμάτη ς, Εξαιρετικός κυ

βερνήτης φαινόταν μέσα στην κρίση της μ οναρχίας

σαν ο αιταραίτητος άνθρωπος. Και πράγματι μπόρε

σε όχ ι μόνο να συγκρατήσει στο Εξωτερικό τους ε

χθρούς της αυτοκρατορίας αλλά και να αποκαταστή

σει την τάξη και τη δύναμή της στο εσωτερικό. Ο

γιος και διάδοΧός του Iωάννnς

εξαντληθεί από τριάντα χρόνια

αναρχίας και παρά τις συντριπτι

κές δυσκολίες, να της δώσουν έ

ναν ακόμη αιώνα μεγαλε ίου κα ι

δόξας. Βέβαια οι καιροί ήταν

πολύ σοβαροί και η κατάσταση

πολύ κρίσιμη για να μπορέσουν

οι Κομνηνοί να ξαναδώσουν στο

Βυζάντιο ολόκληρη τη λάμψη

και την ευημερία του παρελθό

ντος. Οι Τούρκοι βρίσκονταν στο

Ικόνιο και έμειναν εκεί. Στα

Βαλκάνια , μ ε την υποστήριξη

της αναπτυσσόμενnς Ουγγαρίας

οι σλαβικοί λαοί οργανώνονταν

σε σχεδόν ανεξάρτητα κράτη. Τέ

λοςαπό τη Δύση ανέβαιναν ανη- Αλέξιος Α'

(Ι Ι 18-1 142) ήταν εξίσου αξιόλογος ηγεμόνας. Έχοντας πάρει

αυστηρή ανατροφή , μΕ άκαμπτα

ήθη, εχθρός της πολυτέλειας και

της απόλαυση ς, με γλυκιά και

γενναιόδωρη διάθεση και αρκε

τή εξυπνάδα, είΧΕ κερδίσει με

την ανώτερη ηθική προσωπικό

τητά του το προσωνύμιο Καλο

γιάννης. Πολύ γενναίος, διψα

σμ ένος για στρατιωτική δόξα, εί

ΧΕ πλήρη επίγνωση του Επαγ

γέλματος του βασ ιλέα και τοπο

θέτησε πολύ ψηλά το πολιτικό ι

δεώδες του. Ο πατέρας του είΧΕ

υπερασπιστΕί τα σύνορα. Εκεί

νος ονειρεύτηΚΕ να τα επεκτεί-

συχητικοί κίνδυνοι, αποτέλε-

σμα των μεγαλεπήβολων και άκαιρων βλέψεων του

βυζαντινού ιμπεριαλισμού , των πολιτικών φιλοδο

ξιών που είχαν γεννηθεί από τη σταυροφορία, των

ο ικονομικών βλέψεων της Βενετίας. Μολαταύτα οι

Κομνηνοί έδωσαν στην αυτοκρατορία μια τελευταία

ακτίνα μ εγαλείου και μέσα στην απελπισία των αι

ώνων που ακολούθησαν, οι λαοί θυμούνταν συχνά

τον αιώνα των Koμνnνών σαν μια ασύγκριτα λα

μπρή κα ι ευτυχ ισμένη εποχή .

Καταγόμενοι από μια μ εγάλη αρ ι στοκρατική και

στρατιωτική οικογένεια , οι αυτοκράτορεςτου οίκου

των Κομνηνών υπήρξαν πάνω απ' όλα στρατιώτες.

Ήταν όμως και κάτι περ ισσότερο. Ο Αλέξιος, ο ιδρυ-

νει, να ξανακατακτήσε ι τις χαμέ

νες επαρχίες της μ οναρχίας, να της ξαναδώσει τη

παλιά λάμψη της. Ο Μανουήλ (Ι Ι 43- Ι Ι 80), ο γιος του Ι ωάννη, ήταν ο πιο γοητευτικός αιτό τους Κο

μνηνούς. 'Εξυπνος, ευγενικός, γενναιόδωρος, ήταν

ταυτόχρονα ένας βυζαντινός βασ ι λεύς, μορφωμέ

νος, καλλιεργημ ένος, ακόμη και θεολόγος και ένας

ιππότης της Δύσης. Αξιοθαύμαστα γενναίος, έτρεφε

μεγαλύτερη συμπάθεια για τα δυτικά ήθη από οποι

ονδήποτε άλλο έλληνα ηγεμόνα και οι Λατίνοι , με

τους οποίους έμοιαζε από πολλές πλευρές, τον θαύ

μασαν περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο αυτο

κράτορα. Ερωτευμένος με την πολυτέλεια κα ι την α

πόλαυση , γέμισε τον Ι 20 αιώνα με τη λάμψη των

73


ICTOPIA. THC RΥ~λΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

περιπετειών του. Μεγάλος πολιηκός και

πολύ φιλόδοξος, επέκτεινε σε ολόκλπ-

ρπ τπν Ευρώππ τπς εποΧής του ης

συχνά υπερβολικές κα ι ουτοπικές

βλέψε ι ς του ιμπεριαλισμού του.

Αν όμως, με την υπέρμετρπ προ

σπάθει α που απαιτούσε από τη

μοναρχία , τπν εξάντλπσε και τπν

έφερε πιο κοντά στπν καταστρο-

φή, το γεγονός παραμένε ι όη με

τπν ευρύτπτα των σχεδίων του, με την

επίμονπ προσπάθεια που έκανε για να

κίας και περιπέτειας, μια έλλειψπ πθlκών

φραγμών και πθlκής, μία συχνά άγρ ι α

σκλπρότπτα που τον κάνουν γεν ι κά

μια από τι ς αντιπροσωπευτικότερες

μορφές του βυζαντ ι νού κόσμου.

Αφού γέμ ι σε τον 1 20υ αιώνα με

τον θόρυβο των ρομαντικών περι

πετειών του και με τα σκάνδαλα

τπ ς ζωής του , όταν ανέβπκε στο

τα υλοποιήσει, ήταν ίσωςο μεγαλύτερος από

τους μεγάλους πγεμόνες που κάθισαν στον

αυτοκρατορ ι κό θρόνο. Τέλος ο Ανδρόνι

Μανουήλ Κομνηνός

θρόνο έδωσε στους συγχρόνους το υ

τπν εντύπωσπ όη με ης υψπ λές αρετές

του «θα μπορούσε να είναι ίσος με τους

μεγαλύτερους». Θα μπορούσε να είναι ο σω

τήρας κα ι ο ανανεωτήςτπς αυτοκρατορίας.

κος 0 183-1 185), ο τελευταίος και ο πιο ξεχωρι

στός από όλους τους Κομvnνούς συνδύασε με τα

πιο θαυμάσια χαρίσματα πολιηκής ευφυίας κα ι

στραηωη κής γενναι ότητας, με ης πιο σπάν ιες αρε

τές κο μ ψότπτας και γο πτείας, ένα πνεύμα δολοπλο-

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ

(Ι 081 -1 180). - Η βQjJΚQvlκή ποΡιπκή. -Στο τέλος του Ι Ι ου αιώνα , n κυριαρχία της

αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια είχε κλονι στεί πολύ.

Οι δυσαρεστπμένοι σλάβοι υποτελείς άρχιζαν να α

ποσπώντα ι από το Βυζάντιο. Από το 1076 n Κροατία ήταν ανεξάρτπτο βασίλειο. Η Σερβία που είχε εξεγερ

θ εί και πάλ ι το 107 1, δεχόταν με κόπο τπν ελλnν ι κή

επ ι κυριαρχία. Η δουνάβεια Βουλγαρία είχε καταλπ

φθεί από τους Πατζινάκους, ενώ n δ υτική ανεχόταν με δυσκολία τον βυζαντ ινό ζυγό . Στπ Θράκπ έκανε

τπν εμ φάνισή τπς μια αvnσυχπnκή θρπσκευτική α

νηπολίτευσπ. Η αίρεσπ των Βογομ ίλων που από

τον Ι 00 αιώνα είχε σπμειώσει μεγάλn ανάπτυξπ σε μια χώρα γεμάτπ Παυλικιανούς, εξακολουθούσε να

δ ίνει όπως πάντα στο Βυζάντιο ένα μέσο εκδήλωσπς

φυλετικών δι αφορών. Κυρίως όμως, πέρα από το

φ

Το μόνο που έκανε ήταν να επιταΧύνει την

πτώσπ τπς. Λιγότερο ατιό είκοσι χρόνια μετά από

αυτόν - ε ίκοσι χρόνια γεμάτα αναρχ ία - n Κωνστα

νηνούπολη είχε κυριευτεί α π ό τους Λατίνους

(1204) και η αυτο κρατορία που είχαν παλ ινορθώ

σει οι Κομνπνοί γινόταν θρύψαλα.

Δούναβπ, n Ουγγαρία, που αυξανόταν συνεχώς, φι

λοδοξούσε να παίξει ένα ρόλο και να πάρει μια θέσπ

στις βαλκανικές υποθέσε ι ς εις βάρος τπς αυτοκρατο

ρίας. Το 1084 οι αιρετικοί τπς Θράκπς εξεγέρθπ καν και κάλεσαν σε βοήθεια τους Πατζι νάκους. Δύο φο

ρές (το Ι 086 και το Ι 088) οι βαρβαρ ι κές ορδές σύ

ντριψαν τα ελλπνlκά στρατεύματα κα ι χρειάστπκε να

ζnτήσoυν ειρήνπ ( Ι 089), Όμως ο ι Πατζινάκοι δεν

άργπ σαν να επιστρέψουν. Αυτή τπ φορά ο Αλέξι ος

Κομνπνός πέτυχε εναντίον τους στι ς όχθες του Λε

βουρνίου μια αιματπρή νίκη (091), τόσο oλo κλnρωnκή ώστε επ ί μία γενεά, όλο ι πίστευαν ότι είχαν

εξοντωθεί. Ωστόσο επανεμφανίστπκαν το 11 21. Ο l ωάννπς Κομνπνός τουςνίκπσε για μια ακόμπ φορά

( Ι 122). Οι Πατζινάκο ι εξαφαν ίστπ καν από τπν ιστο

ρία. Για πολύ καιρό όμως οι Βυζαντινοί δ ιατήρπσαν

τπν ανάμνπσή τους και γι όρταζαν επ ίσπμα τπν επέ-

74

ICTOPIA. THC RΥΖλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

τεlO της καωσιροφής ωυς.

Αυτό ήων ένα απλό επεισόδlO. Η Σερβία ήων πlo

ανησυχηnκή. Ο Kωνσωvιίνoς Βοδίν είχε υποτάξει

m Διόκλεια , m Βοσνία, τη Ρασκία και είχε ιδρύσει ένα ομοlOγενές Κράως που δεν μπόρεσε να νι κήσει ο

ΑλέξlOς Κο μνηνός (Ι 091-1 094). ΕυτυΧώς για ωυς βυζαvιlνoύς, η αναρχία δ ιέλυσε γρήγορα ω νέο βα

σίλειο. Ο Ιωάννης Κομνηνός επωφελήθηκε για να

ξανακάνει ένα μέρος της χώρας υποτελές σωυς

Έλληνες, αλλά η Ρασκία πα

ρέμενε ανεξάρτητπ. Επρό

κειιο να αποτελέσει εσιία ε

θνικής αvιίσιασης και αφε

τπρία της ανασυγκρότησης.

Τέλος, για να ανοχαιιίσει ης

προόδους της Ουγγαρίας

που επεκτεινόων προς mv πλευρά της Κροατίας, της

Βοσνίας, της Δαλματίας κο!

έκανε αισθητή την επιρροή

της στη Σερβία, η αυωκρα

ισρική πολιηκή προσπά

θησε να εγκαωσιήσει έναν , "

ηγεμονα αφοσιωμενο σ αυ-

τήν, σύμφωνα με ης παλιές συνήθειες της δ ιπλωμα

τίας της.

Τοποθετημένη ανάμεσα σιη γερμανική αυωκρα

ωρία κο! τη βυζαvιινή αυωκραωρία, η Ουγγαρία ή

ων ένα σημαVΙΙ Kό κομμάη σιην ευρωπαϊκή σκακιέ

ρα. Οι ηγεμόνες της Kωνσωvιlνoυπόλεως προσπά

θησαν να τη βάλουν σιο παιχνίδ ι τους. Ο lωάννης

Κομνηνός επενέβη σης ουγγρικές έριδες για να υπο

στηρίξει τον Βέλα ων τυφλό, γlO ωυ εκθρονισμένου

βασιλιά Κολομάν, και αν δεν κατάφερε να ων απο

καωστήσει, ωυλάχ ιστον εξασφάλισε με την ειρήνη

του 11 26 ω πολύημ ο προγεφύρωμα του Μπρανί

ισεβο. Ο Μανουήλ Κομνηνός προσπάθησε με ακό

μη μεγαλύτερη ενεργηηκότηω να σιαμ ατήσει ης κα

ωπατήσεις της Ουγγαρίας και να αποσπάσει από την

κnδεμoνία της ω σλαβ ι κά Κράτη . Τοποθέτησε ξανά

ισυς Σέρβους υπό ελληνική επικυριαρΧία ([ 15 1) κο! ωυς έδωσε για ηγεμόνα ων Στέφανο Νεμάνια

(1163) ο οποίος, ωυλάχισιον όσο ζούσε ο αυωκρά-

ωρας, δείΧθηκε υπάκουος και πιστός βασάλος, παρά

ης κάποιες προστρ ι βές. Νίκησε ωυς Ούγγρους σε

μια σειρά από εκσιρατείες (] 152- 1554) και τους επέβαλε ω Ι 156 μια ειρήνη πλεονεκηκή για την αυωκραωρία. Ωσιόσο, όων πέθανε ο βασιλιάς Γκέιζα

Β ' (1 160), επενέβη σιις έριδες για m δ ιαδοΧή και υποστήριξε κατά ωυ Στεφάνου Γ' ων νεαρό Βέλα, που

σκέφτηκε ακόμη και να ων κάνει γαμπρό ωυ. Η

Ουγγαρία όμως προσαναωλιζόων ολοένα και πε

ρισσότερο προς τη Γερμα

viG. Τότε ο Μανουήλ ξανάρχισε ων πόλεμο (Ι Ι 65). Το Ζευγμίν κο! ω Σίρμισ έπε

σαν σω χέρια των Ελλή

νων. Η Δαλματία, που είχε

χαθεί εδώ και πολύ καιρό ,

ανακαωκτήθηκε . Η νί κη

του Zεuγμίν (] 167) εξανάγκασε τελι κά την Ουγγαρία

σε ειρήνη (] 168). Η αυω

κραωρία κέρδ ισε τη Δαλ

ματία και ένα μέρος της

Κροατίας. Και μερικά χρό

νια αργότερα ο προσωτευό

μενος ωυ Μανου ήλ ανέβαινε σιο θρόνο ωυ αγίου

Στεφάνου . Ο Βέλας Γ' (] 173-1196), όπως και ο Στέφανος Νεμάνια σιη Σερβία, παρέμεινε φόρου υποτε

λής σω Bυζάvιιo όσο έζΩσε ο αυωκράωρας. Αυτά ή

ων σπουδαία αποτελέσμαω, που δυστυΧώς όμως έ

μελλε να είναι εφήμερα.

Η ανατορική ποΡιηκή. - Η Ασία προσείλκυσε την

προσοχή των Κομνηνών περισσότερο από ω Βαλ

κάνια. Οι συνεχείς επιτυΧίες των Σελτζούκων Τούρ

κων είχαν δ ιώξει προοδευη κά ωυςΈλληνες από ο

λόκληρη σχεδόν την Αναωλή.'Ενας ωύρκος εμίρης,

ο Σολιμάν, βασίλευε στην Κύζικο και m ΝίκΟ!α και ο Αλέξιος Κο μνηνός είχε αναγκασιεί να ωυ αναγνωρί

σει ης καωκτή σεις ωυ πιεζόμενος από πιο επείγου

σες φρovιίδες (Ι 082). Η Avιι όxεια έπεφτε ω 1085 σω Χέρ ι α των απίσιων. Στη Σμύρνη, ο εμίρηςΤζοχάς

(] 089-1 090) έφηοχνε στόλο και απειλούσε την

Kωνσωvιινoύπoλn . ΕυτυΧώς για ω Bυζάvιιo , ο θά

ναως ωυ Μαλέκ-σαχ (] 092) επέφερε τη διάλυση

75

ICTOPIA. THC RΥ~λΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

της σελτζουκικής αυτοκρατορίας. Οι Έλληνες επω

φελήθηκαν για να ξαναποκτήσουν ένα έρεισμα στη

Βιθυνία και ο νέος σουλτάνος του Ι κονίου, ο Κιλίτζ

Αρσλάν Α' (J 092-11 06) αναγκάστηκε να δεχθεί την

ειρήνη . Ο Αλέξιος Κομνηνός επωφελήθηκε επίσης

από την πρώτη σταυροφορία. Η κατάληψη της Νί

καιας από τους Λατίνους ( Ι 097) του επέτρεψε να ανα κατακτήσει σημαντικό μέρος των ακτών της Ανα

τολίας, τη Σμύρνη, τηνΈφεσο Κ.λπ. Και μόλο που ο

αυτοκράτορας ήρθε πολύ γρήγορα σε προστριβές με

τους σταυροφόρους, εκμεταλλεύτηκε εππήδεια ης

δυσκολίες που δη μ ιουργούσαν στους άπιστους. Επί

σης ο θάνατος του Κιλίτζ-Αρσλάν Α' είχε εξασθενή

σει πολύ το σουλτανάτο του Ι κονίου. Το 111 6 ο αυ

τοκράτορας πέρασε δυναμ ι κά στην επίθεση και μετά

m νί κη του Φι λομηλίου, επέβαλε την ειρήνη στους Τούρκους.'Οταν πέθανε ο πρώτος Κομνηνός, η αυτο

κρατορία κατείχε στην Ανατολία την Τραπεζούντα

και ολόκληρη την ακτή της Μαύρης θάλασσας, ολό

κληρη την ακτή μέΧρ ι τα περίχωρα της Αντιόχειας,

όλη την περιοχή δυηκά μιας νοητής γραμμής που

περνούσε από τη Σ ινώπη . τη Γάγγρη , την Άγκυρα, το

Αμόριο και το Φιλομήλιο. Στην Ασία όπως και στα

Βαλκάνια, ο Αλέξιος είχε αποκαταστήσει ένδοξα τη

βυζαντινή δύναμη.

Ο Ιωάvvnς Κομνηνός ασχολήθηκε οκόμη περισ

σότερο με τα ασιατικά φτήματα. Επιδίωξε στην Ανα

τολή ένα διπλό στόχο: να επαναφέρει τα βυζαντι νά

σύνορα μέχρ ι την Αντιόχε ι α και m γραμμή του Ευ

φράτη και να επ ιβάλει την επικυριαρχία του στους

αρμένι ους ηγεμόνες της Κι λ ι κίας και στα λατινι κά

κράτη που ε ίχαν yrvvneri στην Ανατολή μ ετά τη σταυροφορία.

Από την αρχή της βασιλείοςτου (J 11 9- 11 20) ανα

κατέκτησε ολόκληρη την περΙΟΧή μεταξύ της πεδιά

δας του Μαιάνδρου και της Απάλειας, καταργώντας

έτσι την ενοχλητική γωνία που παρέμβαλλαν οι

μουσουλμανικές κτήσεις ανάμεσα στα βυζαντινά ε

δάφη της βόρειας κα ι της νόηας Ανατολίας. Από το

11 30 μετέφερε ης προσπάθειές του στην Παφλογονία και τα βυζαντινά στρατεύματα έφθασαν μέΧρ ι ης

όΧθες του Άλυ. Η Γάγγρη και η Κασταμονή είχαν α

ναKαταλnφθεί από τους Τούρκους (J 134) και τα εδά-

φη που είχαν χαθεί εδώ και πολύ καιρό επέστρεφαν

στην αυτοκρατορία. θα δούμε παρακάτω πώς ο αυ

τοκράτορας έκανε αισθητή τη δύναμή του στην Κι λι

κία και τη Συρία , πώς παρουσιάστηκε στους αρμέν ι

ους και λατίνους ηγεμόνες σον επικυρίαρχος και πο

λέμαρχος, έτοιμος να τους οδηγήσει κατά των απί

στων. Μέχρι το τέλος της βασιλείας του ο αγώνας κα

τά των μουσουλμάνων και η ανακατάληψη της

Ασίας ήταν η μεγάλη του έγνοια. Το 11 39 δ ι ηύθυνε

μία εκστρατε ία κατά της Νεοκαισαρείας. Το 11 42, την παραμονή του θανάτου του , ονειρευόταν να ανα

κατακτήσει τη Συρία.

Ο Μανουήλ Κομνηνός συνέχισε αρχικά την πολl

ηκή του πατέρα του. Το 11 46 έφτανε μέχρι κάτω από τα τε ίχη του Ι κονίου. Αλλά η επίθεση των Νορμαν

δών και η δεύτερη σταυροφορία τον υποχρέωσαν να

στρέψει αλλού την προσοΧή του (J 147). Μόνο πολύ αργότερα μπόρεσε να στρέψει και πάλι το βλέμμα του

προς την Ανατολή. Αλλά μόλο που, όπωςο πατέρας

του, ονειρεύτηκε να επιβάλει την επικυριαρχία το υ

στα αρμενι κά και λατινικά κράm και το κατόρθωσε,

η πολιτική του απέναντι στους Τούρκους ήταν πολύ

πιο ασταθής κα ι αδύναμη. Γύρω στα μέσα του 1 20υ

αιώνα μια λίγο δυναμική προσπάθεια θα ήταν αρκε

τή για να καταστρέψει το σουλτανάτο του Ι κονίου κα ι

να ανακαταλάβει ολόκληρη την Ασία μέΧρι τον Ταύ

ρο. Ο ΜανουιΊλ, παρασυρμένος από τα φ ιλόδοξα ό

νειρα της δυτικής πολιηκής του, δεν μ πόρεσε να κά

νει αυτή την προσπάθεια. Αφέθηκε να ξεγελαστεί α

πό τη φαινομεν ι κή υποταγή που του έδειχνε ο επ ι

τήδειος σουλτάνος του Ικονίου Κιλίτζ-Αρσλάν Β '

(J 156-11 92) και τον άφησε να ενι σχυθεί, να δ ημl

ουργιΊσει ένα ομοιογενές και ισχυρό κράτος στη θέ

ση των μ ικρών ηγεμονιών των οποίων οι αντιφλίες

εξυπηρετούσαν τόσο την αυτοκρατορία. Αντί να δρά

σει, ο Μανουήλ, επί έντεκα χρόνια (J 164-11 75) περιορίστηκε σε μία καθαρά αμυντlκιΊ πολπική. ενι

ΣΧύονταςτα σύνορά του. Και όταν τελ ι κά αναγνώρισε

τον κίνδυνο και πέρασε οτην επίθεση, ιΊταν πολύ αρ

γά. Ο αυτοκρατορικός στρατός υπέστη μια τρομερή

ήπα στο Μυριοκέφαλο (J 176). Ασφαλώς οι νικη

φόρες εκστρατε ίες στη Β ιθυνία και στην κοιλάδα του

Μαιάνδρου επανόρθωσαν εν μέρει (11 77) τα κατα-

76


JCTOPJA. THC RYl.ANTJNHC λ ΥΤΟΚΡλ TOPJAC

στροφικά αποτελέσματα αυτιΊς της αποτυχίας. Όμως

οι ΜουσουλμάνOl, στο τέλος της βασιλείας του Μο

νουπλ είχαν πολύ διαφορετικπ δύναμη από εκείνη

που είχαν κατά την άνοδό του στο θρόνο. Το σουλτα

νάτο του Ι κονίου είχε γίνει ένα επίφοβο κράτος κοι

από το 1174 βασίλευε στη Συρία ο Σαλαδίν. Η δυπκή ποιΊlπκή. Νορμανδοί και Bεvετo{ - Σε ό

λη τη διάρκεια της εποχπς των Κομνηνών, ΟΙ στενό

τερες σχέσεις του Βυζαντίου με τη δύση είχαν δημl

ουργπσει ΚΟΙ-

νούργιες έ

γνοιες στην

αυτοκρατο

ρία κοι ε ίχαν

ξυπνπσει τερά

στιες φιλοδοξίες , .

σ εκεινους που το

κυβερνούσαν. Ο άξο

νας της βυζαντινπς πολl

μανδικός κίνδυνος είχε παραμεριστεί.

Επρόκειτο να ξαναγεννηθεί πολύ σύντομα. Το

Ι Ι 05, ο Βοημ ούνδος, που είχε γίνει ηγεμόνας της

Αντιόχειας, άρχιζε σε ολόκληρη τη Δύση μια μεγάλη

σταυροφορία κατά των Ελλπνων ΚΟΙ το Ι 107 αποβlβαζόταν στη Βαλώνα. Για μια ακόμη φορά η ι κανό

τητα του Αλέξιου θρ ι άμβευσε επ ί του αντιπάλου του.

Ο Νορμανδός αναγκάστηκε να υπογράψει το Ι 108 μία πολύ ταπεινωηκπ συνθπκη που τον έθετε υπό

την επικυριαρχία

της αυτοκρατο

ρίας.'Ηταν μια με

γάλη επιτυΧία για

το Βυζάντιο.

Όμως τα επόμενα

χρόνια , το νορμανδ ι

κό βασίλειο των δύο Σ ι

κελιών μεγάλωνε συνε

χώς. Ο Ρογπρος Β' ανησυχού-

ΤΙ κπς είχε μετατοπιστεί προς

μεγάλη <)1μία κοι κίνδυνο της μο

ναρχίας.

Τη στιγμπ που ο Αλέξιος Κο-ΑραΒικό χειρατέχνημα αφιερωμένο 010

Νορμανδό Βασιλιό Ρογήρο, γιο του Γισκόρδαυ.

σε πδη τον lωάννη Κομνηνό που

<)1τούσε εναντίον του την υποστπ

ριξη της Γερμανίας (1137). Δέκα χρόνια αργότερα, η ρήξη ξεσπού

σε. Το 11 47, ο νορμανδικός στό-μνηνός ανέβοινε στο θρόνο . οι

Νορμανδοί του Ροβέρτου Γισκάρδου αποβιβάζονταν

στηνΉπειΡα ( Ι 08 1). ο αυτοκράτορας μπόρεσε να εξασφαλίσει εναντίον τους τη συμμαχία της Βενετίας,

πληρώνοντάςτην πολύ ακριβά.

Ωστόσο ο αυτοκρατορικός στρατός ηττπθηκε

σκληρά στα περίχωρα του Δυρραχίου (Ι 081 ) που κυρίευσε λίγο αργότερα ο Γισκάρδος. Τον επόμενο

χρόνο ο Βοημούνδος σημείωσε κεραυνοβόλες προ

όδους στηνΉπειΡΟ, στη Μακεδονία κο! μέΧρι κοι

στη Θεσσαλία. Η Λάρισα όμως τον σταμάτη σε επί έ

ξι μπνες ΚΟΙ σιγά-σιγά, χάρη στην επιμονπ του αυτο

κράτορα, η τύχη άλλαξε στροτόπεδο. Ο νορμανδ l κός

στρατός, αποδεκατισμένος από τπν αρρώστια, εξα

σθενημένος από ης ελληνικές επιθέσεις ΚΟΙ απο

διοργανωμένος από την αυτοκρατορ'κπ δ ιπλωμα

τία, αναγκάστηκε να υποχωρΠσεl. Σαι θάλασσα. οι

Βενετοί κατέστρεφαν τον νορμανδικό στόλο (Ι 085). Ο θάνατος του Ροβέρτου Γισκάρδου ( Ι 085) αποκατέστησε οριστικά την τύχη των Βυζαντινών. Ο νορ-

λος έκανε την εμφάνισή του στο Αρχιπέλαγος, ερη

μώνοντας την Εύβοια κοι την Αττική , λεπλατώντας

αιν Κόρινθο κοι τη Θήβα κοι μετέφερε στο Παλέρμο

τους εργάτες που εργάζονταν στα εργοστάσια μεταξω

τών των δύο μεγάλων βιομηχανικών πόλεων. Ο

Μανουήλ Κομνηνός, που ήταν απασχολημένος αλ

λού, δεν μπόρεσε αρχικά να αντιδράσει σ' αυτή την

εlσβoλiι. Π ολύ γρήγορα όμ ως, χάρη στη συμμαΧία

των Βενετών , ανακαταλάμβανε την Κέρκυρα ( Ι 149) κο! επανέφερε τον πόλεμο στην Ιταλία, όπου κυρί

ευε την Αγκώνα (1 1 5 Ι ). Ωστόσο παρά το θάνατο του

Ρογήρου Β ' (1 154), παρά το μεγάλο συνασπι σμό που η βυζαντινή δ ιπλωματία κατάφερε να σχηματί

σει γι α μια σηγμπ κατά του βασιλιά της Σικελίας, ο ι

Έλληνες δεν είχαν επιτυΧίες ούτε στην ξηρά, ούτε

στη θάλασοα. Ο Μανουήλ αναγκάστηκε νσ υπογρά

ψει το Ι 158 με τον Γουλιέλμο Α ' μία ειρήνη που ά

φησε πολύ τεταμένες ης σΧέσεις ανάμεσα στα δύο

Κράτη. Το γεγονός εfνοι ότι η Δύση δεν επιθυμούσε

77


ICTOPIA.. THC RΥΙλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

για κανένα λόγο μ ι α Ιταλία υποταγμ ένη στην ελληνι

κή επιρροή και ι δίως η Βενετία, η πρώην σύμμαχος

της αυτοκρατορίας, ανησυχούσε πάρα πολύ.

Οι Βενετοί ε ίχαν υποστηρίξει αρχικά πρόθυμα την

ελληνική αυτοκρατορία κατά των Νορμανδών και

σε αντάλλαγμα για τη βοήθειά τους είχαν επιτύχει α

πό τον Αλέξιο Κομνηνό μεγάλα προνόμια γι α το ε

μπόρι ό τους σε ολόκληρη την Ανατολή (] 082). Όμως, παρά τις καλές πολ ι τικές σχέσεις, η λαιμαργία

των βενετών εμπόρων προκάλεσε πολύ γρήγορα α

νησυΧία στους Έλληνες. Ο Αλέξιος, για να μειώσει

λίγο το μονοπώλιο που απολάμβαναν, έδ ινε ανάλο

γα προνό μια στους κατοίκους της Πίζας (] Ι Ι Ι ) . Ο

Ι ωάννης Κομνηνός αρνιόταν να ανανεώσει τη συν

θήκη μ ε τη Βενετία και αν και μετά από τέσσερα χρό

νια πολέμου (] Ι 22- Ι Ι 26) ο αυτοκράτορας υποχρε

ώθηκε να υποχωρήσει , προσπάθησε τουλάχιστον,

όπως ο πατέρας του, να εξουδετερώσει τη βενετική ε

πιρρο ή συνάπτοντας συνθήκες με την Πίζα (] Ι 36) και τη Γένουα (] Ι 43). Και ο Μανουήλ επιδίωξε αρ

χικά κατά των Νορμανδών τη συμμαχία της Βενε

τίας και την πλήρωσε με μεγάλες παραχωρήσεις

(] Ι 48). Όμως η ασυνεννοησία μεταξύ των δύο κρα

τών αυξανόταν συνεχώς. Η λαιμαργία των Βενετών

στην Ανατολή έφερνε σε απόγνωση τους Έλληνες.

Από την άλλη πλευρά η Δημοκρατία ανησυχούσε

για τις ιταλικέςφιλοδοξίεςτου ΜανουήλΌταν ο αυ

τοκράτορας κατέλαβε την Αγκώνα, όταν κατέκτησε

τη Δαλματία, η Βενετία κατάλαβε ότι η κυριαρχία της

στην Αδριατική κ ι νδύνευε. Από τη στιγμ ή εκείνη η

ρήξη ήταν αναπόφευκτη. Ο Μανουήλ την προκάλε

σε διατάζοντας τη σύλληψη όλων των Βενετών που

ήταν εγκατεστημένοι στην αυτοκρατορία ( Ι Ι 7 Ι ) . Η

Δημοκρατία απάντησε στέλνοντας το στόλο της να

καταλάβει τη Χίο και να προκαλέσει καταστροφές

στο Αρχ ι πέλαγος και κλείνοντας συμμαχία με το βα

σιλέα της Σ ι κελίας. Ο Μανουήλ υποχώρησε ( Ι Ι 75). Επέστρεψε στους Βενετούς τα προνόμιά τους. Όμως,

όπως είχε γίνει και με τους Νορμανδούς, οι σΧέσεις

τους παρέμειναν τεταμένες και δύσκολες κα ι πλη

σίαζε η ημέρα που Νορμανδοί και Βενετοί θα έκα

ναν σκληρά αισθητή την εχθρότητά τους στην αυτο

κρατορία.

Η είIίIrινική αυroκραroρΙα και οι σταυροφόροΙ.

- Ο ανταγωνισμός μεταξύ ελληνικής Ανατολής και

λατιν ι κής Δύσης οξύνθηκε ακόμη περισσότερο με

τις σταυροφορίες.

Όταν τα στρατεύματα της πρώτης σταυροφορίας έ

καναν την εμφάνισή τους κάτω από τα τείχη της

Κωνσταντινουπόλεως ( Ι 096), ο Αλέξιος Κομνηνός που δεν είχε ζητήσει ποτέ την υποστήριξη της Δύσης

παρά μόνο για να της ζητήσει μισθοφόρους, ανησύ

χησε πολύ για μια εκστρατεία που δεν καταλάβαινε

το νόημά της και που ένας από τους αρχηγούς της ή

ταν ο παλιός του εχθρός ο Βοημούνδος. Ωστόσο πα

ρά τις βιαιότητες των Λατίνων, παρά την αναίδεια ,

τη λαιμαργία και τη φιλοδοξία των μεγάλων βαρό

νων , ο αυτοκράτορας προσπάθησε να έρθει σε συ

νεννό ηση μαζί τους. Πολύ αδύναμος για να τους α

πωθήσει, προσπάθησε να τους χρησιμ οποιήσει. Πί

στεψε , ότι θα μπορούσε να στρατολογήσει τους σταυ

ροφόρους στην υπηρεσία της αυτοκρατορίας, να τους

συνδέσει μαζί του με όρκο υποταγής κα ι πίστης, να

τους χρησιμοποι ήσει για να ανακατακτήσει την

Ασία για το Βυζάντιο. Και αρχικά φάνηκε ότι είχε πε

τύχει Διαδοχικά μετά από λιγότερες ή περισσότερες

δυσκολίες, οι αρχηγοί της σταυροφορίας έδωσαν όρ

κο πίστης στον Αλέξιο και ανέλαβαν την υποχρέωση

να του παραδώσουν όλες τις πόλεις που ανήκαν άλ

λοτε στην αυτοκρατορία που θα ανακαταλάμβαναν α

πό τους Τούρκους ( Ι 097). Βάσει αυτής της συμφωνίας η Νίκαια παραδόθηκε στους Έλληνες και ένα

σώμα βυζαντινών στρατευμάτων συνόδευσε αρχικά

τους σταυροφόρους. Όταν όμως, μετά την κατάληψη

της Αντιόχειας, οι σταυροφόροι ξεχνώντας την υπό

σχεσή τους έδωσαν την πόλη στον Βοημούνδο

(J 098), όταν στη συνέχεια αρνήθηκαν να περιμ έ

νουν τον αυτοκράτορα για να βαδίσουν κατά της Ι ε

ρουσαλήμ (J 099), η ρήξη ολοκληρώθηκε. Ο Αλέ

ξιος δεν μπορούσε να συγχωρήσει τον σφετερισμ ό

του Βοημούνδου. Ο ι σΧέσεις του με τους άλλους Λα

τίνους που είχαν εγκατασταθεί στη Συρία δεν ήταν

καθόλου καλύτερες. Η αποτυΧία της σταυροφορίας

του Ι Ι Ο Ι, για την οποία οι Δυτικοί θεώρησαν υπεύ

θυνους τους'Ελληνες, επιδείνωσε ακόμη περισσότε

ρο την ασυνεννοησία. Η αποτυχία της επιχείρησης

78

ICTOPIA. THC RΥ;ΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

του Βοnμούνδου κατά τnς αυτοκρατορίας (! 107) αύξnσε Inv κακιΊ θέλnσn των Λατίνων κατά του Βυ

ζαντίου . Οι σταυροφόροι είχαν περισσότερο άδικο

από ων αυτοκράτορα αλλά ο θρύλος που απέδιδε

Inv ευθύνπ στους Βυζαντινούς διαδόθnκε σε ολόκλnρn In Mon. Το Χάσμα α-

νάμεσα στους δύο κόσμους

γινόταν βαθύτερο.

τους, με τα όπλα και τπ δ ιπλωματία . Για μια στιγμπ

n ouvenKn του 1108 που επιβλήθπκε στον Bonμ ούνδο φάνηκε να εξασφαλ ίζει τπν επιτυχία της αυ

τοκρατορικής πολιτικιΊς, θέτοντας τnν Αντιόχεια υ

πό ελλnνΙKιΊ επικυριαρχία. Η συνθήκn όμως δεν ε

, κτελέστnκε ποτέ.Όλα επρό

κειτο να ξαναρχίσουν.

Ο Ιωάννnς κοι ο Μανου

ήλ Κομνnνός είχαν ακόμn

μεγαλύτερες φιλοδοξίες.

Ονειρεύτπκαν να εγκαθι

δρύσουν πραγματικά τπν ε

ξουσία τους πάνω στις αρ

μ ενικές nγεμονίες In, Κιλι

κίας και στα λατινικά Κράτη

In, Συρίας ΚΟΙ το πέτυχαν.

Το ίδιο συνέβn κοι κατά

τπ δεύτερn σταυροφορία

(11 47). Ο Μανουπλ, που

βασίλευε τότε, ανπσυχούσε

πολύ , όπως κοι ο Αλέξιος,

για Inv άφιξn κάτω από τα τε ίχn τnς πρωτεύουσάς του

των μεγάλων σωμάτων

στρατού που είχαν επ ι κεφα

λι1ς τον βασιλέα τπς Γερμα

νίας Κονράδο Γ' κοι τον βα

σι λέα τπς Γαλλίας Λουδοβί

κο ΖΌ Με τους Γερμανούς

κατέλπξε σε κάποια συνεν

νόnσn και απαλλάΧθπκε

γρήγορα από αυτούς. Με

τους Γάλλους είχε τόσες δυ-

Πολεμιστές lης Α' Σιουροφορίας πολιορκούν

lους Σελιζούκους οlη Νίκαια.

Γύρω στο Ι Ι 3 Ι, ο Λέων,

ηγεμόνας τπς Αρμ ενίας, εί

χε επεκτείνει πολύ τις κτπ

σει ς του εις βάρος In, ελλnνικής Κιλικίας και είχε συ

νάψει συμμαχία με τουςγεί

τονές του , τους nγεμόνες τnς

Αντιόχειας, που το Βυζά-

σκολίες ώστε για μια στιγμή οι σταυροφόροι σκέ

φιπκαν να Kaιαλάβoυν ιπν Κωνσταντινούπολn. Κά

τω από αυτέςIlςσυνθήκες, όταν ήρθε n καταστροφή τπς σταυροφορίας, ιπν απέδωσαν κυρίως σιπν απι

στία των Ελλήνων, ιων οποίων n αρπαKIIKότnτα ήταν πραγματικά σκανδαλώδnς, κοι για να εκδι κnθεί

ιην αποτυχία In, εκστρατείας, η Δύση σκέφτπκε για μια στιγμή να κάνει σταυροφορία κατά του Βυζαντί

ου (! 150). Επίσπ ς, n αυτοκρατορικιΊ πολιτικιΊ απέναντι

στους Λατίνους τπς Ανατολής δικαιολογούσε αυτή

In δυσπιστία και αύξανε τπν εχθρότητα ανάμεσα στους δύο κόσμους,

Η νορμανδική nγεμονία που είχε ιδρύσει n πρώrn σταυροφορία στπν Αντιόχεια ήταν πολύ ενοχλnΙ1κή για τους Βυζαντινούς εξοιτίας τπς φιλοδοξίας

των αρχnγών τπς, του Βοnμούνδου κοι του Ταγκρέ

δου, Αγωνίστπκαν εναντίον In, μ ε όλεςIlς δυνάμεις

ντιο θεωρούσε πάντοτε ε

παναστατπμένους υποτελείς. Ο Ιωάννης Κομνηνός

άρπαξε τπν πρώτn ευκαιρία για να επέμβεΙ. Υπέταξε

Inv Κιλικία, υποχρέωσε τον Ραϋμόνδο , nγεμόνα του

Π ουατιέ, να του δnλώσει υπoτaγπ ΚΟΙ σαν πραγμα

Ι1κός επικυρίαρχος της φραγκικής Συρίας, διnύθυ

νε το 1138 μια μεγάλn εκστρατεία κατά των Μου

σουλμάνων. Δεν κατάφερε όμως όπως το επιθυμού

σε να κυριεύσει Inv Αντιόχεια. Ωστόσο αυτό δεν πε

ριόρισε τπ φιλοδοξία του. Το 1142 έκανε ΚΟΙ πάλι

τπν εμφάνισή του στnν Κιλικία για να φIlάξει εκεί,

μαζί με τα αρμενlκά κράτn και τπν Αντιόχεια, ένα

κλι1ρο για τον ευνοούμενο γιο του Μανουήλ. Ο θά

νατος έβαλε ιέλος στα σΧέδιά του (Ι 143) κοι ο nyrμόνας In, Αντιόχειας θεώρnσε καλή τnν ευκαιρία για να πάρει Inv εκδίκnσn του ΚΟΙ να ανακτήσει τπν ανεξαρτnσία του. Ο Μανουπλ του απέδειξε πολύ σύ

ντομα ότι σκόπευε να συνεχίσει τπν πολΙIlκή του

πατέρα lΟυ. Ο Ραϋμόνδος, νικπμένος, αναγKάστnKε

79


ICTOPIA. THC RYl.λoNTINHC λ ΥΤΟΚΡλ TOPIλoC

να έρθει ornv Kωνσταντ ινoύπoλn να ζnτήσει συ

γνώμn και να αναγνωρίσει rnv υποτέλειά του στον αυτοκράτορα (1 145). Λίγο αργότερα, το 1158, ο Μανουήλ τόνισε ακόμπ περισσότερο το ρόλο του

ως επικυρίαρχου. Κατέκτnσε rnv Κιλικία , τιμώρn

σε σκλnρά τον Ρενώ του Σατιγιόν, πγεμόνα της

Αντιόχε ι ας, τον υποχρέωσε σε ταπεινωτική υποτα

γή και συνοδευόμενους από όλους τους λατίνους nγεμόνεςτnς Συρίας, των οποίων παρουσιαζόταν ως

κύριος, έκανε rnv επίσπμπ είσοδό του στην Αντιόχεια . Και ο ι βασιλείς τnς Ι ερουσαλήμ υποχρεώθn

καν να υποστούν τπ βυζαντινή επιρροή. Τους ε ίδα

με να εφοδιάζουν με στρατιωτικά σώματα τον αυτο

κρατορ l κό στρατό, να συνδέονται με γάμ ους με τον

οίκο των Κομνnνών (ο Μανουήλ, από rnv πλευρά του, παντρευόταν το 11 61 μια λατι νικής καταγω

γής πριγκίπισσα, rn Μαρία τnς Αντιοχείας), να κάνουν σε συμφωνία με τουςΈλλπνες κοινές επιχει

ρήσεις στπν Αίγυπτο ( Ι 169). Ο βυζαντινός πολιτισμός διείσδυε QTn φραγκική Συρία όπου το προσωπικό γόnτρο του Μανουήλ ήταν σnμαντlκό. Η βυζα

ντινή φιλοδοξία φαινόταν να έχει πραγματοπο ι n

θείο Ωστόσο αφενός, εξαντλώντας τους Λατίνουςτnς

Συρίας είχε εξασθεν ίσει rn δύναμn αντίστασής τους κατά των απίστων και, κυρίως, είχε επιδεινώσει το

μίσος που έτρεφε n Δύσπ για το Βυζάντιο .

Η ψπερlΜιστικlι πσιΊlτικlι των Κομνηνών. - Τα

μεγάλα και ασύνετα σΧέδια τnς πολlηκής του Μα

νουήλ orn Δύσπ έφεραν τελ ι κά σε αντιπαράθεσπ

τους δύο κόσμους.

Όπως πολλοί από τους προκατόχους τους, οι Κο

μνnνο ί ονε ιρεύονταν να ανακτή σουν rnv εξουσία τους πάνω στπ Ρώμn , είτε με rn βία ή με μια συμφωνία μ ε τπν παποσύνπ και να καταστρέψουν rnv αυτοκρατορία τnς Δύσπ ς, που τους φαινόταν πάντα

σφετερισμός των δικαιωμάτων τους. Κυρίως ο Μα

νουήλ Κομνnνός προσπάθπσε να κάνει αυτά τα ό

νειρα πραγματικότπτα. Είδαμε πώς οι εΠΙΤUXίεςΤOυ

κατά των Νορμανδών τον παρακίνnσαν να επέμβε ι

στπ Χερσόνπσο και πώς, στπν Ουγγαρία όπως κα ι

oτnv Ι ταλία, προσέκρουσε στπ γερμανι κή αυτοκρα

τορία όπου βασίλευε από το 11 52 ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσας. Μπορούμε πραγματικά να πούμε ότι

στπ σκέψπ του αυτοκράτορα , n δυτι κή πολ ι τι κή κα

τείχε τπν πρώτπ θέσn και ότι σε όλπ rn διάρκεια τnς βασιλείας του, μ ε δ ιάφορα μέσα , με τα όπλα και rn δι πλωματία , επιδίωξε επίμ ονα τον φ ιλόδοξο στό

χο που είχε τάξει στον εαυτό του.

Η ρήξn ανάμεσα στον Βαρβαρόσα και τπν παπι

κή εξουσία (1158) του έδωσε τπν ευκα ιρία να προ

σεγγίσει τπ Ρώμn. Πήρε το μ έρος του Αλεξάνδρου

Γ' (1161 ) και δπμ ιούργπσε στον ποντίφ l κα rnv ελπίδα τn ς αποκατάστασnς τnς ενότnτας των Εκκλπ

σ ιών. Π ίστεψε ότι θα έπαιρνε από αυτόν σε αντάλ

λαγμα το αυτοκρατορικό στέμμα τnς Δύσnς. Ταυτό

χρονα n διπλωματία του προσπαθούσε να δπμl

ουργήσει εχθρούς στον Βαρβαρόσσα, υποστηρίζο

ντας τον λογγοβαρδl κό συνασπισμό, ενισΧύοντας

ο ι κονομικά τπν Αγκώνα , τπ Γένουα, rnv Π ίζα, rn Βενετία. Εξάλλου, ενώ δολοπλοκούσε στπν lταλία

και τπ Γερμανία, ο Μανουήλ εξακολουθούσε να

τρέφε ι το όνειρο να έρθει σε απευθείας συμφων ία

με τον γερμ ανό αυτοκράτορα . Από αυτά τα περίπλο

κα και ο υτοπικά σΧέδια δεν προέκυψε κανένα απο

τέλεσμα. Ο πάπας δεν μπορούσε να συγκατατεθεί

να γίνε ι βυζαντινός επίσκοπος orn Ρώμn που θα ή

ταν πρωτεύουσα τπς παλινορθωμένπς αυτοκρατο

ρίας. Οι ιταλι κές δπμοκρατίες έβλεπαν με δ υσπι

στία τις φιλοδοξίες του Μανουήλ. Τέλος, ο Βαρβα

ρόσας, αγανακτισμένος από rnv ελλnνlκιΊ διπρο

σωπία , γι νόταν ανοιχτά εχθρικός και απειλπτικός

(1 177). Έτοl n έλξπ που άσκπσε n Δύσ n στον ΜανουιΊλ

Κομνnνό ιΊταν καταστρεπτικιΊ γι α τπν αυτοκρατο

ρία. Με τις συμπάθε ι ές του γ ι α τους Λατίνους, ενό

χλπ σε τουςΈλλπνες. Με τι ς φ ι λοδοξίες του έ κανε 0 -

λόκλnρn rn Δύσπ να συνασπιστεί εναντίον του Βυ

ζαντίου. Με τπν υπέρμετρπ προσπάθεια που επέβα

λε n πολιτικιΊ του orn μοναρχ ία, rnv εξάντλπσε. Φαινομενlκά , ο ΜανουιΊλ είχε δώσει στον κόσμο

ασύγκρ ιτπ φιΊμπ στην αυτοκρατορία και είχε κάνει

rnv KωνσταντινOύΠOλn το κέντρο τπς ευρωπαϊκιΊς πολιτικιΊς. [rnv πραγματικότnτα, όταν πέθανε

(1180), άφπσε το Βυζάντιο κατεστραμμένο, εκτε

θειμένο στον κίνδυνο και στο μίσος των Λατίνων

και στα πρόθυρα μιας σοβαριΊς εσωτερ l κιΊς κρίσπ ς.

80



ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ ΚΑΙ

Ο ΒΥΖΑΝΤιΝΟΣ ΠΟΛΙΤιΣΜΟΣ ΚΑΤΑ

ΤΟΝ 120 ΑΙΩΝΑ. - Ωστόσο οι τρεις πρώτοι

Κομνηνοί είχαν προσπαθήσει να ξαναδώσουν στην

αυτοκρατορική εξουσία τη δύναμή της κοι στη μο

ναρΧία την ευημερία της. Είχαν κάνει μεγάλη προ

σπάθεια για να αναδιοργανώσουν το στρατό, εισά

γοντας κυρίως σ' αυτόν ένα πλήθος μισθοφόρων,

πολλοί από τους ο-

ποίους προέρχο

νταν από τη Δύση.

Κοι από την άλλη

πλευρά είχαν παρα

μ ελήσε ι το ναυτι κό,

βασιζόμενοι υπερ

βολικά στη συμμα

Χία της Βενετίας ΚΟΙ

στην υποστήριξη

των στόλων της για

να εξασφαλίσουν

την κυριαρχία των

θαλασσών. Γενl κά

-

όμως είχαν δημιουργήσει μ ια φοβερή στρατιωτική

δύναμη που μπορούσε να υπερασπιστεί την παλl

νορθωμένη αυτοκρατορία κοι να υποστηρίξει την

αυτοκρατορl κή εξουσία. Ο Αλέξιος και ο Ιωάννης έ

δειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για τα οικονομ ικά. Κοι

μόλο που ο ι φόροι ήταν βαριοί κα ι η φορολογική

τυραννία σκληρή για τους υπηκόους τους, μόλο που

στη συνέχεια η βασ ι λεία του Μανουήλ κόστισε α

κριβά με τα έξοδα που επέβαλλαν οι πόλεμοι, η δ ι

πλωματία κοι τα πολυτελή γούστα του ηγεμόνα, ω

στόσο κατά τον 120 αιώνα η ελληνι κή αυτοκρατο

ρία ήταν πλούσια κοι η εμπορική ευημερία της ή

ταν πραγματική, παρά τα λάθη μιας οικονομικής

πολιτικής που άφηνε στις αγορές της Ανατολής,

τους ξένους να υποκαθιστούν τους Έλληνες, παρά

την αυξανόμενη λαιμαργία των εμπορl κών πόλεων

της Ιταλίας που εκμεταλλεύονταν όλο κοι περισσό

τερο την αυτοκρατορία προς όφελός τους κα ι εγκαθί-

" ; , σταντο σ αυτην σαν να επροκειτο για κατακτημενη

χώρα.

Από την άλλη πλευρά οι Κομνηνοί ασχολήθηκαν

πολύ με τα εκκλησιαστικά πράγματα. Πολέμηοαν

με τον ίδιο ζήλο την αίρεση και την ελεύθερη σκέ

ψη, όταν εκδηλώθηκε στο Πανεπιστήμιο της Κων

σταντινουπόλεως μ ε την αναβίωση τη ς πλατωνικής

φ ιλοσοφίας. Επι δίωκαν να επιβλέπουν και να ανα-

μορφώσουν τα εκ

κλησιαστι κά ήθη κοι

κυρίως να επαναφέ

ρουν σε μια απλού

στερη ζωή τους μονα

χούς για τους οποί

ους, στα τέλη του

Ι Ι ου οιώνα, ο άγιος

Χριστόδουλος ίδρυ

σε, με την υηοστήρl

ξη του Αλεξίου Κο

μνηνού την πρότυπη

μονή της Πάτμ ου

( Ι 088). Πολλαπλα

σίασαν στην Κωνσταντινούπολη τα εκκλησιαστι κά

ιδρύματα, μ οναστήρια, νοσοκομεία, εκκλησίες, η

πιο αξιόλογη από τις οποίες ήταν ο ναός του Παντο

κράτορα, που είχε χτιστεί από τον αυτοκράτορα lω

άννη για να είνοι ταυτόχρονα το κέντρο ενός μεγά

λου μοναστικού κα ι νοσοκομεια κού ιδρύματος κοι

ο Άγιος Διονύσιος της δυναστείας. Τέλος, λίγες αυ

λές ήταν πιο κομψές κα ι εκλεπτυσμένες από την αυ

λή των Κομνηνών. Το ανάκτορο των Βλαχερνών,

στο βάθος του Χρυσοκεράτιου, όπου μετέφεραν την

κατο ικ ία τους ήταν, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των

συγχρόνων τους, ένα θαύμα λάμψης κοι ομορφιάς.

Εκεί ζούσε γύρω από τον ηγεμόνα - κυρίωςτην επο

χή του Μανουήλ -μια κοινωνία που αγαπούσε τις

απολαύσεις κα ι τις γιορτές και που είχε δανειστεί α

πό τη Δύση μερικές από τις αγαπημένες δ ιασ κεδά

σεις της όπως τα τουρνουά και τα μυστήρια. Οι δο

λοπλοκίες κα ι οι περιπέτειες κατείχαν σημαντική

81

ICTOPI'!'" THC RΥ:ΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

θέση, οι γυναίκες έκαναν επίδειξη της κο κεταρ ίας

ΚΟΙ της χάρης τους και όλος αυτός ο νεαρός, φλογε

ρός κοι γεμάτος πάθος κόσμος ενδ ιαφερόταν εξίσου

για τι ς από κρυφες επιστήμ ες, τη μαγεία, την αστρο

λογία όσο κοι για τα πράγματα του πνεύματο ς,

Για να δείξουμε τον υψη λό βαθμό πνεuμαΠKής

καλλιέργειας στον οποίο είχε φτάσει το Β υζάντιο

κατά τον 120 οιώνο ορκεί να υπενθυμ ίσουμε το όνομα συγγροφέων όπως η

Άννα Κομνηνή ή ο Νικη

φόρος Βρυένν ι ος, ο Νική

τας Ακομινάτος ή ο Ευστά

θιος ο Θεσσαλονι κεύς. Γι

νόταν μια πραγματι κή ανα

γέννη ση του πνεύμοτος κοι

της παράδοσης της κλαOl

κος περι όδου και οι αυτο

κράτορες θεωρούσαν τιμή

τους νο προστοτεύουν τους

μορφωμένους και τους θε

ολόγους κοι τους επ ίση

μους ρήτορες. των οποίων

ο ι εύγλωπο ι λόγο ι ήταν το

στολίδ ι όλων των μεγάλων

τελετών ΚΟΙ τους ποιητές

της αυλής, όπως ο Θεόδω

ρος Πρόδρομος, η έμπνευ

ση του οποίου αναλωνόταν

σε συχνά διασκεδαστικά

κοι πνευματώδη επίκαιρα

κομμάτια. Η τέχνη συνέΧ ι -

lf. εξ ίσου θαυμάσια τι ς πα-

ραδόσε ι ς του προηγούμενου αιώνα και η επίδρασή

της, που απλωνόταν από τα βάθη της Ανοτολής ώς

την άκρη της Δύσης, έκανε το Βυζάντιο διδάσκαλο

του σύμποντος και βασίλισσα του πολιτιομένου κό

σμου.

Στα λατινικά κράτη της Συρίας όπως και στη Βενε

τία ή τη νορμ ανδ ι κή Σ ι κελία , οι εκκλησ ίες και τα 0-

νάκτορα χτ ίζοντον και διακοσμούνταν σύμφωνο με

τη βυζοντινή μόδα.'Eλλnνες καλλιτέχνες καταοκεύ

οζαν τα μωσαϊκά της Βηθλεέμ κοι του Τορτσέλο, του

τρούλου του Τσεφαλσύ, της Μαρτοράνα ή του Παλα-

τι νού Παρεκκλησίου του Παλέρμσ . Κ ι ακόμη κοι

σήμερα το μ νη μ είο που δίνει την ακρι βέστερη ε ι κό

να της λά μψης του Βυζαντίου ε κείνη την εποχή εί

να ι ο Άγιος Μάρκος της Βενετίας, με τους πέντε

τρούλους του , τον πλούτο των μαρμάρων κοι των

χρυσών δ ιακοσ μ οσεων, τη λάμψη των μωσαϊκών

του κοι την αντανάκλαση της πορφύρας κα ι του χρυ

σού που τον κοσμούν. Η ίδια η ρωμαϊκή τέχνη δα-

νειζόταν από το Βυζάντιο ο

ρισμένα γνωρίσματα της

αρχιτεκτονι κής του και

πολλά δ ιακοσμητικά μοτί

βα. Με τον πλούτο τη ς, μ ε

Την ομορφιά των μνημ ε ί

ων της, με τα λείψανα των

ε κκλη ο ι ών τη ς, η Κωνστα

ντινούπολη προκαλούσε το

θαυμασμό ολό κληρου του

κόσμου ΚΟΙ όλοι όσοι την

επισκέπτονταν θαμπώνο

νταν . « Είναι η δόξα τη ς

Ελλάδας», λέει ο Eudes de Deuil. «Ο πλούτος της ε ί

ναι φημισμ ένος ΚΟΙ ε ίνοι

πλουσ ιότερη κ ι από τη φή

μη τnς», «Δεν υπάρχει»,

γράφει ο Β εν ιαμίν της

Tudelle, « πόλη που να

μπορεί να ουγκριθεί μαζί

της στον κόσμο , εκτός από

τη Βαγδάτη».'Οπως αναφέ-

ρει ο Ροβέρτος του Κλαρί ,

βεβαίωναν ότι «τα δύο τρίτα του πλούτο υ το υ κό

σμου βρ ίσ κονταν στην Κωνσταντινούπολη ΚΟΙ το

τρίτο ήταν σκορπισμένο σ' όλο τον κόσμο ». Σύμφω

να με μια μ εγαλοφυή έκφραση , η βυζαντι νή πρω

τεύουσα ήταν «το Παρίσι το υ μεσαίωνα» . Κατά τα

λεγόμενα του Βιλαρδου ίνου ήταν « η πλουσιότερη

πόλη στον κόσμο», η πόλη « που ήταν η βασίλισσα

όλων των άλλων».'Ηταν μ ι α ευημερ ία επικίνδυνη,

που προκαλούσε και φθόνο εκτός από θαυμασμό

και που επρόκειτο νο κοστίσει ακριβά στη μοναρχία

όταν έγ ι νε φανερή η αδυναμία της αυτοκρατορίας.

82


ICTOPIA.. THC RY:ZkNTINHC λ ΥΤΟΚΡλ TOPIkC

ΒΥΖΑΝΤιΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΣΤΟ

ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ 1 20υ ΑΙΩΝΑ (] 1 80~ 1204).Όσο ζούσε ο Μανουήλ Κομ νηνός, η εξυ~

πνάδα του, η ενεργηnκότητά το υ, η ικανότητά του ε~

ξασφάλιζαν την τάξη στο εσωτερικό και συντηρoύ~

σαν το γόητρο του Βυζαντίου στο εξωτερικό . Μ ετά το

το υς χτύπησε σκληρά: η εξέγερση του lσαάκιου

Αγγέλου στη Βιθυνία πν ίγη κ ε στο αίμα (] 185). Αναδι οργάνωσε τη διο ίκηση , μείωσε τι ς δαπάνες,

ανακούφισε τους φόρους, κοι βρισκόταν σε καλό

δρόμ ο για να γίνε ι δημοφιλής, όταν τα εξωτερικά

γεγονότα, ο νορμανδ ι κός πόλεμος που κατέληξε

στην κατάκτηση της θεσ~

σαλονί κης (] 185) κω ο ουγγρι κός πόλεμος πο υ

κατέληξε στη ν απώλει α

της Δαλματίας (] 185) τον ανέτρεψαν. Μια επανάστα~

ση (] 185) ανέβασε τον

Ι σαάκιο Άγγελο στο θρόνο

και επιτάχυνε την Kατα~

στροφή τη ς αυΤOKραTO~

ρία ς. Ο l σαάκιος (] 185~

1195) δεν είχε καμία από τι ς aπαραίTητες αρετές για

να αντιμ ετωπίσει την α~

πειλητική κρίση. Ο αδελ~

φός του Αλέξιος Γ' (] Ι 9 5 ~

1203) που τον εκθρόνισε,

δεν ήταν καλύτερος. Η μo~

ναρχία ήταν ώριμη για την

καταστροφή.

θάνατό του ολόκληρο το

ο ι κοδόμημα ράγισε. Όπως

κω την εποχή του 1 0υσTI ~

νιανού , η αυτο κρατορι κή

πολιnκή κατά τον 120 αι ~

ώνα ε ίχε υπερβολι κά μ ε~

γάλες φ ιλοδοξίες. Η εKKO~

θάριση ήταν δύσκολη κω

καταστροφική. Aνoμι~

γvύoντας υπερβολικά την

αυτοκρατορία στις υπoθέ~

σεις της Δύσης, Kυνηγώ~

ντας τα παράλογα όνειρα ε~

νός μεγαλεπήβολου ιμπε~

ριαλισμού, ο Μανουήλ

Κομνηνός είχε παραμελ ή ~

σει υπερβολι κά τους KOντι ~

νο ύς κινδύνους κω είχε

προκαλέσει ανησυχία

στους Λατίνους, εξαντλώ~

ντας ταυτόχρονα τη μoναρ~ Ψηφιδωτή εικόνα της Παναγίας (12ας αιώνας). Στο εσωτερικό, η αυτo~

κρατορική εξουσία, κλoνι~ χ ία. Οι μνησικα κίες κω τα

μίση που ε ίχε προκαλέσει , ο φθόνος που ε ίχε δημι ~

ουργήσει επρόκειτο να έχουν φοβερές συνέπειες ό~

ταν η εξο υσία έπεσε σε πιο αδύναμα χέρια .

Ο Αλέξιος Β ', ο γιος του Μανουήλ. ήταν πωδ ί και

η μητέρα του, η αντιβασίλισσα Μαρία της Aντιόχει ~

ας, λατινικής καταγωγής, που στηριζόταν στους Λα~

τίνους, δεν ήταν δημοφιλής. Ο Ανδρόνικος Koμνη ~

νός επωφελι\θηκε από τη γενική δυσαρέσκεια για

να γίνει αυτοκράτορας ( 11 82~ Ι 185). Αυτός ο Tελευ~ ταίοςτων Κομνηνών θα μπορούσε να είνω μεγάλος

ηγεμόνας. Κατάλαβε ότι η δύναμη των γαΙO KTημό~

νων αποτελούσε κίνδυνο για την αυτοκρατορία κοι

σμένη από τι ς απανωτές επαναστάσεις κω τις ατε~

λε ίωτες συνωμοσίες, ήταν εξαιρετικά αδύναμπ.

Στην πρωτεύουσα , ο πληθυσμ ός υπαγόρευε το νό μο

οτην κυβέρνηση. Στι ς επαρχίες η αριστοκρατ ία σή~

κωνε ξανά κεφάλι και η αυτο κρατορία διαλυόταν. Ο

lσαάκ Κομνηνός είχ ε αυτοανακηρυχθε ί ανεξάΡTη~

τος στην Κύπρο (] 184), ο Γαβράς στην Τραπεζούντα.

Παντού οι μ εγάλες φεουδαλικές ο ι κογένειες, Kαντα~

KOυζnνOί, Βρονάδες, Σγουροί , έφτιαχναν δεσΠOTά~

τα στα απομεινάρια της μοναρχ ίας. Παντού εΠΙKρα~

τούσε αταξία κω δυστυχ ία: το βάρος των φόρων ή~

ταν συντριπτικό, το εμπόριο ήταν κατεστραμμ ένο,

83


ICTOPIA. THC &Yl.ANTINHC λ ΥΤΟΚΡλ TOPIAC

το θησαυροφυλάκιο άδειο . Παντού επικρατούσε

διαφθορά, ακόμη και στην Εκκλησια , όπου οι μο

ναχο ! συvτηρoύσαν μια διαρκπ αταξια και όπου η α

ναμόρφωση των μοναστηριών φαινόταν απαραιτη

τη περισσότερο παρά ποτέ. Και το κυριότερο , ο ελ

ληνισμός υποχωρούσε παvτoύ και ο πατριωτισμός

πέθαινε.

Ο εξωτερικός κινδυνος ήταν ακόμη σοβαρότερος.

Στη βαλκανική χερσόνησο, οι Σλάβοι αποτιναζαντο

ζυγό της αυτοκρατορΙας. Στη Σερβια ο Στέφανος Νε

μάνια επέκτεινε την εξουσια του στην Ερζεγοβινη,

το Μαυροβούνιο , την παραδουνάβιο Σερβια και f

δρυε ένα μ εγάλο κράτος. Κάτω από την ηγεσια του

Πέτρου και του l ωάννη Ασάν, οι Βούλγαροι και οι

Βλάχοι εξεγεIρovταν (Ι Ι 85) και με την υποστήριξη των Κουμανών και τη βοήθεια του Στεφάνου Νεμά

νια, σημειωναν γρήγορες προόδους. Ο l σαάκιος ε ι

χε ηπηθε! στη Βέροια (Ι Ι 90), στην Αρκαδιούπολη (Ι Ι 94). Ι δρυόταν μια βλαχοβουλγαρική αυτοκρατο

ρια της οποιας το μεγαλειο θα εξασφάλιζε ο τσάρος

lωαννιωης Π Καλογιάννης (Ι 197-1207). Με τη συνθήκη του 120 Ι ο Αλέξιος Γ' αναγκάστηκε να ε

πικυρώσει όλες ης βουλγαρικές κατακτήσεις, από

το Βελιγράδι μέχρι τη Μαύρη θάλασσα και τον

Βαρδάρη Λιγο αργότερα, ο βούλγαρος ηγεμόνας έ

παιρνε από τον πάπα lννOKέVΤΙO Γ' τον τιτλο του βα

σιλιά και πετύχαινε την ιδρυση μιας εθνι κής

EKκλnσIας (Ι 204).Ήταν η πλήρης καταστροφή του

έργου του Τζιμισκή και του Βασιλειου Β'.

Από την πλευρά της Δύσης, ο oρIζovτας ήταν ακό

μη πιο σκοτεινός. Η σφαγή των Λατινων της Κων

σταvτινoυπόλεως το Ι Ι 82, κατά την εξέγερση ηου ανέβασε στο θρόνο τον Ανδρόνικο Κομνηνό, ειχε

πυροδοτπσει τον πόλεμο με τη ΝορμανδΙα. Δεν υ

πάρχει αμφιβολια όη η κατάληψη της θεσσαλονι

κης από το στρατό του βασιλιά της Σικελιας ήταν μια

εφήμερη επιτυχια και ο l σαάκιος ε ιχε καταφέρει να

απωθήσει τους εισβολεις (Ι Ι 86). Όμως η παλιά εχθρότητα μεταξύ Δυηκών και Bυζαvτινών ειχε 0-

ξυνθει από αυτά τα γεγονότα. Η αδέξια πολιτική της

αυτοκρατοριας απέναvτι στον Φρειδερικο Βαρβαρό

σα κατά την τριτη σταυροφορια (1189) ειχε παρό

μοιο αποτέλεσμα. Για μια σηγμή ο γερμανός αυτο-

κράτορας σκέφτηκε, σε συνεννόηση με τους Σέρ

βους και τους Βουλγάρους να καταλάβει τη ν Κων

σταvτινoύπoλη και οι σταυροφόροι δ ιέσχισαν την

αυτοκρατορια σαν οργωμένοι εχθροΙ. Ο ΕρρικοςΔ',

ο γιος του Βαρβαρόσα, ήταν ακόμη πιο επ ικινδυνος

αvτIπαλoς κυριως όταν κληρονόμησε ης κτήσεις

και ης φιλοδοξιες των νορμανδών βασιλέων. Ονει

ρευόταν να κατακτήσει την Ανατολή , απαnούσε α

πό τον Αλέξιο να του επιστρέψει όλα τα εδάφη που

ειχαν κατακτήσει στο παρελθόν οι Νορμανδο!

(Ι 196) και τον υποχρέωνε , στο μεταξύ, να του πλη

ρώνει φόρο υποτελεΙας.

Όμως εκειΥΠ που ήταν κυριως ανησυχηηκή πταν

η Bεναfα. Ζητούσε κι αυτπ εκδικηση για ης σφαγές

του Ι Ι 82 και για να την εξευμενισει, ο lσαάκιος ει

χε αναγκαστει να της παραχωρήσει μεγάλες αποζη

μιώσεις και εκτεταμένα προνόμια. Το 1198 ο Αλέ

ξιος Γ' είχε αναγκαστε! να αυξήσει ακόμη περισσό

τερο ης παραχωρήσεις των οποίων ειχε μειώσει το

αποτέλεσμα παραxωρώvτας παρόμοιες αποζημιώ

σεις στους Γενουάτες και τους κατοικους της Πίζας.

Παρ' όλα αυτά, οι Βενετοί ένιωθαν το εμπόριό τους

και την ασφάλει ά τους να απειλoύvται από το μισος

των Ελλήνων και από τότε που είχε γινει δόγης ο

ΕρρικοςΔάνδολος (Ι 19 3) ειχε αρχισει να γεννιέται η ιδέα ότι η κατάκτηση της βυζαvτινής αυτοκρατο

ριας θα ήταν η καλύτερη λύση για την κρίση, το πιο

σίγουρο μ έσο για την ικανοποίηση του συσσωρευ

μένου μισους των Λατινων και τη διασφάλιση των

συμφερόvτων της Δημοκρατίας στην Ανατολή. Όλα

αυτά, η εχθρότητα τηςπαπικήςεξουσιας, οι φιλοδο

ξίες της Bεναfας, οι μνησικακίες ολόκληρου του

λαηνικού κόσμου, επρόκειτο να οδηγήσουν αναπό

φευκτα στπν εκτροπ ή της τέταρτης σταυροφορίας.

Και το Bυζάvτιo , εξαvτλημένo, εξασθενημένο στην

Ανατολή από την ανάπτυξη των σλαβικών κρατών ,

δεν μπορούσε να αvτισταθε! στη φοβερή επιθεση

των Δυηκών.

Η τάαρτη σrαυρoφoρία. - Το 1195 ο Αλέξιος Γ', εKθρoνIζovτας κω τυφλώνovταςToν αδελφό του lσα

άκJO, ειχε φυλακισει μαζf με τον έκπτωτο ηγεμόνα,

τον γιο του, τον νεαρό Αλέξιο. Το 120 Ι ο νεαρός ΠΡΙ

γκιπας δραπέτευσε και ήρθε στη Δύση να ζητπσει

84

ΚΕΦΑΛΑ ΙΟ ΕΚΤΟ

ICTOPIA. THC RΥ:ΖλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

βοιΊθε ι α κατά του σφετεριστιΊ.Ήταν η στιγμιΊ που τα

στρατεύματα της τέταρτης σταυροφορίας είχαν συγκε

ντρωθεί στη Βενετία. Οι Βενετοί βιάστηκαν να αρπά

ξουν το πρόσχημα που τους προσφερόταν για να ε

πέμβουν στις βυζαντινές υποθέσεις κοι οι μεγάλες υ

ποσχέσε ι ς που έδινε ο Αλέξιος νίκησαν εύκολα τους

κανονισμός ιΊταν αδύνατος. ΟΙ Λατίνοι αποφάσισαν

να καταστρέψουν τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Στις

12 Απριλίου 1204, η Κωνσταντινούπολη κυριεύτηκε εξ εφόδου και λεnλατήθη κε φρι κτά. Και ενώ το α

πομεινάρια της αριστοκρατίας και του κλήρου του

Βυζαντίου κατέφευγαν στη Νίκαια για να προσπαθή

ηθl κούς δισταγμούς

των στουροφόρων.

Έτσι η επιτιΊδεια πο

λιτική του δόγη Δάν

δολου εξέτρεψε προς

την Κωνσταντινούπο

λη την εκστρατεία ηου

είχε ετοιμαστεί για την

απελευθέρωση των

Αγίων Τόπων. Στις

αρχές του 1203 υπεγράφ η η οριστι κή

συμφωνία με τον βυ

ζαντινό διεκδl κητιΊ

του θρόνου. Στις 27 lουνίου 1203 ο λατινικός στόλος αγκυρο

βολούσε μπροστά Κατάληψη της Κωνσταντινούηολης αηό ταυς Σταυροφόρους.

σουν να αvaσυΟ'rή

σουν την αυτοκρατο

ρία, οι νικητές, σύμ

φωνα μ ε τη συνθήκη

διανομής που είχε υ

πογραφεί από τον

Μάρτιο του 1204, μοιράζονταν μεταξύ

τους την κατάκτησή

τους.'Ενας Λατίνος αυ

τοκράτορας, ο Βαλ

δουίνος της Φλάν

δρας, καθότον στο

θρόνο των Κομνηνών

(Μά ι ος 1204), ένα

Λατίνος βασιλ ι άς, ο

Βονιφάτιος Μομφε-

στην Κωνσταντινούπολη. Η πόλη κυριεύθηκε εξ ε

φόδου 0810υλίου 1203) και ο Ισαάκιος Άγγελος αποκαταστάθηκε στο θρόνο μαζί με τον γιο του Αλέξι ο

Δ'.'Ομως η συνεννόηση ανάμεσα στουςΈλληνες και

τους Δυτικούς δεν κράτησε πολύ. Οι νέοι αυτοκράτο

ρες ήτον ανίκανο ι να τηρήσουν τις υηοσΧέσεις τους.

Ο ι σταυροφόροι και lδίωςοι Βενετοί πρόβαλαν ολο

ένα και μεγαλύτερες απαιτήσεις. Στις 25 Ιανουαρίου 1204 μια εθνlκιΊ επανάσταση ανέτρεπε τους προστατευόμενους της Δύσης κοι ο Αλέξιος Ε' Μούρτζου

φλος καταλάμβανε την εξουσία. Οποιοσδήποτε δια-

ρατι κός, βασίλευε στη

θεσσαλονίκη , ένας βενετός πατριάρχης καταλάμβα

νε τον πατριαρχ ικό θρόνο. Σε ολόκληρο το έδαφος

της κατοκτημένης αυτοκρατορίαςγεννιόταν ένα πλή

θος από φεουδαλl κά δεσποτάτα. Όμως κυρίως οι

Βενετοί , σαν επιτήδειο ι άνθρωποι που ήτον, εξα

σφάλισαν σ' ολόκληρη την ΑνατολιΊ σημαντικά ση

μεία για την ανάπτυξη του εμπορίου τους κοι την ί

δρυση της αποικιακής αυτοκρατορίας τους. Φοινό

ταν ότι ήταν το τέλος του Βυζαντίου. Και πράγματι το

γεγονός του 1204 ήταν για το Βυζάντιο το χτύπημα από το οποίο δεν συνήλθε ποτέ,

85


Η λλ ΤΙΝΙΚΗ λ. ΥΤΟκΡλ. ΤΟΡIλ. THC κωΝCΤλ.ΝΤIΝΟΥΠΟλ€ωc ~AI Η ~MHJ'lI~H AYTO~i>ATOi>IA THS rνl~AIAS

<1204-1261)

Ι Η εξάρθρωση της βυζανηνής ,

αυτοκρατοριας.

Π . Η λαηνική αυτοκρατορία της KωνσταvτινOυπόλεως.

ΠΙ Η ελληνική αυτοκρατορία της Νικαίας.

IV. Η ανακατάληψη της Kωνσταvτινoυπόλεως από τους Έλληνες.

V. Το πριγκιπάτο της ΑχαΙας.

86


ICTOPIA. THC &Υ2.λΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ τΟΡΙλC

ΕΞΑΡθΡΩΣΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ

Α ΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ.- Η πρώτη συνέπεια

της κατάληψης της Κωνσταντινουπόλεως

από τους σταυροφόρους ήταν μια βαθιά μεταμόρ

φωση της όψεως του κόσμου της Ανατολής.

Πάνω στα ερείπ ια της βυζαντ ινής αυτοκρατορίας

άνθ ισε ένα πλήθος από λατινικά φεουδαρχ ι κά κρά

τη. Μια λατιν ι κή αυτοκρατορία ιδρύθηκε στην

Κωνσταντινούπολη, ηγεμόνας της οποίας εξελέγη

από τους βαρόνους ο Βαλδουίνος, κόμης της Φλάν

δρας. Ένα βασ ίλειο της θεσσαλονίκης, θεωρητικά

υποτελές στον αυτοκράτορα, συστήθηκε υπέρ του

μαρκησίου Βονιφάτιου Μομφερατι κού. Υπήρχαν

δούκες της Ν ι καίας και τηςΦ ιλ ι ππουπόλεως, αυθέ

ντες του Διδυμοτείχου και του Αδραμυπίου. Μερι

κές εβδομάδες αργότερα, η νι κnφόρα επίθεση του

ιππικού που οδήγησε τον Βονιφάτιο Μομφερατικό

στην Αθήνα και την Κόρ ινθο είχε ως αποτέλεσμα

την ίδρυση άλλων λατινικών κρατών, της μαρκιο

νίαςτης Βοδονίτσας, δεσποτάτο της Χαλκίδας, δου

κάτο της Αθήνας που κυβέρνησε η ο ι κογένεια ντε

Λα Ρος από τη Βουργουνδία, πρ ιγκιπάτο της Αχαίας

ή του Μορέως που κατακτήθηκε από τους Καμπα

νούς Γοδεφρείδο Β ι λεαρδουίνο κα ι Γουλιέλμο Σα

μπλίπη και επρόκειτο να γίνει ό,τι πιο μόνιμο ά

φησε η σταυροφορία του Ι 204 στη λατιν ι κή Ανατο

λή. Από την άλλη πλευρά η Βενετία είχε στην άμε

ση κυριαρχία της το ΔυρράΧ ιο στην ακτή της Ηπεί

ρου, τη Μεθώνη και την Κορώνη στην Πελοπόννη

σο, την Κρήτη και την Εύβοια, την Καλλίπολη , τη

Ραιδεστό, την Ηράκλε ι α κα ι ένα μεγάλο τμήμα της

Κωνσταντινουπόλεως και εγκαθιστούσε τουςπατρ ι

κίουςτης στα νησιά του Α ι γαίου όπου ιδρύθηκαν το

δουκάτο της Νάξου και η μαρκι ονία των Κυθήρων,

το μεγάλο δουκάτο της Λήμνου και το δεσποτάτο

της Σαντορίνης. Και η Δημοκρατία, κυρία αυτής της

θαυμαστής αποικιακής αυτοκρατορίας, μπορούσε

νόμιμα να επ ι τρέπει στον δόγη της να αυτοαποκα

λείται «κύριος του ενός έκτου της ελλην ι κής αυτο

κρατορίας».

ο

Η καταστροφή της βυζαντινής αυτοκρατορίας εί

χε οδηγήσει επίσης στη γέννηση μιας πληθώρας

ελλην ι κών κρατών. ΣτηνΤραπεζούντα, δύο ηγεμό

νες, ο Αλέξιος και ο Δαβίδ , γόνοι της οικογένειας

των Κομνηνών, ίδρυαν μια αυτοκρατορία που πο

λύ σύντομα κατέλαβε ολόκληρη την ακτή της μαύ

ρης θάλασσας, από την Ηράκλεια ώς τον Καύκασο

και επρόκειτο να διαρκέσει ώς τα μέσα του Ι 50υ

αιώνα (Ι 46 Ι ).

ΣτηνΉπειρο, ένας νόθος γόνος της ο ι κογένειας

των Αγγέλων, ο Μιχαήλ-Άγγελος Κομνηνός, ί

δρυε ένα «δεσποτάτο» που εκτεινόταν από τη Ναύ

πακτο ως το ΔυρράΧιο. Στη Νί καια, ο γα μπρός του

Αλεξίου Γ' Αγγέλου θεόδωρος Λάσκαρης συγκέ

ντρωνε γύρω του ό,τι είχε απομείνει από την αρ ι

στοκρατία και τον ανώτερο κλήρο του Βυζαντίου

και το Ι 206 στεφόταν επίσημα « αυτοκράτορας

των Ρωμαίων». Άλλο ι φ ι λόδοξοι, ο Γαβαλάς στη

Ρόδο , ο Μαγκαφάς στη Φιλαδέλφεια, ο Λέων

Σγουρός στο Άργος και την Κόρ ινθο, έφτιαχναν η

γεμονίες από τα κομμάτια της αυτοκρατορίας. Φαι

νόταν ότι ήρθε το τέλος της μοναρχίας.

Ωστόσο ανάμεσα σ' αυτούς τους νέους οργανι

σμούς που γεννιόνταν στην πολπική ζωή , υπήρχε

μ ι α βαθ ι ά διαφορά, Η λατιν ι κή αυτοκρατορία, πα

ρά τις πραγματικές αρετές των δύο πρώτων ηγεμό

νων της, επρόκεπο να διαρκέσει μόλ ις μ ι σό αιώ

να (Ι 204- Ι 26 Ι ) και η αρχι κή αδυναμ ία της επρό

κεπο να την κάνε ι εφήμερη. Στους 'Ελληνες αντί

θετα η νίκη του ξένου είχε ξυπνήσει τον πατριωτι

σμό και είχε οδηγήσε ι στην αναβίωση της εθν ι κής

συνείδησης των Βυζαντινών. 'Ολοι αυτοί οι αρχη

γοί, γύρω από τους οποίους είχαν συγκεντρωθεί ό

λες ο ι ζωντανές δυνά μεις του ελληνικού κόσμο υ,

είχαν την ίδια φ ι λοδοξία: να ξαναπάρουν την

Κωνσταντ ι νούπολη από τους μισητούς Λατίνους.

Το μόνο που έμενε να μάθουν ήταν ποια από τις

δύο αντίζηλες ελληνικές αυτοκρατορίες, της Νι

καίας ή της Ηπείρου, θα κατάφερνε να την υλοποι

ήσει.

87


ICTOPIJ... T HC RΥΖλ.ΝΤIΝΗC λ. Υτοκρλ. ΤΟΡIλ.C

ΜΤιΝΙΚΗ Α ΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤιΝΟΥΠΟΛΕΩΣ.- Για να έχει

το έργο που γεννήθηκε από την τέταρτη

σταυροφορία κάποια πιθανότητα να διαρκέσει, η

νέα αυτοκρατορία θα έπρεπε να έχει μία ισχυρή κυ

βέρνηση , μία συγκεντρωτική οργάνωση. Όμως στο

καθαρά φεουδαρχικό Κράτος που είχαν ιδρύσει οι

Λατίνοι , ο αυτοκράτορας ήταν απλώς ο πρώτος από

τους βαρόνους. Η εξουσία του , πολύ περ ιορισμένη

φ

νατπ . Παρά τις προσπάθειες μερικών Λατίνων ηγε

μόνων, του Μομφεράτου στη θεσσαλονίκη, των Βι

λεαρδουίνων στην ΑχαΊα, να γαλnνέΨOυν τα μίση

και να κάνουν το λαό να ξεχάσει τη βιαιότητα της κα

τάκτησης, ο ελλην ι κός λαός, στο σύνολό του, παρέ

μενε εχθρικός προς τον ξένο και περίμενε ανυπόμο

να τον ελευθερωτή, είτε αυτός θα ερΧόταν από την

Ήπειρο ή από τη Νίκαια. Τέλος, στον βέβαιο ελληνι

κό κίνδυνο προσθετόταν ο πιθανός βουλγαρικός

εδαφικά Μαν

σχεδόν ονύ

παρκτη πολι

τικά. Την ε

πομένη της α

νάρρησής του

στην αρχή ο

Βαλδουίνος

αναγκάστπ κε

να πολεμήσε ι

τον ανυπά

κουο υποτε

λή του , τον

βασιλιά της

θεσσαλονί -

Οι άγιοι και ισαπόστολοι Κωνστοντίνος και Ελένη σε ψηφιδωτό του 130U αιώνα.

κίνδυνος. Οι

Λατίνοι διέ

πραξαν το λά

θος να αρνη

θούν τη συμ

μαχία που

τους πρότεινε

ο τσάρος Ιω

αννίτσης

(Ι 197-1207) και έτσ ι , αντί

για την υπο

στήρ ι ξη που

θα μπορού-

κης και μόλο που κατάφεραν να τους συμφιλιώ

σουν, δεν υπήρξε ποτέ συνεννόηση μεταξύ τους. Ο

Ερρίκος της Αγκρ, ο διάδοχος του Βαλδουίνου,

προσέκρουσε στις ίδιες δυσκολίες αν και κατάφερε

με την ενεργηnκότητά του, να επιβάλλει την εξουσία

του στη θεσσαλονίκη (Ι 209), να αναγνωριστεί ως επικυρίαρχος από το κοινοβούλιο της Ραβεννίκας

(Ι 21 0), από τους φεουδάρχες της Ελλάδας, οι τελευ

ταίοι, δούκες της Αθήνας και πρίγκιπες της ΑχαΊας,

έπαψαν πολύ γρήγορα να ενδιαφέρονται για τις υ

ποθέσεις της αυτοκρατορίας και έγιναν σχεδόν ανε

ξάρτητοΙ. Η λατινικ ή αυτοκρατορία μπορούσε να

περιμένει ελάχιστα πράγματα από τους Βενετούς,

που φυλούσαν ζηλότυπα τα προνόμιά τους και α

σχολούνταν εγωιστικά με τα συμφέροντά τους. Η

συνεννόηση με τους νικημένουςΈλληνες ήταν αδύ-

σαν να είχαν

βρει στους Βουλγάρους στον αγώνα τους κατά των

Βυζαντινών, τους έκαναν ασυμβίβαστους εχθρούς,

που συμμάχησαν εναντίον της λατινικής αυτοκρα

τορίας με τους έλληνες ηγεμ όνες της Νίκαιας και

προετοίμαζαν την καταστροφή της.

Ωστόσο, κατά τις πρώτες ώρες της απόγνωσης που

ακολούθησε την κατάληψη της Κωνσταντινουπόλε

ως, φαινόταν ότι οι Λατίνοι επρόκειτο να θριαμβεύ

σουν παντού. Η θεσσαλία, η κεντρική Ελλάδα, η

Πελοπόννησος κατακτήθηκαν σε μερικές εβδομά

δες χωρίς να υπάρξει καμία σοβαρή αντίσταση . Στη

Μικρά Ασία, ο Ερρίκος της AvγKΡ νικούσε τους

Έλληνες στο Ποιμαμηνό και η νεοσύστατη εξουσία

του θεοδώρου Λάσκαρη, που δεν είχε πια στην κα

τοχή του παρά μόνο την Προύσα, φαινόταν να βαδί

ζει προς την καταστροφή, όταν η εισβολή των Βουλ-

88


ICTOPIA. THC RYZλoNTINHC λ ΥΤΟΚΡλ TOPlλoC

γάρων στη Θράκn την έσωσε. Ο τσάρος l ωαννίτσης

επιτίθετο στη λατιν ι κή αυτοκρατορία και γινόταν

κρατορία της Κωνσταντινουπόλεως, φάνnKε ότι το

Κράτος που είχε γεννnθεί από τη σταυροφορία θα ε

πι β ίωνε. Μετά το θάνατο του

l ωαννίτση, ο Ερρίκος συνήψε

ειρήνη με τη Βουλγαρία, απαλ

λάσσοντας την αυτοκρατορία α

πό μια σοβαρή έγνοια. Κατάφε

ρε να αποκαταστήσει την ενό

τητα μεταξύ των Λατίνων και

να επιβάλει την αυτοκρατορ ι κή

εξουσία στους μεγάλου φόρου

υποτελείς του. Κατάφερε ακόμη

και να πετύχει την υποταγή και

m συμπάθεια των ελλήνων υ

πη κόων του. Ταυτόχρονα ξα

νάρχι<Ι: mv επίθεση στην Ασία στηριζόμενος στους Κομνηνούς

της Τραπεζούντας. Μια πρώm

εκστρατεία το 1206 οδήγησε στην κατάληψη ενός μέρους της

ευνοϊκά δεκτός από τους επα

ναστατη μένους έλληνες υπη

κόους. Τολμηρά , με λίγα στρα

τεύματα, ο αυτοκράτορας Βαλ

δουίνος και ο δόγης Δάνδολος

έσπευσαν κατά του εχθρού:

στις πεδιάδες της Αδριανου

πόλεως, ο λατινι κός στρατός υ

πέστη μία αιματηρή ήττα

(Ι 205), όπου χάθηκε ο Βαλδουίνος. Και επί δύο χρόνια, ο

βούλγαρος ηγεμόνας περιέφε

ρε τα καταστρεπτι κά στρατεύ

ματά του στη Μακεδονία , θέ

λοντας να εκδ ι κηθεί για τις κα

ταστροφές που είχε κάνει στο

λαό του κάποτε ο Βασίλειος Β '

και αυτοανακηρυσσόμενος

«Ρωμοιοκτόνος» κατ' αντι

διαστολή προς τον Βουλγα

ροκτόνο. Πολιορκούσε τη

Λειψανοθήκη του ΙΟου αιώνα , που μεταφέρθηκε στη

rεpravia μετά τη λεηλασία της KωνOlαvτινσύησλnς 10 1204. Βιθυνίας Το 1212 κινήθηκε ακόμη πιο δραστήρια, νίκησε

το Λάσκαρη στη Λουπάρκο,

Θεσσαλoνίκn όταν, ευτυχώς για τους Λατίνους, πέ

θανε, χωρ ίς αμφιβολία δολοφονημένος (Ι 207). Ο Θεόδωρος Λάσκαρης επωφελήθηκε από αυτό

τον αντιπερισπασμό για να αποκαταστήσει και να

σταθεροποιήσει mv εξουσία του.'Ομως, κάτω από τη διοίκηση του Ερρίκου m, Αvyκρ, αδελφού και διαδόχου του Βαλδουίνου (Ι 205-12 16), ασφαλώς του καλύτερου ηγεμόνα που γνώρισε η λατινική αυτο-

ΕΜΗΝΙΚΗ Α ΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

ΝΙΚΑΙΑΣ.- Ο Θεόδωρος Λάσκαρης (1206-1222) ε ίχε γίνε ι προοδευτικά μοναδικός κύ

ριος της βυζαντινής Ασίας. Είχε νικήσει τους ηγεμό

νες της Τραπεζούντας που φθονούσαν την τύχη του,

είχε νι κήσει τους Σελτζούκους Τούρκους (Ι 21 Ι ) και

είχε ανακτήσει από αυτούς ένα μεγάλο μέρος των α-

τον υποχρέωσε να του παραχωρήσει τμήμα της Μυ

σίας κα ι m, Β l θυνίας.'Ομως ο Ερρίκος πέθανε πολύ

νωρ ίς για mv αυτοκρατορία της οποίας φαινόταν ότι

επρόκειτο να γίνει ο θεμελ ι ωτής (1216). Τώρα πια ο ι

Έλληνες και οι Βούλγαρο ι είχαν τα χέρια τουςελεύθε

ρα. Κάτω από τη διακυβέρνηση των αδύναμων ηγε

μόνων του, το κράτος που είχαν ιδρύσει ο ι σταυροφό

ροι βάδl<Ι: προς την καταστροφή.

κτών της Ανατολίας. Μετά το θάνατο του αυτοκράτο

ρα Ερρίκου δεν έδωσε καμία ανάπαυλα στους Λατί

νους. 'Οταν πέθανε, το 1222, αφήνοντας το θρόνο στον γαμπρό του lωάννη Bατάτζn (Ι 222-1254), είχε συγκεντρώσει κάτω από το σκήπτρο του ολόκληρη m δυτική Μικρά Ασία εκτός από το μικρό κομμάτι της

Βιθυνίας που κατείχαν ακόμη οι Λατίνοι και είχε φέ-

89


ICTOPIA. THC κΥΖλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

ρει τα σύνορά ωυ σιην επάνω κοίτη ωυ Σαγγάριου

και ωυ Μαιάνδρου. Ο Βατάτq,ς, καλόςσιρατηγός και

ι κανός διαχειρισιής, επρόKειro σιη διάρκεια της μα

κρόχρονης βασ ι λείας ωυ να oλoκλnρώoει ω έργο

ωυ Λάοκαρη και να χαρίσει σιnν ελληνική Μικρά

Ασία μια τελευταία σιιγμή ευημερίας.

Ωοτόσο μπορούσε ν' αναρωηέται κανείς αν τα πε

πρωμένα της αυωκραωρίας ως Νικαίας και ο ι φι

λοδοξίες της περιορίζονταν σης ασιαηκές επαρχίες

της παλαιάς μοναρχίας. Πράγμαη στην Ευρώπη, ο

δεσπότης της Ηπείρου θεόδωρος Δούκας Άγγελος,

που είχε διαδεχθεί τον αδελφό ωυ Μιχαήλ (Ι 214-1230) είχε μεγαλώοει πολύ τα Κράτη που είχε κλπ

ρονομήσει εις βάρος τόσο των Λατίνων όσο και των

Βουλγάρων. Είχε ανακατακτήσει από ωυς Βενετούς

το Δυρράχιο και την Κέρκυρα, είχε καταλάβει τπν

Οχρίδα, την Π ελαγονία. Το 1222 κυρίευε τπ θεσοαλoνίκn, όπου βασίλευε ο νεαρός Δημήτριος, γιος ωυ

Βονιφάηου Μομφεραηκού και μέσα σιην πόλη που

είχε ανακαταλάβει από ωυς Λατίνους, στεφόταν επί

σημα αυωκράτορας κάτω από τα χειροκροτήματα

των ΕλλιΊνων, που έβλεπαν σιο πρόοωπό ωυ ων α

νανεωτή ωυ Ελληνισμού. Στπ συνέχεια επέκτε ι νε

την εξουσία ωυ σε βάρος των Βουλγάρων μέΧρι τα

περίχωρα της Αδριανουπόλεως, της Φιλιππουπόλε

ως και της Χριστουπόλεως και φαινόταν όη επρό

κειτο πολύ σύντομα να ανατρέψει τη λαηνική αυω

κραωρία. Το 1224, νικούσε σιις Σέρρες τα σιρατεύματα ωυ ανίσχυρου ηγεμόνα Ροβέρωυ ωυ Κουρτενέ

(Ι 22 1-1228) που κυβερνούσε τα υπολείμματα ωυ λαηνικού κράωυςτης Κωνσταντινουπόλεως.

Όμως οι πρόοδο ι της ελληνικής αυωκραωρίας

της Ευρώπης ε ίχαν διακοπεί απόωμα. Από το

1218 βασίλευε στη Βουλγαρία ένας δραοτιΊρ ι ος και

έξυπνος ηγεμόνας, ο l ωάννης Ασάν (1218-124 1). Όπως άλλοτε ο l ωαννίτσης, ήταν πρόθυμος να ουμ

μαχήσει με ωυς Λατίνους κατά των Ελλήνων και ή

ταν έτοιμος, όταν ο αυτοκράωρας Ροβέρως πέθανε

ω Ι 228, να γίνει αντιβασιλέας ως λαηνι κιΊς αυωκραωρίας κατά τη διάρκεια της ανπλικότπτας του

νεαρού Βαλδουίνου Β' (Ι 228- 126 1). Αντί για ων ορθόδοξο ηγεμόνα, η αδέξια αδιαλλαξία ωυ λαην ι

κού κλήρου προτίμησε έναν ιππότπ, γενναίο αλλά

πoλιrΙKά ανίκανο, ων lωάννη Βρυέννιο (Ι 229-1237) και έτσι Χάθηκε η τελευταία ελπίδα σωτη

ρίας για την αυτοκραωρία. Ο βούλγαρος ηγεμόνας,

δίκαια θιγμένος, έγινε ένας ασυμβίβασιος εχθρός

για τους Λατίνους, προς μεγάλο όφελος των Ελλή

νων της Νικαίας. Τους πρόσφερε πρώτα απ' όλα μ ια

άλλη υπηρεσία νικώντας ων ανταγωνιστιΊ ωυς

στην Ευρώπη, ων έλληνα αυτοκράτορα της θεσσα

λoνίκnς, του οποίου οι φιλοδοξίες είχαν αρχίσει να

γίνονται ανησυχηηκές γι α τη Βουλγαρία. Αφού ητ

τήθηκε και πιάστηκε αιχμάλωως σιην Κοκότνιτσα

(Ι 230), ο θεόδωρος αναγκάστπκε να παραιτηθεί α

πό ης αξιώσεις του στο θρόνο και το Κράτος που εί

χε ι δρύσει, περιορισμένο σε μι κρότερες διαστάσεις

(τώρα πια περιλάμβανε εκτός από τη θεσσαλoνίκn

μόνο τη θεσσαλία) πέρασε σιον αδελφό ωυ Μανου

ήλ. Ενώ τον απάλλασσε από τον δυη κό αντίq,λό

του, ο Αοάν ενίσχυε τη δύναμη ωυ Βατάτq, προ

σφέροντάς ωυ τη συμμαχία ωυ (Ι 2 34).'Ηταν η βέβα ι η καταστροφιΊ της λαηνι κής αυωκραωρίας.

Ο αυωκράωρας της Νίκαιας, στα δώδεκα χρόνι α

της βασιλείας του , είχε αυξήσει κατά πολύ ης κτή

σεις του. Αφού νίκησε τους Λατίνους σω Ποιμαμη

νό (Ι 224) ωυς είχε αφαιρέσει τα τελευταία οχυρά τους στην Αναωλία, ωυς είχε πάρει τα μεγάλα νη

σιά της ασιαηκής ακτιΊς, τη Σάμο, τη Χίο, τη Λέσβο.

την Κω και είχε υποχρεώσει τον έλληνα ηγεμόνα

της Ρόδου να γίνει υποτελιΊςτου. Είχε περάσει στρα

τεύματα στη θράκn και είχε καταλάβει σηγμιαία

την Ανδριανούπολη όπου είχε βρεθεί αντιμέτωπος

με τον έλληνα αυωκράωρα της θεσσαλονίκης. Τε

λικά επ ιτέθηκε σωυς Βενετούς στην ΚριΊτη. Η συμ

μαχία με τους Βουλγάρους αύξησε ακόμ η περισσό

τερο τη δύναμή ωυ. Το 1236 οι δύο σύμμαχοι επιχείρησαν μια μεγάλη προσπάθεια κατά της Κωνστα

ντ ινουπόλεως: κάτω από την επίθεση των εχθρών

της, η πόλη παρά λίγο να υποκύψει. Η Δύση κατά

λαβε εγκαίρως όη έπρεπε να τη σώσει: οι ναυηκές

πόλεις της lταλίας και ο πρίγκιπας της Αχαίας έ

σπευσαν σε βοιΊθειά της. Και μετά τη ρήξη της ελλη

νοβουλγαρικής συμμαχίας που ακολούθησε λίγο

μετά ω θάναω ωυ Ιωάννη Αοάν (Ι 24 1), το αξιο

θριΊνηω λαη νικό βασίλειο διατηριΊθηκε στη ζωή έ-

90

ΚΕΦΑΛΑ Ι Ο ΕΒΔΟΜΟ

ICTOPIA.. THC RΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

να ακόμn τέωρτο του αιώνα, Είκοσι πέντΕ χρόν ι α

σω διάΡΚΕια των οποίων ο Βαλδουίνος Β' αναγκά

mnKE να ίΡηανΕύΕ Ι παντού για βοιΊθΕΙα χωρίς να

ων παίρνΕΙ και να ξΕπουλάΕ Ι , για να βγάλΕΙ μερ ι κά

χριΊματα τα πιο σΕβάσμια λΕίψανα ως Κωνσταντι

νουπόλΕως που αγόρασΕ ο άγιος Λουδοβί κος.Έφω

σΕ σΕ τέτοιο σn μ Είο απόγνωσnς ώστε αναγκάσωΚΕ

για να κόΨΕΙ νομ ίσματα, να χρnσιμοποιήσΕΙ ακόμn

και το μολύβι από ης στέγΕς και για να ζεσωίνεται

το ΧΕιμώνα να κόβΕΙ τον ξύλ ινο σΚΕλετό των αυτο

κρατορικών ανακτόρων.

Σ' αυτό το διάστnμα ο ΒατάίΡς ολοκλήρωνΕ τπν α

ποκατάστασn ως βυζαντ ι νιΊς Ενότπτας. Έδ ι ωχνΕ

τους Λατίνους από ης ΤΕλΕυταίΕς κτήσΕις τους σων

Ανατολή, Εξασφάλιζε ων ισχυριΊ υποστήριξn του

αυτοκράτορα ΦΡΕ ι δερίκου Β' του ΧΟΧΕνστάουφΕν,

του οπο ίου παντΡΕύωΚΕ ων κόρn (Ι 244) και ο ο

ποίος, από μ ίσος γι α τον πάπα, τον προστάτn τπς λα

ηνικιΊς αυτοκρατορ ίας, ΕγκατέλΕΙΨΕ αδίστακτα rnv Κωνσταντ ι νούπολπ στουςΈλλnνΕς. ΑφαιρούσΕ από

τους Φράγκους rnv υποστΙψιξπ του ΣΕλτζούκου σουλτάνου του Ι κονίου (Ι 244) και ΕπωφΕλούταν α-

ΑΝΑΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝαΥ

παΛΕΩΣ Απα ταΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ. - α ΘΕόδωρος Β' Λάσκαρπς (Ι 254- Ι 258) συνέχισΕ

κατά ω δ ι άΡΚΕια τnς σύντομnς βασ ι λΕίας του, rnv πολnικιΊ του πατέρα του. NίκnσE στο πέρασμα του

ΡούΠΕλ (Ι 255) τους Βουλγάρους που προσπαθούσαν να πάρουν rnv Εκδ ίκnσή τους για ης ήΠΕς που

Είχαν υποστΕί από τον ΒατάτίΡ και τους ΕπέβαλΕ ων

ΕιριΊνπ ( Ι 256). Και παρόλο που πέθονΕ πολύ νωρίς για να καταστείλΕΙ τπν Εξέγερσn του δολοπλόκου και

φ ι λόδοξου δεσπότn τnς ΗΠΕίρου ΜιχαιΊλ Β', ο διά

δοΧός του ΜιχαιΊλ Π αλαιολόγος (Ι 258- Ι 26 Ι ) πέτυ

ΧΕ άφεσn αμαρηών για τον σφετερ ι σμό του και για

τον πολύ άσχπμο τρόπο μΕ τον οποίο aπoμάKρυνE α

πό τον θρόνο ω νόμ ιμ n δυνοστΕία μΕ ης νίΚΕς που

πέτυΧΕ. α ΜιχοιΊλ ως ΗΠΕίρου ΕίΧΕ συμμαΧιΊ σΕΙ μΕ

πό ω μογγολι κιΊ ΕΙσβολιΊ σω Μι κρά Ασίο για να Ε

ΠΕκταθΕί σΕ βάρος των Τούρκων. Κυρίως δρούσΕ

σων Ευρώπn. Το δεσποτάτο τnς ΗΠΕίρου βρισκό

ταν σΕ πλιΊρn αναρχ ίο: ο ΒατάτίΡς ΕπωφΕλιΊθΠ ΚΕ

γlG να υΠΟΧΡΕώσΕΙ τον I ωάννn-ΆγγEλo, γιο το υ ΘΕ

οδώρου νο napanneEi από τον τίτλο του αυτοκράτορα και να αναγνωρίσΕΙ τπν Επ ι κυρ ι αρχία τπς Ν ι καί

ας (Ι 242). Τέσσερο χρόνια αργόΤΕΡα κυρίευΕ ω Θεσσαλoνίκn (Ι 246), από τπν οπο ίο έδιωχνΕ τον

δεσπόω Δnμήφιο. ΚατακτούσΕ από τους Βουλγά

ρους ένα μΕγάλο μ έρος ως ΜαΚΕδονίας, ης ΣέΡΡΕς,

το ΜΕλένι κο, ω Στενήμαχο, αφαιρούσΕ οπό τους

Λοτί νους rn Βιζύn και ω Τζουρουλού ( Ι 247). Τέλος ΕπέβαλλΕ μΕ τα όπλα ων Επι κυριαρχία του στον μο

ναδ ι κό έλλπνα πγΕμόνο που παρέμΕνΕ ακό μ π ανΕ

ξάρωτος, τον δεσπότn τnς Η ΠΕίρου ΜιχαιΊλ Β'

(Ι 254).'Οταν ο ΒαεάτίΡς πέθανΕ ΕΠιστρέφοντος από

ων τελευταία αυτιΊ Εκστρατεία, n ΕλλnνικιΊ αυτοκρατορία ως Νι καίας, πλούσια, Ευn μ ΕΡούσα, κύκλωνΕ

από όλΕς ης πλΕυρές τα άθλια υπολΕίμματα τnς λαη

νικιΊς αυτοκρατορίας. Το μόνο που απέμΕνΕ ιΊταν να

κατακτιΊσΕΙ τπν Κωνσταντινούπολπ.

τον Μανφρέδο, βασ ιλι ά ως ΣΙ ΚΕλίας, και τον Γου

λιέλμο Βιλωρδουίνο, πρίγκιπα τnς ΑχαΙας. [rnPIζόταν στους Αλβανούς και τους Σέρβους. ΑΠΕΙλούσΕ

ήδ n rnv Κωνσταντινούπολn. α Παλαιολόγος πέρασΕ ornv EnieEσn, ανακατέλαβΕ rn ΜαΚΕδονία, ΕΙσέβαλΕ στπν Αλβανία, ΕπέβαλΕ στον δεσπόω κα ι τους

συμμ άχους του μlG αιματnριΊ ιΊπα oτnv ΠΕδιάδα ως

ΠΕλαγονίας (Ι 259). Έτσι μπροστά ornv ανάπτυξη ως αυτοκρατορίας ως Νικαίας, το δεσποτάτο ως

ΗΠΕίρου έσβnνΕ. Λίγο αργόΤΕΡα ο Π αλαιολόγος ολο

κλήρωνΕ το έργο του ανακατακτώντας ων Κωνστα

ντινoύπoλn .

Το 1261, διέσχιζε τον Ελλήσποντο και αφαιρούσΕ από τους Λατίνους όλΕς rις κτήσΕ ι ς τους Εκτός από

rnv πρωτεύουσα. Πολύ ΕπnιΊδΕια, Εξασφάλι ζε κατά

των ΒΕνετών που αισθάνονταν λίγο καθυστερnμένα

91


ICTOPIA. THC RΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

την ανάγκη να υπερασπι στούν την Κωνσταντινούπο

λη, τη συμμαχία των αντιζήλων τους Γενουατών,

στους οποίους υποοχέθηκε με τη ouvenκn του Νυμ

φαίου (1 26 1) να napaxwpnoa στην Ανατολι\ όλα τα προνόμια που είχαν οι ανταγωνιστές τους. Αρκούσε

τώρα μ ια ευνοϊκή ευκαιρία για να πέσει η πρωτεύ

ουσα στα χέρ ι α των Ελλήνων. Σης 25 Ι ουλίου 126 1, ένας στρατηγός του Παλαιολόγου επωφελήθηκε από

το γεγονός όη ο βενεη κός στόλος ε ίχε εγκαϊαλεί ψει

προς στιγμ n τον Χρυσοκεράηο για να κυριεύσει την

Ο ΠΡΙΓΚΙΠΑΤΟ ΤΗΣ ΑΧΑϊΑΣ. - Τα άλλα

λαηνι κά κράτη που είχαν γεννηθεί από την

τέταρτη σταυραφαρία , δεν εξαφανίστηκαν

όλα ταυτόχρανα με την αυτοκρατορ ία της Κωνστα

ντιναυπόλεως. Χωρίς ν' αναφέρουμ ε τη Βενετία

που επρόκειτο να διατηρήσει

για πολύ κα ιρό ακόμη την α

ποι κιοκρατία της σης ανατολ ι

κές θάλασσες και η ς νησιωτι

κές ηγεμονίες που είχαν ιδρύ

σε ι οι πατρίκιοί της, το Δουκά

το των Αθηνών , υπό τη διακυ

βέρνηση των Λα Ρος, διατηρή

θηκε ώς το 13 Ι Ι και παρόλο

παυ η καταστραφ ι κή μάχη του

Κηφισαύ το έκανε να περιέλθε ι

στην εξουσ ί α των Καταλόνων

(13 11-1333) που αντικατα -

στάθη καν στη συνέχεια από

τους φλωρεντινούς δούκες της

οικογένειας των Ατοαγιουόλι

(1333-1456) οι Βυζαντι νο ί

ο •.

δεν το ανακατέλαβαν ποτέ. Το πριγκιπάτο της

Αχαία ς, υπό τη διακυβέρνηση των τριών Βι λεαρ

δουίνων, του Γοδεφρείδου Α', του ι δρυτή της δυνα

στείας και των γιων του Γοδεφρε ίδου Β ' και Γου

λιέλμου (1209-1278) γνώρισε ακόμη μεγαλύτερη

πόλη. Το μόνο που κατάφερε ο Βαλδουίνος ήταν να

φύγε ι , ακολουθούμενος από τον Λατίνο πατριάρχη

και τους βενετούς αποί κ ους. Σης 15 Αυγούστο υ

126 1, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος έκανε την επίσημη είσοδό του στην Κωνσταντ ινούπολη και έβαζε στο

κεφάλι του, στην Αγία Σοφία, το αυτοκρατορικό

στέμμα . Η βυζαντινή αυτοκρατορία έμoιaζε να ξανα

γεννιέτα ι κάτω από την ηγεσία της εθνικnςδυναστε ί

ας των Παλαιολόγων, που επρόκε ι το να κυβερνnσει

τη μοναρχία επ ί σχεδόν δύο α ιώνες.

άνθηση. Παρά την καθαρά φεουδαλική οργάνωσn

της και τις δώδεκα μεγάλες βαρονίες που δημιούρ

γησε ε κ εί η φραγκική κατάκτηση , η nεpιoxn , δ ιοι

κούμενη επιδέξιa από τους ηγεμόνες της, ήταν σε ό

λη τη διάρκεια του Ι 30υ αιώνα , ένα από τα πιο ευη

μερούντα κράτη της λαηνικής

Ανατολής. Τα οικονομ ικά ήταν

εξαιρετικά . Ο στρατός θεωρού

νταν το « καλύτερο ιππικό στην

Ευρώπη ». Επ ικρατούσε από

λυτη ησυΧία και η καλή συνεν

νόηση μ ε τους έλληνες υπηκό

ους ήταν αξιοσημείωτη. Η αυ

λή της Ανδραβίδας "ήταν, ό

πως λέε ι ένας χρονογράφος,

λαμπρότερη από εκε ίνη των

μεγάλων βασιλέων». Η γaλλι

Kn cnιppon Ιnαν παντοδύνα

μη: <<μ ιλούσαν τόσο καλά τα

γαλλικά όσο στο Π αρίσ ι ». Στο

περίεργο βιβλίο με τίτλο Χρο

νικό roυ Μορέως βλέπουμε να

ξαναζεί αυτή η ι πποτική και γαλλ ι κή κοινων ία αν

κα ι ακόμη κα ι σήμερα σε ολόκληρη την Πελοπόν

νησο, τον Ακροκόρ ινθα, το Χλεμούτο ι , την Καρύται

να ή το Μ ι στρά, την Καλαμάτα n τη Μάντι , συναντά

μ ε τα ερείπια των ιοχυρών φεουδαλι κών οχυρών

92


ICTOPI).. THC RΥ;ΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

που έχυσαν οι γάλλοι κύριο ι της χώρας. Και αυτή η

γοητεία που άσκησε στην ελλnνι κή αυτή Χώρα που

κατακτήθηκε με τα όπλα και που αφομοιώθηκε τό

σο γρήγορα, η μακρ ινή Γαλλία του Ι 30υ αιώνα εί

ναι ασφαλώς ένα από τα πιο περ ίεργα επεισόδια της

βυζαντινής ιστορίας.

Ωστόσο η ήπα της Π ελαγονίας, όπου ο Γουλιέλ

μος Βιλεαρδουίνοςέπεσε στα χέρ ι α του Μιχαήλ Πα

λαιολόγου, είχε σοβαρές συνέπειες για το πριγκιπά

το της Αχαίας. Για να ανακτήσει την ελευθερία του,

ο φράγκος ηγεμόνας αναγκάστηκε, με τη συνθήκη

του 1262 να παραχωρήσει στους'Ελληνες τη Μονεμβασία, τη Μάνη και το Μιστρά .'Ετοι οι Βυζαντι

νοί αποκτούσαν και πάλι ένα έρεισμα στην Πελο

πόννησο. Κατά την περίοδο της δ ια κυβέρνησης από

γυναίκες και ξένους - αγγεβ ι νοί ηγεμόνες, εταιρεία

Ναυαραίων- ηου ακολούθησε μετά το θάνατο του

Βιλεαρδουίνου (1278), επρόκειτο να κάνει γρήγο

ρες προόδους στη Χώρα, με την υποστήριξη των ι

θαγενών πληθυσμών και να ιδρύσει τον 140 αιώνα, το δεσποτάτο του Μορέως που θα είναι ένα από

τα ηι ο ενδιαφέροντα Κράτη της βυζαντινής παρακ

μής. Παρόλα αυτά, η τέταρτη σταυροφορία άφηνε

την Ανατολή γεμάτη λαυνικές εγκαταστάσεις. Παρά

την ανακατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως, παρά

υς εηιωΧίες του Μιχαήλ Παλαιολόγου στηνΉπει

ρο και την Αχαία, το γεγονός αυτό επρόκε ιτο να α

ποτελέσει πηγή συνεχών ανησυχιών για την παλι

νορθωμένη αυιοκρατορία των Παλαιολόγων και

αιτία αναμφισβήτπιης αδυναμίας.

93


Η κ.ΥΖλΝΤΙ Η λ Υτοκρ λ ΤΟΡΙλ , -ιΉιν (ΠΟΧΗ τ<ψ nAJ\AIOJ\or<>fV

(1261-1453)

Ι. Η κατάσταση της ελληνικής αυτοκρατορίαςτο 1261. - Η βασιλεία του Μιχαήλ Η ' ΠαλαlOλόγου

(1261-1282).

Π. Η ελληνι κή αυτοκρατορία κατά την περίοδο των τελευταίων ΠαλαlO

λόγων (1282-1453).

πι Ο βυζανnνός πολιτιομός κατά την εποχή των Παλωολόγων.

94

ΚΕΦΑΛΑ Ι Ο ΟΓΔΟΟ

ICTOPIA.. THC RΥΖλ.ΝΤIΝΗC λ. ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡIλ.C

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝ Ι ΚΗΣ

Α ΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΤΟ 1261. - Η αυτοκρατο

ρ ία , όπως ανασυγκροτούταν κάτω από τη

διακυβέρνηση της νέας δυναστείας των Παλαιολό

γων, δεν έμοια<Ι: καθόλου με τη μοναρχία που είχαν

κυβερνιΊσει κάποτε οι Κομνηνοί. Στην Ασία η αυτο

κρατορία της Τραπεζούντας κατείχε το μεγαλύτερο μέ

ρος των επαρχιών που συνόρευαν με τη Μαύρη Θά

λασσα και σχημάτι<Ι: ένα ανεξάρτητο Κράτος, που α

πομονώθηκε ολοένα και περ ι σ-

ο ντίου. Αυτά τα κράτη ήταν στη ΒαλκανικιΊ χερσόνησο

η δεύτερη βουλγαρι κή αυτοκρατορία κατά τον 130 αι

ώνα και η Μεγάλη Σερβία του Στεφάνου Δουσάν κατά

τον 140. Και κυρίως υπιΊρχαν στην Ασία ΟΙ Τούρκοι, των οποίων η απειλή γινόταν κάθε μέρα και πιο επ ί

φοβη. Η εποχή που η Κωνσταντινούπολη ιΊταντο κέ

ντρο του κόσμου της Ανατολής και της πολιτισμένης

ζωιΊς ήταν πολύ μακρ ι ά.

Η βασιjJεία του Mιxaήjl Η ' ΠQjιαlOf/όΥου (! 26 1-1282). - Για να αποκτήσει και πά

- -

';

~ ! ,_ ο

L: 1 ~. ι

Ι Ι

σότερο από το Βυζάντιο και διατιΊ

ρησε μlG παρουσία παράλληλη

προς εκείνη της ελληνlκιΊς αυτο

κρατορίας μέΧρι τα μέσα του 1 50υ

αιώνα. Στην Ευρώπη το δεσποτά

το της Ηπείρου κατείχε το νότιο

ψιΊμα της Αλβανίας και μέρος της

Αnωλίας. Το Δουκάτο των Νέων

Πατρών n της Μεγάλης Βλαχίας εκτεινόταν στη Θεσσαλία, τη Λο

κρίδα, τη Φθιώηδα. Παράλληλα

με τα ελληνικά Κράτη υπιΊρχε

σmν κεντρlκιΊ Ελλάδα ένα λατινι

κό δουκάτο των Αθηνών και σmν

. 1 '- ,

. μ " Ι - ..

λι η βυζαντινιΊ αυτοκρατορ ία την

αλλοτινή ακεραιότητα και λάμψη

της, χρεlGζόταν τεράστια προσπά

θεια. Ο Μιχαλλ Η ' (Ι 26 1-1282) την επιχείρησε. Και μόλο που δεν

κατάφερε να πραγματοπο ι ιΊσει ης

μ εγαλεπιΊβολες φ ι λοδοξίες του,

δεν παύει να είναι εξαιτίας του

σκοπού που έταξε στον εαυτό του,

της πρακτικιΊς μεγαλοφυίας του,

της ι κανότητός του, Ο τελευτα ίος α

πό τους μεγάλους αυτοκράτορες , .

• ./J. ' . ' ~ --- - ~ ..:.. ,..;

του Βυζαντίου.

Από την επομένη της ανόδου Ο Αυιοκράιορος Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος.

Πελοπόννησο ένα λατινι κό πρι-

γκιπάτο του Μορέως. Οι Βενετοί ιΊταν κύριοι των πε

ρισσότερων νησιών του Α1γαίου. Οι Γενουάτες κρα

τούσαν τη Χίο και είχαν σημαντι κές αποικίες στην α

κτή της Ανατολίας κα ι στη Μαύρη Θάλασσα. Η παλι

νορθωμένη ελλnνlKιΊ αυτοκρατορία περ ιλάμβανε

τώρα πια μόνο τρεις κατηγορίες εδαφών: στην Ασία ,

τις κτιΊσεις της πρώην αυτοκρατορίας της Νι καίας,

σmν Ευρώπη, την Κωνοταντινούπολη με τη Θράκη

κα ι ένα ψιΊμα της Μακεδονίας με πρωτεύουσα τη

Θεσσαλονίκη και τέλος, μερικά νηΟ1ά όπως η Ρόδος,

η Λέσβος, η Σαμοθράκη και η Ίμβρος. Και απένοντl

σ' αυτιΊ την εδαφικά μειωμένη και 0lκονομ1κά εξα

ντλημένη ουτοκρατορία , νέα Κράτη οναπτύσσονταν,

δυνομ ι κά και με επίγνωση της δύναμής τους, έτοιμα

να αμφισβητήσουν την αλλοηνή ηγεμον ία του Βυζα-

του στην εξουσία, ο Μιχαλλ Η '

σχεδία<Ι: να ανακτήσει τις επαρχίες που είχαν αφαι

ρεθεί από την αυτοκρατορία τόσο από τους'Ελληνες

όσο και από τους Λατίνους. Αποκτούσε πρόσβαση

στον φραγκικό Μορέα (τέλος του 126 1), αφαιρούσε τα l ωάνν1να από τους Ηπειρώτες (1265), ένα ψιΊ μα της Μακεδονίας από τους Βουλγάρους (Ι 264), πολλά νησ ιά του Αιγαίου από τους Βενετούς, περ ιόρ ι <Ι: την

αναίδεια των Γενουατών και τοποθετούσε κα ι πάλι

m σερβ ι κή και τη βουλγαρlκιΊ Εκκλησία κάτω από

την εξουσία ενός έλληνα ιεράρχη (1272). Πολύ σύ

ντομα όμως προσέκρουσε στην εχθρότητα της Δύσης.

Το παπ ι κό κράτος και η Βενετία δεν είχαν παραιιηθε ί

από m φιλοδοξία τους να παλινορθώσουν τη λαηνι

κιΊ αυτοκρατορία. Ο νέος ηγεμόνας των δύο Σικελιών

Κάρολος ο Ανδεγανός, κληρονόμος βάσει της συνθή-

95


ICTOPIA.. THC gYZA..NTINHC Α.. ΥτοκρΑ.. TOPIA..C

κnς της Βιτέρμπ (Ι 267) των δικαιωμάτων του αυτο

κράτορα Βαλδουίνου Β', επ ι κυρίαρχος του πρ ι γκιπά

του της Αχαiας με το γάμο του γιου του με την κληρο

νόμο του BιλεaρδoυίνOυ, είχε ακόμη μεγαλύτερες

βλέψεις προς την πλευρά της Ανατολής. Κατακτούσε

την Κέρκυρα (Ι 267), καταλάμβανε το Δυρράχιο και

την ακτή της Ηπείρου (Ι 272), έπαιρνε τον τίτλο του

βασιλιά της Αλβανίας, συμμαχούσε με όλους τους ε

χθρούς της αυτοκρατορίας, τους Βουλγάρους, τους

Σέρβους, τον ηγεμόνα της Μεγάλης Βλαχίας.

Μέσα σ' αυτή τη φοβερή κρ ίση , ο Μιχαήλ Παλαιο

λόγος είχε την επιτηδειότητα να εμποδίσει το γενι κό

συνασπισμό της Δύσης κατά των Βυζαντινών. Εκμε

ταλλευόμενος τις ανησυχίες της παπικής εξουσίας

που δεν ήθελε να δει τη δύναμη του Καρόλου Ανδε

γανού να μεγαλώνει υπέρμετρα, κολακεύονταςτην ε

π ιθυμία που έτρεφαν ανέκαθεν οι ποντίφ ι κες να α

ποκαταστήσουν την κυριαρχία της Ρώμης επί της ελ

λnνΙKής Εκκλησίας, συνήψε με τον Γρηγόριο Ι ' στη

σύνοδο της Λυών (Ι 27 4) τη συμφωνία που υπέτασσε και πάλι την ανατολική Εκκλησία στον πάπα. Σε α

νταλλαγμα όμως ο Μιχαήλ Η' έπαιρνε τη διαβεβαίω

ση ότι δεν θα του αμφισβητούσαν την Κωνστανηνού

πολη, ότι θα είχε ελευθερία Kινήσεωνσrnν Ανατολή,

όη θα είχε την άδεια να πολεμάει εκεί ακό μ η και τους

Λατίνους. Και πράγματι από το 1274 άρχ ι ('ι: στην

Ήπειρο επίθεση κατά των αγγεβ ινών στρατευμάτων,

επενέβαινε στη Θεσσαλία , όπου πολιορκούσε τη Νέα

Πάτρα (1275), πολεμούσε τους Βενετούς στην Εύ

βο ι α και ετιέκτεινε τι ς προόδους του στην Axaia, όπου ο θάνατος του Γουλιέλμου BιλεaρδoυίνOυ

(Ι 278) είχε εξασθενίσει πολύ το φραγκ ι κό πριγκ ιπά

το.

ΔυστυΧώς η αμείωτη εχθρότητα των Ελλήνων κα-

τά της Ρώμης εξουδετέρωσε αυτούς τους επιτήδειους

χειρισμούς. Ο Μιχαήλ Η ' είχε επ ι βάλει την ένωση

στον βυζαντινό κλήρο με τη βία. Θέλησε σε συνεννόη

ση με τον πατριάρχη Ιωάννη Βέκκο (1275) να την υ

λοποιήσει με τη βία. Το μόνο που κατάφερε ήταν να

προκαλέσει σΧίσμα στο εσωτερ ι κό της ορθόδοξης

Εκκλησίας και ο ανταγωνι σμός ανάμεσα στους δύο

κόσμους, που είχε ελnίσει να μειώσει, έγινε ακόμη

οξύτερος και π ι ο επίφοβος.

Από την άλλη πλευρά ο Κάρολος Ανδεγανός, πολύ

δυσαρεστημένος, δεν κατέθετε τα όπλα. Αναδιοργά

νωνε την κυριαρχία του στηνΉπειΡΟ (] 278), ξανά

παιρνε με το μέρος του τον Πάπα (128 1), σχημάτι('ι: συνασπισμό με τη Ρώμη και τη Βενετία για την ανα

σύσταση της λατινι κής αυτοκρατορίας στην οποία

προσχώρησαν, από μίσος γι α τον Μιχαήλ Η', οι Σέρ

βοι, ο ι Βούλγαροι κοι ακό μ η καιΈλληνεςτηςΘεσσα

λίας και της Ηπε ίρου. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας

τους αντιμετώπισε σε όλα τα μέτωπα. Πολέμησε στο

Βεράιιο τους στρατηγούς του Καρόλου Ανδεγανού,

και κυρίως για να συντρ ίψει τη αγγεβινή φιλοδοξία

προκάλεσε τον Σικελικό Εσπερινό (Μάρηος 1282).

Παρόλο όμως που ματα ίωσε μ' αυτό τον τρόπο τα

σχέδια της Δύσης, ίσως ο Μ ι χαήλ Η ', απασxoλnμέ

νοςαποκλειστικά μειην πολιτική του απέναντι στους

Λατίνους, παραμέλησε υπερβολικά στην Ανατολή

τον τουρκικό κίνδυνο που μεγάλωνε στη Μικρά

Ασία, τον σερβικό κίνδυνο ηου ανέβαινε στην Ευρώ

πη. Εξάλλου η θρησκευτικι, αναταραχι, που είχε

προκαλέσει στην αυτοκρατορία nταν μια ακόμη αιτία

αδυναμίας για m μοναρχία. Η βασιλε ία του Μιχαι,λ

Η ' ε ίχε φανεί σαν ένδειξη μιας αρχιΊς αναγέννησης

για την αυτοκρατορία. Η παρακμι, θα ακολουθούσε ,

γρήγορη και αναπότρεπτη.

96


ICTOPI)... THC gΥ;ΖλΝΤIΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ τΟΡlλC

ΕΛΛΗΝ Ι ΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ

Π ΕΡΙΟΔΟ ΤΩΝ ΤΕΛ ΕΥΤΑΙΩΝ

ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ (Ι 282- 1453). - Φάνηκε

καθαρά κατά την περίοδο της βασιλείας των δ ιαδό

χων του Μιχαήλ Η ', του γιου του Ανδρόνικου Β'

(1282- 1328), μορφω μ ένου ηγεμόνα, καλού ομιλη

τή , φίλου των γραμμάτων κα ι πολύ θρήσκου αλλά

αθεράπευτο αδύναμου κοι μέτρ ι ου , κοι του εγγονού

του τελευτaiου Ανδρόνικου Γ' (1328-134 1), έξυ

πνου, αλλά επιπόλοιου κοι γλεvτ(j:., κατά τη μακρό

χρονη περίοδο της βαοιλείας του l ωάννη Ε' ( Ι 341 -139 1), παρά την ενεργητικ ιΊ ώθηση που έδωσε για

μια στι γμιΊ στι ς υποθέσεις της αυτοκρατορίας ο αξιό

λογος ηγεμόνος που υπήρξε ο σφετεριστιΊς lωάννης

ΣΤ' KαvταKoυ()Ίνός (1 34 1-1355) κοι παρά τις υψη

λές αρετές του γιου του l ωάννη Ε' Μανουήλ Β '

(139 1-1425), εξαιρετικού ηγεμόνα , για τον οποίο έ

χουν πει ότι «σε καλύτερους καιρούς θα μπορούσε

να σώσει την αυτοκρατορία , αν η αυτοκρατορία μπο

ρούσε να σωθεί», ότι η αυτοκρατορία δεν μπορούσε

να σωθεί πια. Ο l ωάννης Η ' (1425- 1448) κοι ο Κωνσταντίνος Δραγάσης (Ι 448- 1453) δεν μπόρεσαν να ανακόψουν την πτώση ούτε να εμποδίσουν

την καταστροφή κοι το μόνο που μπόρεσε να κάνει ο

τελευταίος ήταν να σκοτωθεί ηρω ι κά στους προμα

χώνες της Kυρlευμένnς πρωτεύουσάς του. Δεν έχει

λοι πόν σημασία ότι στη διάρκεια αυτών των εκατόν

πενιΊντα χρόνων, η αυτοκρατορία είχε μερικές φο

ρές επικεφαλής ανθρώπους με αξία: τα γεγονότα ή

ταν ισχυρότερα από τη θέλησή τους. Στο εσωτερι κό

όπως κα ι στο εξωτερικό, τα αίηα της παρακμής ήταν

ανεπανόρθωτα.

Τα εσωτερικά αίηα της παρακμής - Οι qιφύftιοl

πόftqιοι. - Απέναντι στους εξωτερικούς κινδύνους

που απειλούσαν τη μ οναρχία, η αυτοκρατορία θα έ

πρεπε να είχε παραμ ε ίνει ενωμένη, ήσυχη κοι ισχυ

ρή. Αντίθετα η εποχή των Παλαιολόγων ήταν γεμά

τη από επαναστάσεις και εμφύλιες ταραχές. Κατά του

Ανδρόνικου Β ' εξεγέρθηκε ο εγγονός του, ο μελλο

ντ ι κός Ανδρόνι κος Γ', που ο γηραιός αυτοκράτορας

φ

ιΊθελε να του στερήοε ι τα νόμ ιμα δικαιώματά του

πάνω στο θρόνο. Και επί πολλά χρόνια (132 1-1328) ο πόλεμος, που δ ι ακοπτόταν από σύντομες α

νακωχές, ερήμωσε την αυτοκρατορία, για να κατα

λήξει στην Kατάλnψη της Κωνσταντινουπόλεως από

τους επαναστάτες και στην πτώση του Ανδρόνικου

Β '. Κατά την περίοδο της αντιβασιλείας της Άννας

της Σαβοίας κοι της ανηλι κότητας του lωάννη Ε' Πα

λαιολόγου, ο l ωάννης Καντακου()Ίνός αυτοανακη

ρύχθηκε αυτοκράτορας (1341) και επί έξι χρόν ια

(1341- 1347) ο ελληνικός κόσμος διαιρέθηκε σε

δύο παρατάξε ι ς, μ ε την αριστοκρατία να υποστηρίζει

τον σφετεριστή κοι το λαό τη νόμιμη δυναστεία, μέ

χρ ι την ημέρα που η πρωτεύουσα έπεσε με προδο

σία στα χέρια του δ ιεκδ ι κητή του θρόνου. Κατά την

περ ίοδο της βασιλείας του l ωάννη Καντακου()Ίνού

(Ι 347- 1355) οι δολοπλοκίες του l ωάννη Ε' Π αλαι

ολόγου, που ο νέος αυτοκράτορας είχε σεβαστεί το

μερίδ ιό του στην εξουσία, προκαλούσαν συνεχή α

ναστάτωση στη μοναρχία κα ι οδήγησαν σε μια νέα

επανάσταση που ανέτρεψε τον Καντακου()Ίνό. Ακο

λούθησαν οι καβγάδες του l ωάννη Ε' με το γιο του

Ανδρόνικο (1376), μ ε τον εγγονό του l ωάννη

(Ι 39 1) που κοι ο ι δύο κατόρθωσαν να απομακρύ

νουν για μια στιγμή aπό το θρόνο τον γηραιό ηγεμό

να. Και το σοβαρότερο είνοι όη στη διάρκεια αυτών

των αγώνων, ο ι αντίπαλοι ()Ίτούσαν χωρίς κανένα

ηθικό δισταγμό βοήθεια από όλους τους εχθρούςτης

αυτοκρατορίας, Βουλγάρους, Σέρβους, Τούρκους,

πληρώνοντας τη συνδρομή τους με μεγάλες επΙΧο

ρηγήσεις, ακόμη και με εδαφικές παραχωρήσεις κοι , , ", ,

ανοιγοντας ετσ l την πορτα σ εκεινους που ονειρευο-

νταν την καταστροφή της μοναρχίας. Κάθε πατριωτι

σμός κοι κάθε πολιτική ευφυία φαινόταν να έχει χα

θεί μέσα στη σύγκρουση αυτών των φ ιλοδοξ ιών.

Οι κοινωνικές και θρησκευτικές έριδες. - θρη

σκευηκοί κοι κοινωνικοί ανταγωνισμοί επ ι δείνω

ναν ης πολιτι κές διχόνο ι ες. Περί τα μέσα του 1 40υ

αιώνα, ένας άνεμος κοινωνlκιΊς επανάστασης φυ

σούσε στη μοναρχία: ο ι κατώτερες τάξεις εξεγείρο-

97


ICTOPIA. THC gΥ2.λ.ΝΤIΝΗC λ. ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡIλ.C

νταν ενάντια στην αριστοκρατία των ευγενών και

του πλούτου και επί εφτά χρόνια (J 342-1349) η θεσσαλονίκη, η δεύτερη πόλη τηςαυτοκρατορίαςεί

χε γεμίσει ταραχές, τρομοκρατία και αίμα εξαιτίας

της εξέγερσης των Ζηλωτών. Η μακεδονι κή πόλη έ

γινε μία πραγματική

ανεξάρτητη δημο

κρατία, της οποίας η

ταραΧώδης ι στορία

είναι ένα οπό τα πιο

,.

διαίρεσε την αυτοκρατορία επί δέκα χρόνια (134 1-135 1). Σ' αυτή την υπόθεση , παυ προήλθε φαινομε

νικά από τα παράξενα οράματα μερικών μοναχών

του ΑγίουΌρους, τα αντίθετα μέρη ήταν στην πραγ

ματικότητα ο ανατολίτικος μυστικισμός που αντι-

•

ενδιαφέροντα επει

σόδια της ζωής της

ελληνι κής ουτοκρα

τορίας κατά τον 140 αιώνα. Μ ε μ εγάλο

κόπο ο l ωάννης Κα

νταKOυζnνός αποκα

τέστησε τελι κά την

τάξη κω την ειρήνη

στην πόλη που είχε

στραφεί εναντίον του. Πρόσταγμα του Ανδρόνικου Β ' Παλαιολόγαυ.

προσώπευαν οι

Ησυχαστές και ο

υπερασπιστής

τους Γρηγόριος

Παλαμάς και ο

λατινι κός ορθολο

γισμός, με υπ 0-

στηρ ι κτές τον

Βαρλαάμ και τον

Ακίνδυνο μαθη

τές του αγίου θω

μά Ακινάτη κω

μπασμένους στη

σχολαστι κή δια

λεκτική του. Γι '

αυτό το λόγο ο α-

Οι θρησκευτικοί α-

γώνες, που είχαν γεvvnθε ί κυρίως από την προαιώ

νια εχθρότητα μεταξύ Ελλήνων και Λατίνων αύξαι

ναν ακόμη περισσότερο την αναταραχή. Ο Μιχαήλ

Η', για λόγους πολιnκής, είχε κρίνει σκόπιμο να

προσεγγίσει τη Ρώμη κα ι να αποκαταστήσει την ε

νότητα μεταξύ των Εκκλησιών. Έτσι ε ίχε προκαλέ·

σει τόσο μεγάλη δυσαρέσκεια ώστε η πρώτη φροντί

δα του δ ι αδόχου του Ανδρόνικου Β' ήταν να συμφι

λιωθε ί μ ε τον ορθόδοξο κλήρο, καταγγέλλοντας ω

συμφωνία με τον Πάπα . Ο ανταγωνισμός μεταξύ Λα

τίνων και Ελλήνων είχε φυσ ι κά αυξηθεί όπως και,

μέσα στην ίδια τη μοναρχία, η αντίθεση μεταξύ των

οπαδών και των πολέμιων της ένωσης. Μία φλογε

ρή πολεμική συντηρούσε ων αναταραχή και μετα

μόρφωνε κάθε συμπάθεια για τις λατινικές ιδέες σε

πραγματι κή προδοοία της πατρίδας. Κάτω από αυτές

τις συνθήκες η παραμικρή ευκαιρία ξεσή κωνε την

αντίθεση του βυζαντινού εθνικισμού κατά της Δύ

σης. Αυτός ήταν ο βαθύτερος λόγος της φαινομενικά

καθαρά θεολογικής διαμάχης που είναι γνωστή ως

έρ ιδα των Ησυχαστών και η οποία αναστάτωσε και

γώνας πήρε πολύ

γρήγορα πολιτικό χρώμα, με τον KανταKOυζnνό να

υποστηρίζε ι το Άγιο Όρος κα ι την Άννα ιης Σαβοίας

τον Βαρλαάμ.

Το ίδιο συνέβη όταν, από πολιτ ι κή ανάγκη, ο lω

άννης Ε' (J 369) κω εν συνεχεία ο Μανουήλ Β' (1417) ξανάρχ ι σαν τις διαπραγματεύσεις με τη Ρώ

μη κω ο lωάννης Ζ' για να εξορκίσει τον τουρκικό

κ ίνδυνο, έκανε μία απεγνωσμένη προσπάθεια. Ο

αυτοκράτορας ήρθε αυτοπροσώπως στην l ταλία

(J 437) κα ι υπέγραψε με τον Ευγένιο Δ', στη σύνοδο

της Φλωρεντίας, τη συμφωνία που τερμάτισε το σχί

σμα (J 439). Όπως και ο Μιχαήλ Η ' προσέκρουσε

στην αδιαλλαξία του ορθόδοξου κλήρου και λαού

που ήταν πεπεισμένο ι ότι, παρά τις υποσΧέσεις

τους, οι Λατίνοι επεδίωκαν μ όνο «την καταστροφή

της πόλης, της φυλής κα ι του ονόματος των Ελλή

νων". Μάταια ο Ιωάννης Η' και ο διάδοΧός του

Κωνσταντίνος ΙΑ' προσπάθησαν να επιβάλουν την

ένωση με τη βία . Η εξέγερση μαινόταν ακόμη και

κάτω από τους τρούλους της Αγίας Σοφίας (J 452) Την παραμονή της καταστροφής όπου θα βυθ ιζόταν

98

ICTOPI>.. THC ΚΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

η ΚωνσταΥΙι νούπολη , σων πόλη συqnούσαν με

πάθος υπέρ ή κατά ως ένωσης και ορισμένοι δήλω

ναν ότι «θα προτιμούσαν να δουν να βασ ι λεύει στο

ΒυζάΥΙΙΟ ω ωυρκικό σαρίκι παρά η λατινική τιά

ΡΟ »,

Η οικονομική και στρατιωτική κρίση. - Εκτός από

όλα αυτά υπ ήρχε κα ι η οικονο μική κρίση. Παρά τη

φορολογική ωρανν ί α, ο φόρος α κινήτων σε μια χώ

ρα εΥΙελώς κατεστραμμένη από τον πόλεμ ο απέφερε

ανεπαρκείς πόρους σιο θησαυροφυλά κιο. Από τότε

που το εμπόριο της αυωκραωρίας είχε πέσει σιο χέ

ρια των Βενπών και των Γενουατών, ΙΟ τελωνεία

μειώνΟΥΙαν ολοένα και πι ο γρήγορα . Η κυβέρνηση

είχε φτάσε ι σω σημ είο να νοθεύσει ω νό μ ισμα και

να ενεχυριάσει ΙΟ κοσμήμαιο ωυ στέμμαως: ΙΟ χρ ή

μαιο έλει παν, το ιομείο ήιον άδειο. Η σφαηωηκή

κατάπτωση ήιον εξίσου σοβαρή. Ο σφατός, αριθμ η

ηκά αδύναμος, απει θάρχητος και δυσκολομααχεί

ρ ι σως. ήιον ολοένα κα ι πιο ανίκανος να υπερασπ ι

στεί την αυτοκραωρία. Οι μισθοφόροι που βρίσκο

ΥΙαν στην υπηρεσία της μ οναρχίας επανασιοωύσαν

εναΥΙίον της, όηως έκανε, την εποχή του Ανδρόνι

κου Β ' η μεγάλη Καταλανική Ειοιρεία η οποία, έχο

ΥΙας καταλάβει ων Καλλίπολη , απέκλεισε επί δ ύο

χρόνια την ΚωνσΙΟΥΙι νούπολη (1305-1307) και περι έφερε ΙΟ νι κηφόρα λάβαρά της στη Μακεδονία

και την Ελλάδα (1 307-131 1). Το ίδιο έγ ι νε σιο μέ

σα του 140υ αιώνα με τους σέρβους και ωύρκους

βοηθηη κούς που λυμαίνΟΥΙαν και λεηλατούσαν α

νελέηιο την αυωκρατορία . Η ίδια αδ υναμία επικρα

τούσε και στη θάλασσα. Ο Μιχαήλ Η ' είχε επι χειρή

σει να ανασυγκροτήσει ων βυζαΥΙινό στόλο. Οι διά

δοχοί του θεώρησαν περ ιπή τη δαπάνη και εγκατέ

λειψαν την κυριαρΧία των ανατολικών θαλασσών

σης μ ο ίρες του στόλου των ιταλ ι κών δη μοκρατι ών.

Η αυωκρατορία εγKaταλειπόIOν στην τύχη της, χω

ρίς δύναμη ενάΥΙια στους κ ι νδ ύνους που την απει

λούσαν στο εξωτερικ ό.

Τα εξωτερικά αίτια της παρακμής. - Βούi1γαροικαι

Σέρβοι. - Μπά το θάνατο του lωάννη Ασάν (1241) η βλαχοβουλγαρική αυτοκρατορία, τόσο επίφοβη

για το ΒυζάΥΙΙΟ από ω τέλος του 1 20υ αιώνα, είχε ε

ξασθενίσει πολύ εξαιτίας των εμφύλιων αγώνων

που τη μάσηζαν. Η βαριά ήπα που επέβαλαν οι Σέρ

βοι στον τσάρο Μιχαήλ σω ΒελμπούζΥΙ (1 330) κα

τέσφεψε oλoκλnρωη κά τη δύναμή του. Ωστόσο οι

Βούλγαροι παρέμειναν για πολύ καιρό ανησυχηη

κοί γείωνες για την αυτοκρατορία. Επενέβαιναν σης

βυζαΥΙινές υποθέσεις, εκμπαλλεύΟΥΙαν την υποστή

ρι ξη που πρόσφεραν στον Ανδρόνικο Β ' ή στην

Άννα της Σαβοiαςγια να απαπήσουν μ εγάλεςεδαφ ι

κές παραχωρήσεις και κυρίως. με η ς ασταμάτητες ε

π ι δρομές τους προκαλο ύσαν φρικτές καιοσφοφές

στην ελληνικ ή ύπαιθρο.'Ομως κυρίως οι Σέρβο ι ε ί

χαν γίνει φοβεροί αΥΙίπαλοι γι α ω ΒυζάΥΙ Ι Ο. Την ε

ποχή των διαδόχων του Στεφάνου Νεμάνια Ουρού

Α' (1243- 1276), Δραγούην (Ι 276- 1282), Μ ι λούην

(Ι 282- 132 1) η Σερβία είχε επεκταθεί σε βάρος των

Βουλγάρων και των Ελλήνων και είχε γίνει ω μ εγα

λύτερο κράτοςτης βαλκανι κήςχερσονήσου. Ο Ουρός

Α' είχε καιοκτήσει την άνω κο ι λάδα του Αξιού

(1272), ο Μ ι λο ύτι ν, στηρ ιζόμενος στη συμ μαχία

των Ηπειρωτών και των Αγγεβ ινών, κατέλαβε το

Ουσκούμπ (1282), κατέκτησε ων περιοχή των Σερ

ρών και της Χριστουπόλεως, που του είχε δώσε ι

πρόσβαση στο Αιγαίο (Ι 283) , υπέιοξε την Οχρίδα ,

την Πρέσπα και ολόκληρη τη δυτική Μακεδονία, ει

σέβαλε στη Βόρειο Αλβανία (1296) και υποχρέωσε

τον Ανδρόνι κο Β ' να αναγνωρίσει όλες ης καιοκτή

σεις ωυ (1298). Και , όπως και οι Βούλγαροι , οι

Σέρβοι αναμιγνύΟΥΙαν αδιάκοπα σης εσωτερικές

ιοραχές της ελληνικής αυτοκραωρίας.

Όιον ο Στέφανος Δουσάν (133 1-1355) ανέβηκε στο θρόνο , η Σερβία εκτεινόιον από τον Σαύο και ω

Δούναβη προς βορράν μέχρι τη Σφούμιτσα και ω

Πρίλεπο προς νότον , από τη Βόσνα προς δυσμάς μέ

χρ ι το ΡιλΟΥΙάγκ και τη Σφούμα προς ανατολάς. Ο

Δουσάν θέλησε να κάνει κάτι περισσότερο: ονειρεύ

τη κε να συγκεΥΙρώσε ι κάτω από την εξουσία ωυ ο

λόκληρη τη βαλκανική χερσόνησο και να φορέσει

στην ΚωνσΙΟΥΙινούπολη ω αυτοκρατορικό στέμμα.

Ι κανός δ ιπλωμάτης, μεγάλος σφατηγός, έξυπνος,

θελημαnκός και επίμονος, άρχισε oλoκλnρώνoYIας

την κατάκτηση της δυη κήςΜακεδονίας (13 34). Με

τά, αφού αφαίρεσε από τους Αγγεβίνους την Αλβα

νία μέΧρ ι το ΔυρράΧιο και τη Βαλώνα και ωνΉπει-

99

ΚΕΦΑΛΛΙΟ ΟΓΔΟΟ


ρο από τoυς'Eλλnνες μ έχρι τα Ι ωάννινα ( Ι 340), συ

νέχισε τις προόδους του στη Μακεδονία , όπου οι

Βυζαντινοί δ ιατιΊρπ σαν μόνο τπ ΘCΣσαλOνίκη και

τπ Χαλκι δ ικιΊ και όπου τα σερβικά σύνορα έφθασαν

προς τα ανατολικά μ έχρι τπ Μαρίισα (1345). Και το

Ι 346, στον καθεδρικό ναό τπς Ουσκούμπ , ο Δουσάν

χέρια των Οθωμανών που εγκαθιστούσαν εκεί την

πρωτεύουσά τους. Η Νίκαια υπέκυψε στη συνέχεια

(1329) και ακολούθησε η ΝικομιΊδεια (1 337). Το

ι 338 ΟΙ Τούρκοι έφταναν σω Βόσπορο . Τον διέσχι

ζαν πολύ γριΊγορα μετά από έκκλnση των ί δ ιων των

Βυζαντινών που ζητούσαν τη συμμαΧία ωυς στις ε

στεφόταν επίσπμα «αυτοκράτορας

των Σέρβων και των Ρωμαίων» . Η

σερβικιΊ αυτοκρατορία εκτεινόταν

τώρα από ω Δούναβπ μέΧρι το Αι

γαίο και τπν Αδριατι κ ιΊ : ο Δουσάν

τπν οργάνωνε σύμφωνα με ω πρό

τυπο ωυ Βυζαντίου, τπς έδινε νομο

θcσία (1349), ίδρυε σω Ιπέκ ένα πατριαρχείο ανεξάρτπτο από την

Κωνσταντινούπολπ. ΝικπτιΊς των

Ελλι1νων (το Ι 35 Ι πολιορκούσε τπ

ΘCΣσαλOνίκη), των Αγγεβίνων, του

βασιλιά τπς Βοσνίας, ωυ βοσι λιά

τπς Ουγγαρίας, εμφανιζόταν ως ο ι

σχυρότερος πγεμ όνας των Βαλκα

νίων και ο πάπας τον ανακιΊρυπε

«αρχπγό ωυ αγώνα κατά των Τούρ

κων». Το μόνο που έμενε σων Δου

σάν ιΊταν να καταλάβει ων Κωνστα

ντlνOύΠOλn. Το επιχείρπσε (1355),

κατέκωσε τπν Aδριανo ύΠOλn και

τn Θράκη και πέθανε ξαφνικά - δυ

στυΧώς για τη χριστιανοσύνη -

,

- ...... ~_.-,,_ .. ---'-'--- '--~- ...... .. ".--'.- _.---.... --~ -_.- - ~-~.' - .. _--~-..- - _.- .-._-----... ....,... - --- ... - . -~-.....,.....-- ,~._.--.-•... --' _.,.. ... ~_ ..... _._-- --' .. -.- ....... -.---~ ... ---'. --'-~ ........... -.---~- ....... ~.',- - --.. ... --- φ.--- .... ~ .~---~ .... ---

- . _. -,.. --~ .... -~--_ ..... .,.-• -- ---..... --. -,+ -- _._--~ ___ ... __ • __ • ____ .. _b_~

". .1.._ .". __ .. , __ ._. c_ ...... __

-~.- -- '''--' ._--........ -- ....... _-. __ .--_.- ........... . ~_. - -, ._.- .- -'~- ." .---_ ....... _ .............. - .. _-...- ~ _ ............ -.'!-.-. - -_ ........ _--_ ........... '_._~-- -~-_.-__ 0 ...... ___ ~_~ __ .'~ _.,-,", - ... _- -- .. _- ,. .. -- ~'-... _.- -" -~'-' - ..-..,.... ~-- .. _ .. _. __ ... __ . . _~-, ~'---'-- .. _-_. _ .... ---.-'~' ~. ~ ~ .......

-' - ........... .. ---"'"'...,.... .. ...--....... ,----~_ . ...........,-."- ~.--._._ ...... _._._. - ---." _ __ ~. __ .-~t-V - _ __ -" ......... ........ _ .... ..,.....~.~- ......... - ' ..... ~_.,... • __ ~ •• _ ____ _ ω~ .... ~_w ......... _ .~

~ -- ..,- ,... ....... _..,.._. .... ....-. ...... _ - - -~ ~ ... ----_ .... -_.- .. - -- -

μπροστά σιπν πόλη που oνεφcυό- t ' '':j.,.-,:ι, -q -"1"'" ων να κάνει πρωΙCύOυσά ωυ. Μετά

ω θάνατό ωυ , η αυωκραωρία ωυ

διαλύθηκε γριΊγορα.'Ομως, από αυ

. ,

Χρυσό30υλλο του Στέφανου Δουσάν,

σωτερικές έρι δές τους ω Ι 353 ο

Καντακουζηνός, που από το 1346 είχε παντρέψει τπν κόρη του με τον

σουλτάνο, αντάμειβε τις υπηΡCΣίες

ωυ παραχωρώντας ωυ ένα οχυρό

στην ευρωπαϊκιΊ ακτιΊ των Δαρδα

νελίων. Τον επόμενο χρόνο (1 354)

οι Τούρκο ι εγκαθίσταντο στην Καλ

λίπoλn. Καταλάμβαναν ω Διδυμό

τε ι χο και τπ Τζουρουλού (1357). Η

ΒαλκανlκιΊ χερσόνπσος ιΊταν ανοl -" ,

χτη γι αυτους.

Ο Μουράτ Α ' (1 359- Ι 389) ε κμε

τΩλλεύτη κε την κατάσταση. Κατέ

κτησε τη Θράκη ( Ι 36 Ι ) που αναγκά

σmKε να ωυ αναγνωρίσει ο Ιωάν

νης Ε' Παλαlολόγος (1 363). Κυρί

ευσε τη Φι λιππούπολη και λ ίγο αρ

γότερα την Αδριανούπολη, όπου μ ε

τέφερε την πρωτεύουσά ωυ (1365 ). Το Βυζάνιι ο, απο μονωμένο, κυ

κλωμένο, αποκομμένο από την υ

πόλο ιπη μ οναρχία περ ί μενε, περι

χαρακωμένο πίσω από τα τείχη ωυ,

ω τελ] κ ό χτύπημα που φαινόταν α

ναπόφευκω. Σ ' αυτό ω διάστημα, ο ι

Οθωμανοί ολο κλι1ρωναν την κατά-

τόν ων εικοσααιΊ αγώνα, ω Βυζάντι ο έβγαινε λίγο

πιο εξασθενημένο ακόμα.

Οι Τούρκοl. - Ενώ σιπν Ευρώπη η ελλnνlKιΊ αυω

κραωρία μειωνόταν κάτω από η ς εΠJθέσεις των

σλαβικών κρατών , οι Οσμανλι1δες Τούρκοι προό

δευαν σιην Ασία κάτω από την ηγcσία τριών μεγά

λων αρχηγών , ωυ Ερωγρούλ. του Οσμάν 0289-1336) και ωυ ΟρΧάν 0326-1 359). Παρά ης, μ ερ ι

κές φορές ευτυχε ίς, προσπάθειεςωυ Ανδρόν l κ ου Β '

να ωυς συγκρατιΊσει , η Προύσα έπεφτε ω 1326 σω

κτηση της ΒαλκανJκnς Χερσον "σου . Συνέφ ι βαν

στη Μαρίισα ωυς Νοιιοσλάβους και ωυς Βουλγά

ρους (J 37 Ι ) , εγκαθι στούσαν ης απο ικ ίες ωυς στη

Μακεδονία και απε ι λούσαν τη ΘcσσαλOνίKη

(J 374). Εισέβαλλαν στην Αλβανία (1386), κατέ

στρεφαν τη σερβJκn αυτο κραωρία σιπ μάχη του

Κοσσυφοπεδ ίου ( Ι 389), έκαναν τη Βουλγαρία ωυρ

κι κό πασαλίκι (J 393). Ο Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος

υποχρεώθηκε να αναγνωρίσει την εΠJκυριαρχ ία ωυ

σουλτάνου , να ωυ πληρώνει φόρο, να ωυ προμη-

100

ICTOPI>.. THC RΥl.λΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC

θεύσει άνδρες γlO να κυριεύσει τπν τελευωία θέσπ

που κατείχαν ακό μπ οι Βυζαντινο ί στπ Μικρά Ασία,

τπ ΦιλαδέλφεlO Ο 391). Ο Βαγιαζήτ ( Ι 389-1402) ενήργπσε ακόμπ πιο δυ

ναμ ικά σε σχέσπ με την αυτοκρατορία. Απέκλεισε

στενά 039 1-1395) τπν ελλπν ι κή πρωτεύουσα και

όων n μεγάλη προσπάθεια τπς Δύσπς να σώσει το Β υζάντιο απέτυχε

στπ μάχη τπς Νικο

πόλεως (396), ε

πιτέθπκε με όλες

τι ς δυνάμεις του

στην Κωνσταντι

νούπολη Ο 397) ενώ ωυτόχρονα ει

σέβαλε στο Μορέα.

Ευτυχώς για τους

Έλληνες, n μ ογγολι κή εισβολή και n ήπα των Τούρκων

από τον Τιμούρ

στπν Άγκυρα

(402) έδωσαν

στο Γιάλοβατς, παρά τπν αντίσωσπ του Σκεντέρ

μπεπ στnν Αλβανία, οι Οθωμανοί συνέχισαν τις

προόδους τους. Το 1444, στπ μάχπ τπς Βάρνας, είχε

συντριβεί η τελευταία μεγάλη προσπάθεια τnς χρ ι

στιανοσύνπς στπν Ανατολή. Το δουκάτο των Αθπ

νών υποτασσόταν στους Τούρκους, το πριγκιπάτο

του Μορέα, αφού δέχθπ κε εισβολή Ο 446) είχε υπο

στπν αυτοκρατορία

άλλα ε ί κοσ ι χρόνlO

ανάπαυλας. Όμως, το

Η Άλωση της Πόλης το 1453 σε πίνακα του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ (1932) ,

χρεωθεί να δεχθεί

την επικυρlOρχία

του Σουλτάνου. Ο

lωάννnς Ουνιάδπς

είχε πππθεί στη

δεύτερπ μάχπ του

Κοσ συφο π εδίου

Ο 448 ). Μόνο n Kωνστaντι νoύ π o

λπ επιζούσε, άπαρ

το κάστρο και φαι

νότον ν' αποτελεί

μόνπ της ολόκληρη

ων αυτοκρατορία.

Αλλά και γ ι ' αυτήν,

το τέλος πλησίαζε.

Ο Μωάμεθ Β', ανε

βαίνοντας στο θρό-

1421, ο Μουράτ Β' 0421-145 Ι ) ξαναηερνούσε στnν εηίθεσπ. Επιτίθετο Χω

ρίς επ ιτυχία στην Κωνσταντινούηολη, που αντ ι στά

θηκε ενεργητικά Ο 422). Κυρίευε τη θεσσαλονίκη Ο 430), που οι Βενετοί είχαν αγοράσει από τους

Έλληνες από το Ι 423. 'Ενας από τουςστρατηγούς του

διείσδυε στο Μορέα Ο 423) ενώ ο ίδιος μετέφερε τον πόλεμο στη Βοσνία , στην Αλβανία και επέβαλλε

φόρο υποτέλεlOςστον πγεμόνα της Βλαχίας. Η ελλπ

νlκή αυτοκρατορία, που έπνεε τα λοίσθια , δεν κατε ί

χε ΠIO , ε κτός από την Κωνσταντινο ύπολη και τπ γει

τονι κή περιοχή του Δέρ κου και της Σηλυμ βρίας, με

ρικά διάσπαρτο εδάφη σων ακτή, τπν Αγχίαλο, ω

Μεσημβρία, τον Άθω και την Πελοπόννησο που, έ

χοντας ανακατοκιπθεί εξ ολοκλήρου από τους Λατί

νους, είχε αρχίσε ι να γίνεται ένα είδος κέντρου του

ελληνισμού. Παρά τις ηρω ι κές προσπάθειες του l ω

άννη Ουνιάδη, που νίκη σε το 1443 τους Τούρκους

νο ( 451 ) σχεδίαζε να την καταλάβε ι .

Το Βυφνπο και οι Λ ατίνοι - Αντί να βοηθήσουν

την άμυνα τπς αυτοκρατορίας, οι Λατίνοι που ήταν ε

γκατεστημένοι στnν Ανατολή, Βενετο ί και Γενουά

τες, είχαν επωφεληθεί εγωιστικά aπό την απελπι

στική θέση της και είχαν επιταχύνει την καταστρο

φή τπς.

Εγκατεστημένοι από τον Μιχαήλ Παλαι ολόγο

στον Γαλατά, απέναντι σων Κωνσταντ ι νούπολη

(1 267), εγ κατεστημένοι σων ακτή της Μικράς

Ασίας και στπ Μαύρη θάλασσα, οι Γενουάτες, σύμ

φωνα μ ε την έκφραση ενός έλλπνα ιστορικού «είχαν

κλείσει στους Ρωμαίους όλους τους δρόμους του θα

λασσινού εμπορίου». Και μ όλο που κατά την περίο

δο της βασιλείας του Ανδρόν ι κου Γ οι Έλλπνες ε ί

χαν ανακαταλάβει στ ι γμιαία τη Χίο (1329), τη Λέσβο (1336) και τη Φώκαια (1340), αυτές ο ι εφήμε

ρες επιτuχίες δεν είχαν μειώσει ούτε την αναίδεια

101

ICTOPIA.. THC κΥΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλ τΟΡΙλC

ούτε τη δίψα γlO κέρδος των ξένων εμπόρων. Οι Βε

νετο ί, κύριο ι του Αρχιπελάγους, που επέστρεψαν

πολύ σύντομα στην Κωνσιοντινούπολη και τη θεσ

σαλονίκη, δεν ήιον λ ιγότερο επίφοβο ι . Οι δύο δη

μοκρατίες συμπερ ι φέρονταν μέσα στην αυτοκρατο

ρία σαν καιοκτητές, αψηφώντας τους βυζαντινούς η

γεμ όνες και επ ι βάλλοντάςτουςτη θέλησή τους με τη

βία, γεμίζοντας την πρωτεύουσα ιοραχές κοι φό

νους, οδηγώντας τις ναυτι κές δυνάμεις τους ακόμη

και μέσα στον Χρυσοκεράτιο, προκαλώντας επανα

στάσεις στην πρωτεύουσα (1375), εξασφαλίζοντας με απειλές εδαφικές παραχωρήαεις ή προνόμια, ε

γκαθ ιστώντας - όπως έκαναν οι Γενουάτες το 1348 - ένα ναυτικό σιοθμό στον Βόσπορο , λεηλατώντας

τους έλληνες υπηκόους και επιτιθέμενοι ακόμη και

κατά της Κωνσταντινουπόλεως - όπως έκαναν οι

Βενετο ί το 1305 και οι Γενουάτεςτο 1348 - όιον πί

στευαν ότι είχαν λόγους να έχουν παράπονα από τον

αυτοκράτορα. Οι Βυζαντινοί παρόλο που εξοργίζο

νταν, δέχονταν αυτές τις αναίδειες, ανίκανοι να τις α

ντιμετωπίσουν με τη βία. Και όιον το Βυζάντιο βρέ

θηκε σε δύσκολη θέση , η μόνη σκέψη των ηγεμό

νων της Δύσης ήιον να μοιραστούν την αυτοκρατο

ρία. ΜάιοlO ο Ιωάννης Ε' το Ι 369, ο Μανουήλ Β' το 1402, ο Ιωάννης Η ' το 1439 ήρθαν στην lταλία, τη

Γαλλία, την Αγγλία να εκλιπαρήσουν βοήθεια: το

μόνο που πέτυχαν ήιον μlO ευγενική υποδοχή και

ωραίες υποσχέσεις. Και όιον ο Μωάμεθ Β' αποφά

σιοε να τελειώνει με την ελλnν l κή αυτοκρατορία, το

μ όνο που έμενε στο εξαντλημένο και εγκαταλειμμέ

νο Βυζάντιο ήιον να πεθάνει όμορφα.

Η dίJωση της KωνστανnνσυπόjJεωςαπό roυςΤσύρ

κσυς. - Έτσι και έγι νε. Από τη στιγμή που κατέλαβε

την αρχή, ο Μωάμεθ Β ' είχε εκδηλώσει ης προθέ

σε ι ς του χτίζοντας στο Βόσπορο το οχυρό του Ρουμl

λ ί -Χ ισάρ που έκοβε τις επικοινωνίες της Κωνσιο

ντινουπόλεως με τη Μαύρη θάλασσα και στέλνο

ντας ένα εκστρατευτικό σώμα στο Μορέα (1452) γlO

να εμποδ ίσει τους έλλnνες δεσπότες του Μιστρά να

βοηθήσουν την πρωτεύουσα. Πολύ σύντομα , ο

σουλτάνος επιτέθηκε στην πόλη (5 Απριλίου 1453). Στον φοβερό τουρκι κό στρατό που αριθμούσε περί

που 160.000 άνδρες, ο αυτοκράτορας Κωνσιοντίνος Δραγάσης είχε να αντιπαρατάξεl μόλις 9.000 στΡαηώτες, από τους οποίους τουλάχιστον ο ι μισοί ήιον

ξένοΙ. OI 'Eλλnνες από εχθρότηιο γlO την ένωση των

εκκλησιών που είχε αποκαιοστήσεl ο ηγεμόνας τους

έκαναν γενικά πολύ άσχημο το καθήκον τους. Ωστό

σο, παρά τη δύναμη του τουρκ ι κού πυροβολικού και

το φοβερό κανόνι του μηχανικού Ορβάν, μια πρώτη

επίθεση αποκρούστηκε (18 Απρlλίου).'Ομως ο Μω

άμεθ Β' κατάφερε να περάσει το στόλο του στον Χρυ

σο κεράτιο κα ι να απειλήσει έτσ ι ένα άλλο τμήμα

των οχυρών. Ωστόσο η επίθεση της 7ης Μαίου απέ

τυχε και πάλι. Αλλά ένα ρήγμα είχε ανοίξει σιο οχυ

ρά της πόλης κοντά στην πύλη του Αγίου Ρωμανού.

Τη νύχιο της 28ης προς την 29η Μαίου 1453 άρχι

σε η τελική επ ίθεση. Οι Τούρκοι απωθήθηκαν δύο

φορές. Τότε ο Μωάμεθ έριξε στην επίθεση τους γενί

τσαρους. Εκείνη τη στιγμή ο Γενουάτης Τζουστινιά

νι, που μαζί με τον αυτοκράτορα ήιον η ψυχή της ά

μυνας, τραυματίστηκε σοβαρά κω αναγκάστηκε να ε

γκαταλείψει τη θέση του, αποδιοργανώνονταςτην ά

μυνα. Ο αυτοκράτορας συνέχισε να μάχεται γενναία

όιον μlO ομάδα από άνδρες του εχθρού, παραβιάζο

ντας την πύλη που ονομαζόταν Κερκόπορτα, χτύπη

σε τους αμυνόμενους από πίσω. Ήταν το τέλος. Ο

Κωνσταντίνος Δραγάσης σκοτώθηκε οαν ήρωας δί

νοντας μlO τελευταία ακτίνα ομορφιάς στο Βυζάντιο.

Όμως οι Τούρκο ι ήιον κύριοι της πόλης. Τότε επι

κράτησε στην Κωνσταντινούπολη η λεηλασία και η

σφαγή. Περισσότερα από 60.000 άτομα οδηγήθηκαν στην αιχμαλωσία. Και στις 30 Μαίου 1453, στις οκτώ το πρωί , ο Μωάμεθ Β' έκανε την επίσημη εί

σοδό του στο Βυζάντιο και ερΧόιον στην Αγία Σοφία

να ευχαριστήσε ι το θεό του Ι σλάμ.

102


ICTOPIA THC RYl.ANTINHC λ ΥΤΟκΡ λ TOPIAC

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ. - Ωστόσο

ακόμη και μ έσα στην παρακμή του, η ζωτι

κότητα του βυζαντινού πολιτισμού ήταν τόσο μεγά

λη ώστε μία τελευταία αναγέννηση , λογοτεχν1κή και

καλλιτεχνι κή, στολίζει με μια αχτίδα δόξας την επο

χή των Παλαιολόγων.

Στον κόσμο του 1 40υ και του 15 0υ αιώνα , η

Κωνσταντ ι νούπολη παρέμενε μία από τις ωραιότε

ρες κα ι πιο φημισμένες πόλεις του κόσμου, μητρό

πολη της ορθοδοξίας όπου συνέρεαν Ο! προσκυνη

τές από την ελληνική και σλαβική ανατολή, η μ εγά

λη εμπορ ι κή πόλη όπου συναντιόνταν ο ι έμπορΟ!

ολόκληρης της Δύσης, το θαυμάσιο και γόνιμο κέ

ντρο ενός αξιόλογου πνευματικο ύ και καλλιτεχνι

κού πολιτισμού. Οι σχολές της βυζαντινής πρωτεύ

ουσας εμφάνιζα'! μεγαλύτερη ακμή και είχαν περισ

σότερους μαθητές παρά ποτέ και ο ι μεγάλω καθηγη

τές του Πανεπισmμίου, ο Πλανούδης, ο Μοσχόπου

λος, ο Τρικλίνιος στις αρχές του 1 40υ αιώνα και αρ

γότερα ο Χρυσολωράς ή ο Αργυρόπουλος, ανανεώ

νοντας τη μελέτη των κλασικών συγγραφέων, δεί

χνονταν άξιω πρόδρομω των ανθρωπιστών της

Αναγέννησης. Κοντά τους Ο! φιλόσοφω, ο Γεμιστός

Πλήθων, ο Βησσαρίων, συνέχ ι ζαν την παράδοση

της μελέτης των πλατωνικών δlδασKαλlιίJν και ετω

μάζονταν να τις μεταδώσουν στη Δύση. Υπήρχε ακό

μη μια πλειάδα από πρωτότυπα και προσωπ ικά τα

λέντα , lστορι κοί όπως ο l ωάννης Καντακουζηνός ή

ο Νικηφόρος Γρηγοράς κατά τον 140 αιώνα, όπως ο Φραντζής, ο Δούκας, ο Χαλκοκονδύλης ή ο Κριτό

βουλος κατά τον 150, θεολόγοι όπως ο Γρηγόριος Παλαμάς ή ω δύο Καβασιλάδες κατά τον 140 αιώ

να, όπως ο Μάρκος Ευγενικός ή ο Γεώργιος Σχολά

ριος κατά τον Ι 50 αιώνα, ρήτορες όπως ο Ν ι κηφό

ρος Χούμος ή ο Δημήτριος Κυδωνιάτης, δοκιμιο

γράφω όπως ο Θεόδωρος Μετοχίτης ή ο Μανουήλ

Παλαι ολόγος, ποιητές όπως ο Μανουι\λ Φι λής, σα

τιρικο ί όπως ο ανώνυμος συγγραφέας της Καθόδου

του Μαζαρή στην κόλαση. Οι επι στήμες, η αστρονο-

μία, η ιατρική , Ο! φυσικές επιστήμες, καλλιεργού

νταν στον ίδιο βαθμό με τα γράμματα και έχε ι ειπω

θεί σωστά για τους σοφούς της εποχής ότι δεν πρό

σφεραν λιγότερες υπηρεσίες απ' όσες πρόσφερε στη

Δύση ένας Ρότζερ Μπέικον. Φαίνεται πραγματικά ό

τι την παραμονή του θανάτου του το Βυζάντιο συγκέ

ντρωσε όλε τις ηνευματικές δυνάμεις του για να ρί

ξει μια τελευταία λάμψη.

Επίσης, στην αυγή του 140U αιώνα, η βυζαντινή τέχνη ξυπνούσε για μια τελευταία αναγέννηση . Επι

στρέφοντας στις αρχαιότερες πηγές της, και ιδιαίτερα

στην αλεξανδρ ινή παράδοση που επανέφεραν στο

προσκήνιο ω ανθρωπιστές της εποχής, αυτή η τέ

χνη χάνει τον αφηρημένο χαρακτήρα της για να γί

νει ζωντανή και γραφική , συγκινημένη, δραματική

ή χαριτωμένη. Η εικονογραφία εμπλουτίζεται και α

νανεώνεται, πιο παθητική και με περι σσότερο πά

θος. Η τεχνική του χρώματος, αρμον ι κού και σο

φού, είναι σχεδόν ιμπρεσιονιστική . Δημιουργού

νται σχολές δ ιαφορετικής έμπνευσης και τεχνοτρο

πίας: η σχολι'τ της Κωνσταντινουπόλεως, το αρ ι

στούργημα της οποίας είναι τα μωσαϊκά του Καχρl έ

τζαμί (αρχέςτου 1 40υ αιώνα), η μακεδονική σχολή,

της οηοίας οι δάσκαλΟ! διακόσμησαν τι ς εκκλησίες

της Μακεδονίας, της παλα ι άς Σερβίας και τι ς παλαι

ότερες εκκλησίες του Αγίου Όρους, κα ι των οποίων

ο τελευταίος εκπρόσωπος είναι ίσως ο φημισμένος

Μανουήλ Πανσέληνος, κατά τον 160 αιώνα , η κρη

τική σχολή, το αριστούργημα της οποίας είναι χωρίς

αμφιβολία τα μωσαϊκά του Μιστρά. Έτσι το Βυζά

ντιο , φαινομενικά εξαντλημένο, ξαναβρίσκει, κατά

τον 160 όπως άλλοτε κατά τον Ι 00 α ι ώνα, νέο σφρί

γος από την επαφή με την αρχαία παράδοση . Και μ'

αυτή την ισχυρή καλληεχν ι κι'τ κίνηση που μπορεί

να συγκριθεί με την ιταλική αναγέννηση του 140υ

αιώνα και που όμως δεν της οφείλει τίποτα , γlO μια

ακόμη φορά η εηιρροή του Βυζαντίου εκτείνεται σ'

ολόκληρο τον κόσμο της Aνατoλiις, στους Σέρβους,

στους Ρώσους, στους Ρουμάνους.

Το δεσποτάτο του Μιοτρά.- Ανάμεσα στα διάφο-

103


ICTOPIA. THC RΥΖλ.ΝΤΙΝΗC λ. ΥΤΟκΡλ. ΤΟΡΙλ.C

ρα κέντρα πνευμαnκού και καλλιτεχνικού πολιn

σμού, ο Μιστράς αξίζει να αναφερθεί ιδιαίτερα.

Ο Μιστράς που ιδρύθηκε από τον Γουλιέλμο Βι

λεapδoυίνo πάνω από την πεδιάδα όπου ήταν στην

αρχαιότητα η Σπάρτη και έγινε αργότερα η κατοικία

των ελλήνων δεσποτών της Πελοποννήσου, με τις

εκκλησίες του που είναι διακοσμημένες με τοιχο

γραφίες, τα τείχη του, τα σπίnα του , τα ανάκτορά του

είναι όπως έχει ειπωθεί σωστά, μια βυζαντινή Πο

μπηία. Αφού η πόλη περιήλθε και πάλι στην εξου

σία των Βυζαντινών, ο Ανδρόνικος Β' ασχολήθηκε

με την αύξηση του πληθυσμού της και τον εξωραϊ

σμό της και έχτισε πολλές εκκλησ ίες. Αργότερα ο

Ιωάννης Καντακουζηνός έδειξε ακόμη μ εγαλύτερο

ενδιαφέρον. Έκανε την επαρχία του Μορέως, που

την ανακατέκτησε προοδευnκά από τους Φράγκους,

κλήρο για το δευτερότοκο γιο του Μανουήλ, που

πήρε τον τίτλο του δεσπόω και κάτω από τη διακυ

βέρvnση αυτού του ηγεμόνα και των δευτερότοκων

γιων της δυναστείας των Παλαιολόγων που τον δια

δέχθηκαν (από το Ι 383) ο Μιστράς έγινε το κέντρο μιας λαμπρ ής αυλής, KaλλιτεXνι κής και μορφωμέ

νης, πραγμαnκής εστίας ελληνισμού και ουμανι

σμού, και καταφύγιο του ετοιμοθάνατου ελληνικού

έθνους.

Είναι πραγματικά αξιοπρόσεκτο το γεγονός ότι σ'

αυτό το Βυζάντιο που είχε αδιαφορήσει τόσο καιρό

για την αρχαία Ελλάδα ξαφν ι κά , την παραμονή της

καταστροφής, επανεμφανίζεται η ανάμvnση της μα

κρινής ελλην ι κής καταγωγής. Στα χείλη των ανθρώ

πων του 150υ αιώνα συναντάμε απροσδόκητα τα

μεγάλα ονόματα του ΠεΡικλή και του Θεμ ιστο κλή,

του Λυκούργου και του Επαμεινώνδα, που αρέσκο

νται να θυμίζουντι έκαναν κάποτε «για τα κο ινά, για

την ηατρίδα ». Οι πιο διακεκριμ ένοι άνδρες της επο

χής, ένας Γεμιστός Πλήθων, ένας Βησσαρίων, βλέ

πουν στο ξύηνημα της ελληνικής παράδοσης το

σπόρο που θα σώσει την αυτοκρατορία και εξορκί

ζουν στον ηγεμόνα να πάρει , αντί για τον ξεπερασμέ

νο τίτλο του βασιλέως των Ρωμαίων , το νέο και ζω

ντανό όνομα του βασιλέως των ΕλλΙινων «που, ό

πως λένε, θα είναι από μόνο του αρκετό γlO να εξα

σφαλίσει τη σωτηρ ία των ελεύθερων Ελλήνων και

τη λύτρωση των υπόδουλων αδελφών τους». Ο

Βησσαρίων υπενθυμ ίζει στον τελευταίο των Παλαι

ολόγων τα κατορθώματα των αρχαίων Σπαρτιατών

και τον ι κετεύει να τεθεί επ ι κεφαλής των απογόνων

τους γ1Ο να απελευθερώσει την Ευρώπη από τους

Τούρκους και να ανακαταλάβει την κληρονομιά των

πατέρων του στην Ασία. Ο Πλήθων προτείνει στον

Μανουήλ Β ' - την ηαραμονή της οριστικής κατα

στροφής - ένα ολόκληρο πρόγραμμα μεταρρυθμίσε

ων για την αναγεννημένη Ελλάδα. Και όσο μάταιες

κι αν φαίνονται αυτές οι ψευδαισθήσεις, τη στιγμή

που ο Μωάμεθ Β ' βρίσκεται προ των πυλών, αυτή η

αναβίωση της συνείδησης του ελληνισμού που αρ

νείται να πεθάνει, το προφητι κό όραμα ενός μακρι

νού μέλλοντος όπου, κατά τα λεγόμενα ενός συγγρα

φέα του J 50υ αιώνα , του Χαλκοκονδύλη, '<μια μέρα

ένας έλληνας βασιλιάς και οι διάδοχο ί του θα ανα

συστΙισουν ένα βασίλειο όπου οι γιοι των Ελλήνων,

συγκεντρωμένοι, θα διαχειρίζονται μόνοι τους τις υ

ποθέσεις τους σχηματίζοντας ένα έθνος» δεν παύει

να είνα ι αξιοσημείωτο.

Αυτές οι φιλοδοξίες εκφράστηκαν κυρίως στην

αυλή και στις εκκλησίες του Μιστρά , τη Μητρόπολη

(αρχές του 140υ αιώνα), την Περίβλεπτο (μέσα του

140υ αιώνα), την Παντάνασσα ( 150ς αιώνας) , όπου

βρίσκουμε μερικά από τα αριστουργήματα της καλ

λιτεχνικής Αναγέννησης ως εποχής. Παρατηρούμε

μ ια σπάνια διακοσμητική αίσθηση , μια αναζήτηση

του γραφικού, της κίνησης, της έκφρασης, μια αξιο

πρόσεκτη αγάπη για την κομψότητα και τη χάρη, μια

αξιοθαύμαστη αίσθηση του χρώματος, λεπτού και

ταυτόχρονα ρωμαλέου, γενικά μια σοφΙι και ελεύθε

ρη τέΧvn. Οι ίδιες αρετές βρίσκονται στις τοιχογρα

φίες των εκκλησιών της Μακεδονίας και στους αρ

χαιότερους πίνακες των μοναστηριών του Αγίου

Όρους. Δείχνουν για πόση δημιουργικ Ιι πρωτοτυ

πία ήταν ακόμη ικανΙι η βυζαντινή τέχνη και ρί

χνουν μια υπέρτατη λάμψη στην εποχή των Παλαιο

λόγων.

Η ερρηνική αυτοκρατορία της Τραπεζούντας -Στην άλλη άκρη του βυζαντινού κόσμου, στο βάθος

της Μαύρης Θάλασσας, η μακρινή αυτοκρατορία της

Τραπεζούντας πρόσφερε την ίδια περίπου εποχή έ-

104



να άλλο ενδ ι αφέρον κένφο ελληνικού πολιτισμού.

Στις αρχές του 1 30υ αιώνα, Ο Αλέξιος Α' (1204-1222) της οικογένειας των Κομνηνών είχε ιδρύσει, παρά ης επιθέσεις των ηγεμόνων της Νικαίας κοι

των ΣελτζούκωνΤούρκων, ένα Κράτος που περιλάμ

βανε ολόκληρο ων αρχαίο Πολεμωνιακό Πόντο κοι

εκτεινόταν προς ανατολάς μέΧρι ων Φάση. Όμως, η

νέα αυωκραωρία έζησε συχνά δύσκολη ζωή απομο

νωμένη στα πέρατα της Αναωλής, χαμένη ανάμεσα

σωυςΤούρκους κοι ωυς Μογγόλους, αναστατωμένη

κλαση τπς δόξας του Βυζαντίου , κοι επί δυόμ ιση αι

ώνες, ο ελληνισμός βρήκε εκεί ένα από τα καταφύ

γιά του.

Το δεσποτάτο του Μορέως κοι η αυτοκρατορία

της Τραπεζούντας επρόκειτο να επιζήσουν μόλις με

ρικά χρόνι α μετά την πτώση της Κωνσταντινουπό

λεως. Από το 1453 η αλβανική εξέγερση στην Π ελο

πόvvησο είχε οδηγήσει τους Τούρκους στο Μοριά

ΚΟΙ οι δεσπότες, αδελφοί ωυ Κωνσταντίνου ΙΑ" α

φού κάλεσαν ωυς Οθωμανούς σε βοήθεια, είχαν α

εσωτερικά από τις διαμάχες των

ευγενών της, αντικείμ ενο εκμε

τάλλευσης από ωυς Γενουάτες

κω φθόνου από τους έλληνες η

γεμόνες της Κωνσταντινουπόλε

ως. Γνώρισε όμως και ημέρες

ευ ημερίας κατά την εποχή της

βασ ι λείας του Αλεξίου Β'

(Ι 297-1330), κατά τη μακριά

περίοδο της διακυβέρνησης του

Αλεξίου Γ' (Ι 340- 1390) που εξωράισε την πρωτεύουσά του με

εκκλησ ίες κοι μοναστήρ ι α.

Απλωμένη πάνω από τη θάλασ

σα, ανάμεσα στα φεχούμενα νε

ρά κοι στην πρασινάδα, πλού

σ ι α από το μεγάλο εμπόριο που

έκανε με το εσωτερι κό της

Ασίας, διάσημη για την πολυτέ

λειά της και για την ομορφιά ΧρυσόΒουλλο του Αλέξιου Γ'.

ναγκαστεί να γίνουν φόρου υπο

τελείς του σουλτάνου. Όταν ω

1459 ο Θωμάς αρνήθηκε να πληρώσει το φόρο, η κατάσταση

έγινε σοβαρότερη. Ο Μωάμεθ

Β' εμφανίστη κε αυωπροσώπως

σων Μορέα, συντρίβοντας κάθε

αντίσταση, χωρίς να κατορθώ

σει όμως να κυριεύσει ων Μ ι

σφά. Για μια ακόμη φορά ο ι δε

σπότες αναγκάσmκαν να υπο

κύψουν αλλά πολύ γρiιγoρα ξε

σηκώθηκαν ΚΟΙ πάλι. Τότε ο

σουλτάνος βάδισε κατευθείαν

κατά ωυ Μισφά, εκθρόνισε τον

δεσπότη Δημήφι ο ΚΟΙ τον συ

νέλαβε οιχμάλωτο. Ο άλλος έλ

ληνας ηγεμόνας έφυγε στην lτα

λία και ο Μορέας έγινε τουρκι

Kiι επαρχία (Ι 460). των πριγκιπισσών της, η Τραπεζούντα ήταν τότε μια

από τις ωροιότερες πόλε ι ς της Ανατολής και μια από

ης μεγάλες αγορές ωυ κόσμου. Στο υψίπεδο που δέ

σποζε πάνω από την ακτή. ω ανάκτορο των ηγεμό

νων iιταν ένα θαύμα κομψής μεγαλοπρέπειας, κοι η

φiιμη της πόλης. «κεφαλιού κΟΙ ματιού ολόκληρης

της Ασίας», είχε απλωθεί σ' ολόκληρο ων κόσμο

της Ανατολής. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι από ης

αρχές του 150υ οιώνα, μια βαθιά διαφθορά αναστά

τωσετην αυλή των Κομνηνών κοι τη γέμισε αιματη

ρές δολοπλοκίες κοι φαγικές περιπέτειες. Ωστόσο

χάρη στην αυτοκραωρία της Τραπεζούντας διατηρή

θηκε στο βάθος ωυ Εύξεινου Π όντου μια αντανά-

Ο Δαβίδ Κομνηνός, ο τελευταίος αυτοκράτορας

της Τραπεζούντας. υπέκυψε ω 146 1. Μάταια είχε προσπαθήσει να στηρ ι χτεί στον σύζυγο της ανιψιάς

ωυ, τον τουρκομάνο ηγεμόνα Ουζούν Χασάν. Το

1461 ο Μωάμεθ Β' έκανε την εμφάνισή του στην Αναωλία, νίκησε τα σφατεύματα του Χασάν και στη

συνέχεια στράφηκε κατά της Τραπεζούντας που ανα

γκάστηκε να συνθηκολογήσεΙ. Ό,ΤΙ είχε απομείνει

από την αυωKραΤOΡΙKiι οικογένεια φυλακίστηκε μ ε

διαταγή του σουλτάνου κοντά στις Σέρρες, στη Μα

κεδονία. Ήταν το τέλος του τελευταίου ελληνικού

κράτους της Αναωλής.

Έτσι τελείωσε η βυζαντινή αυωκρατορία, μετά α-

105


ICTOPIA. THC gYZA.NTINHC Α. ΥΤΟΚΡΑ. TOPIA.C

πό μια ζωή που κράτησε πάνω από ΧίλΙα χρόνια,

και μια ζωή συχνά ένδοξη, αφού υπήρξε επί αιώνες

ο υπερασπιοιής ισυ χριοιιανισμού κατά ισυ Ισλάμ ,

ο υπερασπιοιής του πολιτισμού ενάνηα στη βαρβα

ρότηια, ο δάσκαλος της σλαβικής Αναισλής, αφού έ

κανε αισθητή την επιρροή ισυ ακόμη κω οιη Δύση .

Αλλά ακόμη και μειά mv mώση ισυ Βυζαντίου, α

κόμη και όιαν είχε πάψει να υπάρχει σαν αυισκρα

ισρία, εξακολούθησε να ασκεί οιον κόσμο της Ανα

ισλής μια παντοδύναμη επίδραση, και την ασκεί α

κόμη και σήμερα. Από mv Ελλάδα μέχρι ια βάθη mς Ρωσίας, όλοι οι λαοί mς Ανατολικής Ευρώπης,

Τούρκοι και Έλληνες, Σέρβοι και Βούλγαροι , Ρου-

μάνοl κω Ρώσοι, διατήρησαν m ζωντανή ανάμνη

ση και ηςπαραδόσειςισυ χαμένου Βυζαντίου . Κω έ

Τσι αυτή η παλιά lοιορία, αρκετά παραγνωρισμένη,

λίγο ξεχασμένη, δεν είναι καθόλου, όπως θέλουμε

να πιοιεύουμε, μια νεκρή lοιορία. Άφησε ακόμη

και οιην εποχή μας, amv κίνηση των ιδεών και οιι ς βλέψεις της πολιτικής, βαθιά ίχνη , και εξακολουθεί

να κλείνει μέσα mς, για όλους ισυς λαούς που δέ

χτηκαν mv κληρονομιά της, υποσχέσεις και εγγυή

σεις για ισ μέλλον. Γι ' αυτό ο βυζαντινός πολιτισμός

αξίζει διπλά mv προσοΧή μας, τόσο για ό,η υπήρξε ;, , " "

απο μονος ισυ οσο κω για Ο,η εχει απομεινεl απ

αυτόν οιην lοιορία mς εποΧής μας.

106

107

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ

Η δυναστεία του Κωνσταντίνου

Κωνσταντίνος Α' ο Μέγας, 306-337 μόνος αυτοκράτορας 323-337 Κώνστας Β ' , 337-36 1, μόνος αυτοκράτορας 353-36 1 ΙουλΙανός, 361-363 Ι ωβΙανός, 363-364 oυάλnς, 364-378 Η δυναστεία του Θεοδοσίου

Θεοδόσιος Α' ο Μέγας, 379-395 Αρκάδιος, 395-408 Θεοδόσιος Β', 408-450 ΜαΡΚΙανός, 450-457 Λέων Α ' , 457-474 Ζήνων, 474-49 1 Αναστάσιος, 491-5 Ι 8 Η δυναστεία του Ιουστινιανού

Ι ουστίνος Α ', 518-527 Ι ουσnνΙανόςΑ' , 527-565 Ι ουστίνος Β', 565-578 Τιβέρ l οςΒ', 578-582 Μαυρίκιος, 582-602 Φωκάς (σφετεΡΙστής), 602-6 1 Ο Η δυναστεία του Ηρακλείου

Ηράκλειος, 610-64 1 Κωνσταντίνος Γ και Ηρακλωνάς, 64 1-642 Κώνστας Β', 642-668 Κωνσταντίνος Δ' Πωγωνάτος, 668-685 ΙουσnνΙανός ΒΏ Ρινοψήτης, 685-695 Λεόντι ος (σφετεριστής), 695-698 Τιβέριος Γ' (σφετερΙστής), 698-705 Ι ουστινΙανός Β' (γΙα δεύτερη φορά) , 705-71 1 Φιλιππl κός, 71 Ι -71 3 Αναστάσιος Β ', 713-7 16 Θεοδόσιος Γ' 716-7 17

108

Παρόραιμα Α' Τόμου

Η δυναστεία των Ισαύρων

Λέων Γ, 717-740 Κωνσταντινος Ε ' Κοπρώνυμος 740-775 Λέων Δ', 775-780 Κωνσταντινος ΣΤ', 780-797 Ειρήνη, 797-802 ΝικηφόροςΑ ' (σφετεριστής) , 802-811 Σταυράκιος, 81 1 Μιχαήλ Α' Ραγκαβής, 81 1-8 13 Λέων Ε' ΑρμένlOς, 813-820 Μααήλ Β ' Τραυλός 820-829 Θεόφιλος, 829-842 Μιχαήλ Γ' ο Μέθυσος, 842-867 Η μακεδονική δυναστεία

Βασιλaος Α', 877-886 Λέων Δ' ο Σοφός, 886-912 Αλέξανδρος, 912-913 Κωνσταντινος Ζ' Πορφυρογέννηως, 913-959, μαζf με ων Ρωμανό Α ' Λακαπηνό (σφετεριστή), 919-944

Ρωμανός Β', 959-963 Νικηφόρος Β' Φωκάς, 963-969 IωάvνηςA'Tζ!μισKής, 969-976 Βασιλειος Β' Βουλγαροκτόνος 976-1025 Κωνσταντινος Η', 1025-1028 Ζωή, 1028- 1050, μαζf με ωυς διαδοχικούς συζύγουςως Ρωμανός Γ' Αργυρός, 1028-1034 Μιχαήλ ΔΏαφλαγόνας, 1034-1041 Μααήλ Ε ' Καλαφάτης (ανιψιόςτου ΜιχαήλΔ ' που υlOθετήθηκε από τη Ζωή) , 1041 -1042 Κωνσταντινος Θ' Μονομάχος, 1042- 1054 Θεοδώρα , 1054-1056 Μιχαήλ ΣΤ' Στρατιωτικός 1056-1057 Η δυναστεία των Δουκάδων και των Κομνηνών

Ισαάκ Α' Κομνηνός, 1057-1059 Κωνσταντινος Ι ' Δούκας, 1059-1067 ΡωμανόςΔ' Διογένης, 1067-1071 Μιχαήλ Ζ ' Δούκας, 1071 -1078 Νικηφόρος Γ ' Βοτανιάτης (σφετεριστής), 1078-1081 Αλέξιος Α ' Κομνηνός, 1081 -11 18 ΙωάννηςΒ'Κομνηνός, 1118-1143 Μανουήλ Α' Κομνηνός, 1143-1180 Αλέξιος Β ' Κομνηνός, 1180-1183 Ανδρόνικος Α' Κομνηνός, 1183- 1185

109

Η δυναστεία των Αγγέλων

lσαάκΒ', 1185-1195 ΑλέξlOς Γ', Ι Ι 95- Ι 203 [σαάκ Β ' (γlQ δεύτερη φορά), μαζί με ωνγlO ωυ Αλέξιο Δ', Ι 203- Ι 205 ΑλέξlOς Ε' Μούρτζουφλος (σφετεριστής), 1204 Λατίνοι αυωκράωρες της Κωνστανηνουπόλεως

Βαλδουίνος της Φλάνδρας, [204- [ 205 ΕρρίκοςιπςΑνΥΚΡ, 1206-12[6 ΠέτΡος ωυ Κουρτενέ, Ι 2 Ι 7 ΓlολάΥΙα, 1217-12 19 ΡοβέρωςΒΊουΚουρτενέ, 1221-1228

Βαλδουίνος Β' 1228-126 Ι , βοηθούμενος από ων Ιωάννη ΒρυέννlO ως αΥΙιβασιλέα ,

1229-1237, μόνος αυωκράωρας, Ι 240- Ι 261 Έλληνες αυτοκράτορες τπς Νικαίας

Θεόδωρος Α ' Λάσκαρης, 1204-1222 Ι ωάννης Γ Ήατάτφς, 1222-1254 Θεόδωρος Β ' Λάσκαρης, 1254- Ι 258 lωάννηςΔ ' Λάσκαρης, Ι 258-1259 Μιχαήλ Η ' Παλαιολόγος (σφετεριστής), 1259-1261 Η δυναοιεία των Παλαιολόγων

Μιχαήλ Η ', 1621-1282 Ανδρόνικος Β ', [ 282- 1328, μαζί με ων γιο ωυ Μιχαήλ Θ', 1295- 1320 Ανδρόνικος Γ, Ι 328- 134 Ι [ωάννηςΕ ', 1341-1376 lωάννης ΣΤ' ΚαΥΙακουφνός (σφετεριστής), 1341- 1355 Ανδρόνικος Δ ' (γιος ωυ Ιωάννη Ε'), 1376- Ι 379 lωάννης Ε ' (για δεύτερη φορά), 1379- [ 39 Ι Ιωάννης Ζ' (γlOς ωυ Ανδρόνικου Δ ', σφετεριστής) , 1390 ΜανουήλΒ ', 1391-[425 [ωάννηςΗ ', 1425-1448 ΚωνσωΥΙίνος ΙΑ' Δραγάσης, 1448-1453 Έλληνες δεσπότες του Μισφά

Μανουήλ ΚαΥΙακουφνός, 1348-1380 Ματθαίος ΚαΥΙακουφνός, 1380- 1383 ΘεόδωροςΑΏαλαιολόγος, 1383-1407 Θεόδωρος Β ', 1407-1443 ΚωνσωΥΙίνος Δραγάσης, 1428-1448 Θωμάς, 1432- 1460 Δημήτριος, 1449-1460

Παράρrnμa Α' Τόμου

110

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΩΝ

ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

330.

343. 35 1. 359. 376. 378. 381. 395.

396.

399-400. 404. 410. 431. 438. 439. 441. 447. 449. 451. 476. 482. 487.

502. 512. 514. 519.

527. 529. 529.

II Μαίου. Εγκαίνιο Της Κωνστανηνουπόλεως, της «νέας Ρώμης»,

από ιον Κωνσωντίνο ων Μεγάλο.

Σύνοδος της Σαρδικής.

Μάχη της Μούρσας

Σύνοδος ωυ Ρί μινι.

Εγκατάσωση των Βησιγότθων στη Μοισία.

Μάχη της Αδριανουπόλεως και θάναιοςιου αυιοκράιορα Ουάλη.

ΟικουμενικΏ σύνοδος της Κωνσωντινουπόλεως

Θάναως ιου Θεοδοσίου. ΔιονομΏ της αυιοκραιορίας μπαξύ των γιων

ωυ Αρκαδίου και Ονωρίου.

ΕισβολΏ ιου Αλάριχου σων Ελλάδα. Οι Βησιγότθοι κυκλώνονται από

ων Σηλίχωνα στη Φολόη.

Εξέγερση ωυ Γαϊνά.

Καθαίρεση και εξορία ιου αγίου l ωάννη Χρυσοστόμου.

Κατάληψη Της Ρώμης από ων Αλάριχο.

Οικουμενι κΏ σύνοδος της Εφέσου.

Δημοσίευση ιου θεοδοσιανού Κώδικα.

ΚαωσκευΏ ωυ μεγάλου τείχους της Κωνσωντινουπόλεως.

ΕισβολΏ ιου Απίλα στην Παννονία.

Νέα εισβολΏ ωυ Απίλα.

Η λεγόμενη «λnσφΙKΏ σύνοδος της Εφέσου».

Οι κουμενικΏ σύνοδος της Χαλκηδόνας.

Πτώση της ΔυηκΏς ΡωμαϊκΏς Αυωκραωρίας.

Ενωηκό Διάωγμα.

Ο ΖΏνων αναθέτει σιον θευδέριχο, βασιλέα των Οσφογότθων,

να ανακαταλάβει την lταλία.

Επανέναρξη ωυ πολέμου με ιους Πέρσες.

ΚαωσκευΏ ωυ τείχουςιου Ανασωσίου.

Εξέγερση ιου Βnαλιανού.

Αποκοιάσωση της συμφωνίας με τη Ρώμη και τέλος ωυ σΧίσμαως ωυ

Ακακίου (484-519). Επανέναρξη ιου πολέμου κατά των Περσών.

Δημοσίευση ιου lουσηV1άνειου Κώδικα.

Κλείσιμο των σχολών των Αθηνών.

111

532. 533. 533-534. 535.

534-554. 536. 537. 537-538. 540. 540. 540. 543. 548. 549. 552.

554. 559. 562. 568. 572. 579. 58 1. Γύρω στο 582. 59 1. 60 Ι .

602. 608. 610. 615. 617. 622. 626. 627. 629. Αρχές 70υ Qιώνα.

634. 636. 637. 638.

Σύναψη μόνιμης ειρήνης με τους Πέρσες.

Δημοσίευση του Πανδέκτη ΚQΙ των Institutes. Ο ΒελlOάριος ανακατακτά την Αφρική.

Νωρέςτου Ι ουστιν1Ονού ΥΙα τη διο ι κητική αναδιοργάνωση

της αυτοκρατορ ίας.

Πόλεμος κατά των Οστρογότθων.

Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως.

Εγκαίνια της Αγίας Σοφίας.

Πολιορκία της Ρώμης που υπερασπίζετOl ο ΒελlOάριος.

Κατάληψη της Ραβέννας από τον Βελισάριο.

Ο Χοσρόης εισβάλλεΙ στη Συρ ία.

ΕlOβολή των Ούννων στο Ιλλυρικό.

Διάταγμα του Ιουστινιανού περ ί των Τριών Κεφαλαίων.

Θάνατος της Θεοδώρας.

Ανακατάληψη της Ρώμης από τον Τωτίλα.

Ήπα των Οστρογότθων στιςΤαγίνες Κol τέλος του οστΡογοτθικού

βασιλείου.

Κατάκτηση της νοτιοανατολι κής Ισπανίας.

Οι Ούννοι μπροστά στην Κωνσταντινούπολη.

Ειρήνη με την Περσία.

Εισβολή των Λογγοβαρδών οτην Ιταλία.

Επανέναρξη του πολέμου με τους Πέρσες.

Θάνατος του Χοσρόη του Μεγάλου.

Κατάληψη του Σιρμίου από τους Αβάρους.

Δημιουργία των εξαρχ ιών της Αφρικής και της Ραβέννας.

Ειρήνη με την Περσία.

Νίκες του Πρίσκου επί των Αβάρων.

Εξέγερση του Φωκά.

Οι Πέρσες κατακτούν τη Συρία ΚQΙ φθάνσυν ώς τη Χαλκηδόνα.

Εξέγερση του Ηρακλείου ΚQΙ πτώση του Φωκά.

Κατάληψη της Ιερουσαλήμ από τους Πέρσες.

Κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Πέρσες.

Ο Ηράκλειος αρχίζει επίθεση κατά των Περσών.

Οι Άβαροι και οι Πέρσες επηίθεντQl κατά της Κωνσταντινουπόλεως.

Μάχη της Ν ινευή.

Ειρήνη με τους Πέρσες.

Εγκατάσταση των Κροατών και των Σέρβων στο Ιλλυρ ι κό.

Οι Άραβες εΙσβάλλουν στη Συρία.

Μάχη του Γιορμούκ.

Συνθη κολόγηση της Ιερουσαλήμ .

Ο Ηράκλειος δημοσ ιεύει τηνΈκθεση της π ίστεως.

Παράρωμα Α' Τόμου

112

Πaρόρmμa Α' Τόμου

640-642. 647. 648. 655. Μέσα 7 ου αιώνα. 668. 673-678. 679. 680-681. 692. 697-698. 708. 710. 712-717. 717-718. 726. 727. 739. 740. 751. 752. 753. 754. 755. 762. 765. 787. 797. 800. 809. 811. 813. 815. 817. 822. 826. 827. 832. 838. 842. 843.

Κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Άραβες.

Οι Άραβες στη Βόρειο Αφρική.

Ο Κώνστας Β ' δημοσιεύε ι τον Τύπο.

Έπα του βυζαντινού στόλου στα ύδατα της Λυκίας.

Δημιουργία των ασιατικών θεμάτων.

Οι Άραβες στη Χαλκηδόνα.

Μεγάλη πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως από τους Άραβες.

Εγκατάσταση των Βουλγάρων νοτίως του Δούναβη .

Οι κουμενική σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως.

Έπα του lουστινιανού Β ' από τους Άραβες στη Σεβαστούπολη.

Κατάληψη της Καρχηδόνας από τους Άραβες και απώλεια της Αφρικής.

ΑποτυΧία του lουστινιανού Β ' κατά των Βουλγάρων.

Εξέγερση της lταλίας.

Πρόοδος των Αράβων στη Μικρά Ασία.

Πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως από τους Άραβες.

Διάταγμα κατά των εικόνων.

Εξέγερση της Ελλάδος και της lταλίας.

Μάχη του Ακροϊνού.

Δημοσίευση της Εκλογής.

Κατάληψη της Ραβέννας από τους Λογγοβάρδους.

ΕπιτυΧίες επί των Αράβων.

Εικονοκλαστική σύνοδος της Ι έρειας.

Δωρεά του Πιπίνου προς το παπι κό κράτος. Απώλεια της βυζαντινής lταλίας.

Πόλεμος κατά των Βουλγάρων.

Έπα των Βουλγάρων στην Αγχίαλο.

Διωγμός των οπαδών των εικόνων.

Οικουμενική σύνοδος της Νικαίας.

Ανατροηή του Κωνσταντίνου ΣΤ' από την Ειρήνη.

Ανασύσταση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Εισβολή του βούλγαρου Χάνου Κρούμου.

Ο αυτοκράτορας Νικηφόρος σκοτώνεται στον αγώνα κατά των Βουλγάρων.

Ο Κρούμος μπροστά στην Κωνσταντινούπολη.

Εικονοκλαστική σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως.

Νίκη των Βυζαντινών στη Μεσημβρία.

Εξέγερση του Θωμά.

Κατάκτηση της Κρήτης από τους Άραβες.

Οι Άραβες στη Σ ι κελία.

Διάταγμα του Θεοφίλου κατά των εικόνων.

Κατάληψη του Αμορίου από τους Άραβες.

Κατάληψη της Μεσσήνης από τους Άραβες.

Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως και αποκατάσταση της ορθοδοξίας.

113

858. 863. 864. 867. 869. 876. 878. 879. 887-893. 893. 902. 904. 915. 917. 919. 924. 927. 934. 944. 944. 96 1. 963. 965. 967. 968. 968. 969. 971. 97 1. 976. 976-979. 977-986. 986. 987-989. 989. 995. 996. 998. Ι 000-1 Ο 14. Ι Ο Ι ο .

Ι Ο 14.

Καθαίρεση ωυ Ιγvάπoυ. Ο Φώπος εκλέγεται ηαφιάρχης.

Αποστολή ωυ Κυρίλλου και ωυ Μεθόδιου σωυς Μοραβούς.

Προσηλυπσμόςmς Βουλγαρίας.

Σύνοδοςmς Κωνσταντινουπόλεως. Ρήξη με τη Ρώμη .

Οι κουμενι κή σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως.

Κατάληψη ωυ Μπάρι από ωυςΈλληνες.

Κατάληψη των Συρακουσών από τους Άραβες.

Σύνοδος mς Κωνσταντινουπόλεως.

Δημοσίευση των Βασιλικών.

Ρήξη με ων βούλγαρο τσάρο Συμεών.

Κατάληψη mςΤαορμίνας από τους Άραβες. Απώλεια mς Σικελίας.

Κατάληψη mς θεσσαλονίκης από τους Άραβες.

Μάχη του Γκαριλιάνο .

Νίκη των Βουλγάρων στην Αγχίαλο .

Σφετερισμός του Ρωμανού Λακαπηνού.

Ο Συμεών μπροστά στην Κωνσταντινούπολη .

θάναως ωυ τσάρου Συμεών.

Κατάληψη της Μελnηνής από ωυς Βυζαντινούς.

Κατάληψη της Νίσιβης και τηςΈδεσσας.

Πτώση ωυ Ρωμανού Λακαπηνού.

Ανακατάληψη της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά.

Σφετερισμός του Νικηφόρου Φωκά.

KαTάκmση mς Κιλικίας.

Επανάληψη ωυ βουλγαρικού πολέμου.

Οι Ρώσοι στη Βουλγαρία.

Κατάληψη mς Α ντιόχειας.

Δολοφονία του Νικηφόρου Φωκά.

Εξέγερση ωυ Βάρδα Φωκά.

Ήπα των Ρώσων στη Σιλιστρία. Προσάρτηση της Βουλγαρίας.

Εκσφατεία ωυ Τζιμισκή στη Συρία.

Εξέγερση ωυ Βάρδα Σκληρού.

Πρόοδος του βούλγαρου τσάρου Σαμουήλ.

Ήπα των Ελλήνων στο στενό της Τραϊανής Πύλης.

Εξέγερση ωυ Βάρδα Φωκά.

Προσηλυπσμόςτης Ρωσίας.

Εκστραιεία ωυ Βασιλείου Β ' στη Συρία.

Ήπα των Βουλγάρων στον Σπερχειό.

Εκστρατείες στη Συρία.

Πόλεμος κατά των Βουλγάρων.

Εξέγερση της Νόπας Ιταλίας.

Μάχη ωυ Κιμπαλόγγου. θάναωςωυ τσάρου Σαμουήλ.

Πορόρτημα Α' Τόμοu

114

Παρόριημα Α' Τόμου

101 8. Ι Ο Ι 8. Ι 02 1-1022. 1032. 1038. 1040. 1042. 1043. 1054. 1057. 1064. 107 Ι .

Ι 07 Ι. 1078. 1078. Ι 08 Ι -1084. 1082. Ι 09 Ι .

1096. 1097. 1107- 1108. Ι Ι 16. Ι Ι 22. 11 22- 11 26. 11 24- 11 26. 11 37- 11 38. Ι 147. 1147- 1149. Ι Ι 5 Ι . 11 52- 11 54. Ι 158. Ι 168. Ι Ι 7 Ι .

Ι 176. Ι 182. Ι 185. Ι 185. Ι 189. Ι 190. 1197-1207.

Υποταγή της Βουλγαρ ίας.

Νί κn των Κανών.

Προσάρτηση της Αρμενίας

Κατάληψη της'Εδεσσας από τoυς'Eλλnνες.

Επιτυχίες του Γεωργίου Μανιάκη στη Σικελία.

Εξέγερση της Βουλγαρίας.

Επανάσταση στην Κωνσταντινούπολη. Πτώση του Μιχαήλ Ε'.

Εξέγερση του Γεωργίου Μανιάκη.

Ο Πατριάρχης Κηρουλάριος έρχετOl σε ρήξη με τη Ρώμη.

Εξέγερση του Ισαάκ Κομνηνού.

Κατάληψη του Ά νι από τους Σελτζούκους Τούρκους.

Κατάληψη του Μπάρι από τους Νορμανδούς κοι απώλεια της Ιταλίας.

Μάχη του Ματζικιέρι

Εξέγερση του Βρυέννιο υ κοι του Βοτανιάτη.

Ο ι Τούρκοι στη Νίκοια.

Εισβολή του Ροβέρτου Γισκάρδου στηνΈπειρο.

Συνθήκη με τη Βενετία.

Έπα των Πατζινάκων ατο Λεβούρνιο.

Οι σταυροφόροι στην Κωνσταντινούπολη.

Κατάληψη της Νίκαιας από τους σταυροφόρους.

Πόλεμος Kaτά του Βοημούνδου.

Μάχη του Φιλομηλίου.

Έπα των Πατζινάκων.

Πόλεμος με τη Βενετία.

Επέμβαση στην Ουγγαρία.

Εκστρατεία του Ιωάννη Κομνηνού στην Κιλικία κοι τη Συρία.

Η δεύτερη σταυροφορία.

Πόλεμος με τον Ρογήρο Β ' βασιλιά της Σικελίας

Οι Βυζαντινοί στην Αγκώνα.

Πόλεμος της Ουγγαρίας

Εκστρατεία του Μανουήλ Κομνηνού στη Συρία.

Προσάρτηση της Δαλματίας.

Ρήξη με τη Βενετία.

Μάχη του Μυριοκεφάλου.

Εξέγερση του Ανδρόνικου Κομνηνού.

Άλωση της θεσσαλονίκης από τους Νορμανδούς

Ίδρυση της βλαχοβουλγαρικής αυτοκρατορίας.

Ο Φρειδερί κος Βαρβαρόσας στην Ανατολή.

Έπα του Ισαάκ Αγγέλου από τους Βουλγάρους

Ο βούλγαρος τσάρος Ι ωαννίτσης

115

1204.

1205. 1206. 1210. 1222. 1230.

1236.

1244. 1254. 1259. 1261. 1262. 1267- 1272. 1274. 128 1. 1302-13 11 . 1311 . 1326. 1325- 1328. 1330. 1340. 1341 . 1342-1349. 134 1-1351 . 1345. 1346. 1347. 1348. 1354. 1355. 1365. 137 1. 1373. 1376. 1389. 1390. 139 1. 1396.

Άλωση ιης ΚωνσωνIlνουπόλεως από ιους Λαιίνους.'Ιδρυση ιης λαIlνι

κής αυιοκραιορίας ιης ΚωνσωνIlνουπόλεως.

Ήπα ιων Λαιίνων σων Αδριανούπολη.

Ο θεόδωροςΛάσκαρης σιέφααι αυιοκράιορας οm Νίκαια.

ΚοινοβούλlO mς Ραβεννίκας.

Ανακαιάληψη mς θεσσαλονίκης από ιους'Ελληνες ιης Ηπείρου.

Καωσφοφή ιης ελληνικής αυιοκραιορίαςιης θεσσαλονίκης από ιους


Η ΚωνσωνIlνούπολη δέχεωι επίθεση από ιους'Ελληνες κω ιους


Το δεσποιάιο της θεσσαλονίκης φόρου υποιελές σm Νίκαια.

Υποωγή ιου δεσπόιη ιης Ηπείραυ Μιχαήλ.

Μάχη ιης Πελαγονίας.

Συνθήκη ιου Νυμφαίου.

Οι ΒυζανIlνοί αποκιούν και πόλι έρεισμα σιον Μορέα.

Πρόοδοςιου Καρόλου Ανδεγανού σιηνΉπειρο.

Σύνοδος mς Λυών.

Νίκη ιου Βεραιίαυ επί ιων αγγεβινών σφαπυμάιων.

Η Μεγάλη Καιαλανι κή Εωιρεία σmν Αναιολή.

Μάχη ιης Κωπαϊδας.

Άλωση ιης Προύσας από ιους Τούρκους.

Πόλεμος ιων δύο Ανδρόνικων.

Ήπα ιων Βουλγάρων από ιους Σέρβους σιο Βελμπούζδ.

Πρόοδοςιων Σέρβων σmνΉπειρο, ιων Τούρκων σιην Ασία.

Εξέγερση ιου Ι ωάννη KανιαKOυζnνOύ.

Επανάσιαση ιων Ζηλωιών σιη θεσσαλονίκη.

Έριδα ιων Ησυχαοιών.

Ο Σιέφανος Δουοάν καωκιά m Μακεδονία. Σιέψη ιου Σιεφάνου Δουσάν ως αυιοκράιορο σιο Ουσκούμπ.

Ο KανιαKOυζnνός κυρ ι εύει ιην ΚωνσωΥΙινούπολη.

Ίδρυση ιου δεσποιάιου ιου Μισφά.

Οι Τούρκοι σιην Καλλίπολη.

θάναιος ιου Σπφάνου Δουσάν.

Ο ι Τούρκοι εγκαθισιούν ιην πρωπύουσά ιους σιην Αδριανούπολη.

Μάχη ιης Μαρίιοας.

Ο Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος uπoπλής ιου σουλιάνου.

Εξέγερση ιου Ανδρόνικου ΔΌ

Μάχη ιου Κοσσυφοπεδίου.

Εξέγερση ιου Ιωάννη ΖΌ

Άλωση ιης Φιλαδέλφειας από ιουςΤούρκους.

Σωυροφορία ιης Νικοπόλεως.

Παρόρmμα Α' Τόμου

116

Παρόρτημα Α' Τόμου

1397. 1402. 1422. 1423. 1423. 1430. 1439. 1444. 1446. 1451 . 145 3-29 Μαϊου.

Ο ΒαγlOζήτ εππίθετOl κατά της Κωνστανηνουπόλεως.

Μάχη της Άγκυρας.

ΠολlOρκία της Κωνσταντινουπόλεως από τους Τούρκους.

Πώληση της θεσσαλονίκης σm Βενετία.

Εκστρατεία των Τούρκων στον Μορέα.

Κατάληψη της θεσσαλονίκης από τους Τούρκους.

Σύνοδος της Φλωρεντίος.

Μάχη της Βάρνος.

Τουρκική εισβολή στον Μορέα.

Άνοδος στο θρόνο του Μωάμεθ Β Ό

Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Τούρκους.

117

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ *

ΓΕΝ ΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗ Σ ΒγΖΑΝΤιΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ. - ΔΕν υπάΡΧΕΙ σ"μΕρα, μΕ ΕξαίΡΕσΠ ίσως ιπ Ρωσία,

γΕνικ" λΕπιομ Ερ "ς και π λ"ρπς ιοιορία ιπς βυζανην"ς αυιοκραωρίας που να μπορούμΕ να ιπ θΕωρ"σουμΕ Εν"

μΕρΠ για ης "λΕυιοίΕς Επιοιπμονι κές έΡΕυνΕς. Το έργο ιου Gibbon: History of the decline and falI of the Roman empire Είναι γΕρασμένο και π νέα έκδοοπ ωυ ΒυΓΥ (Λονδίνο 1896,7 ιόμοι ) αξίij:ι κυρίωςγια ης πο

λύημΕς σπμαώσας μΕ ης αποίΕς ιπ συνοδΕύα ο Επιμελπιής ιπς έκδοσπς. Το β ι βλίο ιου Finlay: History of

Greece from itsconquest by the Romans to the present time (νέα έκδοσπ ιουΤΟΖΟΓ, Οξφόρδπ 1877,7 ιόμOl ),

όπως και 1:0 Π ΙΟ συνσππκό βιβλίο ιου Hertzberg, Geschichte der Byzantiner und des Osman ischen Reiches bis gegen Ende des χνl )ahrhunderts (ΒΕρολίνο 1883, Ι ιόμος) Είναι προγΕνέΟΙΕρα από rα μΕγάλα Επισιπμο

νικά έργα των τελευταίων ετών. Και αν κοι n εργασία ιου Ch. Hopf, που δημοσιεύθηκε στην ΕγκυκλοπαίδΕΙΟ

ιων Hersch και Gruber (ι 85 και 86) μΕ IίCΛO: Geschichte Griechenlands vom Beginn des Mίttelalters bis auf unsere Zeit, 1867, αξίij:ι να ιπ συμβουλΕυωύμε, αυιό ισΧύα κυρίως για ιπν ΠΕρίοδο μαά ιπν 4π οιαυροφορία

και για ιπν ισωρία ιων λαηνικών κραιών που ι δρύθπκαν σιπν Ελλάδα μαά ω 1204. Η Bυζαvιιν" Χρονογραφία ωυ Muralt (Αγία ΠEIpOύπαλn, 1855-1873, 2 ιόμοι ) παρά ης πολλές ανακρίβει ές ιπς, παραμένα ένα χρ"

οιμο χρονολογικό Ευρα"ριο .

Τα n:λευτaία χρόνι ο πολλοί ρώσοι επιστήμονες άρχισαν τη δημοσίευση γενικών ιστοριών του Βυζαντίου. Η ]οιορία ιου Koulakovski (Κίεβο 1910-1915) ΠΕρ ι λαμβάνΕ Ι ιραςιόμουςπαυ διπγoύvιαι ΙΟ γεγoνόrα από rα 395 ώς ω 717. Η ιοωρία ωυ Ouspenski (ΠΕιρούπολπ, 1913) ΠΕριλαμβάνΕΙ πρας ω παρόν μόνο ένα ιόμο και σιο

μαιάα Επίσπςιο 717. Η ισιορία ωυ Vassilίef (Ππρούπολπ , 1917) ΠΕριλαμβάνα σιον πρώω ιόμο mv ΠΕρίοδο από ων 40 αιώνα μέχρι ω 1081 . Πρέπα ιέλος να αναφέρουμε ιπν Ιοιορία ιπς Ελλάδος ωυ Λάμπραυ, ιπς ο

ποίας οι ιόμοι 111 έως νι (Αθ"να, 1892- 1908) αφπγoύvιαι ιπν ιοιορία ιπς αυωκραωρίαςαπό ων KωνOIαvιίνo ώς ιο 1453. Παρά την έλλειψη γενικής ιστορίας '[OU Βυζαντίου, υπάρχουν μερικά συνοπτικά εγχειρίδιο: τα κaλίιτερα είνα ι

ωυ Gelzer, Abr iss der byzantin ischen Kaisergeschicthe (Μόναχο, 1897, αυνέχεια ιπς Geschichte de r byz. Litteraturιou Krumbacher), ιου )orga, Τhe byzanti ne empi re (Λονδίνο 1907) και ωυ Foord, Τhe byzantine

emΡίre(Λονδίνο 191 1).

ΜΟΝΟΓΡΑΦΙ ΕΣ ΣΧΕΤιΚΕΣ ΜΕΤΗ ΒγΖΑΝΤι ΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. - Avιίθπα έχουμΕ πολυάριθμα έργα που πραγμα

τεύονται ένα λιγότερο n περlOσόπρο εκτααμένο μέρος της ιστορίας του Βυζαντίου. θα αναφέρουμε εδώ τα KU

ριόΙΕρα :

Για ιπν ΠΕρίοδο από ω ιέλοςιου 40υ αιώνα ώςιο ιέλος ωυ 90υ: ΒυΓΥ, Α history οΙ the later Roman empire, fro m Arcad ius ιο Irene (Λονδίνο , 1889,2 ιόμ οι), Diehl , )ust inien et la civilisation byzantine au νι. siecle (Π αρίο ι 190 Ι , Ι ιόμος), Pernice, L'imperatore Eraclio (ΦλωΡEvιία 1905), Schwartzlose, Der Bilderstrei t (Gotha 18901, Brehier, La querelle des images (Π αρίOl 1904), Lombard, Constantin ν, empereur des Romains (Π αρίσι 1902), Bury, History οΙ the eastern Roman empire (800-867) (Λονδ ίνο 191 2).

Για ιπν ΠΕρίοδο από ID ιέλος ωυ 90υ ώς ης αρχές ιου 13αυ αιώνα: Vogt, Basile ler (Π αρίσι 1908), Rambaud, ΙΈmΡίre grec au Xe siecle (Παρ ίσι 18701, Schlumberger, Nicephore Phocas (Π αρίσ ι 1890), ΙΌρορΟ. byzantine a la Ιίπ du Xe siecle (969- 1057) (Παρίσ ι 1896-1905,3 ιόμοι), Brehier, ι. schisme oriental du Xle siecle (Π αρ ίσι 1899), Neumann, die Weltstellung des byz. Reiches νοπ der ΚreυΖΖϋgeπ (Λα-

{Σ.τ.Μ. : Αναφέραal στην εποχή rης έκδοσης του βlβριουΙ

118

Πορόρmμο Α' Τόμου

ψία Ι 864, γαλλική μετάφραση Παρίσι 1905), Chalandon, Essai su r le regne dΆΙeχίs Comnene (Παρίσι

1900), Jean 11 Comnene et Manuel Comnene (Π αρίσι Ι 9 Ι 2), Cognasso, Partiti politici e lotte dinastiche ίη Bisanzio (Τορίνο 1912), Isaac Ange (Bessarione Ι 9 15), Luchaire, lηηoceηt 111: la question dΌrίeηt (Παρίσι 1907), Norden, Der vierte Kreuzzug (Βερολίνο 1898).

Για ιην περίαδο από ΙΟ 1204 ώς ΙΟ 1453: Gerland, Geschichte des lateίηίscheη Kaiserreiches (Αμβαύργα 1905), Mηλιαράκnς, lσιορία ιου βααιλείαυ ιης Νικαίας (Αθήνα 1898), Gardner, The lascarids of Nicaea (Λανδίνο 1913), Buchon, Recherches sur la principaute franque de Moree (Παρίσι 1841-1846,5 ιόμαι), RenneII Rodd, The princes of Achaia (Λονδίνο 1907,2 ιόμοι), Miller, The latins ίη the levant (Λονδίνο 1908), 5chlumberger, Expedition des Almugavares (Παρίαι 1902), Berger de Xivrey, Manuel 11 Paleologue (Παρίσι 1853), 5chlumberger, La prise de Constantinople (Παρίσι Ι 9 Ι 4), FaIImerayer, Geschichte des Kai sertums Trapezunt (Μόναχο 1827).

ΠρέπΕΙ εξάλλου να αναφέρουμε πολλές μονογραφίες που αφορούν ίΩν ισίΟρία ορlOμένων επαρχιών fι ορι

αμένων πόλεων: Diehl, ΙΆfrίqυe byzantine (Π αρίσι 1896), Etudes sur I'administration byzantine dans I'exarchat de Ravenne (Παρίαι 1888), Gay, L'Ital ie meridionale et I'empire byzantin (867-1071 ) (Παρίσι 1904), Gregorovius, Geschichte der Stadt Athen im Mittelalter (Σιουιγάρδη 1889, 2 ιόμοι), Tafrali , Thessalonique au XIVe siecle (Παρίσι ι 9 Ι 2), Diehl. Venise, une republique patricienne (Παρίσι Ι 9 Ι 5). Ανάμεσα στις μονογραφίες που είναι αφιερωμένες σε ορισμένες σημανIlκές προσωπικόίηίες, θα αναφέρου

με ης εξής Hergenrbther, Photius (Ratisbonne, 1867-1869,3 ιόμοι), Diehl, Theodora (Παρίσι 1904) ΚΟΙ Figures byzantines (Παρίαι 1906 ΚΟΙ 1908,2 ιόμοι ), Rambaud, PseIIos (σιο Etudes sur I'histoire byzantine (Παρίσι 1912), Vast, lecardinal Bessarion (Παρίσι 1878).

rJQ ΤΩν ωίορία ίων λαών που είχαν σΧέσεις με την ελληνική αυτοκραίΟρίa: Jiresek, Geschichte der Bulgaren (π ράγα 1876), Geschichte der 5erben,!. Ι (Gotha 191 Ι ), Jorga, Geschichte des osmanischen Reichs, ι. Ι και ιι (Gotha, Ι 908- Ι 909).

Τέλος, για ιη γενική ισιορία ιου Bυζαvιίoυ , θα αναφέρουμε ιην ΠΙQ πρόαφαιη εργααία: Diehl, Byzance, grandeur et decadence (Παρίσι Ι 9 Ι 9).

ΓΙΑ ΤΗ θΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. - Gasquet, De I'autorite imperiale en matiere de religion (Παρίαι 1879), Pargoire, L'Eglise byzantine de 527 a 847 (Παρίσι 1905), Norden, Das Papsttum und Byzanz (Bερoλiνo 1903).

ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ Α ΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ. - Diehl, Etudes byzantines (Π αρίσι 1905), Gelzer, Die Genesis der byz. Themenverfassung (ΛΕ ιψία 1899), ΒυΓΥ, The imperial administrative system ίη the ninth century (Λονδίνο Ι 9 Ι 0), 5chlumberger, Sigίllographie byzantine (Παρίσι 1884).

ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. - Paparrigopoulo, Histoire de la civilisation heIIenique (Παρίαι 1878), Hesselίng, Essai sur la civίlisatio n byzantine (Παρίσι 1907), Turchi, La cίνίΙι. bizantina (Φλωρεvιία 1910). - Για ιην ιαιορία ιου δικαίου: Zachariae de Lingenthal, Geschichte des griechisch-romischen Rechts (3η έκδ., Βερολίνο 1892). - Για ιην ισιορία ιου εμπορίου: Heyd, Histoire du commerce du levant au moyen age (ΛΕιψία 1885, 2 ιόμοι). - Γ ι α ιην ισιορία !Πς λογοιανίας Krumbacher, Geschichte der byz. Litteratur (2 η έκδ., Μόναχο 1897). - Για ιην ιοπογραφία ιης KωναIαvιινoυπόλEως:

Ducange, Constantinopo lis christiana (Παρίσ ι 1680), Mordmann, Esquisse topographique de Constantinople (Λίλη 1892), Ebersolt, Le grand palais de Constantinople (Παρίσι Ι 9 Ι 0). - Για ιην ισιορία

ιης ιέχνης Bayet, L'art byzantin, 2η έκδ. (Παρίσι 1904), MiIIet , L'art byzantin (Παρίσι, σιο Α. Michel,

Histoire de I'art,!. Ι, 1905 ΚΟΙ 111, 1908), Diehl. Manuel d'a rt byzantin (Παρίσι Ι 9 Ι Ο ), Dalton, Byzant ine art and archaeology (Οξφόρδη Ι 9 Ι ι ).

Documents

Charles Diel_Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας_Τόμος Α΄