2 • TC THÔ 1

THÔ ñöôïc hình thaønh do söï ñoùng goùp tích cöïc cuûa moät soá anh em trong ban Chuû tröông. Roõ raøng, seõ laø nhöõng ñoùng goùp daøi hôi cuûa moïi ngöôøi, traân troïng vaø yeâu mean thô ca. ÔÛ ñaây, chuùng toâi muoán bieän baïch moät ñieàu, moãi taùc giaû phaùt bieåu theo chuû quan rieâng, nhöng nhöõng neùt tích cöïc trong moãi baøi vieát, ñöôïc ngöôøi ñoïc ñoàng thuaän, laø chuû tröông cuûa THÔ. Vaø nhö theá, taùc giaû vaø ngöôøi ñoïc, cuøng moät luùc, ñi tìm kieám THÔ, treân quan ñieåm khaùch quan, thaúng thaén, khoâng coù nhöõng aån yù mang tính caù nhaân. Soá ra maét, chuùng toâi muoán, that ngaén lôøi, mong noun nhaän söï coäng taùc cuûa quí thaân höõu vaø baïn ñoïc.

THÔ

TC THÔ 1 • 3

Vuõ Hoaøng Chöông

Ñoïc laïi thô ngöôøi xöa laø moät caùch böôùc ngöôïc thôøi gian tìm veà coäi nguoàn. Trong soá naøy chuùng toâi traân troïng giôùi thieäu moät soá baøi thô cuoái cuøng cuûa thi só Vuõ Hoaøng Chöông. Vaø Cao Baù Quaùt, nhö moät keát hôïp kyø dieäu giöõa thi ca vaø huyeàn thoaïi...

CAÛM ÑEÀHOAØNG HAÏC LAÂU - NGUYEÃN DU

Ñaõ bao giôø coù haïc vaøng ñaâuMaø coù ngöôøi tieân ñeå coù laàu?Töôûng haïc vaøng ñi maây traéng ôûLaàm Thoâi Hieäu tröôùc Nguyeãn Du sauHaïc chöa bay khoûi meâ hoàn kòchTieân vaãn naèm trong vaïn coå saàuTraêng gioù haõo huyeàn nhö khoùi soùngNoài keâ chín tôùi nghó caøng ñau!

4 • TC THÔ 1

HOAØNG HAÏC LAÂU

vieát thay Lyù Baïch

Cuõng chaúng leân laàu xuoáng buùt chiLaàu khoâng khoâng maõi haïc khoâng veàGiaõi son vaåy möïc ñaønh Thoâi uoángRuùt ñaát tung trôøi ñaõ Phí ñiRöôïu chuoác la ñaø: nhaân, nguyeät, aûnhHaïc keâu vaêng vaúng: y, hu, hiDeïp mau caû Haùn Döông, Anh VuõÑeå caù kình ñua caùnh haïc phi!

HOAØNG HAÏC LAÂU

baøi dòch

Xöa haïc vaøng bay vuùt boùng ngöôøiÑaây laàu Hoaøng haïc chuùt thôm rôiVaøng tung caùnh haïc ñi ñi maátTraéng moät maøu maây vaïn vaïn ñôøiCaây beán Haùn Döông coøn naéng chieáuCoû bôø Anh Vuõ chaúng ai chôiGaàn xa chieàu xuoáng ñaâu queâ quaùnÑöøng giuïc côn saàu nöõa soùng ôi.

TC THÔ 1 • 5

Cao Baù Quaùt

VIEÁNG ÑEÀN PHUØ ÑOÅNG THIEÂN VÖÔNG

Chieán coâng thoaû öôùc môRuõ aùo ñænh maây môøMuoân thuôû daáu chaân ngöïaNgaøn naêm daân phuïng thôøTraêm non ñeàn baûo boïcVaïn suoái tieáng tung hoâHaønh ñoäng khoâng danh lôïiSöû xanh son thaém toâ.

Ñaøo Moäng Nam dòch

YEÁT ÑOÅNG THIEÂN VÖÔNG TÖØ

Nhaát chieán coâng thaønh haäuThaàn qui tuaán laõnh ñieânMaõ ñeà chung coå taïiÑaøn töôùng chí kim truyeànHí ñieäp vi bình chöôùngHoài kheâ vaän quaûn huyeànAnh huøng cao xuaát xöûBaèng dieáu ñoäc löu lieân.

6 • TC THÔ 1

VÒNH ÑOÅNG THIEÂN VÖÔNG

Ba naêm roàng aån chaúng ai hayMoät sôùm vuøng leân thöïc sôï thayDaäy saám roi vaøng thuø maát víaTung maây ngöïa saét boùng coøn bayDaân Nam coâng lôùn ghi trôøi ñaátGiaëc Baéc uy linh khieáp coû caâyMoãi baän ñeàn thôø thoâng theùt gioùNgôõ xöa thaéng traän trôû veà ñaây.

Ñaøo Moäng Nam dòch

VÒNH ÑOÅNG THIEÂN VÖÔNG

Tam taûi tieàm long theá vi triNhaát trieâu phaán khôûi ñaïi thi viKim tieân phaù Loã thieân thanh chaánThieát maõ ñaèng khoâng coå tích keàVieät ñieän kieàn khoân löu vó tíchAÂn giao thaûo moäc thöùc dö uyChí kim töø vuõ tuøng phong ñoängDo töôûng ñöông nieân ñaéc thaéng qui.

TC THÔ 1 • 7

Phuï baûn Thaùi Tuaán

8 • TC THÔ 1

Buøi GiaùnG

HOA NÔÛ

Hoa nôû moät laànTraêng troøn moät baänNgöôøi veà moät böõaMaây nöôùc thanh taânToâi ngoài ñoát thuoácNghe ngöôøi ríu rítCöôøi noùi nhö chimNay mai ngöôøi seõ ra ñiToâi ngoài töôûng nieäm ngöôøi veà mai sau.

BAO GIÔØ

Baèng buùt chì ñenToâi cheùp baøi thôTreân töôøng voâi traéng

Baèng buùt chì traéngToâi cheùp baøi thôTreân laù luïc hoàng

Baèng cuïc than hoàngToâi ñoát baøi thôTöøng phuùt töøng giôø

Toâi cöôøi toâi khoùc baâng quôNgöôøi nghe cöôøi khoùc coù ngôø chi khoâng.

TC THÔ 1 • 9

MAI THAÛO

TA THAÁY HÌNH TA NHÖÕNG MIEÁU ÑEÀN

Ta thaáy teân ta nhöõng baûng ñöôøngÑôøi ta, söû cheùp caû ngaøn chöôngSao khoâng, haït caùt soâng Haèng aáyCoøn chöùa trong loøng caû ñaïi döông

Ta thaáy hình ta nhöõng mieáu ñeànTöôïng thôø nghìn beä nhöõng coâng vieânSao khoâng , khoùi vôùi höông suøng kínhÑeàu ngaùt thôm töø huyeät laõng queân

Ta thaáy muoân sao ñöùng kín trôøiChôø ta, Baéc Ñaåu trôû veà ngoâiSao khoâng, moät ñieåm laân tinh vaãnChaùy ñöôïc leân töø ñaùy thaúm khôi

Ta thaáy ñöôøng ta Chuùa hieän hìnhVöôøn ta Phaät nguû, ngoõ thaàn linhSao khoâng Thaàn Thaùnh thöôøng lui tôùiNhöõng coõi voâ thöôøng vaéng löûa tin

Ta thaáy ta ñi ngöôïc loái ñôøiMoät mình treân nghòch höôùng rong chôiSao khoâng, taâm thöùc rieâng bôø coõiÑòa nguïc ngöôi laø, keû khaùc ôi!

10 • TC THÔ 1

Ta thaáy nôi ta truïc ñaát ngöøngVaø cuøng moät luùc truïc trôøi ngöngSao khoâng, haït buïi trong loøng truïcCuõng ñuû voøng quay phaûi ñöùng döøng

Ta thaáy ta ñeâm giöõa saùng ngaøyTa ngaøy giöõa toái thaúm ñeâm daøiSao khoâng, nhaät nguyeät ñeàu taêm toáiTöï thuôû chim hoàng reùt möôùt bayTa thaáy nhaân gian boãng khoùc oøaNhìn hình ta khuaát boùng ta xaSao khoâng, huyeát leä trong trôøi ñaátLaø phaùt sinh töø huyeát leä ta

Ta thaáy reøm nhung kheùp laïi roàiHaï maøn. Theá kyû heát troø chôiSao khoâng, quay goùt, teân heà ñaõChaùn moät troø ñieân dieãn vôùi ngöôøi

Ta thaáy ta treo coå döôùi caønhRaát hieàn giaác nguû giöõa röøng xanhSao khoâng, sao chaúng khoâng laø vaäyKhi chaúng coøn chi ôû khuùc quanh.

TC THÔ 1 • 11

Du töû Leâ

BIEÅN, GÖÔNG, SEATTLE

göûi bv.phuùc, nm. trinh, vaø lng. ngoaïn

neân, con soâng khoâng thi haønhcaùt suy thoaùi, muoän, vôi gheành/ thaùc/ caotröa choân chaân: daêm con saøoboùng toan xuoáng caáp. thaân hoà hôûi, can

neân, chieàu leân: chia tay chimvaït caây caáu keát röøng nguyeân thuûy, naøngtoâi teâ, meàm, xuoâi, saâu/ hoang/khuya/ maây chuû ñoäng: qui haøng bieån/ göông

neân, vaøng non, ngon möa, thôm/sôùm/ söông/ phoá laï; taâm bieàn bieät, bayem ngoài chaân dung. hoâm naytoát thoâi! khuoân cöûa/ môû/ thay maët, môøi

neân, toâi tìm toâi traêm nôihoàn thu nhaäp nhöõng gaéng, daøi hôi ngaânngöôøi ñi buoàn caøi ngang löngroài/ mai buïi cuõng rôi cuøng choã! thoâi ...!

12 • TC THÔ 1

THANH TAÂM TUYEÀN

TRAÊNG PHOÁ BUOÅI SÔÙM

taëng Cung Traàm Töôûng, Nguyeãn Cao Ñaøm, Phaïm Vaên Thuyeát

Traêng troøn vaøng roä. Ngaøy thu, söông thieáp laïnh moûng. Moät ngöôøi trong xoùm tay boàng tay daét con leo chaäm töøng baäc caáp nhaù nhem trôû veà nhaø sau ñeâm.

Ngaét boû ñaàu loïc, “aên” ñieáu thuoác. Môû maùy söôûi, ngoài trong xe kín ngaém traêng. Nghe khuùc tôû môû roän raøng baroque. Khuùc aâu yeám tình töù nhö cuûa Shubert.

“Con chuoät coáng”, khoâng roõ töø ñaâu xuaát hieän maáy böõa raày, xaùch tuùi bò ngang qua, ñöùng doøm ngoù thuøng raùc. Trong kính chieáu haäu beân thaønh xe hieän nhöõng ñoám ñeøn vaøng thaáp, ñoû cao tít, baát ñoäng, lung lay sau luøm caây thöa gaàn, giöõa khoaûng toái phuû treân xa loä, cuûa ñöôøng doác beân kia.

Chaïy xe treân phoá ñeâm, thaúng taép, ñieän saùng tröng. Traêng toû treân nhöõng maûng trôøi ñen luøng buøng gioù. Daøn kim tuùa troåi thuùc hoái. Daøn moäc chìm thuû thæ.

Reõ vaøo ngaû khuya xum xueâ. “ ... Anh ñang nghe Nhaïc Thaâu canh...” Ngöôøi ñaøn baø bieán laån trong vuõng saùng quaéc toûa tröôùc theàm nhaø laëng trang, nôi taù tuùc cuûa giaø caû luù laãn.

TC THÔ 1 • 13

Fugue cuûa Bach. OÂi töng böøng phôi phôùi cuûa maøu röôïu chaùt trong aùnh pha leâ, cuûa aûnh töôïng löôïn bay treân maët kính vaân chöùa chan boùng saéc. Traêng naáp khuaát sau löng. Laáp loaùng vun vuùt luøa tuoân trong maét ham hoá nhöõng sao sa, nhöõng taøn löûa.

Ñeán tröôùc taám lòch treo töôøng trong beáp. Xeù moät luùc töøng môù giaáy khoâng ai buoàn boùc. Tìm ngaøy naøy:

Naêm Quyù Daäu Thaùng Taùm (thieáu) 14 Thöù Tö Ngaøy Quyù Söûu - Haønh Moäc - Tröïc Ñònh - Sao Chaán...

14 • TC THÔ 1

ÑAËNG ÑÌNH HÖNG

BEÁN LAÏ

Beán laï ngay gaàm jöôøng möa to ngay ôû gaàm baøn vaø trong hoøm moïi ngöôøi chôû moät con taøu navir troïng taûi nhöõng hình thuø Hoàng haûi caêng leân nhöõng caùi yeám muøi noàng cuûa ñaùm cöôùi naêm ngoaùi hong ra khoe vaø ñaõ ñi - nhöõng coät ñeøn ñöùng laïi.

Coät ñeøn song song nhaûy plongeon vaøo vaän meänh roài ñöùng ñaáy goäi nöôùc haïnh phuùc daøi ngaén ngoù sang toâi leänh kheänh Coät l’umieøre cuõng leã meãñi veà Beán laï ai maø jöõ laïi ñöôïc laøn khoùi thuoác laù cöù cuoän khoanh ñoá anh veõ noåi maøu xanh!

Beán laï gaùc chaân leân nhöõng hình laêng cuûa caùi ñoàng hoà quaû laéc kheänh khaïng ñöa nhöõng quaû thòt chaäm song song vôùi nhöõng caùi chai khoâng, chìa nhöõng boä ñuøi e leä laï vaø trí tueä boâng hoa ngaây nguû ngaøy ngay beán laï.Song song, moâi töøng ñoâiVaûi, vaø caùi thöôùc meùtCon jôi ñöïc, vaø taøu laù chuoái hoätMaét ñeïp, vaø sa maïc tôø croquis keû chaämnhöõng ñöôøng chì cuoän oác...

TC THÔ 1 • 15

Toâi ñi ñaây, ñi tìm chôi vôùicaùi nuùt chaiNhöng khoâng! haõy noùi chuyeän.Thì ra theøm muoán laø moät thoûi faán taém nöôùc noùng coï baøn chaân khoâ lau caùi khaên khoâng

Noùi thaät Toâi 80 tuoåi roài

Bao nhieâu laàn raêng ruïng, raêng moïc,vaø huùi toùc

Coù laànToâi nhaän maët.. moät caùi chai ñaùnh maát haøng ñoàng naùt mang maùng beân tai baèng thieác, vaø moät caùi hoäp vaø noùi thaät,trong ñoâi guoác, toâi chuù yù nhaát caùi chaät chaät cuûa ñoâi quai

16 • TC THÔ 1

TöïChaân Phöông

Rimbaud goïi nhaø thô laø Supreâme Savant nhö phöông Ñoâng coù chöõ Ñaáng Toaøn Giaùc. ÔÛ ñaây, môû vaøi daáu ngoaëc boû heát vaøo ñoù thö tòch coå

kim laø vieäc deã laøm. Toâi muoán phaùt bieåu ngay yù kieán khaùc cho raèng nhaø thô coøn laø Ñaáng Taïo hoùa, vaø ôû ñaây laïi coù theå môû theâm ít daáu ngoaëc ñeå noùi ñoâi lôøi chaúng haïn veà kinh Hoa Nghieâm hoaëc veà ñieàu baát khaû tö nghò cuûa Wittgenstein. Nhöng coù leõ ai ñoù ñaõ thaáy truøng truøng ñieäp ñieäp nhöõng caùnh chim thò hieän...

Vaøo thôøi ñaïi khuûng khoaûng toät cuøng cuûa loaøi sinh vaät hình nhö haï naøy chæ coù cöûa moàm môû hoaùt cuûa ozone hoïa chaêng môùi giaûng giaûi ñöôïc chuùt gì veà Taïo Hoùa. Toâi xin muùa thöû ít ñöôøng kieám sieâu-ngöõ. Bieát ñaâu chöøng ... seõ coù moät baøn tay ñôn ñoäc voã theo?

Taïo Hoaù laø söï cho vaø laáy tuyeät ñoái. Ñoù laø Hình Nhi Thöôïng vaø caâu thô Goethe veà caùc ñöùa con yeâu cuûa Toái Cao, ñoù cuõng chính laø thi ca vôùi traän möa hoàng hoang, cuoäc hoûa thieâu phaùn xöû cuøng haït caùt hoùa thaân laøm kieàu nöõ. Ñieàu naøy chæ nhöõng baø meï vó ñaïi vaø nhöõng tình nhaân tuyeät vôøi may ra coøn hieåu noåi. Phaûi khoâng, hôõi Rilke, hôõi Keats, hôõi Nguyeãn Du?

Caùc trieát gia thöôøng nhaéc ñeán chaân thieän myõ. Cho pheùp toâi baén moat muõi teân vaøo caùi ñích naøy vöøa nhôø nhöõng baäc daøy daïn noäi coâng nhö Lyù Baïch, Omar Khayyam vaø Valeùry keùo tieáp voøng cung moäng mò.

Con ruøa ngoân töø baét ñaàu chaïy ñua daây. Tröôùc tieân noù trích daãn taát caû danh nhaân, goïi hoàn AÙ ñoâng traàm maëc, vaø keát thuùc voøng ñua sau löng con thoû ñang naèm tö löï. Ñoá ai bieát ñöôïc taïi sao? Vaø con thou ñoù muoán gì? Ñeán ñaây neáu coù ai caûm thaáy maùu ñaõ öùa quanh boùng cuûa mình thì coù theå coi nhö muõi teân truùng ñích: theá laø taïm ñuû...

Baây giôø môøi caàm quaït lôùn quaït beù phaát phô cho röïc chaùy caùc hoûa sôn roài chuùng ta cuøng nhau thöôûng thöùc moùn thòt nhaân sö vöøa ngaém baày ngö nöõ bieåu dieãn ñieäu Soul tuyeät ñoái. Khi naøo thaám röôïu, xin môøi an toïa giöõa voøng vaây cuûa ñaù, roài vuoát phím gioù maây hoøa taáu vôùi toâi khuùc nhaïc cho saùt na naøy ñaùp lôøi baûn hôïp ca cuûa taát caû thi nhaân töø voâ thæ voâ chung vang voïng laïi.

TC THÔ 1 • 17

CHAÂN PHÖÔNG

MÔÛ NGOAËC

ai ñaõ vaøo ñeâm meâ hoàn nghe tieáng khoùc töôïng ñaù trieäu naêm sau?ai quay veà tieàn kieáp nheùt vaøo moä huyeät taám göông roài tuyeân boá theá gian laø ñaïi moäng?ai oâm ñaøn khoâng daây nôi vöïc thaúm song taáu vôùi baøi ca vuõ truï?ai ñoùng ñinh caùi boùng ban pheùp laønh cho aùnh saùng vaø xeù vuïn quyeån thieân thö?

caâu chuyeän ñoùmoïi ngöôøi ñeàu bieát vaø ñaõ laõng queânñaù vôùi ñaïi döôngkhuùc xöông trong loøng trinh nöõchôø maõi khoaûnh khaéc phuïc sinhlôøi vaø lôøiai cuõng ñeàu bieát caû

phaàn coøn laïi laø coïng coû voâ trihaõy töø boû hai baøn taytrong heä nhò phaân cuûa loaøi khæ daïinhöõng con soá laø ñieåm töïa khoán cuøngcho ñöôøng ñònh meänh chaúng bao giôø troâng thaáysaân khaáu hình haøimoät chuùt khoùi maây

18 • TC THÔ 1

ñeâm thöùc traéng buùt möïc naøy göông maët kia ñoàng hoà noï

hôõi nhöõng keû raïch naùt taâm can loaøi chim aâm phuûsoâng Haèng kinh thaùnh Ñöôøng thi ñaù maët trôøi chaâu Myõ chöõ vieát töôïng hình hay maãu töï la himoïi lôøi leõ boãng xoaùy cuoàng loaïn trí HUYEÀN CHI HÖÏU HUYEÀN môû caùnh cöûa naøo ñaây?

TC THÔ 1 • 19

NGOAÏI VI ÑEÂM

1

trong voøng troøn nhoûbieån cöïa quaäyhoaøi coâng

2

thòt boø leân xöôngxöông boø leân muoái traéng

3

muoái traéngnaèm phôi naéng

4

traùi timlaên tôùi nhaøo luibeân meùp thuûy trieàucuøng soûi cuoäi

5

gioù ñuoåi theo lôøi lôøi troán vaøo maâychaäp chôøncuoäc daï hoäi thoaùt y trong nhöõng laâu ñaøi caùt

20 • TC THÔ 1

LOÄNG NGOÂN

ñeøchoàng leân nhaunôi tam caáp cöûa mieängcaùc thöù trieát lyù cuõ laãn môùi

traàn truoàng beân döôùi chöõ trang traéng ngoùng chôø töøng nhòp maùu ñieân

bieån vôùi nuùi ruù gaøo tröôùc tröøu töôïng voâ bieân aån nghóa cuûa em aån nghóa cuûa toâi

hai lôùp da phaäp phoàng tam ñoaïn luaän

TC THÔ 1 • 21

BOÄI AÅM

_____________ whisky

maùu cuûa maùu kim cöông say

nöûa traùi tim ngaäp aùnh saùngnöûa coøn laïi laø oâ cöûa vaéng maây

moïi caùnh chimñeàu hoùa maùy bay vaø ngöôïc laïi

loït qua caùc oå khoùa trong ñaàucon maét laï quay moät voøng chieâm baonhìn ngaém maâu thuaãn toät cuøng

taïi sao khoâng? taïi sao khoâng?môù gaäy luõ muø noái thaønh ñöôøng chaân trôøingöôøi tænh keû meâ naém keùo hai beân

roài chia cuøng gioù aâm thanh caâu hoûi

22 • TC THÔ 1

Thi Ca, maáy ñieàu taûn maïn

Nguyeãn Tieán

1.

Chính chaát laân tinh cuûa ngoân ngöõ goäp chung caûm höùng cuøng yù thöùc saùng taïo ñaõ laøm röïc saùng theá giôùi ñoàng löôït: Caûm höùng soi chieáutri thöùc. Tri thöùc soi chieáu ngoân ngöõ. Ngoân ngöõ soi chieáu thi ca.Thi ca soi chieáu theá giôùi. Trong laãn ngoaøi.

Thöù lyù luaän lieân hoaøn, sausage treân khôi toû moät ñieàu: Thi ca, moättöï theå chieám vò theá trong tieán trình thaêng hoa ñôøi soáng, moät phaïm truø chi phoái moïi boä moân ngheä thuaät khaùc: AÂm nhaïc laø thi ca baèng giai ñieäu; hoäi hoïa laø thi ca baèng ñöôøng neùt: Taát caû gaùnh nhieäm vuï chung phuïc vuï giai tính (caùi ñeïp). Noùi dai theâm chuùt nöõa: Maët trôøi phaùt ra aùnh saùng khi boùng toái ñaõ phuïc saün; boùng toái, moät töï theå ñoäc laäp, töø uyeân nguyeân. Söï maàu nhieäm voâ côù hay söï phi lyù cuûa vaïn höõu ñaåy thi ca ra ñôøi.

2.

Nhu caàu thi ca coù tröôùc nhu caàu trieát lyù. Empeùdocle, Socrate ñaõtöøng laøm thô tröôùc khi ñaët vaán naïn trieát hoïc. Nhö thô Holderlin, G. Trakl coù tröôùc trieát lyù Heidegger. Ñoåi chaùc coù tröôùc baùn buoân. Khuùc haùt hoàn nhieân coù tröôùc baøi dieãn vaên trònh troïng.

Ñôøi soáng hai maët nhö kieáng hai troøng: Khi nhìn gaàn thì khoâng theå nhìn xa. Vaø ngöôïc laïi. khoâng phaûi aùnh saùng maø boùng toái, thi ca xuaát hieän cuøng thôøi vôùi boùng toái khi boùng toái coøn ñoàng hoùa vôùi nieàm caâm laëng. Veû ñeïp cuûa boùng toái, cuûa caâm laëng töï thaân ñaõ laø thi ca. Nhöng thi ca muoán ñaåy xa hôn nöõa, keâu ñoøi ngöôøi laøm thô, baét caâm laëng baät thaønh tieáng noùi, baét boùng toái trôû thaønh aùnh saùng. Neân maët trôøi moïc giöõa ñeâm.

TC THÔ 1 • 23

3.

Maâu thuaãn laø neùt thöïc cuûa ñôøi soáng, cuûa thi ca. Khoâng theå duøng thö lyù luaän hình thöùc kieåu Aristote ñeå bieän giaûi ñôøi soáng. Bình minh cuûa thô, noùi nhö Kheá Ieâm, laø hoaït ñoäng choáng moïi leà thoùi maø kyõ thuaät cuõng laø thöù leà thoùi. Noùi caùch khaùc, phöông caùch duy nhaát ñeå bieän giaûi ñôøi soáng laø voâ phöông caùch, nghóa laø chaáp nhaän maâu thuaãn. Vaø kyõ thuaät duy nhaát cuûa thô laø voâ kyõ thuaät. Baèng chöùng, neàn thi ca Ñöùc taïo moät lòch söû huy hoaøng veà thô töï do, khoâng vaàn ñieäu qua Goethe, Holderlin, Novalis, Heine, Morike, Rilk .v.v...

4.

Thöû ñoïc Andreù Breton, moät trong nhöõng tay chuû xöôùng thô sieâu thöïc Phaùp, hai caâu thô nghòch thöôøng:

Je taø la face des mersRouge comme lquand il est vert

(Taïm dòch: Ta yeâu em tröôùc maët bieån caûÑoû nhö quaû tröùng khi xanh)

Söï nghòch thöôøng cuûa ngoân ngöõ ñoøi hoûi caáp ñoä thöôûng ngoaïn, thaåm myõ cao. Hieåu thô laø hoaù giaûi thô, buoäc keû thöôûng ngoaïn ñöùng treân chieác choøi toaøn caûnh, nhìn xuoáng ñôøi soáng cho thaáy roõ töøng chi tieát (nhö nhaân vaät ngöôøi huøng bay vöôït leân ñeå nhìn xuoáng laïi traùi ñaát trong taùc phaåm “Wonderful adventures of Nils cuûa baø Selma Lagerlof maø C. Milosz töøng ñeà caäp, töông töï nhö nhaân vaät Cosimo, chaøng baù töôùc soáng treân caây cuûa Italo Calvino).

5.

Ngoân ngöõ laø huyeàn thoaïi. Huyeàn thoaïi laø thi ca. Thoaït tieân ngheä thuaät moâ phoûng ñôøi soáng. Keá ñeán, ñôøi soáng moâ phoûng ngheä thuaät. Thoaït tieân, ngheä thuaät vò nhaân sinh. Cuoái cuøng, nhaân sinh vò ngheä thuaät. Khoâng coù chuyeän ñôøi soáng raøng buoäc thi ca maø thi ca raøng buoäc ñôøi soáng, môû ñöôøng cho taâm tö nhaân loaïi. Laø keû taân toøng theo chuû nghóa saùng taïo töï do voâ haïn löôïng, voâ chính phuû, thi ca töï buoäc mình ñi tìm chieàu kích môùi, cho duø thô seõ nhö caùnh hoa vöùt xuoáng hoá thaúm maø Octavia Paz ñaõ ngaäm nguøi noùi tôùi. Thô khoâng nhaát thieát ñoøi hoûi tieát ñieäu nhòp nhaøng, aâm vaän maø ñoøi

24 • TC THÔ 1

hoûi yù thöùc röïc saùng veà ñôøi soáng vaø söù meänh thieâng lieâng, voâ hình tröôùc thôøi ñaïi. YÙ thöùc töï noù ñaõ mang saün giai keát (cadence) vaø khoâng caàn trôï löïc bôûi moät nguyeân taéc hoaø aâm naøo caû. Thi só traàn thieát theá giôùi, laøm ñaùm cöôùi song hoân vôùi ñôøi soáng vaø neàn thaåm myõ môùi ñang ñöôïc vun xôùi, duø phaûi ñaûo loän vai troø cô phaän (organ) cuûa naêm giaùc quan. Nhö Paul Valeùry: “La voix inteùrieure est une oreille qui parle. Entendre

parle. La conscience est une bouche qui eùcoute. Parler eùcoute.”

Trong baøi nhaän ñònh veà hoäi hoïa ñaêng trong taïp chí Saùng taïo tröôùc ñaây, Thaùi Tuaán cuõng ñaõ coù loái nhìn thaåm myõ ñuùng möùc: “Chieác gheá trong tranh khoâng phaûi laø chieác gheá ñeå ngoài”, noù ñaõ cheãm cheä trôû thaønh moat hình töôïng ngheä thuaät vôùi tính bi traùng cuûa söï nhaãn nhuïc, chaúng haïn. Thi só, keû ñaåy thuyeàn ra khôi mong khaùm phaù moät beán bôø môùi laï, moät chaân trôøi chöa töøng quen bieát (unknown), chöa töøng thoá loä, hoaëc theo kieåu noùi R. Char, nguoàn leä môùi (de nouvelles larmes).

Söï tröôûng thaønh cuûa thi só nhö cuûa ngöôøi thöôûng ngoaïn khoâng phaûi ño baèng naêm thaùng tuoåi taùc maø baèng söï thöùc tænh. Söï tröôûng thaønh cuûa thi ca laø söï thöùc tænh cuûa thi ca bieát ñaønh ñoaïn vôùi quaù khöù maø laøm moät böôùc nhaûy (quantum leap). Phuø hôïp vôùi lòch trình tieán hoùa sinh vaät treân traùi ñaát, sau boán chaân laø hai chaân (homo erectus), sau nhaûy laø bay. Vaø thi só moïc caùnh.

6.

Chính thôøi gian boùc dôû vò trí khoâng gian, ngheä thuaät Vieät Nam khoâng troùi chaân treân laõnh thoå ñòa dö maø phaù vôõ bieân giôùi nhaäp vaøo gioøng ngheä thuaät chung toaøn caàu. Naëng loøng vôùi quaù khöù, töï maõn daân toäc laø nhöõng thaùi ñoä caàn phaûi khai tröø. Noùi theá khoâng coù nghóa voâ ôn boäi nghóa phuû choái gia saûn tinh thaàn maø keû ñi sau laø ngöôøi thuï höôûng. Khoâng theå döùt boû truyeàn thoáng nhö khoâng theå caàm con dao chaët ñöùt moät gioøng soâng. Ai daùm phuû nhaän tinh thaàn Hy laïp baøng baïc khaép coõi thô Sappho thôøi xöa, tröôùc kyû nguyeân Thieân chuùa treân 600 naêm, ñaõ aûnh höôûng ñaäm ñeán E. Pound thôøi nay, nhö Shelley, W. Blake aûnh höôûng ñeán Yeats; M. de Sade aûnh höôûng ñeán A. Breton; A. Breton, ñeán Octavio Paz; Beaudelaire, Verlaine, ñeán G. Trakl .v.v...

7.

Ngöôøi laøm thô hoâm nay khoâng nhöõng thöøa höôûng gia saûn daân toäc mình maø cuûa caû theá giôùi. Thi ca Vieät, thi ca theá giôùi laø moät toång theå baát khaû phaân ly.

TC THÔ 1 • 25

Phong traøo phaùt trieån thô haøi cuù du nhaäp töø Nhaät baûn ñaõ dieãn tieán suoân seû töø bao thaäp nieân qua ôû caùc quoác gia Myõ, Anh, Ñöùc.v.v... Söï traïng E.E. Cummings, tieáp ñeán laø E. Pound ñaõ “cutting edge” thi ca laøm noù trôû neân hueâ daïng, seõ ñaùnh maát ngaïc nhieân khi baét gaëp nhöõng baøi thô taém ñaãm thieàn vò cuûa moät T.S. Eliot, Borges, Gary Sneider, nhaát laø O. Paz maø baøi dieãn vaên cuûa oâng ñoïc khi nhaän giaûi Nobel ñaõ minh nhieân.

Moãi thôøi ñaïi, moãi thaùi ñoä soáng, moãi phong caùch nhìn. Trong lòch söû thi ca, ñaõ coù laém nhöõng manifesto, credo toû roõ laäp tröôøng thay ñoåi taän goác reã taùc naêng thi ca vôùi ñieàu kieän vaên minh, söû tính nhaát ñònh. Thöû keå teân caùc traøo löu thi ca theá giôùi, töø traøo löu aùnh saùng, traøo löu thaåm myõ, traøo löu phi lyù, ñeán hieän thöïc, sieâu thöïc, ngaøy mai, thuù toäi (confessionism), cuï theå (concretism), hieän ñaïi (modernism).v.v... moãi traøo löu mang moãi khuynh höôùng caùch taân, buùa vôõ thuû cöïu, noùi caùch maïnh baïo hôn, neùm taïc ñaïn cho bung noå phaàn kieán truùc thöôïng taàng; moãi traøo löu laø phöông tieän nhaèm ñaït tôùi kyø cuøng baûn saéc ñôøi soáng, tham voïng hôn nöõa, baûn saéc vuõ truï. Nhöng, phöông tieän khoâng phaûi laø cöùu caùnh; cöûa soå khoâng phaûi laø baàu trôøi. Chaáp chaët phöông tieän maø boû rôi cöùu caùnh laø hieän töôïngvong thaân (alineùation) trong thi ca. Baèng moïi giaù, ngöôøi laøm thô vaãn phaûi laâm boàn moät theá giôùi môùi, duø phaûi cho ra ñôøi nhöõng ñöùa con dò daïng. Khoâng theå coù nhaø pheâ bình thaåm ñònh thi ca, maø chính thi ca töï thaåm ñònh noù, qua thôøi gian, nhö ngoïc leân nöôùc, ñieàu maø Chaân Phöông goïi laø “esprit de temps”.

8.

Coâng trình thi ca khoâng bao giôø laø coâng trình ñaõ ñoùng, ñaõ hoaøn taát. Thi só chöa töøng höu trí vôùi ñôøi soáng tröôùc maët. Nhöõng gioøng thô seõ qua ñi nhöng thi ca ôû laïi. Thi ca vónh vieãn ôû laïi cuøng ñôøi soáng.

Ngheä thuaät, noùi nhö Thanh Taâm Tuyeàn, laïi laø vaän ñoäng bieän chöùng cuûa huûy dieät vaø saùng taïo.

Thi ca tröõ kim cho ngheä thuaät khoûi bò phaù giaù (deùvalueù).

9.

Moïi coâng trình ngheä thuaät, trong ñoù coù thi ca, vaïch khaû naêng giöõa ñieàu coù theå vaø ñieàu khoâng theå theå hieän, voâ hình chung, cuõng ñöôïc coi laø kieåu maãu moät tri thöùc luaän (eùpisteùmologie). Cuøng moät ñeà taøi con nheän, töø Edward Taylor (1645 - 1729) ñeán Walt Whitman (1819 -1892),

26 • TC THÔ 1

Robert Frost (1874 - 1963).v.v.., moãi oâng mang moái xuùc caûm, laêng kính khaùc bieät. Cuøng moät ñeà taøi chim phöôïng hoaøng, Ilyn Abumadi (1890 - 1957), L. Ferlinghetti (thuoäc phong traøo Beat).v.v... moãi oâng ñaåy rieâng yù töôûng chuyeån ñoäng töï do, phieám ñònh, vöôït khoûi tính chaát huyeàn thoaïi ban ñaàu. Nhaát phieán nguyeät löôõng nhaân taâm. Thi ca, noùi nhö Allen Ginsberg, do thi só deät ra, chöù khoâng phaûi do thieân haï ñaët haøng. Thi ca, noùi nhö Reneù Char, laø caùi trong traéng hoàn nhieân beân kia gioøng chöõ ñaõ nhuoám baån möïc. Caùi ôû bean kia ñoù laø khoái duïc voïng khoân nguoâi keát tinh thaønh ngheä thuaät nhö moät toaøn theå.

10.

Thi só laøm thô, hieän höõu sau thô, nhöng ngöôøi ñoïc chöa bao giôø thöïc söï hieän höõu. Haén ñeà thô beân maët boùng toái vaø ngöôøi ñoïc, töøng thôøi, maõi laät noù ra maët aùnh saùng. Haén khoùa traùi caùnh cöûa theá giôùi vaø ngöôøi ñoïc phaûi bieát duøng noäi löïc ñoät nhaäp baèng caùch theá naøo ñoù. Möôïn caùch noùi cuûa A. Camus, trong “Lreùvolteù”, thô “toái taêm moät caùch saùng suûa” (Clairement obscur). Thô laäp theá quaân bình giöõa tieáng noùi vaø nieàm caâm laëng saám seùt. Thay vì töø choái söû duïng ngoân ngöõ maø thaùi ñoä Socrate töøng coù, thay vì chaáp thuaän lôøi Novalis thoát ra, vaøo naêm 1799, raèng vieát laùch vaø noùi naêng laø nhöõng haønh ñoäng kyø dò, haén buoäc loøng caàu vieän tôùi ngoân ngöõ (ngoân ngöõ, taïm ví nhö ñoùa hoàng xanh muoân ñôøi cuûa Don Juan,, oâi maøu xanh mang saéc toá khoå ñau, le verte porte malheur, thô cuûa John Ashbery, trong baøi “The bungalows”), cho duø bò quaàn chuùng ngoä nhaän, neùm ñaù, nguyeàn ruûa (poeøte maudit); Baudelaire chòu tai hoïa veùt tuùi 30 phaät laêng traû tieàn toøa cho taäp thô “Les Fleurs du Mal” chaúng phaûi laø hình aûnh bi traùng duy nhaát.

11.

Thô ñaåy tôùi kyø cuøng nghòch lyù cuûa thô vaø moãi böôùc thô khai phaù ñaùnh daáu thôøi khai ngoä môùi cuûa thi só. Laø moät keû maät tri (gnostic) haén khoâng bao giôø bò khoâ nguoàn, beá taéc maø chæ coù ngöôøi ñoïc thô beá taéc, khoâ nguoàn.

Thi só, moät laàn nöõa, keû mang aùnh saùng cho boùng toái, moät loaøi chim hieám quí, eùm tieáng ngaäm lôøi, bay veà gieo haït gioáng giöõa sa maïc.

TC THÔ 1 • 27

NGUYEÃN TIEÁN

TREÂN CHUYEÁN TAØU, CHAÚNG MOÄT AI BÖÔÙC XUOÁNG

Roài chuyeán taøu quaêng neo, ñoã töøng theá kyûMoãi chuùng ta, chaúng moät ai böôùc xuoáng.Chaúng moät ai

Duø thaùng naêm ñoåi maøu thaùng chín(Thaùng chín ñoåi laïi thaùng naêm)Chieàu uïp xuoáng coå khanÑaønh haùt ngao treân thanh quaûn gioùÑeá quoác traêng sao, ñeá quoác vónh vieãnCuoäc tình nôû hoa trong beänh vieän

Nhö theá ñöôïc chaêngKeû cheát ñoïc ñieáu vaên vôùi baøn tay runLaø baøi thô treân haøng neán

Ñöøng traû giaù ñoùa hoaNhö traû giaù cuoäc tìnhNhö traû giaù thi só

Ñoùng cöûa haøn laâm vieän töông laiVì ngaøy mai chaúng bao giôø tôùiNeùm hoøn ngoùi ra khoûi giaác môÑaåy phieâu duThaønh söï thaät

28 • TC THÔ 1

Ñaåy tôùi taän cuøng ngaøy. Ñeâm vaápÑeâm muoän maènVang tieáng giôû trang

Traû laïi baøi thô: Taám veù cho thi sóChuyeán taøu quaêng neo, ñoã töøng theá kyû(Bieån khoâng ñaùy vaø chieác neo voâ duïng)Moãi chuùng ta, chaúng moät ai böôùc xuoángChaúng moät ai

MUØI HÖÔNG CHAÙY GIÖÕA HAÙNG

Em böôùc trong naéng hanhMuøi höông chaùy giöõa haùng

Moïc laùReãNgöôïc chieàuAÙnh saùngBoùng toái

Noãi cheátSöï soáng

AÙnh saùng ñaâu löng boùng toáiNoãi cheát ñaâu löng söï soángEm ñaâu löng anhRaùo rieát nhöõng ñöôøng gaân

Nhöõng ñöôøng gaân moûng manhTreân moâ hình thaân theå

Nhöõng ñöôøng gaân beâ toâng coát saét

Giöõa haùng em döïng leânKhaûi hoaøn moân cao ngaát

TC THÔ 1 • 29

Roài nhaân loaïi seõ phuïc sinhRaàm raäp dieãn binhNhöõng daøn keøn vó ñaïi

Em böôùc trong naéng hanhMuøi höông chaùy giöõa haùng

LAÄP NGOÂN

Coù theå goïi caên phoøng môùi xaây:Haàm truùBoán böùc töôøng vaâyChieàu phai maõiCöûa soå nhìn ñeâmChæ coøn boùng toái laø vónh cöûu

Moãi ñôøi soángmoãi haàm truù

moãi maät khu

Toâi aùm saùt thuû tieâumoïi nieàm hy voïng

Phaùt ñaàu tieâncuõng laø phaùt aân hueäcuoái cuøngÑöùng laïiGiô tay leânCaùc buïp

Reã chæ daøi ra trong ñeâm toáiToâi caàn boùng toái ñeå laøm thôAi ñoù, taét ñeøn ñiChæ coøn boùng toái laø vónh cöûu

30 • TC THÔ 1

VAØ ÑEÂM LAÀN NÖÕA

1

Ñeâm xanh baät khoùc khoâng thaønh tieáng cuoái theá kyû maøu traêng ræ seùt khuùc Polonaise. Coù böôùc chaân ai röôït ñuoåi treân maùi ngoùi tìm chieác boâng tai. Thôøi gian laät ngöûa baøn tay men cheách choùang töï bao giôø chaúng bieát. Kyû nieäm, mieáng maät ngoït kieán tha. Thô töøng ñoaïn khoaùn traéng cho côn ho maïch maùu khoâng lôùp lang. Cöûa soå voøm trôøi nhaáp nhaùy nhòp sao cuoäc giao tình bí maät. Nhaïc caàm tinh nhôù maõi. Caûm xuùc nhö maùu öùa muoán nuoát soáng nuoát töôi. Ñeâm vaét chanh vaøo ly nöôùc maùt ñeâm laêng loaøn khaùt voïng ñeâm luoàn saâu maïch löôn.

2

Anh phi thaân treân ngoïn ñôøi huøng vó. Tuoåi thô aáu qua ñi nhö nhoå chieác raêng ñau. Hoøn ñaù chìm döôùi gioøng soâng haéc ín ngoaèn ngoøe. ÔÛ phöông ñoaøi chaéc xoaøi nhieàu laém. Luûng laúng traùi caây ñaõ xa taàm vôùi ngoù xuoáng maët hoà khoùi nhang. Khoâng coøn chieác ñaàu laâu naøo trong laâu ñaøi. Khoâng coøn ai giöõa traàn ai. Ñöøng tru treùo ñöøng sôï haõi. Ngöôøi naèm trong nhaø taùng ñôïi hoûa thieâu bôûi theá giôùi khoâng coøn choã. Anh nhìn vaøo maét em. Ñoù tình yeâu, tình yeâu phuø daäp ngoùn chaân.

TC THÔ 1 • 31

Suy Nghó Rôøi

Kheá Ieâm

Thô môû roäng tôùi moïi nôi, moïi thôøi, tôùi taát caû nhöõng gì lieân quan ñeán ñôøi soáng vaø con ngöôøi, ngay caû noãi hiu quaïnh. Chæ nhö theá, thô môùi ñaåy

tôùi ñöôïc moïi chaân trôøi, ñöa nhöõng böôùc chaân phieâu laõng ra khoûi ranh giôùi nhöõng bieân ñòa. Thô laø noãi khao khaùt trong moãi ngöôøi chuùng ta, taùc giaû vaø ngöôøi ñoïc, ñöôïc thaép saùng baèng ngoïn löûa cuûa ngoân töø. Chöa bao giôø vaø seõ maõi maõi, thô laø moät haønh trình khoâng meät moûi, soi roïi thöïc taïi. Khoâng coù ñôøi soáng naøo gioáng ñôøi soáng naøo, vaø ñaåy tôùi cöïc ñoan trong caùch noùi cuõng laø moät hình thöùc bieåu hieän töï do tuyeät ñoái trong thô. Bao laâu chuùng ta khoâng chaáp nhaän nhöõng caù bieät, baáy laâu chuùng ta seõ rôi vaøo daïng ñoàng phuïc vaø tieáng noùi thô seõ maát ñi trong sa maïc. Bôûi vì thô, chính xaùc hôn, laø khaû naêng cuûa söï laéng nghe. Nhöõng aâm thanh duø chaùt chuùa hay eâm dòu ñeàu laø nhöõng löïc ñaåy caàn thieát cho thô chuyeån mình ñi veà phía tröôùc.

Ñaõ ñeán luùc cuûa moät ngaõ reõ. Vaø thô truyeàn thaúng, tröïc tieáp, töø choái nhöõng ñaùnh giaù mang ñaày tính chuû quan vaø phieán dieän. Nhaø thô, hôn ai heát, laø keû bieát vöùt boû nhöõng voøng hoa vaø vöông mieän, quay veà caùi chaân dieän muïc, ñoái maët vôùi chính mình ñeå laøm moät hoùa thaân khaùc.

Thöïc traïng trong thô VN ñang coù hieän töôïng, hao hao gioáng nhau trong ngoân ngöõ vaø caùch dieãn ñaït. Beân caïnh ñoù, coù nhöõng noã löïc khoâng ngöøng tìm kieám ôû moät soá nhöõng nhaø thô, ñang baùo hieäu hình thaønh moät phong caùch môùi.

Ñaõ chaám döùt vaø sang trang moät thôøi kyø ñoâng ñaù.

32 • TC THÔ 1

Ñaõ thaáy ñaâu ñoù nhöõng daáu hieäu caûn ñöôøng, nhöõng chôø xem vaø quay maët. Nhöõng tinh thaàn khaûo coå ñang coá ñaùnh boùng laïi nhöõng phieán ñaù ñaõ reâu xanh. Khoâng sao. Thô boû laïi nhöõng caùnh bay ñaõ moûi, nhöõng gaïch ngoùi phong söông. Ñaõ coù nhieàu caùi boùng lôùn hôn caùi hình, nhöõng chuyeân vieân hoùa trang veõ buøa baùt quaùi. Nhöng chöa coù ai chòu leân tieáng: Nhaø thô VN, chuùng ta vaãn coøn ôû möùc khôûi haønh. Neáu nhöõng aâm thanh aáy vang leân beân trong ta, chaéc haún seõ laø ngoïn löûa ñeïp. Moät caùnh phuû ñònh ñeán kyø cuøng ñoàng thôøi naém baét ñöôïc ôû ñaèng sau, caùi thöïc höõu.

Chuùng ta ñaõ ra ngoaøi hay coøn ôû laïi ñeàu hieåu, thô chính laø ñaát ñai vaø hôi thôû, vaø laø nôi truù nguï cuoái cuøng, duø raèng nhö söông khoùi. Ñieàu naøy mang tôùi moät haøm yù, thô laø söï haøi hoøa giöõa caùi chung vaø caùi rieâng. Caùi chung laø con ngöôøi vaø ñôøi soáng, caùi rieâng laø

ngoân ngöõ vaø caùch ñieäu. Caùi chung laø tình, caùi rieâng laø chöõ. Hai goác aáy ñeàu laø goác ñaïi thuï. Chuùng ta nhìn thaáy caùi chung vaø ñoïc thaáy caùi rieâng.

Töø goùc ñoä ñoù, thô môû ra moät thi phaïm khaùc. Vaø neáu noùi nhö Jim Harrison, nhaø thô laø con “chöõ say”, vaø nhìn thaáy ôû beân kia coõi khôûi sinh ñang öù traøn aùnh saùng, thì caùi toång theå cuûa thô chæ laø thô. Khoâng coù gì phaûi nhieàu lôøi nöõa.

Caùi kyø laï cuûa ñònh meänh luoân luoân ôû choã nhöõng khuùc quanh. Vaø phieâu hoát laøm neân nhöõng daáu aán. Chuùng ta ñang ôû thôøi ñieåm maø sau löng laø nhöõng aûo töôûng quaù khöù ñaõ bò vôõ vuïn, vaø tröôùc maët laø nhöõng va chaïm maïnh meõ vôùi moät theá giôùi roäng lôùn, caû trong ñôøi soáng vaø trong taâm thöùc. Chuùng ta laø ai, nhöõng nhaø thô cuûa thaäp nieân 90? Chuùng ta ñi, roän raõ leân ñöôøng ñeå tìm baét laïi tieáng noùi cuûa chính mình, vaø khoâng phaûi cuûa ai khaùc.

Coøn ñoù, ngaøy hoäi xa xöa ñang vang leân cuøng vôùi nhöõng ñieâu taøn cuûa nhöõng mieáu ñeàn coå töï. Thanh aâm cuûa bao theá kyû qua, chöøng nhö nhöõng boùng ma laøm hoân aùm khoâng khí, caét ñöùt maát hôi thôû cuûa ñôøi soáng thöïc vaø neùm ngöôïc haønh trình thô vaøo choã baát ñoäng. Thô phaûi laø nhöõng chuyeån ñoäng khoâng ngöøng, nhö nöôùc chaûy, nhö tieáng roáng cuûa sö töû voïng veà töø röøng giaø. Trong moät nghóa naøo ñoù, thô khoâng chæ quaån quanh maõi nôi nhöõng goùc heïp. Thô giöông buoàm ra khôi, say buïi ñöôøng vaø baõo toá neáu chuùng ta hieåu nhö nhöõng bieán ñoäng cuûa noäi taâm giöõa meùp rìa cuûa beán löõ.

Ñaõ xa nhöõng ñoàng baèng, nhöõng nôi ñi choán ñeán, nhöng ngoân ngöõ Vieät vaãn gaân guoác, nhö lòch söû. Ñoù laø khaû naêng sinh toàn traûi haøng nghìn naêm, thaám ñöôïm trong ta caû giaác mô vaø nieàm cay ñaéng. Thô ôû doïc ngang

TC THÔ 1 • 33

nhöõng ngaû ñöôøng, goõ treân maët ñaát, nghe nhö coù tieáng soùng... Hoaøng hoân vaø bình minh tan ñi trong khoaûng khaéc vaø chöøng nhö chuùng ta ñang böôùc vaøo coõi baát bieán.

Nhaø thô caàn töï do nhö chim choùc caàn khí trôøi. Khoâng coù töï do, khoâng coù thi só. Töï do theå hieän trong tieán trình saùng taùc, trong phong caùch vaø ñôøi soáng. Söï môøi goïi cuûa im laëng coù leõ cuõng laø phaù boû nhöõng öôùc leä maø baáy laâu nay chuùng ta mang nhö caùi aùch giöõa ñaøng.

Ñieàu ñaùng phaøn naøn laø chuùng ta vaãn nhoát thô trong caùi haøng raøo kín böng cuûa töø ngöõ: töï do hay phaù theå laø nhöõng chæ danh khoâng chính xaùc. Thô khoâng theå coù laø töï do khi coøn naèm trong giôùi haïn tìm kieám maø chæ coù töï do khi ñaõ nhaäp vaøo (nhaäp vaøo ñaâu? Coû caây, trôøi ñaát?) khoâng qua trung gian söï theå hieän cuûa ngoân töø. Ñoù cuõng laø moät caùch noùi ñeå ñaåy thô ñeán ñieåm cuøng taän.

Haõy döøng laïi vaø ngöôïc veà thôøi ñaõ qua. Thô phaù vôõ khaû theå naøy phaûi baøy ra cho ñöôïc moät khaû theå khaùc. Phaù, chuùng ta caàn tuyeân ngoân, nhöng xaây, chuùng ta caàn chieâm nghieäm vaø tu taäp. Trong bao name nay, thô nhö con thuyeàn khoâng laùi, loâng boâng, chaúng truï vaøo ñöôïc beán bôø naøo. Thô traøn ñaày nhöng raát baûn naêng. Vaû chaêng, baøi thô laø moät taùc phaåm toaøn trieät, veà kieán truùc, tö töoûng vaø ngoân ngöõ.

Coù raát nhieàu loaøi chim quí. Haõy môû ra nhöõng ñöôøng bay.

34 • TC THÔ 1

Kheá ieâm

CHAÁM PHAÙ

phoá vaø nhaøphaân hoùa giöõa xaùm vaø traéng

chaäp choaïng neùt gaãy treân ñoâi maét ñaõ quaàng thaâm

tímtím than

ngoài nhö ñaù

CAÂM

hình noäm(baèng rôm)dang tay ra

ñöøng bao giôø hoûi han gì veà ñôøi soáng nheù

neáu noùi khoângseõ bieát theá naøo laø moài löûa

caâm nhö thoùc

TC THÔ 1 • 35

QUAÙT THAÙO

ñaõ baûo ñöøng bao giôø sinh rakhoù noùi thaät

cuøng laém thì traàm mình trong doøng soâng

quaùt thaùo

quay laïi vôùi nhaân gian

KÒCH MOÄT GIAÂY

bình minh(laïi bình minh)nhaéc tôùi laø soâi ruoät

moài ñieáu thuoáckhoâng chaùy

chaéc löôõiñaèng naøo cuõng ñaõ bò maéc baãy

hieân möahiu quaïnh quaù

khaùn giaû ñaâuôû ngoaøi kia kìa

maøn

36 • TC THÔ 1

MAÙNG RÔM

thôøi dôû ngöôøivaøo vaø ratoái vaø saùng

cöù laàm loãi vaø ñoâi co vôùi thinh khoâng

khe kheõñaäp vôõ côn laõng du

thoáng thieát veà ngaøy sinh nôi maùng rôm

HAN RÆ

khoâng coù chuùt le loùi naøoluùc môû cöûa

luïc loïi ñoàng xu cuõraát cuõ

khoaùc aùoñoäng taùc coù thaät

la toaùngbaèng thöù tieáng ñaõ bò han ræ

TC THÔ 1 • 37

TÌM KIEÁM

tu hôi biañaù chieác lon ra ngoaøi

thoác thaùo noát nhaïc rôøiphaân kòch hoang pheá

tìm kieám

cöù môø mòt maõi roài cuõng coù ngaøy phaûi saùng toûveà thuôû khoán cuøngsoáng ngaéc ngoaûicaàu bô caàu baát

loùc coùc

vaãn bieät voâ aâm tín

38 • TC THÔ 1

Tính Truyeän Trong Thô

Phan Taán Haûi

Trong caùch noùi raèng coù moät loaïi thô goïi laø bí hieåm, huõ nuùt, khoù hieåu, ngöôøi ta hình dung raèng taùc giaû nhö coù ñieàu gì phaûi giaûi baøy, phaûi keå

ra, phaûi phoâ dieãn. Coù leõ tröôùc tieân, vì ñaõ giaû ñònh chöùc naêng ngoân ngöõ phaûi laø phoâ dieãn, vaø neáu khoâng truyeàn ñaït ñöôïc moät yù nghóa trong vuõ truï ngoân ngöõ ngöôøi ñoïc, thì nhöõng chieác muõ treân laäp töùc ñöôïc chuïp ngay vaøo nhaø thô. Nhöng nhöõng ñieàu truyeàn ñaït ñöôïc hieån nhieân chöa haún laø thô, vaø thô, nhö nhöõng ngheä thuaät khaùc treân ñôøi, nhieàu khi cuõng khoâng caàn tôùi chuyeän truyeàn ñaït moät ñieàu gì.

Trong nhieàu theá kyû, töø Ñoâng qua taây, thô ñöôïc duøng trong theå truyeän keå. Töø Homer ñeán Milton, töø Nguyeãn Du tôùi Nguyeãn Ñình Chieåu, thô gaàn vôùi tieåu thuyeát hôn. Coù moät coát truyeän ñeå keå, coù moät hoaëc nhieàu nhaân vaät ñöôïc xuaát hieän, coù moät chuoãi thôøi gian cho nhöõng bieán coá xaûy ra vaø ñeå nhaân vaät bieåu loä caù tính. Vaø coù theå, trong nhieàu nôi, thô seõ gaàn hôn vôùi kòch neáu taùc giaû ñeå yù nhieàu hôn tôùi tính kòch — nôi cuûa ñònh meänh xen vaøo caát tieáng, cuûa nhöõng tình côø khoù hieåu, cuûa nhöõng tieàn ñònh ñaùnh guïc taát caû nhöõng anh huøng. Nhöng thô trong theá kyû 20 gaàn nhö thoaùt haún nhöõng lôùp aùo naøy.

Maëc duø vaäy vaãn coøn phaûng phaát nhöõng tính truyeän trong thô. Ñieàu naøy laøm cho ngöôøi ñoïc gaàn guõi hôn. Vì thoùi quen ñoïc truyeän töø treû thô, vì caûm giaùc nhöõng ñeâm meï keå chuyeän, vaø töï nhieân hôn, ñaây laø caùi gì deã daøng nhaát, ít thaùch ñoá nhaát cho ngöôøi ñoïc.

Nhöng tính truyeän laø gì? Moät yeáu toá quan troïng thaønh hình tính truyeän laø thôøi gian. Khoâng coù thôøi gian thì khoâng coù tính truyeän. Ngöôøi ta khoâng theå hình dung ñöôïc baát kyø truyeän naøo neáu khoâng coù ñieàu ñaõ xaûy ra, ñieàu ñang xaûy ra vaø coù theå ñieàu seõ xaûy ra. Neáu phaù huûy thôøi gian, giaû thieát nhö

TC THÔ 1 • 39

chuùng ta coù khaû naêng naøy, thì khoâng coù truyeän. Hoaêïc caùch khaùc, khoâng bao giôø coù truyeän neáu taát caû ñeàu dieãn trong thì hieän taïi.

Yeáu toá quan troïng thöù nhì trong truyeän laø nhaân vaät. Nhaân vaät coù theå laø moät ngöôøi, moät nhoùm ngöôøi, moät daân toäc, hoaëc moät höõu theå naøo ñoù (moät caùi baøn, moät con thoû...). Bôûi vì keå truyeän coù nghóa laø keå veà moät caùi gì, vaø caùi gì ñaây phaûi laø moät höõu theå ñaët trong moät thôøi gian naøo ñoù.

Neáu phaù huûy thôøi gian vaø phaù huûy nhaân vaät, thì seõ maát tính truyeän. Vaø ngöôøi ñoïc raát khoù hình dung ñöôïc coù moät ñieàu gì xa lìa ñöôïc thôøi gian vaø nhaân vaät. Vaø neáu nhaø thô thöïc hieän ñieàu naøy, nghóa laø anh ta ñaõ taïo neân moät khoâng gian thô môùi.

Thöû hình dung veà hoäi hoïa tröøu töôïng. ÔÛ ñaây hoïa só phaù huûy khaùi nieäm khoâng gian cuõ, caùi khoâng gian phoái caûnh vôùi caùc ñöôøng song song phaûi gaëp ôû moät ñieåm treân ñöôøng chaân trôøi. Vaø nhöõng nhaân vaät, töù nhöõng “höõu theå hoäi hoïa” khoâng coøn laø coâ gaùi, maây, chim... maø laø hoaøn toaøn xa laï vôùi vuõ truï quanh ta. Ngöôøi ta cuõng caàn nhieàu thaäp nieân ñeå coâng nhaän vaø phaùt trieån neàn hoäi hoïa naøy, nhöng vôùi thô thì laïi laø moät vaán ñeà khaùc.

Thöïc söï, vieäc phaù huûy thôøi gian vaø phaù huûy nhaân vaät khoâng phaûi laø ñaëc quyeàn cuûa theá kyû naøy.

Khi ñònh ñeà Euclid khoâng ñöôïc coâng nhaän thì phaûi coù caùc khoa hình hoïc môùi, vaø caùc khoa toaùn hoïc môùi naøy hoaøn toaøn khoâng döïa treân nhaän thöùc veà theá giôùi chung quanh — ít nhaát cuõng laø luùc tieân khôûi, vaøo nhöõng thôøi xöa hôn, khi caùc nhaø thaàn bí toân giaùo, caùc thieàn sö Ñoâng Phöông keâu goïi soáng trieät ñeå vôùi caùi hieän tieàn, thuùc giuïc phaù huûy caùi töï ngaõ, thì taát caû ngoân ngöõ vaø haønh ñoäng caùc ngaøi ñeàu trôû neân khoù hieåu. Khoù hieåu, hay bí hieåm, ñôn giaûn laø vì ñaõ phaù huûy xong thôøi gian vaø nhaân vaät. Vaø ngöôøi ta cho raèng ñaëc quyeàn khoù hieåu laø ñeå rieâng cho nhöõng ngöôøi ngoä ñaïo.

Nhöng toaùn hoïc gia, hoïa só tröøu töôïng vaø thieàn sö môû lôøi bí hieåm thì ñöôïc, coøn nhaø thô thì theá naøo cuõng bò cheâ. Vaán ñeà laø, taïi sao khoâng tin raèng anh ta thöïc söï cuõng ñaõ böôùc vaøo moät khoâng gian thô môùi, nôi hoaøn toaøn vaéng boùng thôøi gian vaø nhaân vaät, nôi maø ai lôïi khaåu laém cuõng töï nhieân aáp uùng, luùng tuùng, laép baép.

Noùi nhö vaäy khoâng coù nghóa laø caàn phaûi bí hieåm, hoaëc bí hieåm laø moät caùi gì hay ho. Nhöng chæ coù nghóa raèng phaûi nhaûy toaøn thaân vaøo khoâng gian toaùn hoïc phi — Euclid môùi taäân höôûng ñöôïc toaøn boä veû ñeïp vaø môùi phaân bieät ñöôïc ñuùng sai trong heä giaù trò toaùn hoïc môùi naøy.

ÔÛ ñaây chuùng ta ñeà nghò duøng chöõ taân thi ñeå chæ caùc loaïi thô ñang tìm thoaùt khoâng gian cuõ. Chöõ taân thi tieän lôïi chæ vì traùnh ñöôïc chöõ thô môùi ñang duøng cho thô tieàn chieán. Nhöng trong nhöõng ngöôøi ñi tìm taân thi (theo nhö hoï ñang noã löïc) thöïc söï vaãn coøn giöõ tính chaát truyeän (töùc laø thôøi gian vaø nhaân vaät) trong thô, bôûi vì haàu heát ñeàu ñaõ töï ñònh hình trong khoâng gian thô cuõ.

Thöû phaân tích tính truyeän trong moät caâu thô Nguyeãn Du.

40 • TC THÔ 1

Gìn vaøng giöõ ngoïc cho hay

Caâu treân vaãn trong moät khoâng gian toaùn hoïc Euclid. Coù ngöôøi daën doø, coù ngöôøi ñöôïc daën doø (töùc nhaân vaät truyeän), coù höùa heïn cho moät mai sau (töùc thôøi gian truyeän). Traät töï ñaët caâu cuõng trong moät phaïm vi vaên phaïm ñöôïc coâng nhaän (töùc vuõ truï khoâng-thôøi gian vaên phaïm). Coù moät giaù trò con ngöôøi ñöôïc ñoái chieáu nhö vaøng, nhö ngoïc (töùc trong moät khoâng gian ñaïo ñöùc). Coù moät neáp leã giaùo nhaø nho, khoâng soã saøng, traùnh noùi thaúng chuyeän em ñöøng ñi chôi vôùi ngöôøi thoâ bæ (töùc hieån loä moät ñònh ñeà maø caû hai cuøng hieåu, cuõng nhö khoâng ai caàn nhaéc laïi ñònh ñeà Euclid vôùi caùc nhaø toaùn hoïc). Caâu thô treân thuoäc loaïi tuyeät hay, theo nhö haàu heát caùc ngöôøi ñoïc vaø pheâ bình.

Tieáp theo, thöû phaân tích caâu sau cuûa Buøi Giaùng.

Ñöôøng hoa nghi hoaëc thaùp tuøng ni coâ

Khi ñoïc caâu naøy, chuùng ta khoâng hieåu deã daøng ñöôïc, traùi vôùi khi ñoïc caâu treân cuûa Nguyeãn Du. Vaø ngay caû khi ñoïc ngöôïc laïi caâu luïc (Nöûa vôøi traêng moäng moâng lung) tröôùc caâu baùt naøy, hình nhö nghóa cuõng khoâng roõ. Vaø ñieàu naøy coù theå buoäc chuùng ta phaûi ñoïc toaøn baøi; nhöng ngay caû nhö vaäy cuõng khoâng baûo ñaûm laø ngöôøi ñoïc seõ hieåu deã daøng hôn. Taïi sao?

Ô ñaây chuùng ta coù hai nhaân vaät, goïi cho ñuùng laø hai höõu theå: ñöôøng hoa vaø ni coâ. Caâu naøy vaãn giöõ phaàn naøo tính truyeän nhöng cuõng ñuû ñaåy chuùng ta vaøo nôi khoù hieåu, vaøo moät khoâng gian dò thöôøng. Coù moät söï coá xaûy ra (thaùp tuøng, nghóa laø trong moät thôøi gian). Coù moät thaùi ñoä (nghi hoaëc). Nhöng toaøn theå ôû trong moät vaên phaïm xa laï vôùi chuùng ta (töùc vuõ truï vaên phaïm khaùc). Neáu ñöôøng hoa thaùp tuøng thì caùch duøng nhaân caùch hoùa; maø neáu ni coâ thaùp tuøng thì laø kieåu ñaëc caâu nghòch ñaûo (inverted). Nhöng khoâng coù gì chæ ra roõ raøng caùch naøo hieåu ñuùng. Nhöng neáu ñoïc toaøn baøi thì laïi caøng khoù hieåu hôn, maëc duø taùc giaû khoâng hoaøn toaøn phaù huûy thôøi gian vaø nhaân vaät. Neáu chuùng ta khoâng hieåu ñöôïc baøi naøy, thì nghóa laø baøi naøy ít (hoaëc khoâng coù) tính truyeän.

Thöû ñaåy ñi xa hôn, khi hoaøn toaøn vaéng boùng tính truyeän thì sao? Ñieàu naøy cuõng hieån nhieân nhö khi Picasso chuyeån töø loái veõ coå ñieån sang aán töôïng (coøn deã hieåu), roài sang laäp theå (vaéng boùng khoâng gian cuõ, taïo ra caùc khoâng gian vaø nhaân vaät hình khoái), roài sang nöûa sieâu thöïc nöûa laäp theå (taïo neân khoâng gian cuûa giaác mô), roài gheùp hình (duøng vaät thöôøng ngaøy, found objects) trôû veà khoâng gian cuï theå, roài nöûa bieåu hieän nöûa laäp theå (böùc Guernica). Nhöng khoâng gian Picasso thöïc söï vaãn coøn giöõ tính truyeän, nghóa laø khaû dó lyù giaûi trong theá giôùi ñôøi soáng con ngöôøi.

TC THÔ 1 • 41

Vaäy roài theá giôùi cuûa nhöõng ngöôøi say, nhöõng ngöôøi ñieân, cuûa nhöõng giaác mô, khi taát caû vuõ truï ngheä só ñeàu hoãn loaïn (trong nghóa ñoái nghòch vôùi vuõ truï Euclid thì nhaø thô phaûi duøng ngoân ngöõ naøo? Caâu hoûi treân ñaõ ñaåy chuùng ta tôùi moät cöïc ñoan, vì ñoøi hoûi ngöôøi ñoïc nhaûy vaøo moät vuõ truï taâm töôûng khaùc, nôùi caùc yeáu toá tính truyeän ñaõ bò phaù huûy (moät phaàn hoaëc toaøn phaàn).

Nhöng khi thôøi gian hoaøn toaøn chaám döùt, khi con ngöôøi hoaøn toaøn bò phaù huûy, thì duøng ngoân ngöõ naøo? Ñaây khoâng phaûi laø ñaëc quyeàn rieâng cuûa nhöõng ngöôøi giaùc ngoä nhöng coøn laø theá giôùi cuûa taân thi, khi lôøi khoâng coøn thöïc söï laø lôøi vaø nghóa khoâng coøn thöïc söï laø nghóa.

Ñaâu coù leõ chính thaät laø vuõ truï cuûa töï do tuyeät ñoái vaäy. Vaø thô cuûa vuõ truï naøy khoâng theå ño baèng caùc ñònh ñeà nhieàu traêm naêm tröôùc.

42 • TC THÔ 1

thöôønG Quaùn

GIÔØ HEÏN

taëng Mai Thaûo

Giôø heïn vôùi bieån toáikeû naøo queân ñoäi noùn ra ñi buoåi chieàuHaøng baïch döông gioù ñaõ doïn heát laùñaâm reã ngöôïc

DÖÔÙI ÑAÙY

Döôùi ñaùy hoà nhöõng thaân ruøa traêm naêmvaø lòch söû

Döôùi ñaùy hoà nhöõng caùnh tay reã ñaâm troài ra töø ñaát muïcsoáng soùt

toâi ñi tìm moät vieàn maây saùngvaø nhôùmoät ñaùy bieånnhöõng baïn höõaan nghæ.

TC THÔ 1 • 43

DOÏC BÌA MOÄT CAÙNH ÑOÀNG

Tieáng choù suûa trong ñeâm buoàn baõÑeâm toái khoâng tieáng choù suûa coøn buoát laïnh hônDoïc bìa moät caùnh ñoàng nhöõng chieác quaùn laøm toâi run raåySôø vaøo coå.

PETRARCH

Ñaù. Maët trôøi. Nhöõng caùnh ñoài khoâ cuûa Ngaøy,Veát thöông moät moùng ngöïa hôû mieängBaàu trôøi xanh khoâ, côn khaùt moät bieån muoáiDaáu tích nhöõng soâng laïch löu ngaán.

Caùt, chaïy maõi keõ chaân veà vaéng maët,Traän Dòch Ñen: taát caû trong mieäng ngoaùc cuûa gioùVaø löûa, chieác ñuoâi sao choåi

Coøn chaùy. Sau nhöõng caùnh ñoài khoâ - LauraÑaù. Ñoâi maét coøn chaùyNhö teân goïi, cöùu roãi, döõ doäi, khoâng theå neù traùnh,Nhö nöôùc toái.

44 • TC THÔ 1

NARCISSUS

toâi sôï haõi nhöõng maøu hoa khoâng ñeå laïi boùngnhöõng neùt ñeïp chöùa maàm taøn phaùtrong nhöõng ngöôøi ñaøn baø

toâi sôï haõi nhöõng con thuù taät nguyeàntrong nhöõng ngöôøi ñaøn oâng

nhöng baây giôø, trong khoaûnh khaéc tòch laëngtrong nöôùc, haõy cho toâi môû maét:moät theå daïng, ñöôïc say ñaém.

ICARUS

Bayleân khoângnhôø moät ñoâi caùnhsaùp maø baèng baàu khoângtrong thaân theå vaø söùckeùo moät maët trôøicuûa reã xanh gioùñaéng söï buoângthaû tôùi thieâuñoát huûyhoaïi.

TC THÔ 1 • 45

Phuï Baûn Khaùnh Tröôøng

46 • TC THÔ 1

Leâ Bi

NEÁU PHAÛI TÌM MÌNH

Neáu daân toäc mình cöïc ñoan trong tinh thaàn ñoäc laäpChaéc xöa Lyù Thöôøng Lieät khoâng theå vöøa ñaùnh quaân Taøu vöøa laøm thôbaèng chöõ HaùnNay con chaùu oâng queân caû chöõ Haùn chöõ NoâmHoï vieát thô tìnhBaèng maãu töï La Tinh töø caùc oâng Coá Ñaïo

Neáu khoâng ra ngoaøi bieân giôùiChaéc Nguyeãn Du khoâng theå nghe ra tieáng soùng Tieàn ÑöôøngTa cuõng bieát ñaâu nhöõng caâu luïc baùt ñoaïn tröôøngChaûy theo ñôøi cuûa Thuùy

Neáu oâng cha ta kheùp kín taâm hoànChaéc Khoång Töû ñaõ khoâng theå vaøo trong Vaên MieáuThaønh töôïng ñaù soáng laâu ngaøn tuoåiÑaõ ñaäm maøu soâng nuùi.

Xöa huyeàn thoaïi meï cha ñaõ coù traêm conNay traêm con khoâng coøn laø huyeàn thoaïiÑöùa voâ thaàn ñöùa thaám ñaày Chuùa PhaätThaäm chí, maëc daàu, nhöõng keû gì ñaâuCoù chia naêm xeû baûyToâi cuõng thaáy bình thöôøngHoï cuõng laø thòt xöông töø cha meï mình ñaáy.

Neàu ñaát ñai mình thuaàn nhaátSao vaãn öôùt doøng leä Ñoà BaønDoøng maùu ta coù theå phaùt nguyeân töø soâng Maõ soâng Hoàng CöûuLong hay soâng Döông Töû

TC THÔ 1 • 47

Chaûy ra tôùi nhöõng hoøn ñaûo Thaùi Bình DöôngTa coù theå laø maûnh Baùch Vieät, maûnh Thöôïng. maûnh Kinh, maûnh Thaøi, maûnh Chaøm, maûnh Kampuchea, maûnh Taøu, maûnh Maõ.

Toâi sinh ra laø ngöôøi Vieät, soáng nhö ngöôøi Vieät vaø cuõng mong ñöôïc cheát nhö ngöôøi VieätNhöng caên cöôùc cuûa mìnhChaúng bao giôø roõ neùt.

Neáu mai naøy ñöôïc hoân vaøo ñaátHoân meï cha ñaõ môû taát caû moïi ñöôøngToâi bieát yeâu nhöõng con ñöôøng ñi nhöõng con ñöôøng ôûÑaát ñaõ oâm heát thaûy moïi nhaøÑaát cuûa loøng daân ta laø moãi khung cöûa môûÑeå cho ñôøi coù theå traêm hoa.

OÁNG KÍNH

Caùi oáng kính Hubble ôû phi thuyeàn con thoi vöøa leân cao môû roängnoù môùi tìm rahai giaûi ngaân haøchín möôi tæ ngoâi sao coäng laïi.

Anh vaãn coøn khôø daïineân theøm nhöõng chuyeän treân trôøivaø nhôù caû nhöõng ñieàu chöa thaáy.

Baây giôø anh ñaõ tieáctieác maûi meâ ñuoåi baét boùng mìnhloanh quoanh chaïy theo ñuoâi theá kyûkhaùc chi nhöõng chuyeän voâ hìnhqueân treân cao coøn bao ñieàu kyø dòkhoâng bieát treân trôøicoù bao nhieâu giaûi ngaân haø chöa thaáy.

48 • TC THÔ 1

CAÙI BUOÀN

Caùi thaân laø moät noãi buoàncaùi teân coäng laïi noãi buoàn gaáp ñoâinhöng buoàn laïi chaúng laø toâi.

PHAÏM VIEÄT CÖÔØNG

NHIEÀU NAÊM SAU TRÔÛ VEÀ NGOÀI NÔI MOÄT BÔØ BIEÅN CUÕ

Maøu xanh noãi nhôù long lanh bieånGioù khaøn tieáng keå. Chuyeän ñôøi toâi.Ngoài.Cheát.ÑôïiMoät ngöôøi xöaÑeán.Laäp laïi lôøi vónh bieät. Roài thoâi.

TC THÔ 1 • 49

Rolf Jacobsen, moät nhaø thô “Hieän Ñaïi” AÂu Chaâu

Dieãm Chaâu

... oâng (Rolf Jacobsen) khoâng phaûi chæ laø moät ngöôøi thaøy cho nhöõng ngöôøi laøm thô thuoäc caùc theá heä môùi, oâng coøn hoïc hoûi ñöôïc töø hoï nöõa. Poul Borum, nhaø thô Ñan Maïch

Rolf Jacobsen sinh taïi Kristiania (1) ngaøy 8 thaùng 3 naêm 1907, gaàn suoát ñôøi haønh ngheà kyù giaû cho moät tôø baùo tænh nhoû. OÂng khôûi söï in hai taäp

thô ñaàu tieân cuûa mình vaøo caùc naêm 1933, 1935, roài laïi vôùi Thô vaøo naêm 1951, vaø töø ñaáy ñaõ cho in theâm chín taäp thô nöõa (1984), chöa keå nhöõng tuyeån taäp thô Rolf Jacobsen ñöôïc in laïi thöôøng xuyeân. Rolf Jacobsen vaø nhaø thô ñoàng thôøi vôùi oâng laø Olav H. Hauge vaãn ñöôïc coi nhö nhöõng nhaø thô baäc thaøy trong caùc nhaø thô Na-Uy hieän ñaïi.

Theo Roger Greenwald, moät dòch giaû Myõ cuûa oâng. “Thô Rolf Jacob-sen ñaëc bieät vì hai leõ: laø vì noù ñaõ môû moät chöông môùi trong thi ca Na-Uy vaø vì noù thaêm doø ñôøi soáng vôùi moät caûm quan vaø tieáng noùi thaät phaân minh roõ reät.”

Moät soá nhaø pheâ bình vaên ngheä ôû Taây AÂu cuõng nhaän ñònh veà Rolf Jacobsen nhö “moät nhaø thô lôùn cuûa thaønh phoá, cuûa cô khí, kyõ thuaät” vaø thöôøng xeáp oâng vaøo tröôøng phaùi “hieän ñaïi” (modernisme). Coù ngöôøi coøn duøng ñoâi neùt tieåu söû cuûa oâng ñeå “chöùng toû” raèng Rolf Jacobsen ñaõ bò thaønh phoá cuoán huùt ngay töø nhoû hay ít ra, cuõng ñaõ coù ñieàu kieän ñeå sôùm nhaän thaáy

50 • TC THÔ 1

neùt ñoái nghòch giöõa ñoàng queâ vaø thaønh thò: Rolf Jacobsen ñaõ rôøi Oslo nôi oâng sinh ñeå tôùi Solar vaøo naêm oâng lean saùu; oâng theo hoïc ôû thuû ñoâ Na-Uy, nhöng sau naøy laïi lui veà soáng taïi Hamar, moät thaønh phoá nhoû ôû caùch Oslo chöøng 95 caây soá veà phía Baéc, treân bôø phía Ñoâng hoà Mjosa ...

Quaû thaät, qua caùc taùc phaåm cuûa Rolf Jacobsen, ngöôøi ta coù leõ cuõng deã daøng nhaän ra söùc cuoán huùt cuûa thaønh phoá ñoái vôùi oâng. Nhöng, nhö chính Rolf Jacobsen ñaõ nhaán maïnh, trong moät cuoäc phoûng vaán ñaêng treân taïp chí Profil vaøo naêm 1967, veà caùi “töông quan caêng thaúng” giöõa ñoàng queâ vaø thò thaønh maø mình ñaõ caûm thaáy. Thaønh phoá “chæ laø moat trong hai cöïc ôû giöõa ñoù nhaø thô naûy nôû phaùt trieån”. Taùc phaåm cuûa Rolf Jacobsen cho thaáy moät noã löïc thöôøng xuyeân, beàn bæ nhaèm “vöôït qua” caû hai cöïc aáy, vöôït qua chính baûn thaân, ñeå tieán tôùi nhöõng vuøng trôøi xa hôn theá.

*

Vôùi nhöõng thi phaåm xuaát hieän töø nhöõng naêm ba möôi, Rolf Jacobsen ñaõ tôùi “hôi sôùm”, khoâng nhöõng ñoái vôùi giôùi vaên ngheä baûo thuû ôû nöôùc oâng, thöôøng ñöôïc keâu baèng “truyeàn thoáng”, maø coøn ñoái vôùi caû phong traøo “Thô môùi” ôû Na-Uy (thöôøng ñöôïc coi nhö chòu aûnh höôûng cuûa Thô Thuïy Ñieån ... nhöõng naêm boán möôi!) Moät nhaø phaân tích thô Na-Uy cho hay: Vaøo naêm 1933, khi Rolf Jacobsen cho in taäp thô ñaàu tay cuûa oâng, haàu heát thô Na-Uy vaãn coøn ñöôïc vieát theo nhöõng theå ñieäu vaø aâm vaän “truyeàn thoáng”; caùc hình aûnh thöôøng duøng cuõng vaãn möôïn töø nhöõng nguoàn “truyeàn thoáng” nhö huyeàn thoaïi, toân giaùo, thieân nhieân, ñi bieån, hoaëc chieán tranh... ; vaø haàu nhö bao giôø cuõng nhuoám moät gioïng “cao caû”, “sieâu thoaùt”,... Vaäy maø, ngay trong taäp thô ñaàu tay Rolf Jacobsen ñaõ vieát nhieàu baøi theo loái thô töï do, khoâng vaàn vaø söû duïng ngoân töø gaàn guïi vôùi loái noùi thoâng thöôøng; nhieàu ñeà taøi vaø hình aûnh ñöôïc ruùt ra töø cuoäc soáng ñoâ thò kyõ ngheä hieän ñaïi...

Ngay töø ñaàu, tuy khoâng nhaát thieát ñoaïn tuyeät haún vôùi vaàn ñieäu vaø ñeà taøi ngaøy tröôùc, thô Rolf Jacobsen ñaõ ñem laïi nhieàu ñeà taøi vaø hình aûnh khaùc laï vaø moät hình thöùc thaät môùi, so vôùi thô “truyeàn thoáng”. Cuõng nhö ôû moät vaøi vuøng treân theá giôùi, söï thay ñoåi veà chuû ñeà vaø buùt phaùp... noåi tieáng laø chaäm chaïp ôû Na-Uy, trong luùc thôøi ñaïi môùi ñaõ tôùi töø laâu trong thô cuûa caùc nöôùc. Vaø phaûi ñôïi maõi tôùi nhöõng naêm naêm möôi, thô Rolf Jacobsen môùi thöïc söï xuyeân thuûng ñöôïc böùc maøn söông Na-Uy kia. Rolf Jacobsen noåi baät leân vaøo naêm 1956 vôùi taùc phaåm Muøa heø trong coû. Vaøo nhöõng naêm naêm möôi aáy, Na-Uy khaùm phaù “thô cuï theå”, “pop”, ngheä thuaät “taâm hoaëc”; nhöõng suy tö kieåu “hieän sinh” töøng taïo neân phong traøo goïi laø “nhöõng naêm boán möôi” ôû Thuïy Ñieån vaø ñöôøng höôùng “daán thaân” veà yù thöùc heä do Erling Falk vaø tôø taïp chí Mot Dag cuûa oâng chuû xöôùng “nhöôøng böôùc” cho moät yù muoán giaûi phoùng quyeát lieät, coá nhieân laø khoâng nguyeân veà hình thöùc. Chính

TC THÔ 1 • 51

trong khung caûnh cuûa moät ñaát nöôùc “ khoâng ngöøng böôùc ra töø ñoàng queâ, töø beâ-toâng coát theùp, nhöõng caàn caåu khoång loà...”, baèng nhöõng hình aûnh vaø nhòp ñieäu môùi, Rolf Jacobsen ñaõ reøn neân nhöõng kinh nghieäm cuûa mình veà theá giôùi hieän ñaïi. Töø ñaây, oâng ñöôïc ñoâng ñaûo moïi ngöôøi, keå caû caùc nhaø thô thuoäc caùc “theá heä ñi tôùi”, nhìn nhaän nhö ngöôøi ñaõ phaùt khôûi tröôøng phaùi “hieän ñaïi” ôû Na-Uy.

Maáy doøng treân ñaây raát coù theå gaây ñoâi chuùt ngoä nhaän. Vì aáy chæ laø löôïc thuaät (vuïng veà) moät soá nhöõng caûm töôûng cuûa nhöõng nhaø nghieân cöùu “muoán soáng laïi phuùt khôûi nghieäp” cuûa nhaø thô hoaëc cuûa moät soá ngöôøi öa tìm kieám bieåu töôïng caàn thieát cuûa moät ñoaïn tuyeät hoaëc moät “ñoåi môùi” naøo ñoù theo yù hoï. Söï thaät khoâng giaûn dò nhö vaäy. Ngay töïa ñeà cuûa taùc phaåm ñaàu tay cuûa Rolf Jacobsen (Ñaát vaø Saét) döôøng nhö cuõng ñaõ bieåu loä phaàn naøo yù höôùng cuûa oâng: ôû giöõa Cuõ vaø Môùi. Döôøng nhö oâng muoán laø moät caây caàu, moät gaïch noái. Trong phaàn ñaàu taùc phaåm, vôùi nhöõng ñeà taøi töông ñoái quen thuoäc, Rolf Jacobsen ñaõ hoaøn toaøn söû duïng loái thô töï do. Nhöng ôû phaàn choùt, vôùi nhöõng ñeà taøi coù tính caùch “hieän ñaïi” trieät ñeå, ñoâi khi oâng laïi duøng aâm vaän cuõ “thích hôïp vôùi ñeà taøi”!

Rolf Jacobsen raát thieát tha vôùi ñoåi môùi, vôùi “tieán boä” khoa hoïc kyõ thuaät..., oâng tìm thaáy thô nôi maùy moùc, ñöôøng raày, caùc phöông tieän hieän ñaïi, nhöng oâng cuõng khoâng boû qua nhöõng khía caïnh tieâu cöïc cuûa chuùng, ñoâi khi coøn coù nhöõng caùi nhìn thaät nghieâm khaéc. OÂng ñi laïi thöôøng xuyeân giöõa ñoàng queâ vaø thò thaønh, oâng “bôi loäi” thoaûi maùi giöõa nhöõng chuû ñeà hieän ñaïi, nhöng cuõng khoâng queân nhöõng tieáng goïi cuûa xa vôøi, cuûa huyeàn thoaïi. Nhö taát caû caùc thi só lôùn cuûa moïi thôøi ñaïi, hay nhö haàu heát nhöõng ngöôøi Na-Uy, oâng vaãn duy trì moät tình yeâu noàng naøn ñoái vôùi Thieân nhieân. YÙ thöùc xaõ hoäi trong thô oâng thaät cao, oâng ñoùn nhaän moïi ngöôøi moïi vaät thaät côûi môû, nhöng nhöõng baøi thô ñeå loä cuoäc soáng rieâng tö thöôøng nhaät cuûa oâng laïi thaät hieám. Vôùi caùi nhìn saéc beùn “heát söùc hieän thöïc” cuûa moät nhaø baùo, oâng khai trieån nhöõng aån duï trong thô, thöôøng baèng moät loái ñeà caäp thaät khieâm toán, giaûn dò. Söï “daán thaân” cuûa rieâng oâng ñoái vôùi theá giôùi thöôøng ngaøy khoâng caám caûn oâng taùi taïo nhöõng huyeàn thoaïi, nhöõng quaù khöù ñaõ thuoäc veà lòch söû... Döôøng nhö moái quan taâm chính cuûa oâng khoâng phaûi laø thaønh phoá hay ñoàng queâ, cuõng khoâng phaûi dó vaõng hay hieän taïi, truyeàn thoáng giaû maïo hay tieán boä vaät chaát ngoaøi maët... OÂng laø moät ngöôøi soáng heát mình vôùi thôøi ñaïi nhöng khoâng khi naøo chòu trôû thaønh noâ leä cuûa thôøi ñaïi. Laø vì söï ñoåi môùi nôi oâng thieát yeáu bao haøm moät söï ñoåi môùi khaùc maø ít ngöôøi thaät söï quan taâm. Coù leõ, nhö baát kyø ai, oâng laø taát caû nhöõng gì thieân haï coù theå noùi veà mình, coäng theâm ñoâi chuùt nöõa, ñoâi chuùt ñoùng goùp cuûa rieâng oâng ñoái vôùi queâ höông, traùi ñaát vaø nhöõng taïo vaät sinh soáng treân ñoù.

Chính Rolf Jacobsen cuõng ñaõ vieát: “Taùc giaû thuoäc nhöõng ngöôøi nhìn thi ca nhö moat caùnh tay noái daøi cuûa ngoân ngöõ (...) Nhaø thô baét ñaàu ôû choã

52 • TC THÔ 1

caùc nhaät baùo chaám döùt. OÂng coá gaéng keùo daøi caùc doøng chöõ xa hôn ñoâi chuùt. Cuõng nhö aâm nhaïc, cuõng nhö hoäi hoïa, cuõng nhö ngoân ngöõ cuûa caùc kyù hieäu toaùn hoïc, oâng tìm caùch môû roäng hieåu bieát cuûa chuùng ta, chaân trôøi cuûa chuùng ta vaø nhöõng phaûn khaùng cuûa chuùng ta tôùi maõi nhöõng ñòa haït maø nhöõng thöù maãu töï thöôøng nhaät khoâng ñaït tôùi.” (trích lôøi töïa Thi tuyeån, 1977). Rolf Jacobsen cuõng noùi theâm veà nhaø thô nhö sau: “moät ngöôøi bình thöôøng... nhöng coù nhöõng caây aêng-ten daøi hôn cuûa nhöõng ngöôøi khaùc ñoâi chuùt vaø moät heä thaàn kinh beùn nhaïy hôn. Chính bôûi theá maø nhaø thô thöôøng ñi tröôùc thôøi ñaïi, oâng laø moät ai ñoù ñang tìm kieám vaø tìm thaáy nhöõng ñieàu maø nhöõng ngöôøi khaùc löôùt qua tröôùc maët thaät röûng röng...”

Vôùi nhöõng suy tö nhö theá, coù leõ chuùng ta cuõng seõ quaù hôøi hôït khi nhìn taùc phaåm cuûa Rolf Jacobsen chæ nhö bieåu hieän söï “maát goác reã” cuûa con ngöôøi nôi thaønh thò... Moät thaùi ñoä nghieâm tuùc hôn coù theå laø coi caùi thöôøng nhaät cuûa ñôøi soáng hieän ñaïi, dieãn taû trong taùc phaåm cuûa nhaø thô, nhö moät phöông caùch ñeå “nhaän chaân” con ngöôøi “taïm bôï” vaø vöôït qua haén... Taát nhieân, moät nhaø thô, nhö Rolf Jacobsen, cuõng khoâng theå bò haïn ñònh vaøo nhöõng nhu caàu cuûa moät vuøng ñaát hoaëc moät thôøi ñaïi, maëc duø vaãn coù theå mang treân mình taát caû nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa thôøi ñaïi treân queâ höông.

Chuù thíchKhi gaàn hoaøn thaønh baûn dòch nhöõng gì vieát trong gioù, moät tuyeån taäp

thô cuûa Rolf Jacobsen, toâi ñöôïc tin Rolf Jacobsen ñaõ maát: - “Vaøo ñaàu naêm nay (1994); oâng buoàn nhieàu sau khi baø vôï oâng maát...”Ngöôøi phuï traùch vaên hoùa söï vuï cuûa phaùi boä Na-Uy ôû Strasbourg coøn cho hay Rolf Jacobsen ñaõ ñöôïc Hoäi ñoàng Baéc AÂu taëng Giaûi thöôûng lôùn veà Vaên chöông ... (DC. 24.3.94)

ROLF JACOBSEN

GÖÛI TRAÙI ÑAÁT(VÔÙI LÔØI CHAØO BAÈNG HÖÕU)

Naøy Traùi ñaát, haõy laéng nghe ñoâi chuùt, chuùng ta coù ñoâi ñieàu muoán noùi vôùi mi,__ khoâng phaûi laø vì chuùng ta coù ñieàu gì khoâng vöøa yù ôû ñaây, ñaây laø moät choán xinh ñeïp,

TC THÔ 1 • 53

coù ñuû nöôùc, vaø khoâng gian vaø khí trôøi döôùi maùi nhaø,chuùng ta vuøi maàm haït döôùi ñaát vaø chaúng maáy choác vaøng cuûa chuùng seõ rì raøo treân nhöõng caùnh ñoàng.Bôûi chuùng ta ñaõ nhaän ñöôïc haàu nhö taát caû töø mi,naøo daàu löûa vaø bieån töôi maùt, naøo len aám vaøo muøa ñoângnhöng chuùng ta khoâng coøn ñöôïc nghæ yeân ôû nôi ñaây.Coù ñieàu gì ñoù ñaõ khieán chuùng ta laïc höôùngvaø chuùng ta xoay voøng troøn vaø chuùng ta lo sôï moãi ngaøyveà taát caû nhöõng gì coù theå xaûy ra.Ñoù laø lyù do taïi sao chuùng ta hoûi mi luùc naøy: mi ñaõ laøm gì caùcsöôøn nuùi vaø bieån?Mi laøm sao ñeå luùc naøo cuõng giöõ ñöôïc caân baèng vôùi chính baûn thaân mi, luùc naøo cuõng vöõng vaøng oån ñònh. Mi theo ñuoåi quyõ ñaïo cuûa mi trong khoâng giankhoâng nhaàm laãn, khoâng ñi leäch chuùt naøo,laëng leõ, chæ coù moät mình sau ngaàn aáy quang nieân cuûa vónh cöûu,chæ coù tieáng thì thaàm eâm dòu cuûa bieån ñi keømvaø tieáng gioù baêng qua röøng ñoâi luùc.Mi luaân chuyeån naéng vaø gioù vaø muøa xuaân tôùi vaøo giôø ñaõ ñònh.

Taát caû nhöõng tính toaùn cuûa mi ñeàu ñuùng, taát caû nhöõng moâ thöùc vaø hình thaùi cuûa miñeàu trong treûo nhö nhöõng tinh theå pha leâ.Ñoù laø lyù do taïi sao chuùng ta tôùi hoûi mimi ñaõ laøm caùch naøo.

Bôûi theá laø cuõng ñaõ laâu chuùng ta cö nguï nôi mi trong nieàm vui vaø noãi muoän phieànvaø chuùng ta ñaõ nhaän ñöôïc töø mi nhöõng gì chuùng ta caàn tôùingoaïi tröø ñieàu duy nhaát naøy __ söï caân baèng vaø beàn bæ,söï bình thaûn khoâng theå naøo lay chuyeån ñöôïc cuûa mi.Phaûi, chính mi mi cuõng thaáy roõ laø chuùng ta ñaõ ra sao,chuùng ta ñaõ bieán ñoåi theá naøo söï soáng thaønh caùi cheát ôû khaép nôi maø chuùng ta ñi qua,

__ nhöõng nhaø maùy laøm vieäc ngaøy ñeâm cheá taïo nhöõng vuõ khí tuyeät dieät trong luùc bieát bao trieäu ngöôøi trong chuùng ta vaãn soáng nhö thuù vaät,trong ñoùi khaùt vaø cuøng khoán.

54 • TC THÔ 1

Nhöõng khu nhaø oå chuoät ôû phía ñoâng vaø ôû phía taây taêng tröôûng nhö moät caên beänhvaø luùc naøy chuùng ñaõ vaây boïc caùc thaønh phoá lôùn nhö moät lôùp voû cöùng, ñieàu aáy chính mi mi cuõng ñaõ thaáy roõ vaø chuùng ta khoâng theå naøo chaän laïi maø khoâng coù nhöõng doøng thaùc taøn saùt, nhöõng ñòa nguïc maùu.Mi keû daãn ñöa caùc baêng ñaûo ra khôi, tôùi moät vuøng bieån ñoä löôïng hôn, mi keû ñaõ khieán keá tieáp nhau trong laëng leõ muøa heø vaø muøa thu, moãi muøa vaøo giôø cuûa noù,mi keû ñaõ laøm traøo voït muøa xuaân nhö nhöõng ngoïn suoái xanh sau côn tuyeát,

__ haõy cho chuùng ta möôïn ñoâi chuùt söï caân baèng cuûa mi, söï bình thaûn cuûa mi,nhö khi ñeâm trôû thaønh ngaøy vaø khi thôøi tieát xaáu rôøi xa treân nhöõng ngoïn ñoài,mi caàn phaûi giuùp ñôõ chuùng ta vöïc daäy nhaø cöûañang ñe doïa suïp ñoå vaø ñeø beïp chuùng ta heát thaûy.Chuùng ta tin chaéc raèng mi roài seõ tieác nuoái chuùng ta. Nôi ñaây coù leõ seõ trôû neân laëng leõ.

Laï xa vaø khoâng moät tieáng ñoäng trong luùc nhöõng caùnh ñoàng moïc leân vaøheát moïi vuøng bieån ñeàu troáng roãng.__ Vaø ban ñeâm mi seõ noùi gì vôùi taát caû caùc vì saokhi chuùng tôùi chen chuùc quanh mivôùi nhöõng con maét laïnh luøng cuûa caùc vò giaùo sö laáp laùnhsau nhöõng troøng maét kieáng nghieâm nghò:__ theá naøo, tôùi ñaâu roài caùi loàng aáp cuûa chuùng ta.Cuoäc thöû nghieäm ñaõ thaát baïi roài ö?

(Trích Nhöõng Gì Vieát Trong Gioù, tuyeån taäp Thô Rolf Jacobsen (1907 - 1994), baûn dòch Dieãm Chaâu, Trình Baøy seõ xuaát baûn, 1994)

TC THÔ 1 • 55

Dieãm Chaâu

CÔN BAÕO ÑAÕ ÑI QUA

Côn baõo ñaõ qua ñicoøn laïi vôùi ta baây giôø

chæ laømuøa ñoâng cuûa trôøi ñaát

ngöôi laø caùtcuûa soâng Haèngcaùt bieån Ñoângcaùt cuûa khu vöôøn ñaõ kheùp laïi

treân giaøn nhocon böôùm

caùnh chim

caùttreân ñoâi vai moûi meät

treân ñöôøng chæ tay chaèng chòt nhöõng veát noáitreân ñoâi hoà nöôùc ñaõ caïn khoâ

caùtdöôùi haøng caây

gioït ñeønthaønh phoá

cuoäc möu sinhrôøi raõ

côn baõo ñaõ qua ñicoøn laïi vôùi ta baây giôø:

trôøiñaát

im laëngcaùt & ta

56 • TC THÔ 1

DöônG töôønG

KYÛ NIEÄM ÑAØN BAØ

Thaû ñæa ba baChôù baét ñaøn baøKyû nieäm ñaøn baø

Kyû nieän ñaøn baøQuaû caø ñoäc döôïcNhòp caàu OÂ ThöôùcToâi xanh em xanhCaùi nhôù cuõng xanhCaùi hôøn cuõng xanhCaùi ñau cuõng xanh

Maø chieàu xaùm laïnhMaø chieàu troáng treánhKhoâng ai ñôïi chôøQuaùn caø-pheâ möa…

Kyû nieäm ñaøn baø…

TC THÔ 1 • 57

Leâ Ñaït

BÍCH CAÂU

Coät ñeøn rôùm ñieänLaø chieàu Bích Caâu

Raèng tieân xuoáng traànRaèng ta gaëp nhau

Laïnh giôø em ñaâu

Khoùi lay maùi chuøaMaø ngôõ teân emMôø ô ñaù vôõBa hoài ngaân chuoâng

Coù nhôù coù thongThì roøng taùc xuoángMaây traéng ngaøn nameÔi em coå tích

Muøi xöa möa Long chöa taïnh Phoá nhau ñaàu.

58 • TC THÔ 1

Raùckeñi?

Ñoã Kh.

Toâi voán khoâng bieát Kurt Schwitters vaø caùc baïn Dada noái daøi cuûa oâng. Dada, trong caùi kieán thöùc phoå thoâng cuûa toâi (Trung hoïc, nhöng maø caån

thaän Ñeä nhò caáp, ngaøy nay goïi laø caáp 3), trong caùi kieán thöùc naøy, voûn veïn chæ coù caùi troøng kính moät maét cuûa Tristan Tzara.

Vaø caùi khaùch saïn ôû Paris treân quaûng tröôøng Pantheùon.Caùi khaùch saïn naøy, coù laàn toâi vaøo thueâ phoøng.Toâi môû cöûa soå, choáng tay thaät chaéc vaøo thaønh lan can saét. Beân

kia coâng tröôøng, naéng lem vaøng treân maët töôøng thö vieän Ste Genevieøve, naéng lan daøi ra thö vieän Cujas, loám ñoám caùi coång keành caøng vaøo tröôøng Luaät. Toâi laõng maïn.

“ Khaùch saïn naøy, hoài môùi töø Zurich sang, Tzara hình nhö coù ñeán ôû.” Toâi noùi vôùi coâ baïn gaùi.

“ Tzara hoài naøo, khoâng phaûi Breton vaø Aragon sao?”“ Breton nhaát ñònh. Ñòa chæ tôø Litteùrature ñaët ôû ñaây. Thì Tzara

ñeán tìm Breton ...”“ Cuõng nhö Nadja vaäy ...”“ Tzara töø Zurich sang ...”“ Zurich chaùn cheát.” Coâ baïn ñi vaøo phoøng taém.“ ÖØ, chaùn. Maøy vaøo ñoù laøm gì vaäy?” Toâi hoûi.“ Taém.” Coâ baïn vaën nöôùc ôû boàn.“ Tao vaøo theo ñöôïc khoâng?”“ Maøy taém chung?”“ Khoâng, tao chuïp hình.” Toâi ñoùng cöûa soå laïi, vôùi laáy caùi maùy.

Toâi noùi: “Neø, Man Ray.”

TC THÔ 1 • 59

Ngöôøi Phaùp coù caâu: “Kieán thöùc, cuõng nhö möùt öôùt (Khi coù dòp, toâi seõ ñeà caäp ñeán caùi löôõng dieän cuûa löøa tính ôû Giordano Bruno) vaäy. Coù caøng ít, (treân baùnh mì) caøng phaûi treùt beâ beát.”

Ngay caû nhöõng truyeàn thuyeát veà nguoàn goác cuûa chöõ Dada, toâi cuõng coù theå keå ñöôïc ba chuyeän.

Chuyeän ñaàu tieân, cuõng laø chuyeän thoâng duïng nhaát, laø Tzara nhaém moat maét (con maét ñeo kính) caàm chung con dao roïc giaáy vôùi Hugo Ball, laät cuoán Petit Larouse ra chæ ñaïi vaøo moät choã. Toâi khoâng tin maáy, hai oâng naøy cuõng phaûi coù taøi sao ñoù, chöù cuõng con dao roïc giaáy, cuõng cuoán Petit Larouse, toâi môû ra laàn naøo cuõng chæ vaøo nhöõng chöõ ñaâu khoâng. Meùdiale? Grapheur? Dexteùriteù? Cöù thöû xem, chæ vaøo Dada ñaâu coù deã.

Chuyeän thöù hai, laïi caøng khoù. Theo lôøi chöùng cuûa Haus Arp thì laàn ñaàu Tzara thoát ra chöõ Dada laø vaøo luùc 6 giôø chieàu ngaøy muøng 8 thaùng 2 naêm 1916 ôû Cafeù Terrase taïi Zurich, tröôùc söï hieän dieän ñoâng ñuû cuûa gia ñình Arp vôùi möôøi hai ngöôøi con luùc ñoù ñeàu voâ cuøng kích thích moät caùch deã hieåu. Neáu thaät vaäy, ñeå Tzara khaùm phaù ra ñöôïc chöõ Dada, tröôùc ñoù, Arp phaûi coù möôøi hai ngöôøi con ñaõ. Ai ñaõ coù con roài thì bieát, ñaâu coù deã.

Giaûi thuyeát thöù ba laø moät hoâm Leùnin (vaâng, nhaø caùch maïng) ñöôïc xem ôû Zurich moät buoåi dieãn haøi do Tzara vaø ñoàng baïn toå chöùc. OÂng laên ra cöôøi, vöøa (ñen ñeùt) voã ñuøi, vöøa thích chí keâu to: “Da! Da!”, coù nghóa laø “Ñöôïc! Ñöôïc!” Giaûi thuyeát naøy, dó nhieân khoûi baøn. Tuy vaäy, neáu mang ra moå xeû, thì luùc ñoù laø luùc naøo? Naêm 1916, ñeán thaùng 6 Leùnin môùi vieát xong “Ñeá quoác Chuû nghóa, giai ñoaïn toät cuøng cuûa Tö baûn Chuû nghóa.” OÂng ñeán Cabaret Voltaire (khai tröông vaøo thaùng 2) khi ñang soaïn chöông maáy? Hay laø oâng döøng chaân giaûi trí treân ñöôøng töø hoäi nghò Zimmerwald (vaøo thaùng 9 naêm 1915) ñeán hoäi nghò Kienthal (thaùng 4, 1916)? Hoäi nghò Zim-merwald coù 38 ngöôøi tham döï vaø Kienthal coù 44 ngöôøi. Söï khaùc bieät saùu ngöôøi naøy laø nhöõng ai, coù phaûi laø Leùnin gaëp ñöôïc trong nhaø haùt cuûa Hugo Ball vaøo luùc oâng voã ñuøi (vaø sau ñoù ruû ñi cuøng) hay khoâng? Luùc ñoù, Trotski ôû ñaâu, vaø laäp tröôøng vôùi hai chöõ treân (“Da! Da!”) theá naøo, sao khoâng thaáy noùi? Thaät laø roái raém.

Veà phaàn Tzara, chính baûn thaân oâng ta coù vieát: “Ngöôøi ta ñöôïc baùo chí cho bieát laø gioáng ngöôøi da ñen Krou goïi caùi ñuoâi cuûa moät thaàn boø caùi laø: DADA. Khoái vuoâng vaø baø meï ôû moät vuøng naøo ñoù nöôùc YÙ Ñaïi Lôïi: DADA. Moät con ngöïa goã, vuù nuoâi, söï xaùc quyeát keùp baèng tieáng Loã Ma Ni vaø tieáng Nga: DADA.” Nhöng tuyeät nhieân toâi khoâng thaáy oâng ta nhaéc ñeán möôøi hai ngöôøi con cuûa Hans Arp, caùi ñuøi cuûa Leùnin hoaëc töï ñieån Petit Larouse ôû choã naøo.

Daàu gì, thì ñaây lieân heä gì ñeán oâng Kurt Schwitters ôû ñaàu baøi? Lieân heä hay khoâng, thì toâi cuõng ñaõ pheùt ñöôïc chuyeän toâi vaøo khaùch saïn (Hoâtel des Grands Hommes) ôû Paris (9, Place du Pantheùon) thô moäng. (Xin ñoïc

60 • TC THÔ 1

laïi luùc naéng baùm vaøo lem nhem nhöõng gaïch töôøng thö vieän ñaïi hoïc oá vaøng vaø coå kính) vôùi baïn gaùi vaø chuïp hình naøng côûi truoàng trong phoøng taém moät caùch doõng daïc vaø cöùng coûi chöù khoâng phaûi laø laép baép. Thöù hai, laø toâi cuõng coù töø ñieån Petit Larouse (aán baûn 1990, Paris). Vaø lieân heä hay khoâng, lyù do chính laø oâng Schwitters, toâi ñaõ khoâng bieát thì toâi noùi gì baây giôø?

Toâi chæ coøn caùch pheát qua pheát laïi, treùt ra cho ñeàu, thaät nhieàu vaø trang troïng (ñoaïn vaên Tzara ôû treân, xin loãi, ñöôïc trích röø Taïp chí DaDa, soá 3, 1918 xuaát baûn taïi Zurich, ñòa chæ lieân laïc soá nhaø 28, Seehof Schifflande, laàu maáy khoâng thaáy ñeà.) Thay vì “Laáy ñieåm khôûi haønh töø Khaùch saïn caùc Vó nhaân, coâng tröôøng Pantheùon nôi (Breton) nguï khoaûng naêm 1918” (“Nadja”), trôû laïi luùc ñaàu vaø taïm queân coâ baïn hoài naõy, ñeå cho coâ ta taém yeân thì toâi ñöôïc ñoïc baøi “Rakedika” treân moät taïp chí hình nhö giôø ñaõ ñình baûn, nhö sau ñaây:

Rakedika(Nguyeân taùc)

RakedikaRakedikaPappakiRakedikaPappakiPekrrrrrRakedikaPekrrrrrOrrrrrUmtaUmtaOrrrrrPekrrrrrRakedikaOff

Kurt Schwitters (trích Merz)

Keøm theo baøi thô, hay laø treân moät taïp chí khaùc (ñaây chöùng toû toâi ñoïc nhieàu taïp chí) toâi nhôù coù vaøi ba böùc hình cuûa Schwitters ñang phuøng mang trôïn maét ra ngaâm. Chi tieát naøy chaúng phaûi laø voâ nghóa. Vì nhìn thaáy aûnh cuûa nhaø thô toâi môùi phoûng ñoaùn ñöôïc ñaây laø thô ñoïc.

Raùckedika

TC THÔ 1 • 61

RaùkedikaRaùckedikaBaùpbakiRaùckedikaBaùpbakiBecôørôørrrrRaùckedikaBecôørôørrrrOrôørrrrUmtaUmtaOrôørrrrBecôørrrrRaùckedikaOÙph

(dòch taëng Hoaøng Höng)

Taïi sao laïi phaûi “dòch”? Chaúng leõ laø toâi dieãu. Tính toâi nghieâm trang (nhöõng ngöôøi ñoïc nhieàu-taïp-chí ít khi naøo laïi dieãu), toâi phuøng mang trôïn maét maø xaùc ñònh. Dòch (?), - ôû ñaây phieân aâm (?) – tröôùc tieân bôûi vì laø moät thaùi ñoä. Ai cuõng bieát, nhö ngöôøi Taây phöông noùi, “Dòch laø phaûn.” Vôùi toâi, noùi nheø nheï, dòch laø döïa. Tröôøng hôïp baøi thô naøy, haún laïi döïa hôi.

Dó nhieân, ñaây thuoäc loaïi thô coù theå thöôûng laõm baèng nguyeân taùc (tieáng Ñöùc?) Boû qua caùi chuyeän toâi maïo muoäi (toâi bieát gì tieáng Ñöùc maø dòch thô Ñöùc nhöng coù maáy ngöôøi bieát tieáng Ñöôøng ñaâu maø ai cuõng vaãn dòch thô Ñöôøng?), boû qua chuyeän naøy (vaø boû qua chuyeän neáu khoâng coù dòch thì laøm sao maø coù döïa) thì nguyeân taéc, neáu khoâng ñuïng vaøo, seõ nhaán maïnh vaøo maët vieát. Ñaèng naøy laø thô ñoïc. Do ñoù, “Rakedika” seõ ñöôïc caûm nhaän moät caùch khaùc vôùi “Raùckedika”, caùi khaùc giöõa chöõ vaø aâm, chaéc laø khoâng khoûi khoâng coù chuû í cuûa taùc giaû. “Rakedika”, tuy voâ nghóa (?), nhöng ôû nguyeân vaên ngoaïi ngöõ ñaõ coù veû thanh lòch. Vôùi chöõ “Vieät”, laïi coù theå mang theâm phaàn bí hieåm gì ñoù (môøi moïc vaø loâi cuoán) cuûa vaên hoùa nöôùc ngoaøi. Thí duï, nguyeân taùc Pekrrr ñoái vôùi Becôørôørrr chaúng haïn.

Pekrrrr

coù theå toâi coøn uoán löôõi

BecôørôørrrNeø, toâi ñang leø

62 • TC THÔ 1

Vì vaäy, chaéc “Becôørôørrr” phaûi trung thaønh hôn vôùi taùc giaû trong caùi tinh thaàn cuûa oâng ta.

Hoaøng Höng coù nhaän xeùt: “Nhieàu ngöôøi ñeán luùc naøy tuy deø daët khoâng daùm chaát vaán: moät böùc tranh tröøu tuôïng coù ích gì nhæ, vaãn raát gay gaét ñoái vôùi nhöõng baøi thô maø hoï khoâng thaáy roõ muïc ñích thöïc duïng. “ (“Thô môùi vaø thô hoâm nay”, Hôïp Löu soá 13.) Ñieàu naøy, nhaát ñònh aùp duïng vaøo tröôøng hôïp cuûa ta. Neáu giôø, chaúng ai coøn nghó tranh Jackson Pollock chaúng haïn laø moät em beù ba tuoåi veõ thì vaãn coøn khoâng ít ngöôøi coù theå cho raèng baøi thô treân chaéc laø thí duï cuûa chaùu beù toâi laøm ra. Bieát con khoâng ai baèng cha meï, toâi khaúng ñònh, möùc ñoä naøy, con toâi, coøn xa. Caùi leø löôõi cuûa nhaø thô, khoâng phaûi laø caùi leø löôõi cuûa thaèng beù (vôùi laïi, noù chæ môùi coù hai tuoåi röôõi thoâi maø.)

Sau Theá chieán Thöù nhaát (nhö vaäy laø toâi nhaát ñònh khoâng coù dòp noùi veà con löøa hai maët cuûa oâng Giordano Bruno), giöõa Berlin huøng hoàn noái daøi Vò lai Chuû nghóa vôùi Grosz, Heartfield vaø Cologne “ngôø ngheäch” Dada (Arp, Ernst, Fick), Schwitters moät mình “aån cö” ôû Hanover laäp ra phaùi “Merz.” OÂng döïng Merzbau, ñoà aùn duy mó cuûa moät taùc trình ngheä thuaät luø xuø toaøn dieän, ñong ñöa giöõa tình côø hieän thöïc vaø chính xaùc tuyeät ñoái cuûa xaây döïng chuû nghóa. Merz laø gì, toâi chaúng hieåu tuy laø ñoïc laïi caâu vöøa roài toâi nghe thaáy cuõng khaù keâu (caùch duøng “luø xuø” vaø “ñong ñöa” caân ñoái vaø boùng baåy í nghóa.) Ñeå theâm trang troïng “goà gheà”, beân caïnh caùc teân Heartfield vaø Grosz coøn phaûi keå theâm Hausmann vaø Hoch, cuõng nhö caïnh Hans Arp, Max Ersnt vaø Wilhem Fick coøn coù Theodor Baargeld, Heinrich vaø Angela Hoerle, Otto Freudlich vaø Franz Seiwert.

Schwitters thì ôû giöõa.Nhö Hanover giöõa Cologne vaø Berlin vaø Zurich giöõa Kienthal

vaø Zimmerwald (xem laïi ñoaïn veà Leùnin), Thuïy Só ôû giöõa AÂu chaâu, nöôùc Ñöùc ôû giöõa Ba Lan vaø Hoaø Lan vaø ôû treân Thuïy Só, Bruno ôû treân giaøn hoûa vaø con löøa thì keùo xe.

Merz (xaø luø!)Chaéc laø phaûi duøng ñeán caùi thuaät kieåu:

“Traêm naêm trong coõi ngöôøi taMua vui cuõng ñöôïc moät vaøi troáng canh”

toâi môùi coù theå ñöôøng hoaøng maø keát luaän raèng sau “Toâi seõ laáy ñieåm khôûi ñaàu töø Khaùch saïn caùc Vó nhaân, quaûng tröôøng Pantheùon, nôi toâi nguï khoaûng 1918”“ sau khaùch saïn Kì Sphinx (Ñaïi loä Magenta), nhaø haøng Delaborde (beán Malaquais) vaø quaùn nöôùc Zimmer ( traïm taøu ñieän Aleùsia) thì

TC THÔ 1 • 63

“Caùi ñeïp chæ coù theå quaèn quaïi.”

Ñeå maø nhaán maïnh, ngoaøi töø ñieån Petit Larouse aán baûn 1990 nhö ñaõ thaáy, toâi coøn coù döôùi tay quyeån Nadja cuûa Breton vaàn theo maõi töø nhöõng thuôû tuù taøi (veà Giordano Bruno toâi heïn moät laàn sau.)

“Khi toâi tìm ra, chöõ Merz töï noù khoâng coù nghóa gì caû... Merz laø töï do... Khoûi taát caû moïi raøng buoäc... Töï do, khoâng phaûi laø khoâng coù töï chuû maø chính laø keát quaû cuûa moät kæ luaät theùp.”

Neáu Merz chaúng roõ neùt (“quaèn quaïi”) hôn, cuõng khoâng sao. Chaúng sao heát, ta cuõng ñaõ coù dòp “nghe” moät baøi thô naèm ngoaøi quó ñaïo quen thuoäc cuûa neàn thi ca Karaokeù - nghóa laø thi ca ñaõ ñöôïc töø Lí Baïch cho ñeán Ñinh Huøng ñieâu luyeän ñeå cho ta chæ caàn nhìn leân maøn aûnh ñaùnh vaàn theo vaø trình dieãn.

Thaø theá, Merz gì, Raùckeñika toâi troäm nghó, Raùckeñi, Raùckeñiñaâu, thaø theá ñi, thoâi ñi (Ka?), vaãn coøn hôn laø Karaokeù.

Cöôùc chuùGiordano Bruno (tuy ngoaøi ñeà) nhöng laø ngöôøi quen cuûa toâi töø luùc toâi coøn

ôû quaän 14, Paris, cöù phaûi ñi ngang con ñöôøng nhoû mang teân oâng moãi buoåi chieàu. Toâi quen chæ coù vaäy, nhöng caùch ñaây hai naêm, nhaân dòp vaøo tieäm saùch beân Phaùp, khu vöïc Khoa hoïc Nhaân vaên” treân goùc boán daønh cho “Trieát Lí” toâi thaáy nhöõng ba quyeån lieân heä ñeán oâng. Laø ngöôøi chòu khoù, toâi ñöùng taïi choã ñoïc heát ba caùi bìa sau. Ñoä moät tuaàn sau ñoù, aên toái taïi nhaø moät ngöôøi baïn, khi vaán ñeà heát söùc quan troïng vaø thôøi söï cuûa tö töôûng naøy ñöôïc mang ra baøn (côm) taùn, toâi nhôø ñöùc tính caàn cuø vöøa keå maø gaät guø cuõng goùp ñöôïc moät vaøi caâu.

Taïi sao toâi mang chuyeän naøy vaøo ñaây laø vì, thöù nhaát, toâi laø trí thöùc. Thöù nhì, toâi tính, ñoä hai naêm, töø nhaø saùch Phaùp ñeán tieäm phôû Bolsa cuõng coøn sôùm, vaäy toâi laïi laø trí thöùc haøng nhanh!

64 • TC THÔ 1

Ñoã KH.

CHAÂN DUNG NHAØ THÔ TREÛ

“Toâi möôøi tuoåi”A. Souchon

Toâi möôøi baûy tuoåi töø hai möôi naêm nayRieát cuõng chaùn giôø toâi möôøi taùmCao moät thöôùc baûy möôi hai röôõi naëng saùu möôi saùu kíChaân nhieàu loâng (ñaøn oâng) nhöng khoâng nôû ngöïc(Roài cuõng ñeán phaûi taäp theå duïc)Ñaõ töøng / Ñaõ töøng / Ñaõ töøngCaùi gì chöa töøng thì roài seõ...(Chaéc theá)

Toâi cuõng luùc naøy cuõng luùc kiaNoùi möôøi caâu khoâng ra moät nghóa

ÑOÄC THAÂN - THAÁT NGHIEÄP - ÍT RA, NGHÆ HEØ

“Cheát ... Nguû. Naèm mô coù leõ”W. Shakespeare

Laïy oâng laïy baøLaïy baø laøm aênLaïy oâng coâng chuyeänLaïy oâng laïy baøLaïy oâng con ngoanLaïy baø vôï hieànBuoåi saùng caûm phieàn

Laøm ôn cho toâi nguûLaøm ôn cho toâi nguû

Yeân

TC THÔ 1 • 65

TRUYEÀN NHIEÃM BEÄNH BLUES

“Prose Seùlavy demande si les Fleurs du Mal out modifieù les moeurs du phalle” R. Desnos

Toâi coøn xa vôùi laïi RonsardKhoâng giaät le gì BaudelaireCuõng chaúng phaûi laø Robert(oeøÑaùnh ñu)Desnos noát

Hôø - hoàng ôiMaøy tôSe chæ (ôù maáy se ô luoàn kim)Ñôøi se la viTình se la muaBaø giaø naáu canh chuaBaùnh xe saêng sô cuaThaày chuøa saêng sô vôCoi chöøngCaån thaänSôïSiñaVoà eáchSaêng aùo möa

66 • TC THÔ 1

nGuyeãn hoaønG nam

ROSEMARY’SMAI ÑI LAØM SÔÙM

boáp boáp boáp. heõm ñeâm. ñoäpoûa oûa oûa.loùe, reeeùcphoá nhaøm maët oâng coø teân cöôùphey! ñöøng quaäy kinh gaùc ñeøn môøgieát nhau gì oàn quaùtoäi em toâi thöùc giaác lôø ñôø

EM NGUÛ

phuït. ñaây oùc toâi chaùy kheùtmaát nguû naèm xem emmaët treû thô bình yeân nhö cheátkhoø kh. toâi khaïc naëng ngaøy toâiem cuõng ñöø luùc thöùcem nguû ñeïp. moûng dính nuï cöôøi

TC THÔ 1 • 67

NGÖÏC TRAÙI

löôõi anh lieám nhöõng voøng ñoàng taâmhmm... caû thôøi luaân laïcanh veà nhaø treân nuùm vuù em

MANAGER ÑAÕ CHAËT CAÂY

ngaùp oaûi. saùng chuû nhaät xa hoaaám aûnh chuoâng baùo thöùcoâm nhau. mô naøng chim hoùt xa

TÎ

naøng raén hieàn laønh beân bieån naénguoán eùo coast highwayñeâm heø gioù maën rôøn eâm, quaánvaøo tim ñaày santa barbaravaøo ñôøi anh nôï maõitình em vaø california

68 • TC THÔ 1

Saùu Ghi Chuù Veà Phía Gioù

Adonis

1

Daàu cho thô laø moät cuoäc vieãn du ñeán taän cuøng caùi beân ngoaøi hay tôùi maõi choán thaâm saâu cuûa caùi beân trong, toâi ñaõ soáng nôi thô, ngay töø khôûi ñaàu coâng cuoäc toâi theo ñuoåi, moät caùi beân trong ñoàng thôøi cuõng laø moät caùi beân ngoaøi, moät caùi beân ngoaøi khoâng theå taùch rôøi khoûi caùi beân trong. Tuy nhieân toâi ñaõ caûm thaáy raèng haønh ñoäng vieát laùch naøy dieãn taû toâi ít hôn laø noù chæ roõ nhöõng gì toâi muoán dieãn taû veà chính baûn thaân toâi, vaø toâi khoâng thay ñoåi trong caûm nghó cuûa toâi keå töø ngaøy ñoù. Thô, döôùi maét toâi, hoaøn chænh con ngöôøi. Thô khoâng phaûi laø hình aûnh con ngöôøi ôû ñieåm naøo heát.Toâi khoâng heà baên khoaên tôùi vieäc taïo ra moät söï haøi hoøa giöõa theá giôùi vaø toâi, nhöng toâi luoân luoân chuù muïc vaøo caùi vöïc thaúm ôû giöõa chuùng ta. Vaäy thôøi toâi khoâng vieát thô nhaèm laáp ñaày vöïc thaúm maø nhö lang thang ôû beân trong vöïc thaúm aáy vaø nhö thaùm hieåm. Maëc duø hoaøn toaøn ñeå taâm vaøo vieäc tìm kieám yù nghóa, hoaëc moät yù nghóa, toâi phoûng ñoaùn raèng neùt caù bieät cuûa toâi khoâng ñöôïc taïo laäp nôi nhöõng gì oån coá, maø trong nhöõng gì chuyeån ñoäng. Toâi caûm thaáy mình thuoäc veà phía ngoïn gioù vaø ngoïn soùng.

2

Vöïc thaúm ñaõ daïy toâi raèng chuùng ta chæ coù theå hieåu ñöôïc moät vaán ñeà nhôø moâi giôùi cuûa moät vaán ñeà khaùc vaø qua noù, nhö theå con ngöôøi khoâng tieán tôùi baèng caùch ñi töø söï toái taêm tôùi aùnh saùng, nhö ngöôøi ta vaãn töôûng, maø laø baèng caùch tieán tôùi moät thöù toái taêm, bôùt ñaäm ñaëc. Söï caùch bieät giöõa hai thöù toái taêm aáy, chuùng ta goïi laø aùnh saùng. May maén cho con ngöôøi vaø cho thô, khoâng coù thöù aùnh saùng naøo ñuû ñeå xoùa ñi söï toái taêm nôi con ngöôøi vaø nôi moïi vaät. Neáu nhö aùnh saùng maø trôû thaønh chuû nhaân cuûa theá giôùi, thì söï soáng haún seõ ñoåi khaùc, vaø thô seõ bò gôõ boû.

TC THÔ 1 • 69

3

Töø cöûa mieäng cuûa thieân nhieân maø ra laø caùc söï vaät; töø cöûa mieäng cuûa con ngöôøi laø nhöõng chöõ. Giöõa nhöõng chöõ vaø nhöõng söï vaät naøy, laøm sao coù theå coù söï gaëp gôõ? Coù nhöõng ngöôøi mô tôùi chuyeän ñoù, vaø hoï vieát caùi aûo töôûng aáy nhö theå ñaây laø moät ñieàu chaéc chaén. Nhöõng ngöôøi khaùc lô laø thieân nhieân ñeå chæ cö nguï ôû phía trong cuûa ngoân ngöõ, hay lô laø ngoân ngöõ ñeå giam mình trong caùc söï vaät. Sau cuøng coù nhöõng ngöôøi khaùc soáng, nghó vaø vieát trong caùi khoâng gian vónh vieãn taùch bieät chöõ vôùi söï vaät. Toâi sung söôùng ñöôïc thuoäc veà nhöõng ngöôøi aáy, trong thi ca. Veà phöông dieän naøy, toâi löu yù tôùi moät caâu cuûa Lichtenberg: “Ñöøng laøm ñaày ñaàu oùc mình maø haõy cuûng coá noù.” Moãi söï vaät ra söùc laøm ñaày ñaàu oùc cuûa theá giôùi: caùc toân giaùo, caùc khoa hoïc, caùc yù thöùc heä, caùc kyõ thuaät. Vieát moät baøi thô, chính laø cuûng coá ñaàu oùc cuûa theá giôùi, ôû ngoaøi söï traøn ñaày kia.

4

Thô ngaøy nay ñöùng tröôùc moät moái hieåm nguy khoâng tôùi töø thô maø töø lôøi noùi qui chieáu ôû ñoù. Thô bò thöù ngoân töø naøy che môø. Ngöôøi ñoïc khoâng coøn ñoïc thô maø ñoïc nhaø thô, nhöõng tham chieáu, nhöõng xu höôùng cuûa nhaø thô. Ngöôøi ñoïc ñoïc nhöõng gì ngöôøi ta baøy toû vôùi mình veà nhaø thô vaø veà thô. Ñoái vôùi nhaø pheâ bình, nhaø thô ñaõ trôû thaønh moät phöông tieän ñeå nhaø pheâ bình khaúng ñònh nhöõng löïa choïn cuûa mình, trình baøy caùc lyù thuyeát cuûa mình, chöù khoâng phaûi ñeå ñöa tôùi söï laõnh hoäi baøi thô vôùi tính caùch laø baøi thô. Ñoù laø moät thöù pheâ bình tìm hieåu thô qua moâi giôùi cuûa theá giôùi. Pheâ bình ñích thöïc hoaøn toaøn ngöôïc laïi, noù phaùt hieän theá giôùi qua thô. Noù ñaït tôùi nhöõng hieäu löïc cuûa chính ngoân ngöõ khoâng nhôø moät khí cuï naøo khaùc hôn laø thô maø thoâi.

5

Toâi vieát baèng tieáng AÛ Raäp. Trong ngoân ngöõ naøy, söï hieän dieän ñoàng nhaát hoùa vôùi caùi voâ hình. ÔÛ ñoù, theá giôùi vaéng maët, maëc duø hieån hieän. Con ngöôøi, theo caùi nhìn aáy, laø moät tình traïng lieân tuïc cuûa vaéng maët. Chaân lyù naèm trong loøng ngoân ngöõ vôùi tö caùch laø söï phaùt hieän yeáu tính cuûa theá giôùi qua nhöõng chöõ maø Thöôïng Ñeá ñaõ söû duïng. Theo nghóa aáy, chính höõu theå laø moät ngoân ngöõ ôû ñoù. Nhöõng ngöôøi soáng ñang nguû, hoï seõ thöùc daäy sau khi cheát. Vieát thô trong ngoân ngöõ naøy vaø theo ñaëc tính cuûa noù, chính laø phaùt hieän caùi voâ hình vaø vöïc thaúm cuûa söï vaéng maët taùch rôøi chuùng ta vôùi noù. Vieát thô, chính laø thieát tha tôùi moät “ñieàu”, vaø caùi “ñieàu” aáy trong tieáng AÛ Raäp laø chính vöïc thaúm vaø caùi voâ hình. Neáu thô coù chuùt quyeàn

70 • TC THÔ 1

löïc thieát laäp naøo, thôøi ôû ñaây noù thieát laäp söï hieän dieän cuûa caùi voâ hình. Chöõ vieát, trong tieáng AÛ Raäp, chæ daïy raèng toå quoác khoâng phaûi laø moät nôi choán, raèng toå quoác ñoù khoâng naèm ôû ñaâu caû. Noù daïy raèng chính baûn thaân noù laø toå quoác. Noù ñaõ daïy toâi baèng caùch naøo toâi coù theå noùi: thaân xaùc toâi laø queâ höông toâi.

6

Veà phöông dieän ñòa lyù, toâi thuoäc veà moät xöù naèm ôû nöûa Ñoâng cuûa theá giôùi. Nhöng neáu toâi thuoäc veà Ñoâng phöông aáy, thì tröôùc tieân laø vì toâi ñaõ taïo ra caùi Ñoâng phöông rieâng cuûa mình. Toâi chæ thuoäc veà noù trong chöøng möïc maø chính noù thuoäc veà toâi. Ñoâng phöông aáy vöøa laø kyù öùc vöøa laø queân laõng, vöøa laø hieän dieän vöøa laø vaéng maët. Noù xaùc nhaän caùi hoãn mang nôi ngöôøi ta khoâng bieát noù laø ñaát seùt hay baøn tay, aùnh saùng hay ñeâm toái, caùi khoâng gì heát hay taát caû. Ñoâng phöông, ñoái vôùi toâi, laø caùi khoâng theå ñònh nghóa, khoaûng meânh moâng troáng vaéng, con ngöôøi trong traïng thaùi lang thang nguyeân thuûy. Khi toâi nghó tôùi noù, toâi thöôøng töï hoûi: thô, trong muoân vaøn caùch thöùc cuûa mình, coù theå naøo laïi khoâng bieåu thò Ñoâng phöông aáy?

ADONIS

GIÖÕA MAÉT EM VAØ TOÂI

khi toâi phoùng maét toâi vaøo maét emtoâi nhìn thaáy höøng ñoâng saâu thaúmtoâi nhìn thaáy hoâm qua xöa cuõtoâi nhìn thaáy ñieàu mình chaúng bieátvaø toâi caûm thaáy vuõ truï ñi quagiöõa maét em vaø toâi

Thuûy Truùc dòch

Chuù thíchALIAHMAD SAID ESBER, sinh ngaøy 1-1-1930 taïi laøng Kassabine gaàn caûng Lattaquieù ôû Syrie; choïn buùt hieäu Adonis naêm 1949; tôùi Beyrouth naêm 1956, cuøng vôùi Youssef al-Khaâl thaønh laäp taïp chí Shi(Thi ca); xuaát baûn taäp Nhöõng baøi thô ñaàu naêm 1957; nhaäp quoác tòch Liban naêm 1965; töøng gaëp gôõ H. Michaux, P. Celan, O. Paz,.. ôû Paris. Ñaõ in nhieàu taäp thô vaø tieåu luaän veà Thô.

TC THÔ 1 • 71

JAN ERIC VOLD

TRAÙI CAÀU NAØO LÖU LAÕNG

AÙnh saùng. Nhöõng böôùc chaân aân caàn. AÙnh saùng.Nhöõng veát tíchnôibuøn laày, baêng giaù

doïc con ñöôøng. AÙnh saùngtöïaleân treân.Buoåi chieàu phuû saéc hoàng. Nhöõng tieáng

laùykhoâng sao tin ñöôïccuûa con saùo - traùi caàu naøolöu laõng theá nhæ?

MUØA ÑOÂNG CUÛA NHÖÕNG NGÖÔØI GIAØ

Ngöôøi giaø böôùc ra khoûi nhaøtreânñaù baêng. Ñoái vôùi hoï thöïc taïicuõng trôn

nhö ñoái vôùi moätñöùa treû coøn maêng söõa. Caây gaäykhiníu baùm, khikhoâng.Thuø nghòchvôùi hoï laøsöùc huùt cuûa traùi ñaát.

72 • TC THÔ 1

DÖÔÙI CAÙNH VOÂ TÖÏ

Tröôùc tieân ngöôi haõy ñoátnhöõng hình aûnh. Roàingöôihaõy ñoát

nhöõng chöõ. Roài ngöôi haõy ñoátnhöõng gì vieát ratreân nöôùcVaø nhöõng gì

vieát trong ñaùngöôicuõng ñoát nöõa. Vaø ñeå keát thuùc laø nhöõng gìkhoâng vieát

ôû ñaâu heát. Töø ñaùm trovoâ töïcaát leâncaùnh chim voâ töï. Döôùi tieáng caùnh voã

ngöôi nghieâng mìnhveà phía sau, ngöôihít thôû. Roàiñoát ñi nhöõng hình aûnh.

Chuù thích

Jan Erik Vold laø moät nhaø thô Na-uy, vieát baèng tieáng Na-uy, sinh taïi Oslo naêm 1939 nhöng soáng ôû Stockholm, Thuïy ñieån. Nhaø thô Dieãm Chaâu dòch vaø giôùi thieäu thô J.E.Vold qua tuyeån taäp Traùi caàu naøo löu laõng, do Trình Baøy xuaát baûn, 1993.

TC THÔ 1 • 73

Buøi Giaùng, moät hoàn thô bò vaây khoán

Thanh Taâm Tuyeàn

Ñoái vôùi ña soá, Buøi Giaùng laø moät nhaø thô ñieân. Khoâng nhaéc ñeán boïn tuïc, boïn tænh, boïn khoân suoát caû ñôøi chaúng moät giaây naøo theøm thô ñeán

tuyeät voïng, noùi ngay nhöõng ngöôøi quí oâng - nhìn ñöôïc oâng nhö moät thieân taøi, thieân taøi töï huûy gheâ gôùm nhaát cuûa thi ca VN hieän ñaïi - nhieàu khi cuõng neù traùnh, chaúng daùm böôùc haún vaøo coõi thô oâng, hoaëc coù böôùc vaøo thì cuõng loái chaân trong chaân ngoaøi, maét tröôùc maét sau, cöôøi côït vui ñuøa hay nghieâm troïng loá bòch, töôûng nhö theá laø laøm thuaän yù, vui loøng nhaø thô - ngöôøi baày traän vui ñuøa nghieâm troïng vaø ta neân chieàu ngöôøi.

Chính thaùi ñoä cuûa nhöõng keû yeâu thô oâng, nhöõng keû gheùt oâng chaúng ñaùng noùi, caøng khieán oâng phaùt baún, caøng khieán oâng phaùt ñieân (ñieân tieát), caøng khieán nhaø thô theâm laïc loõng, moät mình moät coõi caøng ñaåy oâng tôùi choán hoang vu bôø baõi, chôi vôùi beo, vôùi gaáu, vôùi chaâu chaáu, chuoàn chuoàn.

Khoâng. Buøi Giaùng khoâng ñieân, oâng laø moät nhaø thô saùng suoát cöïc kyø. OÂng laø moät nhaø thô ngoä. Ñöøng hieåu chöõ ngoä trong caùi nghóa ñôn giaûn cuûa ñaïo giaùo, Buøi Giaùng seõ nhaên maët noåi quaïu, oâng coù theå seõ toâng cöûa chaïy tuoát xuoáng Bieân Hoøa ngay laäp töùc. Haõy ñeå cho tieáng aáy phieâu boàng töø Nam chí Baéc qua moïi nghóa coù theå coù: (ngoä daïi, giaû ngoä, ngoä quaù ta, ngoà ngoä, ngoä khoâng, ngoä nhaän, ngoä ñoäc...)

Töø buoåi ñaàu Buøi Giaùng ñaõ noùi:

Toâi chaáp nhaän traêm laàn trong thoån thöùcToâi baøng hoaøng hoát hoaûng nhöõng ñeâm ñeâmToâi xin chòu cuoàng si ñeå saùng suoátToâi ñui muø cho thoûa daï yeâu em

74 • TC THÔ 1

Toâi töï nguyeän seõ moät loøng chung thuûyQua nhöõng laàn buoàn tuûi giöõa ñaûo ñieânThaân xöông maùu ñaõ ñaønh laø uûy mòThì xin em cuøng leân thaùc xuoáng gheành

Em ñöùng muõi em chòu saøo coù vöõngBaøn tay böng ñóa muoái coù chaám göøngToâi ñaõ nguyeän yeâu traàn gian nguyeân veïnHeát taâm hoàn vaø heát caû da xöông

Xin yeâu maõi yeâu vaø yeâu nhau maõiTraàn gian oâi! caùnh böôùm caùnh chuoàn chuoànCon kieán beù cuøng hoa hoang coû daïicon vi truøng cuøng saâu boï cuõng yeâu luoân

Coøn ôû laïi moät ngaøy coøn yeâu maõiCoøn moät ñeân coøn thôû giöõa traêng saoThì caùnh moäng cuøng tung leân khoâng ngaïiNíu trôøi xanh tay vôùi kieãng chaân cao

Buøi Giaùng ñoù, Buøi Giaùng cuûa Möa Nguoàn baùt ngaùt maëc duø nhöõng ñaûo ñieân khoâng ngôùt, coøn nguyeân veïn ñeán giôø neáu chuùng ta gaëp oâng ñuùng luùc.

Muoán gaëp Buøi Giaùng haõy ngao du theo daáu chaân oâng ñeå laïi, haõy ñaùnh maát mình trong cuoäc Löõ, haõy chòu cuoàng si ñeå saùng suoát. Nghóa laø haõy thô moäng nhö oâng.

Chaúng khoù laém ñaâu.Haàu nhö oâng ñaõ môû saün nhöõng cöûa môøi goïi keû ñoàng ñieäu.

“ Thô laø caùi gì khoâng theå baøn tôùi, khoâng theå dòch, dieãn thì ñöôïc. Ngöôøi ta coù theå dieãn taû moät traän möa raøo baèng lôøi thô. Thì coù leõ muoán dieãn taû moät baøi thô, ngöôøi ta chæ coù theå phaùt ñoäng moät traän möa raøo, hoaëc moat côn gioù thu. Maø muoán thöïc hieän söï ñoù, thì ngoaøi vieäc laøm thô ra, con ngöôøi khoâng coøn pheùp gì khaùc. Theá coù nghóa laø muoán baøn tôùi thô, dieãn dòch thô, ngöôøi ta chæ coù theå laøm moät baøi thô khaùc.

Ngöôøi xöa am hieåu söï ñoù, neân hoï chæ vònh thô, chôù khoâng ñieân roà maø baøn luaän veà thô. Ngöôøi ñôøi nay traùi laïi, hoï buoäc phaûi luaän thô coù maïch laïc luaän lyù, khoâng ñöôïc “boác ñoàng”, vònh laêng nhaêng. Caùi choã ngu si ñoù laø ñieàu baát khaû tö nghò vaäy.

Thô toâi laøm chæ laø moät caùch dìu ba ñaøo veà chaân trôøi khaùc. Ñi vaøo giöõa trung taâm baõo gioâng moät luùc thì laäp thôøi xoâ ngoân ngöõ thoaùt ra, phaù

TC THÔ 1 • 75

voøng vaây aùp böùc. Toâi gaï gaãm vôùi chaâu chaáu, chuoàn chuoàn, ñem phoù thaùc thaûm hoïa traàn gian cho chuoàn chuoàn mang treân caùnh moûng bay ñi. Bay veà Töû Truùc Laâm, bay veà Söông Hy Laïp, gheù Calvaire vieáng thaêm moät vong hoàn baùt ngaùt, roài quay veà ñoàng ruoäng laøm muïc töû chaên traâu.

... Trong chieâm bao thô veà laõng ñaõng thì töø ñoù vaàn baát tuyeät cuõng laõng ñaõng chieâm bao.

Khoâng coù ai coù theå noùi veà thô Buøi Giaùng hôn Buøi Giaùng, bôûi chaúng ai ôû ñaây ñaõ soáng thaûm hoïa traàn gian thu trong thaûm hoïa hôn thô oâng. Chaùn chöôøng thi ca maø cöù laøm thô hoaøi aáy laø ñaïo vaäy.

Xin chaøo nhau giöõa con ñöôøngMuøa xuaân phía tröôùc mieân tröôøng phía sau

Ñoù laø môû phôi haøo höùng moät thôøi - nhö Whitman, keû rôõn nhö oâng giaø bôi ñua cuøng luõ treû vaø chòu thua luõ treû.

Ñöôøng soâng boùng ñoå cô traànGaãm choâng gai aáy ai töøng ñaïp quaGhì moâi côn moäng la ñaøTieâu dao suoát coõi muø sa beân röøngNöûa vôøi traêng moäng moâng lungÑöôøng hoa nghi hoaëc thaùp tuøng ni coâ

Ñaây laø phieâu boàng thô daïi nhaát vaø saàu u nhaát - nhö Dylan Thomas.Whitman keû môû, Dylan Thomas keû ñoùng, moät chaân trôøi. Keû say vôùi

laù coû, vôùi phoá thò, vôùi ta; keû say vôùi côn cheát, gioït saàu, vôùi huyeãn hoaëc.Nhöng coøn chuùng ta? Chuùng ta nghó gì veà thô oâng?Ñöøng coù nghó, haõy buoâng maëc theo oâng, nhö oâng töøng buoâng maëc

trong traän ñoà keû tröôùc. OÂng luoân luoân nhaéc baûo nôi oâng laø nhöõng boùng vang ai khaùc. Vaø ta haõy laø boùng vang cuûa oâng.

Haõy ñeå oâng nghó cho chuùng ta veà nhöõng gì chuùng ta coù theå nghó tôùi vaø caû nhöõng gì chuùng ta khoâng theå nghó tôùi.

76 • TC THÔ 1

trònh y thö

BOÙNG TOÁI

Ñöôøng em ñeâm laày trôn. Boùng toáiChuïp leân vai muø toûa con loä ñenToâi baét gaëp toâi laàn moø giöõaHoá saâu meâ hoaûng. Tröôùc maëtNhöõng con ñöôøng vun vuùt veà ñaâu

Gioù quaát ngang maët. Toùc ruõ thaúngHaït möa quay quaét döôùi maùi hieânEm ôû trong kia ñeøn thaép ñoûToâi ñöùng ngoaøi naøy boùng toái caâm

Boùng toái nhö ñaát trôøi voâ löôïngBoùng toái nieàm coâ ñoäcNhö dao nhoïn cheùm ngang

Boùng toái toâi ñaèm ñaèm. Vaø trong ñoùMoïi baát haïnh trôû thaønhÑònh meänh cuûa nhau. Khoaûng caùchNghìn truøng khaùc gì ñaâu vôùiCaän keà gang taác

Em haõy thieát tha vôùi cuoäc soángNhö theå saùng mai thaàn AtlasSeõ nguû queân ñeå khoái tinh caàu naøyGiaït veà coõi huyeàn taãn xa xaêmNôi ñoù boùng toái ñôøi ñôøiVaø tình yeâu vónh cöûu

TC THÔ 1 • 77

Toâi buoâng troâi vaøo boùng toái emNhöõng böôùc laày trôn nghieät ngaõDöôùi boùng toái em toâi naèm imNghe tieáng tim mình thong thaûVì toâi bieát ñoù chính laøMoâ phaàn toâi ñöôïc tieân tri

DOØNG SOÂNG TOÂI

AÅm öôùt ñoâi khi cuõng thuù vòBaàu trôøi öôùt laøm toâi löôøi bieángMoâi em öôït laøm toâi nao nao

Toâi coù traùi tim luoân aåm öôùtCuûa rieâng toâi boán muøa öôùt suõngVaø tình aùi laøm toâi veâu vao

Toâi haáp hoái nieàm caâm laëng emNhö aâm voïng huùt saâu töø mieân vieãnMoät ngaøy qua ñi moät ngaøy chòu toäiChæ coøn chieác boùng ñoå daøi

Nieàm coâ ñoäc nhö tieáng chim keâuLaïc maát röøng xanh. Toâi con chimKhoâng caát noåi tieáng keâu duø bieátÑang bô vô giöõa ñeâm traéng

AÂm vang chaâu thoå. NgoùXuoáng röøng traûng thaâm saâuToâi soáng ñôøi böùc sinhMaët bieån xanh u hình caâm nín

Vaø toâi ñôïi boùng ñeâmNhöõng ñeâm trôøi aåm öôùtBan xuoáng toâi aûo giaùc cuoäc ñôøiNhö doøng soâng chaûy mieát.

78 • TC THÔ 1

MÖA BUOÅI SAÙNG

Möa laát phaát. Beân bôø raøoNgoïn coû öôùt naèm coâi cuùtCaùnh hoàng nhôù baøn tayRuõ cheát töø ñeâm

Anh hoài tænh. Töøng gioïtMöa aâm thaàm len vaøo da thòtÑoïng ôû nôi buoát giaùNhö muõi kim xoác maïnh

Coøn xanh nhöõng ñôøi caây traùiTrong noãi meânh moâng co ro buoåi sôùmThoi thoùp treân voøm caây phong

Anh coá tìm chuùt naéng coá nghe tieáng chim keâuNhöng ñaønh nhö chaøng Orpheus döôùi nguïc moânNhìn em bieán thaønh töôïng ñaù

Chæ coøn laïi nieàm hiu quaïnhDaèng daëc vaø khoâng sao troán thoaùt

YÙ nghó ñaàu tieân cuûa ngaøyRôi xuoáng vuõng nöôùc laàyTan bieán thaät nhanhHoøa loaõng vaøo söông sôùm

Vaø anh van naøi vôùi thieân nhieânÑöøng bao giôøCoù moät ngaøyNhö buoåi saùng hoâm nay.

TC THÔ 1 • 79

Thöû Dòch Tuøy Vieân Thi Thoaïi

Phan Khoâi

Thi thoaïi laø saùch noùi veà chuyeän laøm thô. Ñaïi ñeå noù laø moat thöù saùch thuoäc veà loaïi saùch pheâ bình vaên-hoïc. Trong caùc saùch thi-thoaïi xöa

cuûa ngöôøi Taøu khoâng phaûi tinh laø pheâ bình thô maø thoâi, cuõng coù bao haøm caùc chuyeän khaùc, nhö laø nhaéc laïi nhöõng data söï cuûa thi-nhaân, hoaëc neâu ra nhöõng ñieån-coá treân vaên-ñaøn; nhöng toùm laïi thì caùi tinh-chaát pheâ bình nhieàu hôn, neân ngöôøi ta cho vaøo loaïi saùch pheâ-bình.

ÔÛ beân Taøu baét ñaàu töø ñôøi Ñöôøng ñaõ coù thi-thoaïi. Roài keá sau caùc ñôøi, ñôøi naøo trong röøng vaên cuõng saûn-xuaát nhöõng saùch thi-thoaïi raát nhieàu. Gaàn ñaây nhö moät ñôøi nhaø Thanh, keå heát coù maáy traêm boä thi-thoaïi. Boä naøo cuõng ñaët teân gioáng nhau: ñeå teân hieäu taùc-giaû leân treân, roài ñeå chöõ thi-thoaïi ôû döôùi. Nhö “Tuøy-vieân Thi- thoaïi” hay “Vöông Ngö-döông Thi-thoaïi”.

Beân Taøu sôû dó ñôøi naøo cuõng coù nhieàu saùch thi-thoaïi nhö vaäy laø taïi ñôøi naøo cuõng coù nhieàu ngöôøi laøm thô. Ngöôøi laøm thô cuûa hoï thì cöù chuyeân ngheà laøm thô, cho neân hoï laøm ra ñöôïc nhieàu laém, ai nhieàu nhaát coù ñeán maáy ngaøn baøi trong moät ñôøi mình.

Heã thô nhieàu thì töï-nhieân coù taøi-lieäu nhieàu cho nhaø laøm thi-thoaïi. Saùch thi-thoaïi coù nhieàu laø nhôø nhöõng taøi-lieäu aáy coù nhieàu.

Xöù ta ñaây, ngöôøi ta bieát laøm thô chöõ haùn töø hoài nhaø Lyù nhaø Traàn. Song le töø ñoù ñeán giôø chöa heà coù ai laøm moät boä thi-thoaïi naøo baèng chöõ haùn heát. AÁy laø theo nhö toâi bieát. Hoaëc giaû coù boä naøo maø toâi chöa thaáy chaêng. Nhöng neáu coù thì cuõng chæ moat hay hai boä laø cuøng. Maø coù leõ khoâng coù boä naøo heát; vì neáu coù thì toâi tuy chöa thaáy chôù cuõng nghe, coù leõ naøo khoâng nghe trôn?

Tröôùc ñaây toâi coù vieát Nam-aâm Thi-thoaïi maø ñaêng trong Nam- phong, trong Ñoâng-phaùp Thôøi-baùo, trong Phuï-nöõ Taân-vaên. Nhöng laâu nay

80 • TC THÔ 1

toâi khoâng coù theå vieát maø ñaêng tieáp nöõa. Söï thöïc, trong nöôùc ta phaûi keå boä thi-thoaïi naày ra ñôøi laàn thöù nhaát, vaø môùi chæ coù moät mình noù maø thoâi. Toâi ñeå teân noù laø Nam-aâm Thi-thoaïi maø khoâng ñeå Chöông-Daân Thi-thoaïi laø vì chæ coù moät mình noù, khoâng sôï loan vôùi cuûa ai heát.

Xöù ta, thi-thoaïi baèng chöõ haùn ñaõ khoâng coù, maø coøn baèng chöõ vieät cuõng moà-coâi, aáy chaúng coù côù gì laï hôn laø xöù ta coù ít thô, khoâng ñuû taøi-lieäu cho ngöôøi muoán laøm thi-thoaïi

Nhieàu laàn toâi ñaõ phaøn-naøn raèng kieám taøi-lieäu khoù quaù. Laâu laém môùi kieám ra ñöôïc moät baøi thô ñaùng truyeàn hay laø luoân vôùi baøi thô aáy coù söï-tích gì ñaùng truyeàn. Muoán cho coù taøi-lieäu veà muïc aáy ñuû ñaêng laáy moät kyø baùo, cuõng phaûi kieám moät thaùng môùi ra. Song laïi coù khi caû naêm kieám khoâng ñöôïc moät maûnh taøi-lieäu naøo heát, thaønh ra laâu ngaøy sanh chaùn.

Vì vaäy toâi coù khi muoán dòch thi-thoaïi cuûa Taøu ra quoác-ngöõ. Toâi bieát söï muoán aáy laø voâ-lyù. Bôûi vì, thi ta vôùi thi taøu tuy coù hôi gioáng nhau, nhöng coù moät ñeàu khaùc nhaát laø nhöõng ñieån-coá duøng trong thi coù nhieàu caùi khoâng theå dòch ra ñöôïc. Huoáng chi, dòch thi-thoaïi thì phaûi dòch luoân nhöõng baøi thô trong thi-thoaïi ra. Maø vieäc dòch thô laø moät vieäc taát caû ai cuõng phaûi keâu laø khoù, thì mình laøm theá naøo ñöôïc? Theá mhöng vì toâi nghó cho thi-thoaïi laø thöù saùch ích cho ngheà laøm thô laém, neân töøng ñaõ ñaùnh baïo maø laøm.

Môùi ñaây khi raûnh vieäc, toâi ñem dòch thöû ít baøi trong Tuøy- vieân Thi-thoaïi ra. Boä thi-thoaïi naøy cuûa Vieân-Mai, hieäu Tuøy-Vieân, boä thi-thoaïi coù tieáng nhaát ñôøi Thanh, nhieàu ngöôøi ñoïc vaø öa noù laém. Toâi laøm vieäc naøy laø vieäc ñieân ñieân ngoä ngoä, xin chôù ai cöôøi vaø cuõng xin chôù ai laøm nhö toâi!

Toâi dòch thöû moät taéc ôû cuoán 12, theo boån in thaïch-baûn, moãi trang 20 haøng, vaøo trang 22, nhö vaày:

Naêm Maäu-Daàn, thaùng hai, toâi (taùc giaû Vieân-Mai töï xöng) qua chôi moät caùi chuøa, thaáy treân vaùch coù baøi thô raèng:

Döôùi hoa ngöôøi veà, con caùi reo,Vôï giaø ñem röôïu thaùch thô ngheøo.Noùi raèng hoâm tröôùc hoa vöøa nôû,So vôùi naêm kia nhaùnh laïi nhieàu.Höông saéc ban ñeâm nhìn vaãn ñeïp,Gioù möa côn saùng chòu laøm sao!Phaûi chi veà sôùm ba ngaøy tröôùc,Haøm tieáu, coi coøn thích bieát bao!

TC THÔ 1 • 81

Döôùi baøi thô, ghi caùi ñeà laø: “Cuøng vôï nhaø ngaém hoa maãu ñôn”, chôù khoâng coù teân hoï gì caû.

Coù keû cheâ baøi thô naøy doái daù, laøm qua loa cho roài baøi, chôù khoâng hay ho chi. Toâi noùi raèng: Tuy vaäy maø caû baøi loä caùi taùnh linh ra, e laø tay hay thô laém môùi laøm noåi, chôù ñöøng noùi... Roài toâi cheùp laáy vaø gaëp ai cuõng hoûi, maø chaúng coù ai bieát heát.

Caùch hai naêm coù quan Thaùi-thuù Vöông-Maïnh-Ñình ñeán ngaém maãu ñôn. Nhôn ñoù toâi noùi ñeán baøi thô naøy. Nhôø quan Vöông Thaùi-thuù toâi môùi bieát laø cuûa oâng Coá-Döõ-Trò, moät baäc di laõo thôøi quoác-sô ñaõ laøm. Khi aáy toâi môùi töï phuï laø mình coù con maét!

Vöông Thaùi-thuù nhôn noùi cuøng toâi raèng: Caùc baäc tieàn-boái thôøi quoác-sô, khoâng chòu ra laøm quan, ôû nhaø vôùi vôï giaø, hoâm sôùm ñoái nhau, thöôøng naåy ra ñöôïc nhöõng baøi thô thanh dieäu. Roài ngaøi ñoïc luoân baøi “Chuùc thoï vôï nhaø” cuûa oâng Ngoâ-Giaõ-nhaân cho toâi nghe raèng:

Vaát vaû vöôøn queâ hai chuïc thu,Ra tay rau chaùo ñôõ ñaàn nhau.Ngaøy khoâng giôø raûnh hoøng soi kieáng,Naêm maát muøa luoân ñeán baïc ñaàu.EÙn lieäng cöûa ngoaøi hôi bieån laïnh;Nhaø nhö xuoàng nhoû boùng khe chao.Chuùc mình maø tôù khoâng mua röôïu,Vaãn cöù chia tay: meï noù naøo!

Toâi ngaâm ñi ngaâm laïi baøi naøy, thaáy laïi coøn coù phong phuù hôn baøi treân nöõa.

Ñoù, coâng vieäc toâi ñaõ laøm trong naêm ñeâm tröôøng maø chæ nhö vaäy ñoù. Laøm xong, toâi baét ngaùn: neáu muoán dòch cho xong boä Tuøy-vieân Thi- thoaïi, phaûi chòu maát thì giôø ba boán chuïc naêm laø ít. Cuõng chöa chaéc laø dòch ra ñöôïc heát. Maø dòch ñöôïc heát, phoûng coù ích gì cho vaên hoïc ta chaêng? Nghó nhö theá roài toâi khoâng laøm nöõa.

Trong ñoäc giaû, oâng naøo thích thô chöõ haùn, xin môû boä Tuøy-vieân Thi-thoaïi, theo nhö soá trang nhö toâi chæ treân kia maø xem, chaéc laø oâng aáy cuõng phaûi nhìn coâng khoù cho toâi, chôù khoâng ñeán noãi soå toeït.

82 • TC THÔ 1

nGuyeãn toân nhan

KHOÂNG VAØ COÙ

Tuùi chaúng coøn moät xuLoøng khoâng coøn moät íBao nhieâu lôøi hoa móGioù thoåi bay caùi vuøTaát caû ñeàu ñaõ xuøTa roãng khoâng nhö nguyeätChaúng coøn gì thaät öChim hoàng khoâng ñeå veátUoáng vaøo cho ñeán heátHình nhö caên röôïu coønÑeå mai kia ñi bieätHôi thôû vaãn coøn nonEm vaãn coøn trong hoànAnh mang theo caát daáuTraêng maø coù hieåu thaáuCuõng xin cuøng moä choân.

HAØI NHI

Toâi vaãn coøn thô daïiKhi em nôû nuï hieànTuy gaàn maø xa ngaùiTuy ñoäng maø nhö thieânTuy vaãn laø töù ñaïiMaø ñaõ heát naõo phieàn.

TC THÔ 1 • 83

ÑaënG taán tôùi

THÔ CA LAØ GÌ

Thô ca, trôøi ñaát laø daThòt xöông, maùu tuûy, thô laø traêng saoNuùi xanh, soâng traéng loän nhaøoNhöõng khi gioù thoaûng möa raøo chôït ghi.

ÑIEÂN ROÀ CAÉT NGHÓA THÔ CA

Ñieân roà caét nghóa thô canhö laø chieác laù nôû hoa khoâng lôøiMaùu xöông thaät quaù laø chôiLaïi laø quaû ngoït trao ngöôøi chuùt chua.

VAÁN NAÏN THÔ CA

nhôù Nguyeãn Du, ñaùp Thuùy Kieàu

Ñaõ loøng maây traéng trôøi xanhSao coøn doäi ngöôïc, doàn quanh hôõi ngöôøi!Traêm naêm moät cuoäc ñi ñôøiLaø khi laù thoát hoa cöôøi nghe ra.

84 • TC THÔ 1

Leâ GianG traàn

ORDER MOÄT NUÏ CÖÔØI

ngöôøi soáng soùt sôï suoát ñôøi baõo bieånngöôøi coâ lieâu veà ñaát ñoäng ngöôøi quenngöôøi ngheøo cheat khoâng choân vaøo huyeät moängöôøi tieáng taêm name trong khung caùo phoù vieàn ñenquanh con phoá vôi ñi töøng baèng höõuquanh nhaø thueâ thieáu nöõ maët nhö tieànmoät ñeâm khuya ta laïc vaøo quaùn röôïugoïi order: em cho moät nuï cöôøi.

nGoâ tònh yeân

DAÁU LAËNG

giöõa moät khuùc ca coù luùc ngöøng – daáu laënggiöõa moät ñôøi ngöôøi boãng xa vaéng; meânh moânggiöõa moät tình yeâu coù luùc chôø – huït hanggiöõa moät ao tuø coù luùc gaëp: doøng soânggiöõa moät ñeâm khuya coù luùc buoàn – thöùc daäygiöõa moät lôøi ru boãng keõo keït voõng ñöagiöõa moät caâu chuyeän coù luùc ngöøng – nhôù laïigiöõa moät tuoåi giaø coù luùc gaëp.. ngaøy xöa

TC THÔ 1 • 85

traàm PhuïC KhaéC

ÔÛ MUOÄN

Treo ngaém tieát haïnh cuûa coâ ñoäcDaâng muøa xuaân reû ruùng trinh baïchNgaøy qua nhöõng neûo ñöôøng qua khuaátDa dieát bôø daâu ngaäm thaát kinhTrôû laïi nôi bôø im beán laëngMaàu chieàu thoân oå cheát khoân nguoâiRöng röng heïn boùng ñôøi xa traéngLöûa seõ chôø höông ñeå taùi sinh.

ÑAØI SÖÛ

ÑI

Röôïu ñôn ñoäc chæ mình ta uoángSay khöôùt moät ñôøi cho laõng queânMoâi maét thoâi ngöôøi cho ai ñoùTa ñöùng chôø troâng quyû goïi hoànTa ra luùc boùng ñeâm buoâng ñoåEm coù nghe gì gioïng thuûy tinhTieáng chuoâng laëng leõ giaùo ñöôøng nhoûTa keû cuoái cuøng chaân böôùc ñi

86 • TC THÔ 1

Con Oanh Naêm AÁy Khoâng Veà Nöõa...

Caàm Ly

Moät nhaùnh maän giaø. Goùc vöôøn nhaø naøy xöa coù moät caây maän coå thuï, chim choùc ñi veà. Moät daïo maáy naêm lieàn, cöù ñuùng vaøo chaàu thaùng

Gieâng, laø coù moät con oanh tôùi ñaäu treân caønh, hoùt leân maáy tieáng roài bay ñi (*). Naêm 1941, toâi coøn nhôù, noù tôùi sôùm, vaøo khoaûng thaùng Chaïp naêm tröôùc, hoùt, roài bay ñi, thaùng Gieâng khoâng trôû laïi. Naêm aáy Haøn Maëc Töû maát. Roài Bích Kheâ maát. Con chim khoâng bao giôø trôû laïi nöõa. Toâi cuõng ñaõ tôùi ñoä bình taâm ñeå nghieäm ra raèng coù moät thöù gì ñoù trong ñôøi toâi lôùn hôn, quí giaù hôn soá phaän nhöõng caù nhaân ñang maát ñi, vónh vieãn. Roài caây maän cuõng cheát, nhaùnh cuoái cuøng coøn giöõ laïi ba chieác laù khoâ. Toâi tieän khuùc nhaùnh ñoù vôùi ba chieác laù, ñaët treân baøn thôø.

... Boä Vaân Trung töùc Toâ Ñoâng Pha toaøn taäp, 20 pho, in cuoái ñôøi Toáng. Naêm 47 taûn cö, toâi vaãn gaùnh theo. Naêm sau vôï oám, con ñoùi nheo nhoùc, ñaønh phaûi baùn ñi 19 pho, chæ giöõ laïi ñöôïc pho ñaàu. OÂng coù bieát hoï mua ñeå laøm gì khoâng? Ñeå ñem ra chôï baùn laøm giaáy vaán thuoác huùt. Giaáy vaán thuoác thôøi ñoù hieám vaø coù giaù. Coøn boán pho ñaàu boä Löõ Ñöôøng thi taäp cuûa Thaùi Thuaän ñôøi Leâ Thaùnh Toâng ôû ta...”

“... Thô Ñöôøng thì toâi coù dòch ñaâu ñoù, ñaëc bieät cuûa Toá Nhö hôn naêm baøi, naêm 1970 in moät soá. Thô Toá Nhö taøi hoa, yù hieän trong thaàn, do vaäy maø dòch khoâng khoù, coù baøi toâi chæ dòch moät tuaàn laø xong. Thô Thaùi Thuaän uyeån huyeãn, yù aån trong thaàn, coù baøi dòch ba boán naêm chöa xong...”

“Trong ñôøi thô cuûa mình, baùc döùt khoaùt khoâng chòu böôùc ra khoûi thô Ñöôøng laø do vaäy?”

“Meânh moâng , to lôùm laém oâng ôi, nhö bieån caû, khoâng thoaùt ra ñöôïc. Ñoïc thô cuûa ngöôøi xöa sôï laém. Ít ra, caùi ñieàu thöïc teá noù giuùp ta ñöôïc laø anh naøo ñaõ ñoïc thô coå nhaân aét boû ñöôïc taùnh töï maõn.”

TC THÔ 1 • 87

“Hoïc taäp ngöôøi xöa, ñoù laø ñieàu baùc muoán khuyeân nhöõng ngöôøi ñi sau?”

“Khoâng. Traùi laïi. Moãi thôøi ñaïi coù nhaø thô cuûa noù. Toâi coù ñeå yù tìm hieåu neàn thô hoâm nay. Toâi khoâng nhaäp theá töø laâu, nhöng nghe ra caùc gioïng thô aáy coù saéc thaùi thôøi ñaïi. Neáu ñöôïc göûi moät lôøi khuyeân thì xin nhaén caùc nhaø thô thænh thoaûng haõy ngöôùc nhìn baàu trôøi sao, baàu thôøi thô. Coå kim ñoâng taây, moïi saéc thaùi teà töïu nôi aáy, nôi Caùi Ñeïp. Caùi ñeïp laø tieáng noùi chung cuûa con ngöôøi, cuûa moïi thôøi. Haõy noùi baèng thöù tieáng aáy.”

Chuù thích

Cuï Quaùch Taán nhôù raát chính xaùc. Oanh - Vaøng Anh - laø gioáng chim xöù laïnh, soáng ôû mieàn Baéc Trung Quoác vaø Trieàu Tieân. (Nhöõng trang thô coå ríu rít tieáng oanh vì theá). Chim truù ñoâng phöông Nam, ñaàu xuaân quay veà Baéc, vuøng ranh thieân di chæ ñeán queâ Nguyeãn Du laø cuøng (con oanh trong nhöõng trang Kieàu laø moät con oanh coù thaät), ít khi oanh vaøo ñeán Nha Trang. Ñaây quaû laø caùi duyeân cuûa nhaø thô (C.L.)

88 • TC THÔ 1

HOAØNG PHuû CÖÔNG

THÔØI TIEÁT

Voã rì raàm trí nhôù xoân xaoCuoái gian phoøng toáiGioù vaø caùnh laù ñoûThôøi tieát keùo nhauHeø xa, noàm thoåiVieân soûi neùm vaøo loøng bieån laïnhKhuya, ai veà khoâng cho coù ñoàng haønh?

***

naèm xuoáng khoâng coøn ñaäp, ba laàntöông lai coønchi quaùthôû ngaênxuoâi baøn tay thuoânbieàn bieätaùo ñoû nhìnquan quaïnhnhieân

MUØA ÑOÂNG

Chieác gheá daøi, caønh caây, söông muø muøa ñoângNhaém maét laïiNoãi cheát nhö ñieàu kieän soángGiaác môTöïa taám göông xaRain chöa kòp vôõMoãi saùng soi thaáy traêm khuoân maëtÑoû vaøng lam chaøm tímGiaác saùng coønKhua xanh sôùm mai

TC THÔ 1 • 89

HOÂM XÖA

Tieáng laù khoâ thôû raùtChaïy veà bôø caùt khoâng baêngLinh caûm em mai coøn ñaãm ngöïcMöa ra chôït bôùt phaànThöa thôùt tieáng chim keâu thaàm chin tôùiMaõi khuaát ñoàng ca voïng töôûngÑi aâm cung nhôù thôøi döông theáChieàu qua bôø khuaát nghieâng maiÑaõ coøn hôi hoâm xöaBöõa veà chia naêm nay

1984

loät traàn rahaøng saépbaøn tay oâm thoùi quennhaïc troåi seõ saøngñi, ñi tôùimai chôø cuoái loái

chaân öôùt khoângnhaày nhuïañaát, ñaát ôi, veà khoâng oâm chaàm laáyñaàm laàykhuya saothaãmcho ai naém baøn tay ngöôøi khaùc

göûi ñeán anh nhöõng kyû nieäm ñoàng loøa

1984

90 • TC THÔ 1

Thô Vaø Baøi Thô

Octavio Paz

Thô laø hieåu bieát, cöùu ñoä, ñoäng löïc, buoâng xaû. Moät ñoäng taùc coù theå thay ñoåi theá giôùi, hoaït ñoäng cuûa thô mang tính caùch maïng do baûn chaát;

moät vaän ñoäng taâm linh, noù laø moät phöông dieän giaûi phoùng noäi taâm. Thô hieån thò theá giôùi naøy; noù saùng taïo moät theá giôùi khaùc. Baùnh cho nhöõng ai ñöôïc tuyeån choïn; thöïc phaåm bò nguyeàn ruûa. Noù coâ laäp; noù hôïp nhaát. Môøi vaøo cuoäc löõ; trôû laïi queâ nhaø. Hít, thôû, vaän ñoäng cô baép. Caàu nguyeän coõi khoâng, ñoái thoaïi vôùi vaéng maët: chaùn chöôøng, khaéc khoaûi, vaø tuyeät voïng nuoâi döôõng noù. Caàu nguyeän, khaán xin, giaùng thaàn, hieån hieän. Tröø taø, ñuoåi quyû, thaàn bí. Thaêng hoa, buø tröø, keát ñoïng cuûa voâ thöùc. Bieåu hieän lòch söû cuûa caùc noøi gioáng, ñaát nöôùc giai caáp. Noù phuû nhaän lòch söû: trong coát loõi thô, moïi tranh chaáp khaùch quan ñöôïc giaûi quyeát vaø con ngöôøi sau roát coù ñöôïc yù thöùc mình laø moät caùi gì hôn kieáp phuø du. Kinh nghieäm, xuùc ñoäng, tình töï, tröïc giaùc, tö töôûng khoâng bò ñònh höôùng. Haäu quaû cuûa tình côø; traùi caây cuûa tính toaùn. Ngheä thuaät noùi moät caùch cao caáp; ngoân ngöõ sô nguyeân. Phuïc toøng qui luaät; saùng taïo nhöõng qui luaät khaùc. Baét chöôùc ngöôøi xöa, baûn sao coõi thöïc, baûn sao cuûa moät baûn sao cuûa YÙ töôïng. Ñieân daïi, xuaát thaàn, nguyeân ngoân. Trôû veà tuoåi thô, giao caáu, voïng nhôù thieân ñaøng, ñòa nguïc, laâm boâ. Chôi, laøm, khoå haïnh. Töï baïch. Kinh nghieäm baåm sinh. Thò kieán, aâm nhaïc, töôïng tröng. Töông töï: baøi thô laø voû oác vang laïi nhaïc ñôøi, laø nhöõng aâm luaät vaø vaàn ñieäu chæ laø nhöõng töông öùng, nhöõng tieáng voïng cuûa hoøa aâm ñaïi ñoàng. Daïy doã, ñaïo ñöùc, göông maãu, hieån thò, vuõ ñieäu, ñoái

TC THÔ 1 • 91

thoaïi, ñoäc baïch. Tieáng ñaøn, ngoân ngöõ cuûa nhöõng keû ñöôïc tuyeån choïn, lôøi cuûa ngöôøi coâ ñôn. Thuaàn khieát vaø oâ troïc, thieâng lieâng vaø ñoïa ñaøy, ñaïi chuùng vaø cuûa thieåu soá, taäp theå vaø rieâng tö, traàn truoàng vaø maëc quaàn aùo, ñöôïc noùi leân, ñöôïc veõ ra, ñöôïc vieát xuoáng, noù phoâ baøy moïi göông maët nhöng cuõng coù nhöõng keû baûo raèng noù chaúng coù göông maët naøo: baøi thô laø moât maët naï che daáu coõi khoâng — moät chöùng côù ñeïp veà söï vó ñaïi phuø phieám cuûa moïi taùc phaåm loaøi ngöôøi!

Laøm sao ta khoâng nhaän ra trong moãi coâng thöùc naøy nhaø thô bieän minh cho chuùng vaø ban cho chuùng ñôøi soáng khi laøm cho chuùng hieän thaân? Chuùng laø bieåu hieän cuûa moät caùi gì ñaõ soáng vaø ñaõ chòu khoå, vaø ta khoâng coù caùch gì khaùc ngoaøi vieäc ñeo ñaúng laáy chuùng — bò boù buoäc bôûi coâng thöùc ñaàu ñeå laáy coâng thöùc thöù nhì vaø boû noù ñeå laáy coâng thöùc keá tieáp. Ngay chính caùi tính xaùc thöïc cuûa chuùng phoâ ra baèng kinh nghieäm bieän minh cho moãi quan nieäm naøy laïi vöôït leân treân nhöõng quan nieäm. Vaäy ta phaûi hoûi laïi chöùng taù tröïc tieáp veà kinh nghieäm thô. Tính nhaát quaùn cuûa thô chæ coù theå naém baét baèng caùch tieáp xuùc traàn truïi vôùi baøi thô.

Khi ta hoûi veà baøi thô, veà söï hieän höõu cuûa thô, phaûi chaêng ta ñang tuøy tieän laãn loän thô vaø baøi thô. Aristoteles noùi raèng “khoâng coù gì chung, ngoaïi tröø aâm luaät, giöõa Homeros vaø Empedokles; vaø nhö theá phaûi goïi ñuùng ngöôøi tröôùc laø moät nhaø thô vaø ngöôøi sau laø moät nhaø sinh lyù hoïc. Vaäy ñoù: khoâng phaûi moïi baøi thô — hoaëc chính xaùc: khoâng phaûi moïi taùc phaåm xaây döïng theo quy luaät — ñeàu chöùa ñöïng thô. Nhöng coù phaûi nhöõng taùc phaåm theo aâm luaät kia laø nhöõng baøi thô thöïc söï hoaëc laø nhöõng cheá phaåm mang tính ngheä thuaät, giaùo huaán, hoaëc tu töø? Moät baøi sonnet (ñoaûn thi 14 caâu) khoâng phaûi laø moât baøi thô, maø laø moät vaên theå, tröø khi caùi cô cheá tu töø ñoù – goàm khoå, luaät, vaàn — tieáp giaùp vôùi thô. Coù nhöõng maùy gieo vaàn nhöng khoâng coù maùy laøm thô. Cuõng coù thô khoâng baøi, moät soá phong caûnh con ngöôøi, vaø söï vieäc thöôøng khi coù hoàn thô: ñoù laø thô khoâng caàn baøi thô. Vaäy, khi thô ñöôïc keå nhö söï coâ ñoäng cuûa cô hoäi hoaëc khi noù laø söï keát tinh cuûa ñoäng löïc vaø hoaøn caûnh xa laï vôùi yù chí saùng taïo cuûa nhaø thô, ta gaëp söï hieän dieän cuûa thi tính. Khi nhaø thô —tích cöïc hoaëc tieâu cöïc, thöùc hoaëc nguû — laøm sôïi daây daãn truyeàn vaø bieán theá maïch thô, ta ñoái dieän vôùi moät thöù khaùc trieät ñeå: moät taùc phaåm. Moät baøi thô laø moät taùc phaåm. Thô phaân cöïc hoäi tuï, vaø coâ ñoïng trong moät saûn phaåm nhaân vi: böùc tranh, baøi haùt, vôû kòch. Thi tính laø thô trong traïng thaùi voâ ñònh hình; baøi thô laø moät saùng taïo, thô ñöùng thaúng. Thô coâ laäp chæ hoaøn toaøn phoâ ra trong baøi thô. Chaát vaát baøi thô veà söï hieän höõu cuûa thô laø chính ñaùng neáu ta thoâi quan nieäm baøi thô nhö moät hình thöùc coù theå ñong ñaày baèng baát keå noäi dung naøo. Baøi thô khoâng phaûi laø moät hình thöùc vaên chöông maø laø nôi hoäi ngoä giöõa thô vaø ngöôøi. Moät baøi thô laø moät cô theå baèng ngoân ngöõ chöùa ñöïng khôi ñaäy, hoaëc phaùt ra thô. Hình thöùc vaø thöïc theå ñoàng nhaát.

92 • TC THÔ 1

Ngay töø khi ta töø thi tính quay sang chaêm chuù vaøo baøi thô, ta ngaïc nhieân vì muoân vaøn hình thöùc maø höõu theå ta ngôõ laø ñoäc ñaùo ñoù ñaûm nhaän. Laøm sao ta naèm baét ñöôïc thô neáu moãi baøi laïi töï phoâ nhö moät caùi gì khaùc bieät vaø khoâng theå giaûm tröø? Khoa vaên hoïc coá giaûm tröø söï ña phöùc choaùng vaùng cuûa baøi thô vaøo caùc theå loaïi. Ngay töø baûn chaát, toan tính naøy bò thieáu soùt hai beà. Neáu ta giaûm tröø thô vaøo moät vaøi hình thöùc — söû thi, tröõ tình, bi kòch — ta seõ laøm sao ñaây vôùi tieåu thuyeát, thô xuoâi, vaø nhöõng cuoán saùch kyø laï mang teân laø Aurelia (Cuûa Gerard de Nerval), Les Chantes de Maldoror (cuûa Laureùamont), hoaëc Nadja (cuûa Andreù Breton)? Neáu ta chaáp nhaän moïi ngoaïi leä vaø moïi hình thöùc trung gian — suy ñoài, man daõ, hoaëc tieân tri — söï phaân loaïi seõ trôû thaønh moät baûn lieät keâ voâ cuøng. Moïi hoaït ñoäng ngoân töø, giôùi haïn trong phaïm vi ngoân ngöõ, ñeàu coù khaû naêng chòu söï ñoåi daáu vaø chuyeån theå thaønh moät baøi thô: töø tieáng taùn thaùn ñeán thuyeát vaên lyù luaän. Ñaây khoâng phaûi laø haïn cheá duy nhaát, hoaëc nghieâm troïng nhaát, cuûa nhöõng phaân loaïi tu töø hoïc. Phaân loaïi laø khoâng hieåu. Vaø caøng khoâng lieãu giaûi. Gioáng nhö moïi söï phaân loaïi, nhöõng baûn danh muïc laø nhöõng coâng cuï ñeå laøm vieäc. Nhöng chuùng laø nhöõng coâng cuï khoâng duøng ñöôïc khi ta muoán söû duïng vaøo nhöõng vieäc tinh teá hôn laø söï saép xeáp beà ngoaøi. Phaàn lôùn pheâ bình chæ laø söï aùp duïng kheùo leùo vaø nhuõng laïm nhöõng baûn danh muïc truyeàn thoáng.

Söï cheâ traùch töông töï cuõng phaûi ñaët ra vôùi nhöõng ngaønh khaùc maø pheâ bình söû duïng, töø phong caùch hoïc (stylistics) ñeán phaân taâm hoïc (psycho-analysis). Ngaønh tröôùc nhaèm baûo ta moät baøi thô laø gì baèng caùch naøo nghieân cöùu nhöõng taäp quaùn ngoân töø cuûa nhaø thô. Ngaønh sau, baèng caùch thoâng giaûi nhöõng töôïng tröng cuûa nhaø thô aáy. Phöông phaùp phong caùch hoïc coù theå aùp duïng cho Mallarmeù maø cuõng coù theå cho moät tuyeån taäp vaên vaàn trong nieân giaùm. Cuõng ñuùng nhö theá cho nhöõng thoâng giaûi cuûa caùc nhaø taâm lyù hoïc, caùc tieåu söû vaø caùc nghieân cöùu khaùc nhaèm giaûi thích, vaø ñoâi khi thaønh coâng trong vieäc giaûi thích cho ta caùi vì sao, theá naøo, vaø do ñoù cuûa moät baøi thô. Tu töø hoïc, phong caùch hoïc, xaõ hoäi hoïc, taâm lyù hoïc, vaø nhöõng ngaønh vaên hoïc khaùc laø thieát yeáu neáu chuùng ta muoán nghieân cöùu moät taùc phaåm nhöng chuùng chaúng baûo gì cho ta ñöôïc veà tính chaát roát raùo cuûa caùc taùc phaåm ñoù.

Söï phaân taùn cuûa thô thaønh haøng ngaøn hình thöùc khaùc loaïi coù theå daãn duï ta xaây döïng moät loaïi hình lyù töôûng veà baøi thô. Haäu quaû aét laø moät quaùi vaät hoaëc moät con ma. Thô khoâng laø toång hôïp moïi baøi thô,. Moãi saùng taïo thô laø moät ñôn vò töï tuùc. Phaân boä laø toaøn theå. Moãi baøi thô laø ñoäc ñaùo, khoâng theå giaûm tröø, vaø khoâng theå laäp laïi. Vaø do ñoù ngöôøi ta caûm thaáy nghieâng veà ñoàng yù vôùi Ortega y Gasset: khoâng coù bieän minh naøo cho vieäc goïi nhöõng ñoái töôïng dò daïng nhö nhöõng ñoaûn thi cuûa sonnets cuûa Quevedo, nguï ngoân cuûa La Fontaine vaø baøi Tuïng Ca Taâm Linh (cuûa San Juan de la Cruz töùc thaùnh Joan Thaäp Töï giaù) baèng cuøng moät danh xöng.

Thoaït nìn, söï dò daïng naøy döôøng nhö laø haäu quaû do lòch söû. Moãi ngoân

TC THÔ 1 • 93

ngöõ vaø moãi quoác gia phaùt sinh thöù thô maø thôøi khoaûng vaø tính thaàn ñaëc thuø cuûa hoï leänh truyeàn. Nhöng tieâu chuaån lòch söû khoâng giaûi quyeát vaán ñeà, noù nhaân theâm vaán ñeà. Cuøng söï dò daïng aáy thònh haønh trong moãi giai ñoaïn vaø ôû moãi xaõ hoäi. Nerval vaø Hugo laø ngöôøi cuøng thôøi, cuõng nhö Velaùzquez vaø Rubens, Valeùry vaø Apollinaire. Neáu chæ baèng söï laïm duïng ngoân ngöõ maø ta aùp duïng cuøng moät danh xöng cho nhöõng baøi thô kinh Veä ñaø ôû AÁn Ñoä vaø nhöõng baøi cuù (haiku) ôû Nhaät thì khoâng phaûi cuõng laø laïm duïng sao khi söû duïng cuøng danh töø ñeå goïi nhöõng kinh nghieäm dò daïng nhö thaùnh Joan Thaäp Töï Giaù vaø moâ hình theá tuïc giaùn tieáp cuûa oâng laø Garcilaso sao? Vieãn kieán lòch söû — heä quaû cuûa söï xa xoâi ñònh maïng cuûa ta – khieán ta tieâu chuaån hoùa nhöõng phong caûnh giaøu tính töông phaûn vaø sai bieät. Khoaûng caùch laøm ta queân ñi nhöõng khaùc bieät phaân caùch Sophocles vôùi Euripides, Tirso vôùi Lope, vaø nhöõng khaùc bieät naøy khoâng phaûi do nhöõng bieán thieân cuûa lòch söû maø do moät caùi teá nhò vaø phieâu boàng hôn raát nhieàu: con ngöôøi. Vaäy neân, khoâng phaûi tri thöùc lòch söû cho baèng tieåu söû coù theå giuùp ta chìa khoùa tìm hieåu baøi thô. Vaø ôû ñaây moät chöôùng ngaïi môùi laïi caûn ñöôøng: trong söï nghieäp cuûa moãi nhaø thô, moãi taùc phaåm laïi laø ñoäc ñaùo, coâ ñoäc vaø khoâng theå giaûm tröø. La Galatea hoaëc El Viaje del Parnaso khoâng giaûi thích Don Quixote de la Mancha (cuûa Cervantes); Iphigenie laø moät caùi gì khaùc töø caên coát vôùi Faust (cuûa Goethe); Fuente-Ovejuna, khaùc La Dorotea (cuûa Lope de Vega). Moãi taùc phaåm coù moät ñôøi soáng rieâng, vaø Eclogues khoâng phaûi laø Aeneid (cuûa Vergilius). Ñoâi khi (trong cuøng moät nhaø thô), moät taùc phaåm naøy laïi phuû nhaän taùc phaåm khaùc. Baøi Töïa cho nhöõng baøi thô chöa zuaát baûn cuûa Laureùmont phoùng moät aùnh saùng haøm hoà leân taäp Les Chants de Mandoror; taäp Une Saison en Enfer (Moät muøa ôûû ñòa nguïc) tieân ñoaùn raèng söï luyeän ñan ngoân töø ôû taäp Les Illuminations (Quang minh cuûa Rimbaud) laø ñieân roà. Lòch söû vaø tieåu söû coù theå cho ta saéc ñieäu cuûa moät thôøi kyø hoaëc moät cuoäc soáng, phaùc thaûo nhöõng giôùi haïn cuûa moät taùc phaåm vaø moâ taû, töø beân ngoaøi, caùi hình traïng cuûa moät phong caùch; chuùng cuõng coù theå giaûi thích caùi caûm quan toång quaùt cuûa moät khuynh höôùng vaø ngay caû xaùc ñònh caùi vì sao vaø theá naøo cuûa moät baøi thô. Nhöng chuùng khoâng theå naøo baûi ta moät baøi thô laø gì. Caùi gì nhaän duy nhaát cho moïi baøi thô laø chuùng laø taùc phaåm, saûn phaåm cuûa con ngöôûi, nhö tranh cuûa hoïa só vaø gheá cuûa thôï moäc.

Vaäy, nhöõng baøi thô laø nhöõng taùc phaåm raát laï caùch: giöõa baøi naøy vaø baøi khaùc khoâng coù moái quan heä doøng doõi voán hieän höõu raát laø sôø moù ñöôïc nhö vôùi coâng cuï. Kyõ thuaät vaø saùng taïo, coâng cuï vaø baøi thô laø nhöõng thöïc taïi khaùc bieät. Kyõ thuaät laø phöông phaùp vaø giaù trò cuûa noù tæ leä thuaän vôùi hieäu naêng, nghóa laø chöøng möïc noù laø moät phöông phaùp coù theå aùp duïng laëp laïi; giaù trò cuûa noù toàn taïi cho ñeán khi moät phöông phaùp môùi ñöôïc thieát keá. Kyõ thuaät laø söï laëp laïi caûi thieän hoaëc thoaùi hoùa; noù laø di saûn vaø bieán ñoåi: suùng thay theá cung. Söû thi Aeneid (cuûa Vergilius) khoâng thay theá söû thi

94 • TC THÔ 1

Odysseira (cuûa Homeros). Moãi baøi thô laø moät vaät ñoäc ñaùo, saùng taïo baèng moät “kyõ thuaät” cheát ñi ngay trong khoaûng thôøi gian saùng taïo. Caùi goïi laø “ kyõ thuaät thô” khoâng theå truyeàn ñöôïc, vì noù khoâng laøm baèng coâng thöùc maø baèng nhöõng phaùt minh chæ phuïc vuï cho keû saùng taïo. Ñuùng laø phong caùch — quan nieänm nhö leà loái buùt phaùp chung cuûa moät nhoùm ngheä só hoaëc cuûa moät thôøi kyø — xaáp xæ vôùi kyõ thuaät, trong caû nghóa laø di saûn vaø bieán ñoåi vaø trong nghóa laø moät phöông phaùp taäp theå. Phong caùch laø chuû yù saùng taïo; vaø chính vì lyù do naøy, moïi ngheä só ñeàu höôùng voïng vöôït thoaùt caùi phong caùch chung hoaëc lòch söû ñoù.

Khi moät ngheä só coù ñöôïc moät phong caùch, moät buùt phaùp, keû ñoù khoâng coøn laø moät nhaø thô nöõa vaø trôû thaønh ngöôøi kieán taïo nhöõng cheá phaåm vaên chöông. Goïi Gongora laø moät nhaø thô baroque coù theå ñuùng theo quan nieäm cuûa lòch söû vaên hoïc, nhöng khoâng ñuùng neáu ta muoán vaøo saâu thô oâng voán luoân laø moät caùi gì hôn theá. Thöïc söï thô cuûa nhaø thô xöù Cordoba caáu thaønh göông maãu toái cao veà phong caùch toái cao cuûa baroque; nhöng ta khoâng ñöôïc queân raèng nhöõng hình thöùc bieåu hieän cuûa ñaëc thuø cuûa Goùngora — caùi baây giôø ta goïi laø phong caùch cuûa oâng — thoaït tieân chæ laø nhöõng phaùt minh, nhöõng saùng taïo ngoân töø chöa töøng ñöôïc phaùt bieåu maø chæ maõi veà sau môùi thaønh nhöõng phöông phaùp, leà thoùi, vaø coâng thöùc. Nhaø thô söû duïng, thích öùng, hoaëc moâ phoûng kho chung cuûa thôøi ñaïi mình — töùc laø, caùi phong caùch cuûa thôøi mình — nhöng laïi chuyeån hoùa nhöõng chaát lieäu ñoù vaø taïo ra moät taùc phaåm ñoäc ñaùo. Nhöõng hình töôïng hay nhaát cuûa Goùngora – nhö Daùmaso Alonso ñaõ phoâ baøy moät caùch tuyeät dieäu — baét nhaùnh chính töø khaû naêng bieán hình ngoân ngöõ vaên hoïc cuûa tieàn boái vaø ngöôøi ñoàng thôøi. Ñoâi khi, dó nhieân, nhaø thô bò phong caùch chinh phuïc. (Moät phong caùch khoâng bao giôø laø cuûa nhaø thô, maø cuûa thôøi ñoù, nhaø thô khoâng coù moät phong caùch). Roài hình töôïng thaát baïi kia trôû thaønh taøi saûn chung, chieán lôïi phaåm cho nhöõng nhaø söû hoïc vaø baùc ngöõ töông lai. Baèng nhöõng vieân ñaù naøy vaø ñaïi loaïi maø nhöõng caáu traáu ñöôïc döïng neân vaø lòch söû goïi laø nhöõng phong caùch ngheä thuaät.

Toâi khoâng coù yù phuû nhaän söï hieän höõu cuûa phong caùch. Toâi cuõng khoâng noùi raèng nhaø thô saùng taïo töø hö khoâng. Nhö moïi nhaø thô, Goùngora döïa vaøo moät ngoân ngöõ. Ngoân ngöõ ñoù laø moät caùi gì tinh xaùc vaø trieät ñeå hôn tieáng noùi: moät ngoân ngöõ vaên hoïc, moät phong caùch. Nhöng nhaø thô xöù Coùrdoba kia vöôït treân ngoân ngöõ aáy. Hoaëc noùi caùch khaùc: OÂng giaûi quyeát noù thaønh nhöõng haønh vi thô khoâng theå laäp laïi: hình töôïng, maøu saéc, tieát ñieäu, thò kieán: nhöõng baøi thô. Goùngora vöôït phong caùch baroque; Gircilaso vöôït phong caùch Torcana (cuûa thôøi coå ñieån YÙ vôùi Petrarcal); Rubeùn Darío vöôït phong caùch hieän ñaïi. Nhaø thô tieâu hoùa nhöõng phong caùch, aét chaúng coù nhöõng baøi thô. Nhöõng phong caùch naåy sinh, tröôûng thaønh roài cheát ñi. Nhöõng baøi thô beàn laâu, vaø moãi baøi caáu thaønh ñôn vò töï tuùc, moät vaät maãu coâ laäp, khoâng bao giôø laäp laïi ñöôïc nöõa.

TC THÔ 1 • 95

Tính caùch khoâng theå laäp laïi vaø ñoäc ñaùo cuûa baøi thô ñöôïc san seû vôùi nhöõng taùc phaåm khaùc: tranh, ñieâu khaéc, taáu minh khuùc, vuõ ñieäu, ñeàn ñaøi. Söï bieàn bieät giöõa thô vaø duïng cuï, saùng taïo vaø phong caùch coù theå aùp duïng cho nhöõng thöù naøy. Ñoái vôùi Aristoteles, hoâïi hoïa, ñieâu khaéc, aâm nhaïc, vaø khieâu vuõ laø nhöõng hình thöùc thô, gioáng nhö bi kòch vaø söû thi. Vaø do ñoù, khi noùi veà söï vaéng maët cuûa caùc phaåm chaát ñaïo ñöùc trong thô cuûa ngöôøi ñöông thôøi, ñeå laáy moät thí duï veà söï khieám khuyeát naøy oâng daãn chöùng hoïa só Zeuxis, chöù khoâng phaûi moät nhaø thô bi kòch. Thöïc teá, ngoaøi nhöõng khaùc bieät taùch ra moät böùc tranh vôùi moät tuïng ca, moät giao höôûng khuùc vôùi moät bi kòch, chuùng coù chung moät thaønh toá saùng taïo khieán chuùng ñeàu vaän haønh trong cuøng moät vuõ truï. Baèng cung caùch rieâng, moät böùc tranh, moät pho töôïng, moät ñieäu muùa ñeàu laø nhöõng baøi thô. Vaø cung caùch naøy khoâng khaùc bieät laém vôùi cung caùch moät baøi thô laøm baèng töø ngöõ. SöÏ dò daïng khoâng caûn trôû maø laïi ñeà cao tính chaát quaùn cuûa boä moân ngheä thuaät.

Söï khaùc bieät giöõa töø ngöõ, aâm thanh, maàu saéc ñaõ ñaët tính nhaát quaùn cuûa nhöõng boä moân ngheä thuaät vaøo voøng toàn nghi. Baøi thô laøm baèng töø ngöõ, laø nhöõng höõu theå haøm hoà vöøa laø maàu saéc, aâm thanh, laïi laø yù nghóa nöõa; tranh vaø taáu minh khuùc (sonata) keát caáu baèng nhöõng thaønh toá ñôn giaûn hôn: hình theå, aâm dieäu vaø maàu saéc voán töï thaân chaúng coù nghóa gì. Khôûi ñieåm cuûa caùc ngheä thuaät laø toá taïo (plastic arts) vaø aâm höôûng (sonorous) arts laø voâ nghóa; khôûi ñieåm cuûa baøi thô, moät cô naêng löôõng cö, laø töø ngöõ, moät thöïc teá coù nghóa. Toâi thaáy söï bieän bieät naøy teá nhò hôn laø coù thöïc. Maøu saéc vaø aâm thanh cuõng coù nghóa. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø caùc nhaø pheâ bình noùi ñeán nhöõng ngoân ngöõ toá taïo (musical languages). Vaø tröôùc khi nhöõng thuaät ngöõ naøy ñöôïc giôùi chuyeân moân söû duïng, ngöôøi ta ñaõ bieát vaø ñaõ thöïc haønh ngoân ngöõ cuûa maøu saéc, aâm thanh vaø kyù hieäu. Theâm nöõa, khoâng caàn phaûi chaêm chuù vaøo nhöõng daáu hieäu, bieåu töôïng, ñieäu goõ, tieáng keâu, vaø nhöõng daïng truyeàn thoâng khoâng lôøi (non-verbal communication) khaùc ñöôïc moät soá nhoùm ngöôøi söû duïng. Trong taát caû thöù ñoù yù nghóa khoâng theå taùch khoûi nhöõng tính chaát toá taïo hoaëc aâm höôûng cuûa chuùng.

Trong nhieàu tröôøng hôïp, maàu saéc vaø aâm thanh coù söùc gôïi caûm hôn laø tieáng noùi. Trong daân Aztec, maàu ñen ñöôïc lieân keát vôùi boùng toái, caùi laïnh, haïn haùn, chieán tranh, vaø caùi cheát. Noù cuõng aùm chæ ñeán moät soá thaàn linh nhö: Tezcatlipoca, Mixcoaùtl; tôùi moät khoâng gian: phöông baéc, moät thôøi gian. Teùcpatl; tôùi ñaù löûa; tôùi maët traêng; tôùi chim ñaïi baøng. Veõ moät vaät gì ñen laø nhö theå bieåu hieän hoaëc caàu khaán taát caû nhöõng ñaïi dieän naøy. Moãi maàu trong boán maøu coù yù nghóa laø moät khoâng gian, thôøi gian, vaøi thaàn linh, vaøi vì sao, vaø moät ñònh meänh. Moãi ngöôøi sinh ra döôùi daáu hieäu moät maàu saéc, nhö tín ñoà Kitoâ giaùo sinh ra döôùi vò thaùnh boån maïng. Neâu theâm moät ví duï nöõa chöa haún ñaõ voâ boå: chöùc naêng song haønh cuûa tieát ñieäu trong vaên minh coå Trung quoác. Khi ngöôøi ta tìm caùch giaûi thích yù nieäm AÂm vaø

96 • TC THÔ 1

Döông — hai yù nieäm ñaép ñoåi hình thaønh neân Ñaïo — ngöôøi ta nhôø ñeán thuaät ngöõ aâm nhaïc. Moät quan nieäm nhòp nhaøng veà caøn khoân, Caëp AÂm-Döông laø trieát lyù vaø toâng giaùo, khieâu vuõ vaø aâm nhaïc, vaän ñoäng nhòp nhaøng taåm nhuaàn yù nghóa. Töông töï, khoâng phaûi laø laïm duïng yù nghóa boùng baåy maø chæ laø aùm chæ söùc maïnh bieåu thò cuûa aâm thanh, khi söû duïng nhöõng lôøi noùi nhö hoøa ñieäu, nhòp nhaøng, hoaëc ñoái aâm ñeå moâ taû nhöõng haønh ñoäng con ngöôøi. Ai ai cuõng söû duïng nhöõng töø ngöõ naøy, bieát raèng chuùn coù yù nghóa vaø coù yù höôùng mô hoà. Khoâng coù maøu saéc aâm thanh trong töï thaân, loät boû yù nghóa: baøn tay con ngöôøi chaïm tôùi ñeàu nhuoám yù höôùng tính: noù laø ñi veà phía.... Theá giôùi con ngöôøi laø theá giôùi cuûa yù nghóa. Chính im laëng cuõng laø nôi cö nguï cuûa kyù hieäu. Cho neân söï saép xeáp caùc coâng trình xaây caát vaø tyû leä giöõa chuùng ñaùp öùng cho moät chuû yù nhaát ñònh. Khoâng thieáu yù nghóa — thöïc ra, ngöôïc laïi môùi ñuùng — trong caùi vöôn thaúng leân cao cuûa kieán truùc Gothic, caùi quaân bình caêng thaúng cuûa ngoâi ñeàn Hy Laïp, caùi troøn ñaày cuûa baûo thaùp Phaät giaùo hoaëc coû caây hoa tình bao phuû nhöõng böùc vaùch nhöõng ñieän thôø ôû Orissa (Aán Ñoä). Taát caû laø ngoân ngöõ.

Nhöõng khaùc bieät giöõa ngoân ngöõ noùi hoaëc vieát vaø nhöõng ngoân ngöõ khaùc — toá taïo hoaëc aâm nhaïc — raát saâu xa, nhöng khoâng ñeán noãi laøm ta quean raèng, moät caùch thieát yeáu laø ngoân ngöõ: nhöõng heä thoáng bieåu hieän ñöôïc phuù cho söùc maïnh bieåu thò vaø truyeàn thoâng. Hoïa só, nhaïc só, kieán truùc sö, ñieâu khaéc gia, vaø nhöõng ngheä só khaùc söû duïng nhö chaát lieäu caáu taùc nhöõng thaønh toá khoâng khaùc bieät töø trong goác reã vôùi nhöõng thaønh toá nhaø thô söû duïng. Ngoân ngöõ cuûa hoï duøng khaùc nhau,nhöng chuùng ñeàu laø moät ngoân ngöõ. Vaø ñeå phieân dòch nhöõng baøi thô Aztec sang nhöõng thöù töông ñöông cuûa hoï nhö kieán truùc vaø ñieâu khaéc Aztec hôn laø dòch chuùng ra thaønh thô tieáng Taây Ban Nha. Nhöõng vaên baûn maät toâng (Tantra) hoaëc thô hoa tình kavya (phong caùch vaên hoïc Sankrit coå ñieån) noùi cuøng moät ngoân ngöõ nhö nhöõng ñieâu khaéc ôû Konarak (AÁn Ñoä). Ngoân ngöõ cuûa thi phaåm Primero sueno (Moäng ñaàu tieân) cuûa nöõ só Sor Juana Ineùs de la Cruz khoâng khaùc cho laém vôùi ngoân ngöõ cuûa Giaùo ñöôøng thuû ñoâ Sagrario Metropolitano ôû thaønh phoá Mexico. Hoäi hoïa sieâu thöïc thì gaàn vôùi thô cuûa cuøng phong traøo aáy hôn laø vôùi tranh laäp theå.

Baûo raèng khoâng theå chaïy khoûi yù nghóa thì gioáng nhö quaây moïi taùc phaåm -ngheä thuaät hoaëc kyõ thuaät — trong caùi vuõ truï cuûa lòch söû san baèng. Laøm sao ai coù theå tìm ñöôïc moät yù töù naøo khoâng mang söû tính? Baèng chaát lieäu hoaëc baèng yù nghóa taùc phaåm coù bao giôø vöôït treân con ngöôøi? Chuùng toaøn boä ñeàu laø moät söï “ñeå cho” vaø moät söï “ höôùng veà” daãn tôùi moät con ngöôøi cuï theå, vaø roài con ngöôøi naøy laïi cuõng chæ coù ñöôïc yù nghóa trong moät lòch söû nhaát ñònh. Ñaïo ñöùc, trieát lyù, taäp tuïc, ngheä thuaät — vaén taét laø moïi thöù caáu thaønh söï bieåu hieän cuûa moät thôøi kyø naøo ñoù ñeàu döï vaøo caùi ta goïi laø phong caùch. Moïi phong caùch ñeàu mang söû tính, vaø moïi saûn phaåm cuûa

TC THÔ 1 • 97

moät thôøi kyø, töø nhöõng coâng cuï ñôn sô nhaát ñeán nhöõng taùc phaåm sieâu thoaùt nhaát, ñeàu taåm nhuaàn baèng lòch söû, coù nghóa laø, baèng phong caùch. Trong moät phong caùch coù theå khaùm ra ra ñieàu taùch bieät moät baøi thô vôùi moät luaän vaên coù vaàn ñieäu, moät böùc tranh vôùi moät hoïa ñoà giaùo duïc, moät moùn gia cuï vôùi moät pho ñieâu khaéc. Thaønh toá taùch bieät aáy laø chaát thô. Chæ rieâng noù môùi coù theå phoâ ra cho ta söï khaùc bieät giöõa saùng taïo vaø phong cach, giöõa moät taùc phaåm ngheä thuaät vôùi moät ñoà duøng.

Duø hoaït ñoäng hay ngheà nghieäp gì ñi nöõa, duø laø ngheä só hay tay thôï, con ngöôøi bieán hình chaát lieäu thoâ: maàu saùc, ñaù, kim loaïi, töø ngöõ. Vieäc thao taùc chuyeån hoùa kia tieán haønh nhö sau: chaát lieäu rôøi theá giôùi muø loøa cuûa töï nhieân ñeå ñi vaøo theâÙ giôùi cuûa taùc phaåm, töùc laø, cuûa yù nghóa. Vaäy ñieàu gì xaûy ra cho chaát lieäu ñaù khi con ngöôøi söû duïng noù ñeå khaéc cheá moät kho töôïng vaø xaây moät caàu thang? Maïc duø ñaù cuûa pho töôïng khoâng khaùc gì ñaù cuûa caàu thang vaø caû hai ñeàu quan heä vôùi cuøng moät heä thoáng yù nghóa (chaúng haïn: caû hai ñeàu laø thaønh phaàn cuûa moät nhaø thô thôøi Trung coå), söï bieán hình cuûa ñaù trong ñieâu khaéc thuoäc moät tính chaát khaùc vôùi söï bieán hình cuûa noù trong söï thay ñoåi thaønh caàu thang. Soá phaän ngoân ngöõ trong tay nhöõng nhaø vaên xuoâi vaø nhöõng nhaø thô coù theå phoâ cho ta yù nghóa söï khaùc bieät aáy.

Hình thöùc cao nhaát cuûa vaên xuoâi laø thuyeát vaên (discourse), trong nghóa ñen cuûa töø naøy. Trong thuyeát caên, töø ngöõ mong ñöôïc caáu thaønh nhö theå ñôn nghóa. Coâng vieäc naøy bao haøm suy tö vaø phaân tích. Ñoàng thôøi, noù keùo theo moät lyù töôûng khoâng ñaït ñöôïc, bôûi töø ngöõ töø choái laøm yù nieäm traàn, yù nghóa trô. Moãi töø ngöõ — beân caïnh tính chaát vaät lyù cuûa noù — ñeàu chöùa ña nghóa. Vaäy neân, hoaït ñoäng cuûa moät nhaø vaên vieát vaên xuoâi ñi ngöôïc ngay tính chaát cuûa töø ngöõ. Bôûi vaäy, baûo raèng oâng Jourdain (nhö trong haøi kòch “Tröôûng giaû hoïc laøm sang” cuûa Molieøre) noùi ra vaên xuoâi maø chaúng ngôø, laø khoâng ñuùng. Alfonse Reyves vaïch ra chính xaùc raèng ngöôøi ta khoâng theå noùi baèng vaên xuoâi maø laïi khoâng hoaøn toaøn yù thöùc mình ñang noùi gì. Ngöôøi ta cuõng coù theå phuï theâm raèng vaên xuoâi khoâng phaûi noùi ra: noù ñöôïc vieát ra. Ngoân ngöõ noùi gaàn vôùi thô hôn laø gaàn vôùi vaên xuoâi; noù ít suy tö vaø nhieàu töï nhieân hôn, vaø ñoù laø lyù do deã laø nhaø thô chaúng ngôø hôn laø nhaø vieát vaên xuoâi. Trong vaên xuoâi töø ngöõ coù nhieàu chieàu höôùng bò ñaùnh ñoàng vôùi moät trong nhöõng nghóa khaû dó cuûa noù, thieät thoøi cho nhöõng nghóa khaùc: moät caùi thuoång bò goïi laø caùi thuoång. Ñaây laø moät thao taùc phaân tích vaø khoâng theå thi haønh khoâng coù baïo ñoäng, vì töø ngöõ coù moät soá caùc nghóa ngaàm, coù moät tieàm naêng naøo ñoù veà yù töù vaø chieàu höôùng. Maët khaùc, nhaø thô khoâng bao giôø saán soå ñaùnh vaøo söï haøm hoà cuûa töø ngöõ. Trong baøi thô, ngoân ngöõ phuïc hoài tính nguyeân thuûy ban sô ñaõ töøng bò caùi aùch aùp ñaët do vaên xuoâi vaø khaåu ngöõ haøng ngaøy laøm taøn taät. Söï chieám laïi baûn chaát cuûa töø ngöõ laø toaøn dieän vaø aûnh höôûng ñeán caùc giaù trò aâm höôûng vaø toù taïo cuõng nhö nhöõng giaù trò bieâu hieän cuûa töø ngöõ. Töø ngöõ, cuoái cuøng ñöôïc töï do, phoâ ra toaøn boä ruoät

98 • TC THÔ 1

gan, toaøn boä yù nghóa vaø aùm thò, nhö moät taùi caây chín muoài hoaëc moät teân löõa noå tung giöõa baàu trôøi. Nhaø thô giaûi thoaùt cho chaát lieäu cuûa mình. Nhaø vieát vaên xuoâi caàm tuø chaát lieäu cuûa mình.

Söï vieäc cuõng xaûy ra nhö theá vôùi hình thöùc, aâm thanh, vaø maàu saéc. Ñaù vinh quang trong ñieâu khaéc, vaø bò haï caáp trong caàu thang. Maàu long lanh trong böùc tranh; vaän ñoäng thaân xaùc, trong khieâu vuõ. Vaät chaát bò chinh phuïc hoaëc bieán daïng trong ñoà duøng, phuïc hoài nguyeân tính: maàu saùc laø maàu saéc hôn, aâm thanh laø toaøn veïn aâm thanh. Trong saùng taïo thô, khoâng coù chieán thaéng naøo ñoái vôùi vaät chaát hoaëc ñoái vôùi coâng cuï, nhö caùi thaåm myõ haõo huyeàn cuûa ñaùm thôï mong muoán, nhöng laø moät giaûi thoaùt cho vaät chaát. Töø ngöõ, aâm thanh, maàu saéc, vaø nhöõng chaát lieäu khaùc traûi qua moät söï chuyeån hoùa ngay khi chuùng böôùc vaøo voøng thô. Khoâng thoâi laø duïng cuï veà yù nghóa vaø truyeàn thoâng, chuùng bieán thaønh “moät caùi gì khaùc”. Söï thay ñoåi ñoù — khoâng gioáng nhö ñieàu xaåy ra trong kyõ thuaät — khoâng bao goàm vieäc boû rôi baûn tính nguyeân thuûy cuûa chuùng, maø laø moät söï trôû veà tính goác. La ø”moät caùi gì khaùc” coù nghóa laø “laø caùi vaãn laø”: töï thaân, laø caùi voán theá, thöïc nhö theá vaø ban sô nhö theá.

Theâm nöõa, chaát ñaù cuûa pho töôïng, maàu ñoû cuûa böùc tranh, lôøi cuûa baøi thô, khoâng chæ thuaàn laø ñaù, maàu, lôøi: chuùng laø nhaäp theå cuûa moät thöù gì sieâu vöôït chuùng. Khoâng maát ñi nhöõng giaù trò goác, caùi troïng löôïng nguyeân thuûy, chuùng coøn nhö laø nhöõng caây caàu ñöa chuùng ta tôùi moät bôø beán khaùc, nhöõng caùnh cöûa môû ra moät theá giôùi khaùc cuûa nhöõng yù nghóa khoâng theå bieåu thò thuaàn baèng ngoân ngöõ. Laø moät höõu theå coù giaù trò ñoâi chieàu, töø ngöõ thô hoaøn toaøn laø noù – nhòp ñieäu, maàu saéc, yù nghóa — vaø cuõng laø moät caùi gì khaùc: hình töôïng. Thô bieán ñaù, maàu, lôøi, vaø aâm thanh thaønh hình töôïng. Vì tính chaát thöù hai naøy, tính chaát laø hình töôïng, vaø quyeàn naêng kyø laï coù trong nhöõng hình töôïng naøy ñeå khôi daäy nhöõng chuøm sao hình töôïng nôi ngöôøi nghe hoaëc ngöôøi ngaém, chuyeån moïi taùc phaåm ngheä thuaät thaønh nhöõng baøi thô.

Khoâng gì ngaên ta coi nhöõng taùc phaåm toá taïo vaø aâm nhaïc nhö nhöõng baøi thô, neáu chuùng hoäi ñuû hai ñieàu kieän ñaõ neâu:(1) moät maët, qui chaát lieäu veà nguyeân tính — vaät chaát long lanh hoaëc môø mòt — vaø nhö theá phuû nhaän theá giôùi vuï lôïi; (2)maët khaùc, bieán thaønh hình töôïng vaø nhö theá bieán thaønh moät hình thöùc truyeàn thoâng rieâng coù. Chaúng heà thoâi laø ngoân ngöõ — yù töù vaø truyeàn y ù— baøi thô coøn laø caùi gì vöôït ngoân ngöõ. Nhöng caùi gì vöôït ngoân ngöõ ñoù chæ coù theå ñaït qua ngoân ngöõ, Moät böùc tranh seõ laø moät baøi thô neáu noù laø caùi gì hôn ngoân ngöõ ñoà hoïa. Piero della Francesca, Masaccio, Leonardo da Vinci, hoaêc Ucello khoâng xöùng, hoaëc khoâng chòu, bò phaân loaïi laø baát keå thöù gì khaùc hôn laø nhaø thô. Nôi hoï moái quan taâm veà nhöõng taøi nguyeân bieåu thò cuûa hoäi hoïa, töùc laø veà ngoân ngöõ hoäi hoïa ñöôïc giaûi quyeát thaønh nhöõng taùc phaåm sieâu vöôït ngay ngoân ngöõ ñoù. Nhöõng ñieàu nghieân cuûa Masaccio vaø Ucello ñöôïc nhöõng keû thöøa höôûng lôïi duïng, nhöng taùc phaåm cuûa hoï coøn

TC THÔ 1 • 99

hôn laø nhöõng khaùm phaù kyõ thuaät kia”: chuùng laø hình töôïng, nhöõng baøi thô khoâng theå laäp laïi. Laø moät hoïa só lôùn coù nghóa laø moät thi só lôùn: ngöôøi sieâu vieät vöôït nhöõng giôùi haïn cuûa ngoân ngöõ mình.

Vaén taét, ngheä só khoâng phaûi ñöôïc caùc coâng cuï — ñaù, aâm, maàu, hoaëc Lôøi — phuïc vuï nhö ngöôøi thôï, maø phuïc vuï chuùng ñeå chuùng phuïc hoài nguyeân tính cuûa chuùng. Laø moät ngöôøi phuïc vuï ngoân ngöõ, duø cho ñoù laø ngoân ngöõ naøo, ngheä só laø ngöôøi saùng taïo nhöõng hình töôïng: nhaø thô. Vaø chính khaû naêng laø hình töôïng cho pheùp Tuïng ca taâm linh vaø nhöõng thaùnh ca Veä ñaø, baøi cuù, ñoaûn thi cuûa Quevedo ñöôïc goïi laø nhöõng baøi thô, Laø hình töôïng, töø ngöõ khoâng thoâi laø mình, laïi sieâu vieät ngoân ngöõ nhö moät heä thoáng coù saün veà yù nghóa mang söû tính. Baøi thô, khoâng thoâi laø töø ngöõ vaø söû tính, laïi sieâu vieät lòch söû. Vaø duø khoâng cöùu xeùt töôøng taän hôn veà tính sieâu vieät cuûa lòch söû naøy, ta cuõng coù theå keát luaän raèng söï ña daïng cuûa nhöõng baøi thô khoâng phuû nhaän, maø caøng phuû nhaän tính chaát nhaát quaùn cuûa thô.

Moãi baøi thô ñoäc ñaùo. Toaøn boä thô, vôùi cöôøng ñoä lôùn hoaëc nhoû, tieàm taøng trong moãi taùc phaåm. Vì theá, ñoïc moät baøi thô rieâng leû cuõng seõ baûo cho ta bieát aét haún laø baát cöù söï nghieân cöùu lòch söû hoaëc baùc ngöõ naøo, raèng thô laø gì. Nhöng kinh nghieäm veà baøi thô —taùi taïo noù baèng ñoïc hoaëc ngaâm — cuõng veùn môû ra moät söï ña daïng vaø dò chaát laøm ta boái roái. Vieäc ñoïc luoân luoân trình ra nhö theå veùn môû moät caùi gì ngoaïi lai vôùi thô ñuùng theo teân goïi. Vaøi ngöôøi ñoàng thôøi vôùi thaùnh Joan Thaäp töï giaù khi ñoïc thô oâng laïi chuù troïng vaøo giaù trò göông maãu cuûa thô hôn laø vaøo veû ñeïp quyeán ruõ. Nhieàu ñoaïn thô ta say meâ ñoïc trong taùc phaåm cuûa Quevedo laïi khieán ñoäc giaû theá kyû 17 döûng döng, trong khi nhöõng caùi laøm ta doäi ngöôïc hoaëc ngaùn ngaåm hoï laïi thaáy sao maø duyeân daùng. Chæ qua noã löïc tìm hieåu lòch söû ta môùi ñoaùn ñöôïc chöùc naêng thô cuûa nhöõng baûn lieät keâ lòch söû trong taùc phaåm (ai ñieáu) Coplas cuûa Manrique. Ñoàng thôøi, ta xuùc ñoäng, coù leõ hôn ngöôøi ñoàng thôøi vôùi oâng, vì nhöõng aùm thò veà thôøi oâng vaø veà quaù khöù gaàn keà. Khoâng phaûi chæ vì lòch söû laøm ta ñoïc cuøng moät baûn vaên vôùi caëp maét khaùc. Vôùi moät soá ngöôøi, baøi thô laø moät kinh nghieäm veà buoâng xaû; vôùi moät soá khaùc, laø veà khoå haïnh. Thieán nieân ñoïc vaên vaàn ñeå giuùp hoï bieåu hieän hoaëc hieåu roõ tình töï, nhö theå nhöõng ñaëc ñieåm muø môø, linh caûm veà tình yeâu, tính anh huøng, hoaëc nhuïc caûm chæ coù theå ngaém roõ trong baøi thô. Moãi ngöôøi tìm kieám moät thöù gì ñoù trong baøi thô. Vaø khoâng chaéc laïi khoâng tìm thaáy: bôûi ñaõ coù saün trong mình.

Chaúng phaûi khoâng theå xaûy ra laø, sau laàn tieáp xuùc ñaàu tieân thaát voïng aáy, ngöôøi ñoïc coù theå vaøo taän trung taâm baøi thô. Ta thöû töôûng töôïng cuoäc gaëp gôõ ñoù. Trong doøng troài suït cuûa nhöõng ñam meâ mvaø maûi meâ cuûa ta (luoân luoân chia lìa, luoân luoân toâi vaø vía cuûa toâi vaø vía cuûa caùi ngaõ khaùc cuûa toâi), coù moät khoaûnh khaéc khi moïi thöù tôùi haïn kyø. Nhöng ñoái cöïc khoâng bieát maát, maø laø hoøa nhaäp trong giaây laùt. Phaàn naøo nhö theå côn ngaát ñi:

100 • TC THÔ 1

thôøi gian khoâng quan troïng gì. Kinh AÙo nghóa (Upanishads) daïy raèng söï hoøa giaûi naøy laø ananda töùc hoan hæ vôùi caùi moät. Dó nhieân, ít ngöôøi coù theå ñaït tôùi traïng thaùi naøy. Nhöng taàt caû chuùng ta, moät luùc naøo ñoù, duø chæ moät saùt na, ñeàu thoaùng thaáy moät ñieàu gì töông töï. Ngöôøi ta khoâng caàn phaûi laø moät nhaø ñaïo só huyeàn bí môùi bieát ñöôïc chaân lyù naøy. Chuùng ta ñeàu töøng laø treû em. Chuùng ta ñeàu ñaõ yeâu. Tình yeâu laø moät traïng thaùi hôïp nhaát vaø hoøa nhaäp, môû ra cho moïi ngöôøi; trong haønh vi tình aùi, yù thöùc gioáng nhö löôïn soùng, sau khi vöôït chöôùng ngaïi vaø tröôùc khi boå gheành, daâng leân thaønh ngoïn cao trong ñoù moïi thöù — hình thöùc vaø vaän ñoäng, söùc ñaåy leân vaø troïng löïc trì xuoáng — vöôn tôùi moät thaêng baèng khoâng choáng ñôõ, töï duy trì. EÂm ñeàm vaän ñoäng. Vaø ngay khi ta thaáy moät ñôøi soáng troøn ñaày hôn, ñôøi soáng hôn laø ñôøi soáng, qua moät thaân theå yeâu daáu, ta nhaän thöùc ra tia saùng haèng cöûu baát bieán cuûa thô qua baøi thô. Choác laùt ñoù chöùa ñöïng moïi choác laùt. Khoâng ngöøng troâi, thôøi gian ñöùng laïi traøn bôø.

Moät vaät coù töø tính, moät nôi gaëp gôõ bí maät cuûa nhieàu löïc ñoái nghòch, baøi thô cho ta tieáp caän vôùi kinh nghieäm baøi thô. Bai thô laø moät khaû tính môû ra cho moïi ngöôøi, baát keå tính khí, trí löïc, hoaëc thieân höôùng. Vaâng, baøi thô laø theá ñoù: moät khaû tính, moät caùi gì chæ soáng ñoäng qua tieáp xuùc cuûa ngöôøi ñoïc hoaëc cuûa moät ngöôøi nghe. Coù moät daáu ñaëc tröng chung cho taát caû caùc baøi thô thieáu ñi laø khoâng bao giôø laø thô: hoøa nhaäp. Moãi laàn ngöôøi ñoïc thöïc söï soáng laïi baøi thô, ngöôøi aáy ñaït tôùi traïng thaùi ta coù theå goïi laø thô. Kinh nghieäm coù theå mang hình thöùc naøy hoaëc noï, nhöng luoân luoân laø moät söï töï vöôït thaân, moät söï phaù nhöõng böùc vaùch thôøi gian, laø moät keû khaùc. Nhöng saùng taïo thi ca, kinh nghieäm, veà baøi thô saûn sinh trong lòch söû, laø lòch söû, vaø, ñoàng thôøi, phuû nhaän lòch söû. Ngöôøi ñoïc phaán ñaáu vaø cheát ñi cuøng Hector (qua söû thi Iliad cuûa Homeros), hoaøi nghi vaø gieát choùc cuøng Arjuna ( qua söû thi Mahabharata cuûa AÁn Ñoä), nhaän ra nhöõng moûm ñaù cuûa bôø bieån queâ nhaø cuøng Odysseus (qua söû thi Odysseris cuûa Homeros). Ngöôøi ñoïc coù theå soáng laïi moät hình töôïng, phuû nhaän tieáp dieãn, traøn bôø thôøi gian. Baøi thô laø thieàn ñònh: noù nhôø thôøi gian nguyeân thuûy, ñeå ra bao thôøi, trôû thaønh nhaäp theå trong moät khoaûnh khaéc. Tieáp dieãn trôû thaønh hieän taïi tinh roøng, moät suoái nguoàn töï nuoâi döôõng vaø chuyeån hoùa con ngöôøi. Ñoïc thô boäc loä moät söï gioáng nhau roõ neùt vôùi saùng taïo thô. Nhaø thô saùng taïo hình töôïng, nhöõng baøi thô; vaø baøi thô laøm ngöôøi ñoïc hoùa ra moät hình töôïng, thô.

Coù leõ khoâng haún laø moät caàn thieát nhaéc raèng khoâng gì xaùc ñònh nôi ñaây ñaùng bò coi nhö laø lyù thuyeát hoaëc traàm tö suoâng, bôûi noù laø chöùng taù cuûa söï hoäi ngoä cuøng daêm baøi thô. Maëc duø taùc phaåm naøy ñöôïc soaïn thaûo ít nhieàu moät caùch heä thoáng, söï ngôø vöïc töï nhieân gaây ra do nhöõng baûn vieát cuøng loaïi coù theå giaûm nheï moät caùch ñuùng ñaén. Neáu thaät laø coù nhöõng taøn dö ngoaïi lai — trieát lyù, ñaïo ñöùc, hoaëc linh tinh — xaâm nhaäp moïi coá gaéng hieåu thô, thì cuõng thaät söï laø tính caùch ñaùng hoà nghi cuûa moïi thi luaän döôøng

TC THÔ 1 • 101

nhö ñöôïc cöùu chuoäc khi noù döïa treân khaûi thò maø coù laàn, trong vaøi giôø, moät baøi thô ñaõ ban cho. Duø cho ta coù theå ñaõ queân nhöõng lôøi thô kia, vaø ngay höông vò cuøng yù nghóa cuûa chuùng cuõng ñaõ maát huùt, ta vaãn coøn nuoâi soáng caùi caûm xuùc cuûa vaøi phuùt troøn ñaày ñeán thaønh thôøi gian traøn bôø, moät ngoïn trieàu vôõ ñeâ thôøi gian tieáp dieãn. Bôûi baøi thô laø moät phöông tieän tieáp caän thôøi gian tinh roøng, ñaàm mình trong doøng nöôùc nguyeân thuûy toàn sinh. Thô coù laø gì ñaâu ngoaøi thôøi gian, tieát ñieäu haèng saùng taïo.

Nguyeãn Tieán Vaên dòch

Chuù thích

Octavio - Cung vaø Ñaøn: Baøi thô. Khaûi thò thô. Thô vaø Söû. Nguyeân taùc: Octavio Paz: El arco y la lira -Mexico, 1967. Baûn tieáng Anh do Ruth L. C. Simms dòch 1973: The Bow and the Lyre: The Poem. The Poetic Revela-tion. Poetry and History, Nhaø xuaát baûn AÁn quaùn Ñaïi hoïc Texas, Austin, 1991.

102 • TC THÔ 1

NGUYEÃN ÑOÃ

KHOÂNG ÑEÀ TÌNH CÔØ

khoâng bieát cho ta hay laø cho ainhöõng nuï chöõ töôùp xô han ræoâng aï, baây giôø ai chaû theátraùi tim nhö boâ raùc ruoài baâu

theâm moät laàn tin theâm moät laàn bò löøalaø nöôùc laõ hay laø canh cuõng ñöôïcta laøm coïng rôm löûa buøng moät chuùtkhoâng bình minh thay taïm hoaøng hoân

vaät vaõ laøm chi tìm choán maø ngôi vôùi thôøi gian savon seõ ngoïtvôùi meânh moâng sao trôøithì ta khoâng laø caùi ñinh gì heátcheùn röôïu naøy vaø sôïi toùc saâu

chieàu nay tình côø toâi noåi khuøng leânmuoán heùt thaät to vôùi ai cho haûchoù cöù suûa vaø ngöôøi vaãn nguûñoïc taïm baùo cuõ, traø moác taïm pha.

TC THÔ 1 • 103

THANH THAÛO

KHOÂNG!

em quaát anhhôi thôû xanhem quaát anhlaøn ngöïc traéngmieân man voøm caâyem choái töø thaêm thaúmnhö ngöôøi muø thuoäc ñöôøng

boû ñi roãng trôøi tröamaây bôøi bôøi trong maétem quaát anhngoïn roi ly bieätem quaát anhlaëng ngaétkhoâng! khoâng! khoâng!

vuoát toùc anhbaøn tay möôøi naêm tröôùcbaøn tay rôi tuoätmöôøi naêmkhoâng! khoâng! khoâng!

104 • TC THÔ 1

HOAØNG HÖNG

NGÖÔØI VEÀ

Ngöôøi veà töø coõi aáyVôï khoùc moät ñeân con laï moät ngaøy

Ngöôøi veà töø coõi aáyBöôùc vaøo cöûa ngöôøi quen taùi maët

Ngöôøi veà töø coõi aáyGiöõa phoá ñoâng nhoàn nhoät sau gaùy

Moät naêm sau coøn ngheïn giöõa cuoäc vuiHai naêm coøn moäng toaùt moà hoâiBa naêm coøn nhôù moät con thaïch thuøngMöôøi naêm coøn quen ngoài moät mình trong toái

Moät hoâm coù keû nhìn traân troáiMoät ñeâm coù tieáng baâng quô hoûi

Giaät mình moät caùi voã vai.

TC THÔ 1 • 105

MOÄNG

Ñeâm em veà traéng toaùt thôøi thô aáuÑeâm meï veà chaúng noùi laïi ñiÔÛ ñaây gaàn ñaát xa trôøiNguû laø xum hoïp vôùi ngöôøi coõi aâmTænh ra laø cheát aâm thaàmXi maêng laïnh, maáy chöùng nhaân thaïch thuøng.

MUØA MÖA HAY BAØI THÔ CUÛA M.

Taát caû nöôùc maét loaøi ngöôøi bao vaây caên nhaø taNaèm beân anh em keå caâu chuyeän buoànChoân saâu trong loøng giôø môùi noùi raGôïi yù cuûa traän möa chöa töøng thaáy

Ñaõ moät nghìn ñeâm möa traéng ñeâmNhôù ñieân cuoàng muøi anh nhö con boø caùi nhôù muøi phaân raùcAnh ñaùnh maát muøi anh treân nhöõng saøn ñaù laïChæ coøn möa muøi nöôùc maét ñeâm

Em coøn yeâu anh khoâng yeâu ñeán ñaâu giaän gheùt ñeán ñaâu?Möôøi laêm naêm loøng mình chöa hieåu heát

Möa möa ngaäp taàng treätÑöa nhau leân gaùc xeùp naèm nghe möa saäp maùi toânÖôùc naèm nghe möa roài cheát.

106 • TC THÔ 1

Thô Haäu Chieán ngoät ngaït vaø heù môû

Nguyeãn Troïng Taïo

Ñeán cô quan, tôùi quaày baùo, trôû veà nhaø... môû baùo môû saùch ra laø thaáy Thô xeáp haøng ngang, saép haøng doïc, quaây voøng troøn bao vaây mình. Ñaáy laø

Thô ñaõ ñöôïc in töø coâng nghieäp in ti-poâ ñeán oáp-set ñieän töû. Coøn thô ñang treân baûn thaûo thì chaéc haún phaûi nhieàu gaáp maáy chuïc laàn. Toâi laøm bieân taäp thô cho moät tôø taïp chí ñòa phöông vaø moät hoäi vaên ngheä ñòa phöông thoâi maø moãi thaùng cuõng phaûi ñoïc tôùi vaøi ba traêm baøi thô anh em göûi tôùi. Ñaáy laø chöa keå laém khi gaëp gôõ, coù taùc giaû tranh thuû “xuaát baûn mieäng” baùn khoâng cho caû chuïc baøi moät luùc. Toâi ñaõ töøng thuù vò caâu thô cuûa Vozneâxenxki “Em seõ ñöôïc maëc toaøn baèng Thô hai möôi boán giôø ngaøy”, vaäy maø ñeán hoâm nay toâi boãng thaáy hoaûng sôï tröôùc caâu thô tuyeät dieäu aáy, bôûi vì khoâng chæ maëc maø coøn phaûi tieâu hoùa vaø thôû baèng Thô nöõa. Chao oâi, ngoät ngaït deã ñeán noå tung.

Söï ngoät ngaït bôûi soá löôïng thô theo kieåu “laáy thòt ñeø ngöôøi” keå cuõng chöa phaûi ñaùng sôï baäc nhaát. Ta coù theå thoaùt khoûi noù deã thoâi. Khoâng ñoïc laø xong. Nhöng khoán noãi, thô laïi laø moät nhu caàu khoâng theå thieáu cuûa con ngöôøi nhö ngöôøi ta thöôøng noùi, noù nhö moät boä phaän quan troïng ñeå caáy thaønh con ngöôøi vaäy, Chaû leõ mình chæ laø moät con-ngöôøi-thieáu? Caùi nhu caàu muoán laøm ngöôøi-hoaøn-thieän ñaåy ta vaøo caùi bieån Thô hieän taïi moâng lung, khoâng coøn bieát ñaâu laø bôø beán. Thô tình yeâu, Thô tình duïc, Thô tuïng ca, Thô choáng tieâu cöïc, Thô töï thuù, Thô boâng pheøng, Thô buoàn noân... Thoâi thì ñuû loaïi Thô taïp-pí-luø. Thô gioáng moät taám aûnh loaïn saùng ñöôïc phoùng ñaïi

TC THÔ 1 • 107

khoù nhaän ra ñöôïc ra ñöôïc hình aûnh thaät cuûa noù. Neáu caëp maét khoâng coøn khaû naêng voâ nhieãm thì chaû maáy choác ngöôøi ta seõ maéc phaûi chöùng loaïn thò. Ngöôøi ñoïc Thô thôøi nay quaû laø bò haønh haï khoâng thöông tieác, aáy laø vì söï xuaát baûn Thô bung ra quaù trôùn. Taùc giaû boû tieàn mua giaáy pheùp, naïp nhaø in, töï baùn laáy Thô hoaëc cho khoâng bieáu khoâng, nghóa laø töï lo töø A ñeán Z, mieãn laø “Thô ñöôïc in”, coøn hay dôû, yeâu gheùt thì ñaõ coù “taùc giaû chòu traän” chöù can côù chi ai. Maø toâi daùm chaéc cöù traêm ngöôøi laøm thô thì chín möôi chín ngöôøi saün saøng “chòu traän”, mieãn laø thô mình ñöôïc coâng boá cho baøn daân thieân haï; thaäm chí khoâng ít ngöôøi coøn caàu mong cho Thô mình ñöôïc baùo chí leân aùn ñeå nhanh choùng noåi tieáng theo kieåu EÂroâxtrat! Cuõng laø noåi tieáng, chöù sao. Ñaõ coù maùu in thô, maáy ai laïi khoâng thích noåi tieáng? Coøn in Thô ñeå “chôi” cho vui thì xin loãi, ñaáy chæ laø söï nguïy bieän giaû doái; chaû leõ töï cheùp laáy moät baûn cho ñuùng chính taû laïi chaúng “chôi” ñöôïc hay sao? Cuõng chính vì theá maø Thô laøng nhaøng eøo uoät, Thô beâ-ñeâ laïi caùi in aán traøn lan laøm oâ nhieãm thaåm myõ, phaù vôû moâi tröôøng sinh thaùi cuûa Thô. Nhöng vaán ñeà cô baûn hôn chính laø ôû söï ngoä nhaän thi só cuøng vôùi söï luùng tuùng thieáu baûn lónh cuûa ngöôøi laøm thô tröôùc nhöõng löôïng thoâng tin ñaäm ñaëc veà nhöõng thaønh töïu Thô ca coå kim cuûa nhaân loaïi tröôùc söï buøng noå thoâng tin theá giôùi noùi chung vaø trong nöôùc noùi rieâng.

Söï ngoâ nhaän thi só khoâng ñoàng nghóa vôùi söï töï say meâ taøi naêng maø ñaáy laø moät giaác mô phuø phieám thaáy mình trôû thaønh thi só cho ñeán khi tænh daäy treân giöôøng vaãn ngôõ mình ñang ngöï treân ngai vaøng cuûa vöông quoác Thô. Ñaáy laø giaác mô ñoàng naùt hoùa vaøng roøng. Vaø theá laø anh baét ñaàu trôû thaønh nhaø saûn xuaát ñoàng naùt, noù cuõng vaøng laáp laùnh, noù cuõng coù theå laøm neân bao nhieâu ñoà trang söùc. Thô maát thieâng khi xuaát hieän söï ngoä nhaän veà noù. Vaø luùc ñoù, ngöôøi ta ñeán vôùi Thô ñaày nghi ngôø nhö böôùc vaøo chôï Trôøi ñaày raãy haøng giaû nhö thaät. Nhöng nhöõng ngöôøi ngoä nhaän thi só thì cuõng ñaùng thöông thay , anh ñang tieâu baïc giaû maø anh naøo hay bieát! Ngaãm cho cuøng, duø sao ta cuõng coøn coù theå caûm thoâng vôùi nhöõng keû bò giaác mô löøa phænh. Coøn nhöõng ngöôøi laøm thô thieáu baûn lónh thì sao? Hoï chaïy ñi chaïy laïi nhôùn nhaùc theo caùc tröôøng löïc thi ca cuoán huùt. Luùc thì hoï baét chöôùc Nguyeãn Bính, khi thì hoï hoïc theo Haøn Maëc Töû. Laïi thaáy Thô laøm chöa raùo möïc ñaõ cuõ meøm, laïi phaù môû theo kieåu thô Taây cho coù veû hieän ñaïi. Nhöng thaáy noù ngoïng nghòu theá naøo, töùc ñieân leân hoïc kieåu Thô lính chieán cao boài vaêng theà chöûi tuïc, ñôøi naøy bieát ñaâu khoái ngöôøi khoaùi traù. Roát cuoäc laø thô hoï gioáng taát caû, tröø khoâng gioáng baûn thaân mình. Hoï laøm cho tröôøng Thô nhieãu loaïn, bieán Thô thaønh nhöõng lôøi ca môùi phoå vaøo caùc laøn ñieäu coù saün. (Rieâng ñieåm naøy thì caùc nhaø soaïn lôøi môùi cho caùc laøn ñieäu daân ca cao giaù hôn nhieàu). Ñaáy laø chöa noùi vaãn coøn khoâng ít nhöõng ngöôøi laøm thô luoân giaønh cho mình ñoäc quyeàn “xem thôøi tieát” ñeå vieát ñôn tröôùc cho baùo naøy

108 • TC THÔ 1

baùo noï, tuaàn chay naøo cuõng coù nöôùc maét, nhö nhöõng keû maùnh mung, ñaùnh quaû maø queân maát raèng hoï ñang ñaùnh quaû chính mình: nay ca ngôïi Thaïch Sanh, mai xöng tuïng Lyù Thoâng.

Laïi nöõa, söï xuaát hieän caùc “nhaø pheâ bình” thöïc duïng, khen cheâ Thô vôùi nhöõng duïng yù ngoaøi vaên hoïc. Coù ngöôøi ñöôïc thueâ khen boác trôøi, cheâ thoâ baïo, nhaèm caâu söï toø moø cuûa ñoäc giaû ñeå baùn Thô. Coù nhöõng taäp Thô maø teân taùc giaû chöa heà xuaát hieän treân baùo chí moät laàn, vaãn coù ba boán lôøi giôùi thieäu hoa hoeø, hoa soùi in keøm theo cho cuoán saùch theâm phaàn “saùng giaù”. Laïi coù nhöõng ngöôøi nhaân danh “baïn ñoïc” laïm baøn veà Thô maø khoâng heà hieåu bieát tí gì veà ngheä thuaät Thô, hoï qui chuïp chính trò cho Thô moät caùch thoâ baïo, tieâm nhieãm beänh suy dieãn meùo moù laây lan sang moät soá ñoâng ngöôøi ñoïc thieáu baûn lónh. (Nhöõng ngöôøi naøy laïi thöôøng giaáu maët, giaáu teân nhö nhöõng keû neùm ñaù giaáu tay, boäc loä söï thieáu trong saùng cuûa ngöôøi pheâ bình). Dó nhieân laø tröôùc khoâng khí tranh luaän töï do, daân chuû hieän nay yù kieán cuûa hoï ñöôïc coâng boá treân baùo, bình ñaúng vôùi caùc yù kieán traùi ngöôïc. Ñieàu ñaùng noùi laø thaùi ñoä coâng baèng vaø caån troïng cuûa ngöôøi pheâ bình, phaûi bieát giöõ laáy maàm gioáng toát khi dieät tröø coû daïi, giöõ laáy ñöùa treû khi ñoå ñi chaäu nöôùc taém nhö Maùc ñaõ noùi. Hôn nöõa, nhö chuùng ta ñeàu bieát, vieäc thöôûng thöùc Thô ca laø heat söùc phöùc taïp, ñaëc bieät laø ñoái vôùi loaïi Thô khoâng ñi theo caùc loái moon quen thuoäc. Caâu chuyeän caâu thô “Chieác quaàn xaø loûn aám” cuûa Nadim Hitmet bò ngöôøi baïn Thô dòch thaønh “Chieác quaàn boù theå thao laøm baèng næ moûng” laø vì vaäy. Söï tìm kieám caùi môùi (ñöa vaøo Thô nhöõng töø ngöõ ñôøi thöôøng) cuûa Nadim Hitmet ñaõ bò ngöôøi baïn “naén” trôû veà caùi cuõ (töø ngöõ phaûi nhaõ, phaûi ñeïp) maø khoâng heà hay bieát. Vaø anh ta cuõng quean maát raèng, taùc giaû cuûa noù ñaâu phaûi ngöôøi laøm xieác maø maëc quaàn boù, taùc giaû ôû trong tuø chaân bò teâ thaáp, coù caùi quaàn xaø loûn haún deã chòu hôn. Tuy nhieân ñoái vôùi caùc “nhaø pheâ bình” kieåu naøy, Thô ca vôùi giaù trò ñích thöïc cuûa noù seõ töï vöôït leân, toàn taò theo qui luaät rieâng cuûa ngheä thuaät. Thaùp Ep-phen döïng cuoái theá kyû 19 bò bao ngöôøi cheâ bai ñoøi laät ñoå, noù laïi laø kyø quan cuûa theá kyø 20 !

Trong quaù trình ñoåi môùi cuûa moãi giai ñoaïn vaên hoïc, Thô vaãn thöôøng ñoùng vai troø tieân phong. Noù laø moät loaïi hình nhaïy beùn baäc nhaát, naém baét vaø döï baùo söï chuyeån bieán maïnh meõ cuûa thôøi ñaïi. Coù ngöôøi coi Thô nhö ngöôøi lính xung kíck cuûa ñaïo quaân vaên hoïc laø vì vaäy. Nhöng cuõng chính vì vai troø xung kíck, tieân phong aáy neân soá phaän cuûa Thô khoâng chæ coù vinh quang, maø nhieàu khi phaûi chòu nhieàu cay ñaéng. Trong lòch söû Thô ca, nhieàu nhaø thô, baøi thô phaûi traû giaù ñaét treân con ñöôøng tìm kieám nhöõng giaù trò môùi cuûa mình. Caùch ñaây 136 naêm, taäp thô Laù Coû cuûa nhaø thô Myõ Walt Whitman tröôùc khi ñöôïc toaøn theá giôùi haâm moä ñaõ töøng bò coi laø “moät cuoán saùch baát lòch söï”, vaø taùc giaû cuûa noù lieàn bò vieân Boä tröôûng Noäi vuï ñuoåi ra khoûi cô

TC THÔ 1 • 109

quan nhaø nöôùc. Ñaáy laø ôû Myõ. Coøn ôû ta? Khoâng phaûi khoâng coù nhöõng söï kieän töông töï nhö vaäy. Taäp thô Cöûa Môû cuûa Vieät Phöông ngoùt hai möôi naêm tröôùc vöøa caát leân moät tieáng Thô môùi laï laäp töùc bò choái töø, bò leân aùn gay gaét. Cho maõi tôùi coâng cuoäc ñoåi môùi hoâm nay, giaù trò môùi meû cuûa noù môùi ñöôïc ñaùnh giaù laïi. Quaû laø vieäc tieáp nhaän söï caùch taân caû noäi dung laãn hình thöùc cuûa Thô khoâng phaûi laø chuyeän deã daøng, ñôn giaûn.

Söï “bung ra” cuûa Thô ta nhöõng naêm gaàn ñaây nhö ñaõ noùi ôû treân laø oà aït ñeán ngoät ngaït, noù khieán ngöôøi ñoïc nghi ngôø Thô, thôø ô vôùi Thô, coi thöôøng Thô, hoaëc kinh haõi Thô laø hoaøn toaøn coù thaät. Nhöng, taát caû cuõng khoâng hoaøn toaøn nhö vaäy. Söï traû giaù ñaét cuûa thô ca thôøi haäu chieán khoâng phaûi laø khoâng coù yù nghóa tích cöïc cuûa noù. YÙ nieäm Daân chuû vaø Ñoåi môùi ñöôïc ñeà cao tröôùc xaõ hoäi ngaøy nay cho duø laém luùc bò nhieãu loaïn nhöng luoân laø muïc tieâu cho nhöõng aêng-ten nhaïy caûm cuûa thi só thöïc söï höôùng tôùi. Thô ñang aâm æ chuyeån bieán veà chaát. Ñaõ coù nhöõng trang Thô “khaùc tröôùc” xuaát hieän treân baùo chí, taùch ra khoûi nhöõng gioïng Thô quen thuoäc laâu nay. Ñaõ coù nhöõng taäp thô khoâng chæ noùi tôùi nieàm vui maø coøn boäc loä caû nhöõng noãi buoàn saâu saéc cuûa con ngöôøi vôùi söï tìm toøi khaùc laï veà hình thöùc dieãn ñaït. Vaäy laø beân caïnh nhöõng taùc giaû vaãn vieát theo quaùn tính cuûa caùi cuõ, ñaõ coù nhöõng caây buùt haêm hôû ñi tìm caùi môùi. Tuy chöa taïo ñöôïc söï buøng noå maïnh meõ cuûa nhöõng tö töôûng lôùn, nhöng Thô haäu chieán cuûa ta ñaõ thöïc söï khôûi saéc, noù ñaõ daùm coâng boá nhöõng bí maät cuûa con ngöôøi caù theå vaø tìm caùch vöôït khoûi khuoân khoå cuûa moät lôøi töï thuù. Maø noùi nhö Yanit Ritxoât laø: “Thô vuôït qua khuoân khoå cuûa moät lôøi töï thuù rieâng cuûa nhaø thô, noù trôû thaønh ñaïi dieän cho taát caû moïi ngöôøi veà chính nghóa, haïnh phuùc vaø töï do.” Chính vì vaäy, toâi khoâng heà coù yù nghó laø Thô ta ñang ñi vaøo ngoõ cuït, maø tin chaéc raèng, noù ñang ñi tôùi söï buøng noå, noù ñang tìm caùch ñeå vöôït qua böùc töôøng maø thaønh töïu cuûa Thô ca tröôùc ñaây ñaõ xaây neân.

Neáu Thô ca luoân luoân thoûa hieäp vôùi thaønh töïu cuûa quaù khöù cuõng coù nghóa laø noù khoâng coù gì ñeå toàn taïi. Baûn chaát cuûa ngheä thuaät laø saùng taïo, tìm kieám vaø khai phaù caùi môùi. Moät Nguyeãn Huy Thieäp, moät Phaïm Thò Hoaøi, moät Nguyeãn Quang Laäp, moät Baûo Ninh tröôùc laõnh vöïc vaên xuoâi ñaõ laøm thay ñoåi tö duy cuûa khoâng ít ngöôøi ñoïc, ngöôøi vieát tröôùc nhöõng naêm gaàn ñaây. Roài coøn toán nhieàu giaáy buùt veà nhöõng nhaø vaên naøy. Veà Thô, cuõng ñaõ thaáy khôûi leân nhöõng doøng thô khaùc bieät, ñaày hi voïng. Nhöõng gioïng thô nöõ ngaøy caøng tröôûng thaønh vôùi nhöõng tìm toøi taùo baïo giaøu nöõ tính nhö YÙ Nhi, Laâm thò Myõ Daï, Leâ Thò Maây... Nhöõng nhaø thô treû cuûa thôøi chieán tranh nhö Nguyeãn Duy, Thanh Thaûo, Höõu Thænh, Nguyeãn Troïng Taïo, Traàn Maïnh Haûo... vaãn coøn gaây ñöôïc nhöõng tieáng vang vaøo ñaàu thaäp nieân 80 naøy, baùo hieäu moät doøng chaûy môùi cuûa thô haäu chieán: Thô xaõ-hoäi-ñôøi-thöôøng, loaïi

110 • TC THÔ 1

tröø loái tö duy thaàn töôïng giaùo ñieàu cuøng loái ca moøn saùo, beân caïnh nhöõng doøng thô ñöôïc chuù yù tröôùc ñaáy ñang trôû veà söï oån ñònh: Xuaân Quyønh, Thu Boàn, Baèng Vieät, Phaïm Tieán Duaät, Thanh Tuøng, Thaïch Quyø, Nguyeãn Khoa Ñieàm... tröôùc röøng ngöôøi laøm thô ì aïch sau 1975 coù ngöôøi ñaõ böùt leân thaønh taùc giaû nhö Nguyeãn Thuïy Kha, Buøi Chí Vinh vôùi “Tuyeân ngoân Thi” ñaày taùo baïo baát ngôø: “Baèng saùng taùc cuûa mình - Toâi nhoå nöôùc boït vaøo nhöõng ñieàu löøa mò... Toâi seõ laøm cho nhöõng nhaø baùc hoïc - thaáy mình coøn caän thò tröôùc töông lai”; Nhö Nguyeãn Khaéc Thaïch vôùi Caûm-thöùc Thô giöõa “Theá kyû may ño cuùi chaøo neàn may saün - nhöõng soá phaän ñaàu thai oáng nghieäm - nhöõng roâ-boát beâ-ñeâ ngaãu höùng laøm tình”; nhö ñoâi ba ngöôøi ñaây ñoù vaãn laøm ta ngaïc nhieân, kính neå. Ngöôøi vôùi loái noùi loäng ngoân, thaâm thuùy, ngöôøi vôùi gioïng thô doàn neùn, quyeát lieät, caùch noùi tuy khaùc nhau nhöng hoï gioáng nhau ôû choã laø khoâng voøng vo tam quoác, taán coâng khoâng khoan nhöôïng tröôùc caùi xaáu xa bæ oåi, caûnh tænh sai laàm u meâ cuûa con ngöôøi quyeàn löïc coù nguy cô ñöa xaõ hoäi ñeán suïp ñoå baïi vong. Thô cuûa hoï thöôøng laøm cho keû cô hoäi, keû xaáu giaät mình sôø gaùy (hoaëc thuø gheùt), vaø nhöõng ngöôøi coù long tri thì laëng ngöôøi suy ngaãm. Ñaëc bieät laø söï xuaát hieän gaàn ñaây, Thô cuûa moät lôùp ngöôøi thöïc söï treû, treân döôùi 20 tuoåi. So vôùi maáy chuïc name qua thì ñaây laø hieän töôïng laï. Nhöng laï hôn laïi chính laø Thô cuûa hoï, nhöõng baøi Thô tình yeâu, cuoäc ñôøi vôùi nhöõng quan nieäm soáng phoùng khoaùng, hieän ñaïi. Hoï chöa thaønh taùc giaû, nhöng goäp hoï laïi laø caû moät söï môùi laï khaùc thöôøng. Thô cuûa hoï thöôøng chöùa ñöïng ñaày aép nhöõng traên trôû cuûa tuoåi treû tröôùc bieán ñoäng khoân löôøng cuûa xaõ hoäi. Ñoïc hoï, thaáy caû söï tin yeâu laãn chaùn chöôøng, trinh baïch beân caïnh xaùc thòt, cao sieâu chöùa ñöïng caû bæ oåi tôûm lôïm. Hoï khieán ta vöøa hy voïng vöøa lo laéng... Neáu nhö Haøn Maëc Töû cho raèng, Thô laø chöùa ñöïng nhöõng hình aûnh cuûa Theá-Gian naøy hay caû moät coõi Xuaát-Theá-Gian naøo nöõa, thì ôû Thô cuûa lôùp ngöôøi naøy, toâi thaáy coøn caû hình aûnh cuûa moät Phaûn-Theá-Gian hieän höõu. Phaûi chaêng ñaáy chính laø daáu hieäu heù môû cuûa Thô haäu chieán?

Duø sao thì tröôùc baàu khoâng khí ngoät ngaït cuûa söï laïm phaùt Thô ñeán möùc baùo ñoäng nhö hieän nay, söï heù môû duø ít duø nhieàu cuûa nhöõng giaù trò môùi meû vaãn laø sôïi daây tô níu keùo ngöôøi ñoïc laïi vôùi Thô. Bôûi vì nuùi aáy coù vaøng neân vaãn coøn ngöôøi tìm vaøng. Ngöôøi ñoïc Thô nhieàu khi coøn coù ñöùc tính kieân nhaãn cuûa ngöôøi tìm vaøng vaäy. Ñaõi caùt tìm vaøng thì cuõng chaúng coù gì laø laï. Coøn caùc thi só? Cuõng xin caùc thi só khoâng neân chôi maõi baøi lì, coi ngöôøi ñoïc nhö laø nhöõng vaät thí nghieäm cho Thô mình, maø neân toân troïng nhau moät caùch bình ñaúng nhö Ñaáng Chí Toân ñaõ töøng saùng taïo ra ba loaøi cuøng ñaùng ñöôïc toân troïng: Thieân thaàn, loaøi Ngöôøi vaø loaøi Thi só...

TC THÔ 1 • 111

LÖU HY LAÏC

MOÃI KHOAÛNH KHAÉC

Coù ñaâu naøodoïn daáu boä maët traàm troïngñixa loä ñoâng ñaëc xegiôø naøy, ôû nhaøbaét ñaàu nguû, boä maët cuõngkhaùcleõ ra, chuyeän maihoûi, em nôi ñaâuphaûi coù boä maët môùiñoái ñaàutoâi choïn phöông tieän reû maïttraùnh duøng maùy baynghe noùi, ñangthôøi ñöông ñaïiñeâm, roõ ñaõ chaùnhoài naøy ngöôøi cheát nhieàucoù ñaâu, naøobaûo, daáu boä maëtmaø,

112 • TC THÔ 1

Leâ THU THUÛY

ÑEÂM

ÑeâmChuùa ôû choã naøo

cöù ôû nguyeânchoã aáy

Neùn höông ai ñoát ngoaøi kiañöøng bay khoùi

vaøo ñaâyÑeâmÑöøng coù hoàn ma naøo

ñoäi ñaátchui leân

Ñöøng coù thieân thaàn naøoqueùt aùo choaøng vaøo toâi

laïnh toaùtÑeâmToâi nhoû tí

nhö moät vì sao laïcLuõ giaùn boø

laëng leõñeán sôø toâi.

TC THÔ 1 • 113

Chinh Leâ

TELEPHONE

A-loâToâi ñang ñöùng vôùi ngöôøi aån maëtTaâm söï cuøng gioïng noùi laï luøngVôùi thoån thöùc rieâng töToâi noùi! Voïng vaøo theá giôùi aáyNhöõng ñieàu aån thaàmÑaùp laïi toâiTieáng reø reø cuûa khoâng gian saâu thaúm.

LEÂ VIEÁT HOAØNG MAI

HEÏN CHÒ TREÂN ÑOÀI COÛ TÍA

Chò toâi ñensaáp ngöûa naéng möa treân caùnh ñoàng nöùt neûgaøu giai vuïc uùp nöôùc soângquaét queo thaân chò maûnh maitoùc ruïng maéc daøy raêng löôïcbao ñeâm roài chò nguû ñöôïc khoâng?thôøi con gaùi chöa ñeán thì ñaõ heátra ñöôøng chò te taùi chaïyduyeân ñaâu? maø ñeå tìm choàngchò giaáu toâi öôùc voïng cuûa mìnhñeâm roäng

114 • TC THÔ 1

maët traêng raèm coâ ñoäcchieác giöôøng nöûa saûi tay baäp beành nghieâng nghieâng kheõ phía chò naèmÖôùc chò hoùa ñaøn oângheïn chò treân ñoài coû tía.

NGUYEÃN NHAÄT LEÄ

NEÁU NHÖ ANH BIEÁT YEÂU EM

Nhöõng con thieâu thaân naèm duoãi caùnh treân ñoàngCuoäc soáng cuûa chuùng ñöôïc choân trong ngaøy hoäiNhöng giôø ñaây em chæ muoán noùiNeáu nhö anh bieát yeâu emAnh laø keû duy nhaát tin vaøo tình yeâu tuyeät ñoáiÑôn giaûn - em choïn anhVaø anh cuõng chaúng coù gì ñaùnh ñoåiSöï tö löï hoâm qua, caùi chôùp maét muoän maènBaây giôø anh haõy laø tuø nhaân cuûa emCaû cuoäc ñôøi anh chæ coù bieát nhieàu vaø chöa bieátNhöng laøm sao, vôùi moät ai anh coù theå soâi leânNoãi khaéc khoaûi cheát ngöôøi naøy ñaây em ban taëngAnh chaúng caàn bieát gì nhieàu veà emHaõy bieát moät con soùi caàn laøm gì khi con moài baät khoùcCoù leõ noù seõ hoân leân phuùt giaây coøn laïi cheát choùcBaèng chæ caùi ruøng mìnhNeáu nhö anh bieát yeâu emTheå naøo chuùng mình ñaõ sinh ra moät caùi gì ñoùMaø tröôùc khi nhaém maétCaùi cheát phaûi chaïm moâi.

TC THÔ 1 • 115

Thô Vieät Nam ñang chôø phieân ñoåi gaùc

Hoaøng Höng

Naêm tröôùc, moät baïn nhaø baùo döï ñònh laøm cuoäc phoûng vaán caùc nhaø thô chæ vôùi hai caâu hoûi.Moät: Baïn vaãn laøm thô, baïn coù ñieân khoâng?Hai: Bao giôø thô cheát?..

Dó nhieân nhaø baùo khoâng chaáp nhaän cho thöïc hieän cuoäc phoûng vaán nhieàu tính “khieâu khích” treân, nhöng thöïc tình , hai caâu hoûi cuûa baïn

toâi coù ñaày ñuû söï nghieâm tuùc vaø hôïp thôøi. Bôûi ngöôøi ta ñang chöùng kieán söï gheû laïnh cuûa coâng chuùng vôùi thô. Rieâng ñoái vôùi toâi, daáu hieäu laâm nguy roõ nhaát cuûa thô VN laø theá heä hai möôi tuoåi khoâng hieän dieän treân thi ñaøn, trong khi nhöõng teân tuoåi quan troïng nhaát ñeàu naèm trong lôùp “laõo nieân” vaø “trung nieân” thi só.

Töôûng neân nhôù laïi raèng: 60 naêm tröôùc, taát caû caùc nhaø “Thô môùi” ñaõ nhaát teà laøm neân moät thôøi ñaïi thi ca ôû tuoåi 20. Cheá Lan Vieân môùi 16 tuoåi ñaõ xuaát hieän nhö “moät nieàm kinh dò”. “Heøn” hôn nhieàu , nhö theá heä “choáng Myõ” chuùng toâi, cuõng laøm neân moät caùi gì ñoù khi chöa ñeán 20.

Sau naêm 1975, nhöõng ngöôøi treû ñeán vôùi thô nhìn chung ñaõ khoâng ghi ñöôïc daáu aán cuûa moät theá heä, hoï gioáng nhö moät söï keùo daøi muoän maøng cuûa caùc theá heä tröôùc. Roài ñeán thôøi “kinh teá thò tröôøng” thì nguy cô “ñöùt caùi daây thô ngaøn naêm” quaù roõ.

Trong tình caûnh aáy, toâi thaät ngôõ ngaøng khi moät coâ gaùi 20 tuoåi mang ñeán moät quyeån vôû daøy cheùp ñaày thô, ñuùng hôn laø nhöõng trang nhaät

116 • TC THÔ 1

kyù vieát töø naêm coù 18 tuoåi. Chò nhôø toâi ñoïc, choïn giuøm ñeå in moät taäp thô. Söï toø moø cuûa toâi nhanh choùng bieán thaønh vui söôùng. Toâi ñang thaáy tröôùc maét caùi maø mình chôø ñôïi töø raát laâu, söï chôø ñôïi saép trôû thaønh voâ voïng: moät gioïng ñieäu, moät nhòp ñieäu, moät caùch caûm, vaø hôn theá, moät thaåm myõ môùi veà thô. Ñaây laø thô cuûa moät ngöôøi treû lôùn leân trong moâi tröôøng ñaïi hoïc ñoâ thò, coù nghóa laø chuû nhaân töông lai cuûa moät nöôùc VN hieän ñaïi hoùa.

Chinh Leâ, teân coâ gaùi, chæ caàn vaøi caâu ñeå döïng moät khoâng khí ñôøi soáng ñoâ thò: phoøng tranh, quaùn caø pheâ, ñöôøng phoá möa, caûnh quay phim... Nhòp ñieäu thò tröôøng hoái haû ghi nhaän ôû moät cöûa haøng baùch hoùa. “Ñeán roài ñi / Ñöa roài laáy / Cöôøi roài thoâi / Hoûi roài ñöùng / Ñöùng roài ñi / Maët ñoái maët / Tieàn ñöùng giöõa / Lôøi caét cuïp.”

Chò raát sôùm caûm nhaän ñöôïc söï coâ ñôn taän cuøng cuûa caù theå giöõa caùi laïnh giaù cuûa thôøi ñaïi kim khí. Hình aûnh coâ beù con “laên chaân” treân ñöôøng ray taøu ñieän tuy vaäy khoâng laøm ta muûi loøng, vì coâ beù ñaày töï tin. Coâ “thoâi mieân noù” vaø bieán noù thaønh phöông tieän cho muïc ñích cuûa mình:

Caû theá giôùi chæ moät mình toâiCaùi laïnh ngaét - trôn boùngÑöa toâi veà queâ ngoaïi

(Haø Noäi)

Haõy so saùnh böôùc ñi cuûa coâ beù hoâm nay vôùi lôøi khaån caàu cuûa chaøng trai 17 tuoåi 60 naêm veà tröôùc ñeå thaáy khoaûng caùch giöõa caùc theá heä thô:

Ai ôi trôû laïi muøa thu cuõNhaët laáy cho toâi nhöõng laù vaøngVaø cuûa hoa töôi muoân caùch uùaVeà ñaây ñem chaén neûo xuaân sang

Thô Cheá Lan Vieân

Ngöôøi con gaùi 18 tuoåi naøy coøn hôn moät laàn laøm toâi giaät mình bôûi naêng löïc baét ñöôïc caùi voâ hình, caùi tröøu töôïng. Chò nhìn ra hình khoái tinh thaàn cuûa moät ñaùm ñoâng ñöôïc quay phim:

Khoâng chuùt sôï haõiHoï trôû thaønhMoät taäp theå troáng roãngBuoåi quay phim

TC THÔ 1 • 117

Nghe ñieän thoaïi maø chò nhaän ra “tieáng reø reø cuûa khoâng gian saâu thaúm”. Quyù laém, neáu nhôù raèng Vaên, Thô, ngheä thuaät truyeàn thoáng cuûa ta raát ít khi môû ra ñöôïc chieàu sieâu hình - cuõng deã hieåu vì ñoù khoâng phaûi ñieåm maïnh cuûa tö duy tieåu noâng.

Nhöõng baøi thô ñaàu tieân cuûa Chinh Leâ ñöôïc giôùi thieäu treân nhöõng baùo Lao Ñoäng, Tuoåi treû, Soâng Höông cuõng nhö taäp thô gaàn 50 baøi cuûa coâ sinh vieân Ñaïi hoïc Myõ thuaät aáy do NXB Vaên Ngheä TP.HCM xuaát baûn name 1990 ñaõ khoâng gaây ñöôïc söï chuù yù cuûa coâng chuùng voán quen nghe nhöõng aâm ñieäu du döông Tieàn chieán hoaëc deã phaán kích vôùi nhöõng yù töôûng chính trò, nhöõng böùc xuùc xaõ hoäi phaùt ra baèng vaên vaàn.

Theá laø söï thaát voïng cuûa toâi chuyeån ñoái töôïng: toâi baét ñaàu nghó raèng lôùp treû ñaõ tieàm taøng nhöõng nhaø thô ñích thöïc cuûa hoï, maø “söï giaø nua cuûa chuùng ta ñang ñeø naëng thi ñaøn khoâng cho pheùp loä dieän” (Tham luaän taïi Hoäi thaûo veà Thô Môùi taïi TP.HCM thaùng 12/92). Vaø toâi baét ñaàu chaêm chuù.

Ñaàu naêm nay, voâ tình moät cuoán saùch nhoû cuûa moät NXB ñòa phöông rôi vaøo tay toâi, cuoán “Maây baùn ñaûo” do nhaø thô Hoaøng Minh Nhaân taäp hôïp saùng taùc cuûa nhöõng caây buùt môùi Quaûng Nam - Ñaø Naüng. Hai caùi teân xuaát hieän treân muïc “Thô cuûa caây buùt môùi” cuûa baùo Lao Ñoäng laàn naøy gaây tieáng vang ñaùng keå trong laøng thô.

Leâ Thu Thuûy vôùi töù thô taùo baïo:

ÑeâmChuùa ôû choã naøo

cöù ôû nguyeânchoã aáy...

Ñeå keát thuùc baèng söï khaúng ñònh thaân phaän traàn theá cuûa con ngöôøi:

Toâi nhoû tínhö moät vì sao laïc

Luõ giaùn boølaëng leõñeán rôø toâi

Ñeâm

Baøi thô vieát naêm 18 tuoåi. Sau ñoù coâ sinh vieân Ñaïi hoïc Ngoaïi ngöõ Ñaø Naüng göûi cho toâi moät taäp thô ñaõ xuaát baûn naêm 1991 (luùc 19 tuoåi) ôû Ñaø

118 • TC THÔ 1

Naüng (* Thô cho Isaura). Taäp thô xöùng ñaùng ñöôïc ghi nhaän vì gioïng ñieäu môùi laï trong theå thô baäc thang ñaõ laâu bò queân laõng nhöng ñöôïc chò laøm môùi trôû laïi moät caùch deã thöông.

Taäp thô coù nhieàu baøi khieán toâi phaûi ngaïc nhieân vì caùi nhìn ñaày baûn lónh veà theá giôùi, vuõ truï, loaøi ngöôøi trong caùi caûm vaãn hoàn nhieân nghòch ngôïm cuûa coâ hoïc troø öông böôùng, thaùch ñoá. Tieác thay, taäp thô cuõng ñaõ chòu chung soá phaän vôùi ngöôøi baïn ñoàng löùa ôû Saøigoøn.

Ngöôøi thöù hai laø Leâ Vieät Hoaøng Mai, cuõng sinh vieân Ñaø Naüng. Toâi môùi ñoïc vaøi baøi cuûa coâ, nhöng toâi cho baøi “Heïn chò treân ñoài coû tía” maø baùo Lao Ñoäng giôùi thieäu laø moät trong nhöõng baøi thô tình ñoäc ñaùo vaø xuùc ñoäng nhaát. Ñaây laø thô cuûa moät ngöôøi con gaùi thöông moät ngöôøi con gaùi vaát vaû lôõ thì. Baøi thô raát thöïc thaø, daân daõ:

Chò toâi ñensaáp ngöûa naéng möa treân caùnh ñoàng nöùt neûra ñöôøng chò te taùi chaïyduyeân ñaâu?maø ñeå tìm choàng

Ñeå roài haï moät caâu keát baøng hoaøng, thaät nhaân baûn:

Öôùc gì chò hoaù ñaøn oângheïn chò treân ñoài coû tía

Saéc coû naøy thaät laø thôøi ñaïi, noù khoâng vaøng aûo naõo nhö ñaõ thaønh saùo trong tieàn chieán, khoâng xanh möôùt moät caùch thoâng duïng deã daõi moãi khi noùi veà tình yeâu. Saéc tía naøy coù söï cöùng coûi vaø coù vò ñaéng. Coøn caùi heïn öôùc ôû ñaây, giöõa hai ngöôøi ñaøn baø, duø ñöôïc caån thaän raøo ñoùn (öôùc gì chò hoùa ñaøn oâng), cuõng thaät laø thaám ñöôïm tinh thaàn thôøi ñaïi.

Ba caây buùt treân coù moät ñieåm chung laø phoùng buùt nhanh, bao quaùt goïn, ñöôøng thô ñi baát ngôø, caâu saéc, kieäm lôøi. Toâi nhìn thaáy boùng daùng nhöõng coâ gaùi cöôõi xe phaân khoái lôùn löôùt veøo treân ñöôøng phoá.

Nhaät Leä thì phöùc taïp, duøng daèng hôn. Coâ gaùi goác Quaûng Bình hoïc ôû Hueá, soáng ôû TP.HCM naøy giaõi baøy suy tö trong moät taâm theá vöøa xoâ ñaåy, vöøa giaèng co. Baên khoaên töï nhaän daïng theá heä mình, chò caûm nhaän ñöôïc söùc maïnh cuûa baûn thaân nhöng khoâng giaáu dieám söï baát löïc vaø lo sôï tröôùc theá giôùi ngöôøi lôùn:

Toâi thích duøng nhöõng ñoäng töø maïnh, nhöõng hình dung töø treo ngöôïcchính toâi Nhöng toâi chöa thaáu hieåu

TC THÔ 1 • 119

Caùi gì maïnh, caùi gì ñaùng sôï treo ngöôïc con ngöôøi

Naêm toâi 23 tuoåi

Trong tình yeâu cuõng theá, khöôùc töø ñi lieàn khaån khoaûn, hoaøi nghi roài laïi cuoàng nhieät, caøng phaân tích laïi caøng roái raém. Nhöng cuoái cuøng cheát guïc trong haïnh phuùc bao giôø cuõng laø khao khaùt cuûa theá heä hieän ñaïi naøy:

Nhöõng con thieâu thaân naèm duoãi caùnh treân ñoàngCuoäc soáng cuûa chuùng ñöôïc choân trong ngaøy hoäi...

... Anh chaúng caàn bieát gì nhieàu veà emHaõy bieát moät con soùi caàn laøm gì khi con moài baät khoùcNeáu nhö anh bieát yeâu em

Nhöõng gioïng ñieäu môùi naøy ñaõ ñöôïc coâng chuùng naêm 93 ñoùn nhaän. Theá laø vieäc phaûi ñeán ñaõ ñeán, hay noùi caùch khaùc, caùi gì cuõng phaûi chôø ñeán luùc cuûa noù.

Cuoäc thi Thô baùo Vaên Ngheä TP.HCM vöøa qua, Nguyeãn Quyeán, hoïc sinh vöøa toát nghieäp phoå thoâng trung hoïc ôû moät tænh trung du phía Baéc laø phaùt hieän yù nghóa nhaát cuûa noù. Ñeán noãi nhieàu ngöôøi coi vieäc anh khoâng ñöôïc giaûi thöôûng vì phaïm qui ñaõ khieán “choâng cheânh” caû giaûi. Khoâng ngoa, neáu söï môùi laï cuûa anh vôùi veû cuõ kyõ khoù gaây aán töôïng cuûa haàu heát caùc giaûi ñöôïc trao. Tröôùc ñoù, Nguyeãn Quyeán tham gia “Nhoùm thô Thanh Xuaân” (Haø Noäi) do Nguyeãn Quang Thieàu saùng laäp vaø cuõng môùi giaät giaûi thöôûng laàn thöù nhaát cuûa nhoùm naøy (chæ coù 50.000 ñ). Anh cuõng ñaõ töï in moät taäp thô rieâng (“Möa ban mai”)

Ngöôøi ta söûng soát vì taøi tung phaù ngoân töø cuûa caäu hoïc troø 18 tuoåi:

Khoâng coøn gì ñoùn phía tröôùcKhoâng coøn gì ñôïi phía sauNhìn coû caây baèng caùi nhìn vaøng uùaNhìn soûi ñaù baèng caùi nhìn nhôùp nhuùa

Nhöõng “trieát lyù” ngöôïc ngöôïc, hay hay kieåu nhö:

Khoâng phaûi ta khaùt maët trôøi maø chính maët trôøi khaùt taKhoâng phaûi ta khaùt caëp moâi em maø chính ta khaùt caëp moâi ta

120 • TC THÔ 1

Cuõng theo con ñöôøng cuûa Nguyeãn Quang Thieàu: ñöa caùch noùi môùi, kyõ thuaät môùi (cuûa phöông Taây) vaøo nhöõng ñeà taøi quen thuoäc cuûa ñôøi soáng noâng thoân VN. Nhöng Nguyeãn Quyeán haáp daãn hôn nhôø caùi gioïng soâi noåi cuûa tuoåi treû. Keå ra coù hôi “oàn” vaø laém khi bieåu dieãn lyù söï, nhöng cuõng quí nhö baát cöù noã löïc naøo “vaàn” baùnh xe thô ñi tôùi.

Trong khi phaàn lôùn caùc nhaø nghieân cöùu, pheâ bình, giaûng daïy vaän duïng kieán thöùc thi phaùp giöõa theá kyû XIX ñeå baøn, giaûng, ñaùnh giaù thô hoâm nay, roõ raøng caùi thieáu nhaát ñeå theá heä thô hai möôi tuoåi laøm neân chuyeän laø nhöõng thoâng tin ñaùng tin caäy veà myõ hoïc noùi chung vaø thi phaùp thô noùi rieâng cuûa nhaân loaïi theá kyû 20, töông töï nhöõng ñieàu maø caùc baïn ñoàng löùa cuûa hoï beân hoäi hoïa ñöôïc höôûng. Daãu sao naêm 93 naøy, moái öu tö cuûa toâi ñaõ ñöôïc giaûi toûa: Thô VN ñaõ tieàm taøng moät kíp ñoåi gaùc ñeå soáng soùt qua thieân nieân kyû môùi.