11/13/2013

1

Choroba jako forma dewiacji

społecznej

dr Jan Domaradzki

Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych

Katedra Nauk Społecznych

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

jandomar@ump.edu.pl

Czym jest norma społeczna?

Akceptowany społecznie sposób zachowania lub stan.

Czym jest dewiacja?

Naruszenie, odstępstwo od ogólnie przyjętych i

akceptowanych norm społecznych.

11/13/2013

2

Norma i dewiacja są

konstruktami społecznymi

Czym jest przestępstwo?

Naruszenie obowiązujących norm prawnych.

11/13/2013

3

Czy dewiacja jest synonimem

przestępstwa?

CRIME

DEWIACJA

PRZESTĘPS

TWO

Każda przestępstwo jest dewiacją, ale nie każda dewiacje jest przestępstwem

Czy dewiacja musi być

negatywna?

11/13/2013

4

Czym jest piętno?

Cecha lub stan, który jest nie do zaakceptowania pod

względem kulturowym.

Piętnem nie jest ani cecha ani zachowanie, lecz

towarzysząca im reakcja społeczna – stygmatyzacja

(piętnowanie, etykietowanie). Piętno jest procesem.

Cechy piętna

1. Cecha widoczna.

3. Cecha negatywna (postrzegana za negatywną)

2. Cecha mniejszościowa.

11/13/2013

5

Kategorie piętna

1. Skazy fizyczne, związane z brzydotą cielesną (deformacje ciała)

3. Skazy rasowe, narodowe czy religijne.

2. Skazy charakteru i zachowania, przypisywane słabej woli,

nieujarzmionym bądź nienaturalnym namiętnościom, niebezpiecznym lub

dogmatycznym przekonaniom oraz nieuczciwości”.

Jones i współpracownicy wskazali kilka wymiarów piętna

1. Widoczność – odnosząca się do stopnia, w jakim cecha piętnująca rzuca się w oczy.

4. Zmiany atrybutu w czasie – dotyczy charaktery piętna związanego z jego coraz większą

widocznością, bądź postępującym charakterem, a więc odwracalność i kontrolowalność.

5. Destrukcyjność – stopień, w jakim zakłóca płynność relacji społecznych,

2. Estetyka – związana z subiektywną reakcją na brzydotę.

3. Pochodzenie i stopień „zawinienia”, osobistej odpowiedzialności.

6. Niebezpieczeństwo – zagrożenie, jakie w opinii innych może stwarzać dany atrybut.

7. Stopień centralności (znaczenie dla poczucia tożsamości)

8. Czas, jaki upłynął od pojawienia się piętna

11/13/2013

6

David Rosenhan O byciu normalnym w nienormalnym miejscu (1973)

Skąd wiadomo, co stanowi „normę” i co ja odróżnia od „choroby psychicznej”?

W roku 1972 przeprowadził eksperyment sprawdzający adekwatność i rzetelność diagnoz

psychiatrycznych.

8 ZDROWYCH PSYCHICZNE pseudopacjentów (student psychologii, trzech

psychologów, pediatra, psychiatra, malarz i gospodyni domowa).

W trakcie rozpoznania sugerowali (niezgodnie z prawdą), że słyszą wewnętrzne „puste” i

niezrozumiałe głosy. Były to jedyne objawy.

7 zaklasyfikowano do hospitalizacji jako schizofreników, 1 z rozpoznaniem choroby

maniakalno-depresyjnej.

Mimo, że w trakcie pobytu ni zgłaszali żadnych objawów przebywali w szpitalu od 7 do 52

dni, ze średnią 19 dni.

Nikt z personelu nie rozpoznał ich symulacji. Choć takie podejrzenia zgłaszało 35 ze 118

pacjentów.

Choć zachowywali się normalnie, ich zachowanie było interpretowane jako przejaw

zaburzeń psychopatologicznych, np., sporządzanie notatek.

Warunkiem wypisu było zaakceptowanie swojej „choroby”.

SIŁA PIETNA

1929-2012

Błędne wykrywanie nieistniejących pseudopacjentów. Ze 193 pacjentów 41 uznano za symulantów, a 42 za „podejrzanych, choć Rosenhan nie

wysłał żadnego.

SIŁA PIETNA

1. Naznaczenie społeczne:

Jednostce zostaje nadana nowa tożsamość i rola społeczna. Zmienia

się stosunek jednostki do jednostki. Jest ona postrzegana poprzez

pryzmat piętna.

Czynniki wpływające na samonaznaczenie:

- świadomość istnienie normy,

- świadomość odbiegania od normy,

- świadomość, że osoby odbiegające od normy są

negatywnie postrzegane.

2. Samonaznaczenie, jednostka przyjmuje (wdrukowuje)

nadana jej rolę dewiacyjną, którą staje się centralnym elementem

jej nowej (dewiacyjnej) tożsamości. Wkracza na drogę „kariery

dewiacyjnej.

11/13/2013

7

Dla chorego i jego bliskich diagnoza medyczna nie jest

diagnoza nie jest wyłącznie prostą klasyfikacją zjawiska

biopatologicznego.

Niesie ona ze sobą również konsekwencje

psychospołeczne:

1. Wpływa na tożsamość jednostki, jej plany życiowe i

samoocenę.

2. Zmienia reakcję otoczenia.

W konsekwencji diagnoza medyczna może się stać dla

pacjenta źródłem nowej (dewiacyjnej) tożsamości i roli

społecznej.

Zależnie od diagnozy (typu choroby), ta nowa tożsamość

może stać się główną osią, wokół której jednostki kreują

obraz siebie i relacje z innymi.

Etykieta diagnostyczna

Wersja niepoprawna Wersja poprawna

mongolizm

mongoł

mongołowatość

zespół Downa

lub

trisomia chromosomu 21

małpia bruzda

bruzda dłoniowa

lub

poprzeczna bruzda

debilizm, kretynizm, idiotyzm

niepełnosprawność

intelektualna

kalectwo, inwalidztwo,

osoba specjalnej troski

niepełnosprawność fizyczna

STYGMATYZUJĄCY JĘZYK MEDYCYNY

11/13/2013

8

Nazwy odzwierzęce chorób

- zespół kociego płaczu,

- zespół kociego oka,

- zajęcza warga,

- ptasi profil,

- wilcza paszcza,

- lwia paszcza,

- pająkowate palce,

- usta karpia,

- małpia bruzda,

- choroba rybich oczu,

- rybia łuska,

- choroba krabich szczypiec („ręka/stopa homara”),

- stopa końsko-szpotawa

- zespół płodowego eunucha,

- karzeł przysadkowy,

- zespół feminizujących jąder.

STYGMATYZUJĄCY JĘZYK MEDYCYNY

Czy chorobę można

traktować jako formę

dewiacji?

11/13/2013

9

Społeczeństwo niczym organizm jest strukturą złożoną ze

współzależnych i wzajemnie funkcjonalnych elementów.

By należycie funkcjonowało każdy element musi wypełniać

przypisaną mu funkcję społeczną.

Perspektywa funkcjonalna – Talcott Parsons

ZDROWIE/CHOROBA to nie jest wyłącznie kategorią

fizjologiczną, ani psychologiczną. Jest wartością kulturową,

stanem społecznym. Nie jest kategorią medyczną, ale psycho-

socjo-etyczną

Zdrowie psychiczne: zdolność pełnienia ról społecznych.

Zdrowie somatyczne: zdolność wykonywania zadań

W tym ujęciu choroba jest zjawiskiem niepożądanym

(dewiacją), gdyż:

• uniemożliwia jednostce, zbiorowości pełnienie

spoczywających na nich ról społecznych,

• gdy chory ignoruje swój stan, [choroba] wpływa

destrukcyjnie na inne (zdrowe) elementy systemu.

11/13/2013

10

PRAWA: 1. system „uznaje”, że chory jest nieodpowiedzialny za swój stan – nie jest w stanie wyzdrowieć

samym tylko aktem woli. Potrzebuje fachowej pomocy.

2. system „usprawiedliwia” więc chorego i zwalnia go z pełnienia ról społecznych i wykonywania

zadań.

Charakterystyka roli chorego

19

OBOWIĄZKI: 3. w zamian system „oczekuje”, że chory uzna swój stan za

niepożądany i zrobi wszystko, by z niego wyjść.

4. Chory i jego bliscy muszą szukać fachowej pomocy

współdziałać z nią w celu wyzdrowienia. W tym celu chory musi

zrzec się swych ról i przyjąć rolę chorego.

Rola chorego – zinstytucjonalizowany typ roli społecznej. Bycie chorym jest również

obwarowane szeregiem społecznych wymogów i oczekiwań. Rola chorego to właśnie społecznie

akceptowany sposób zachowania się w chorobie. Cechy:

Medycyna jest instytucją

kontroli społecznej

11/13/2013

11

Chorzy od zawsze byli ludźmi nie tylko ubogimi, niedożywionymi, wzbudzającymi litość, ale nade wszystko naruszającymi i/lub niespełniającymi

charakterystycznych dla kultury norm społecznych.

Choroba to forma dewiacji społecznej.

Freak Shows lub

Sideshows

Popularne na przełomowe XIX i

wieku tzw. cyrki osobliwości, gdzie

prezentowano okazy „dziwolągów”

najczęściej ludzi chorych,

upośledzonych i

niepełnosprawnych.

W USA można było ich nawet 105

objazdowych pokazów.

11/13/2013

12

Sir Francis Galton (1822-1911)

Nauka badająca możliwości rozwoju osobników o

dodatnich cechach dziedzicznych osiągniętych przez

selekcję na drodze genetycznej.

W praktyce eugenika działa w dwóch kierunkach:

1. zapobiega rozmnażaniu się osobników słabych

(z wadami genetycznymi) i

2. dąży do tworzenia korzystnych warunków dla

rozwoju osobników o dodatnich cechach

genetycznych.

gr. eu-genes = dobrze urodzony

pojęcie wprowadzone w 1883 r. przez Francisa

Galtona. Dotyczyło selektywnego rozmnażania

zwierząt lub ludzi, aby ulepszać gatunki z pokolenia

na pokolenie, szczególnie jeśli chodzi o cechy

dziedziczone.

EUGENIKA

11/13/2013

13

Eugenika negatywna

polegała na zniechęcaniu i/lub uniemożliwieniu

reprodukcji jednostek i grup społecznych

uznawanych za gorsze i posiadające negatywne

cechy (mniejszości etniczne, upośledzeni

umysłowo, niepełnosprawni, ubodzy, przestępcy,

niewykształceni), np. poprzez:

- segregację rasową;

- zakaz mieszanych małżeństw,

- sterylizację,

- aborcję,

- eutanazję

- eksterminację.

Stara i nowa eugenika

Eugenika pozytywna

polegała na zachęcaniu i promowaniu

reprodukcji jednostek i grup społecznych

uznawanych za lepsze i posiadające

pozytywne cechy (biali, wykształceni,

bogaci, mieszkańcy miast), np. poprzez:

- przyznawanie nagród czy dodatków za

dodatkowe dziecko;

- ulgi podatkowe,

- doradztwo małżeńskie,

- selektywną reprodukcję.

Stara eugenika

11/13/2013

14

Akcja T4 (Aktion T4)

To nazistowski program, zwany także

Programem eutanatystycznym, realizowany w

latach 1939-1941.

W trakcie jego trwania niemieccy lekarze

zamordowali 70,273 osób: niepełnosprawnych i

upośledzonych umysłowo.

Nowa eugenika

- badania prenatalne,

- diagnostyka przedimplantacyjna,

- poradnictwo genetyczne,

- aborcja,

- eutanazja,

- procedura in-vitro,

- klonowanie.

11/13/2013

15

Genetyka i zarządzanie ryzykiem

Współczesna genetyka oferuje szereg testów i technologii technologie,

które umożliwiają przewidzenie i „zarządzania” ryzykiem::

- diagnostyka przedimlantacyjna (PGD),

- amniopunkcja (amniocenteza) (AFT),

- przezierność fałdu karkowego (NT)

- biopsja kosmówki

pozwalają określić pewne cechy człowieka przed jego narodzeniem i

umożliwiają dokonanie wyboru np. nieimplantowania „zainfekowanego”

zarodka do macicy matki, aborcji „ryzyka” lub rezygnację z reprodukcji.

Genetyka koncentrują się na chorobie wyłącznie jako potencjalnym bycie, a

celem medycyny nie jest już walka z chorobą, lecz antycypacja ryzyka i

zarządzanie nim.

Choroba Huntingtona Zespół łamliwego

chromosomu X achondroplazja hemophilia

mukowiscydoza Zespół Downa Płód arlekin Skóra pergaminowa

Dystrofia mięśni

(zespół Duchenne’a)

Anemia sierpowata Rozszczep

podniebienia

11/13/2013

16

Nowa, tzw. liberalna różni się od starej tym, że

operuje retoryką autonomii, osobistej

odpowiedzialności, świadomego wyboru i

zapobiegania chorobom, a nie poprawy rasy.

Project Prevention

(wcześniej Children Requiring a Caring Kommunity -

CRACK)

Barbara Harris po zaadoptowaniu wraz z mężem czwórki

dzieci od uzależnionej od narkotyków matki założyła w roku

1997 pozarządowa organizację, której celem jest oferowanie

narkomanom (zwłaszcza kobietom) pieniędzy ($300 i £200)

poddanie się długoterminowej antykoncepcji z dobrowolną

sterylizacją włącznie.

Od roku 2010 organizacja działa także na Wyspach

Brytyjskich.

Sama organizacja twierdzi na swojej stronie, że do

października 2010 roku opłaciła 3,600 klientów i była

zaangażowana w 16,462 ciąż i 10,838 porodów.

http://www.projectprevention.org/