CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ SPIS TREŚCI Zeszyt 1 … · spis treści Chrońmy 1_2011 ... Arystoteles, O duszy), to ekonomiści, socjolodzy, a nawet biolodzy dopiero ostatnio zaczęli

spis treści Chrońmy 1_2011CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ

SPIS TREŚCI

Zeszyt 1 styczeń/luty 2011

AKTUALNOŚCI – NEWSZuzanna M. Rosin, Viktoria Takacs, András Báldi, Weronika Banaszak-Cibicka, Zygmunt Dajdok, Paweł T. Dolata, Zbigniew Kwieciński, Aleksandra Łangowska, Dawid Moroń, Piotr Skórka, Marcin Tobółka, Piotr Tryjanowski, Andrzej Wuczyński: Koncepcja świadczeń ekosystemowych i jej znaczenie w ochronie przyrody polskiego krajobrazu rolniczego – Ecosystem services as an efficient tool of nature

conservation: a view from the Polish farmland 3

Henryk Okarma, Wiesław Bogdanowicz, Leszek Rychlik, Elwira Szuma: Atlas ssaków Polski – Atlas of Polish Mammals 21

ARTYKUŁY – ARTICLESŁukasz Kajtoch, Marcin Matysek, Piotr Skucha: Kuraki leśne Tetraoninae Beskidów Wyspowego i Makowskiegooraz przyległych pogórzy

– Forest grouses Tetraoninae of Beskid Wyspowy and Beskid Makowski Mountains and adjacent foothills 27

Witold Paweł Alexandrowicz: Ślimaki lądowe Babiogórskiego Parku Narodowego – Terrestrial snails of Babia Góra National Park 39

Wojciech Gruszka: Biota porostów rezerwatu przyrody „Diabli Skok” koło Szwecji (północno-zachodnia Polska) – The lichen flora of the “Diabli Skok” nature reserve near Szwecja (north-western Poland) 55

Jerzy Romanowski, Karolina Karpowicz, Katarzyna Kramasz, Magdalena Michalska: Występowanie pachnicy dębowej Osmoderma eremita w wierzbach w dolinie Wisły na Mazowszu – Occurence of the Hermit beetle Osmoderma eremita in Vistula valley in Mazovia

(central Poland) 62

Janina Jasnowska, Mariola Wróbel: Zagrożenie powodzią torfowisk nad Zalewem Szczecińskim (Pomorze Zachodnie) – przyczyny i skutki – Flood threat of peatbogs on the Szczecin Lagoon (Western Pomerania) – causes and effects 68

NOTATKI – NOTESJerzy Kruk, Renata Szymańska: Nowe stanowisko paproci wodnej – gałuszki kulecznicy Pilularia globulifera w Polsce – A new locality of

pillwort Pilularia globulifera in Poland 76

Edyta Jermakowicz, Marek Śleszyński: Nowe, bogate stanowisko rzadkiego storczyka – wyblinu jednolistnego Malaxis monophyllos (Orchidaceae) w dolinie Rospudy (Puszcza Augustowska) – New, rich stand of Malaxis monophyllos (Orchidaceae) in Rospuda river

valley (Augustów Primeval Forest) 80

Dariusz Kubiak: Stwierdzenia rzadkiego grzyba wielkoowocnikowego – świecznicy rozgałęzionej Clavicorona pyxidata w północno-wschodniej Polsce – Records of a rare macromycetes – candelabra coral Clavicorona pyxidata in north-eastern Poland 84

Elżbieta Pietkun: Nadwodnik naprzeciwlistny Elatine hydropiper w Słowińskim Parku Narodowym – nowe, najbardziej na północ Polski wysunięte stanowisko zagrożonej rośliny – Eight-stamened Waterwort Elatine hydropiper in the Slowinski National Park – a new,

northernmost in Poland locality of an endangered plant 89

Marcin Stanisław Wilga: Stanowisko rzadkiego grzyba – gwiazdosza potrójnego Geastrum triplex w Dolinie Zajęczej (Trójmiejski Park Krajobrazowy) – Locality of a rare fungus Geastrum triplex in the Dolina Zajęcza valley (Trójmiejski Landscape Park) 92

WSPOMNIENIE O... – OBITUARY Jan Cichocki, Grzegorz Lesiński: Andrzej Lech Ruprecht 96

Strona 1

3

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 3–20, 2011

AKTUALNOŚCI

Koncepcja świadczeń ekosystemowych i jej znaczenie w ochronie przyrody polskiego krajobrazu rolniczego

Ecosystem services as an efficient tool of nature conserva�on: a view from the Polish farmland

ZUZANNA M. ROSIN1, VIKTORIA TAKACS2, ANDRÁS BÁLDI3, WERONIKA BANASZAK�CIBICKA2, ZYGMUNT DAJDOK4, PAWEŁ T. DOLATA5, ZBIGNIEW KWIECIŃSKI2, ALEKSANDRA ŁANGOWSKA2, DAWID MOROŃ6, PIOTR SKÓRKA2, MARCIN TOBÓŁKA2, PIOTR TRYJANOWSKI2, ANDRZEJ WUCZYŃSKI7

1 Zakład Biologii Komórki, Instytut Biologii EksperymentalnejUniwersytet im. Adama Mickiewicza61–614 Poznań, ul. Umultowska 89e-mail: [email protected]

2 Instytut Zoologii, Uniwersytet Przyrodniczy 60–625 Poznań, ul. Wojska Polskiego 71 Ce-mail: [email protected], [email protected], [email protected], [email protected], [email protected], [email protected], [email protected]

3 Animal Ecology Research GroupHungarian Academy of Sciences and Hungarian Natural History Museum BudapestLudovika tér 2, Budapest, Hungary e-mail: [email protected] 4 Zakład Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej, Instytut Biologii Roślin Uniwersytet Wrocławski50–328 Wrocław, ul. Kanonia 6/8e-mail: [email protected]

5 Południowowielkopolska Grupa Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków63–400 Ostrów Wielkopolski, ul. Wrocławska 60 A/7e-mail: [email protected]

6 Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt, Polska Akademia Nauk 31–016 Kraków, ul. Sławkowska 17e-mail: [email protected]

7 Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, Dolnośląska Stacja Terenowa50–449 Wrocław, ul. Podwale 75e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: ekosystem, ochrona przyrody, świadczenia środowiskowe, ecosystem services, krajobraz rolniczy, zapylacze, archeofity, neofity, ekoturystyka, birdwatching.

Obecna ochrony przyrody, aby była skuteczna, potrzebuje innych rozwiązań niż tylko aktów prawnych, np. zakazów. Kluczowym czynnikiem, który może wpłynąć na skuteczność ochrony przyrody, ważnym również z ekonomicznego punktu widzenia, jest szeroki zakres społecznej

4

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 1, 2011

Wprowadzenie

Dotychczasowy wzorzec ochrony przyrody polegał na stworzeniu norm prawnych i innych regulacji mających przekonać człowieka, by nie niszczył cennych roślin i zwierząt oraz ich siedlisk. Metody ochrony przyrody były skon-centrowane na relacji system społeczny – eko-system (ryc. 1). Formy ochrony tego rodzaju są ważne, jednak, biorąc pod uwagę funkcjono-wanie realnego świata, nie mogą być w pełni skuteczne. Potrzebna jest zatem argumentacja na tyle efektywna, by przekonać np. rolników czy też przedsiębiorców do nieco innego spo-sobu prowadzenia swojej działalności oraz in-westowania środków finansowych w ochronęprzyrody (Manfredo 2008, Żylicz 2010).

Choć już wielcy filozofowie, np. Arystoteles,

dawno temu zauważyli, że poczucie szczęścia jednostek zależy od kontaktu ze środowiskiem naturalnym („dusza cieszy się, kiedy człowiek obserwuje przyrodę” – Arystoteles, O duszy), to ekonomiści, socjolodzy, a nawet biolodzy dopiero ostatnio zaczęli zwracać uwagę na znaczenie wpływu środowiska na funkcjo-nowanie społeczeństw. Degradacja środowi-ska naturalnego prowadzi do wielu zagrożeń, m.in. niedostatku żywności, ekstremalnych zjawisk przyrodniczych, a w konsekwencji do poważnych napięć społecznych czy nawet kon-fliktów zbrojnych. Ludzie potrzebują zasobówi funkcji pełnionych przez przyrodę – pro-duktów rolnych, czystej wody oraz atmosfery, regulacji klimatu, obiegu pierwiastków itd. Degradacja środowiska prowadzi do zmian, których odwrócenie jest bardzo kosztowne, a czasem wręcz niemożliwe. Nietrudno wy-mienić i oszacować korzyści dostarczane przez dobrze funkcjonujące środowisko naturalne. Poza tym, dostęp do przyrody jest jednym z ważnych elementów jakości życia i wyznacz-nikiem dobrostanu człowieka. Okazuje się więc, że skuteczna ochrona przyrody powinna również obejmować relację przyroda – czło-

system społeczny ekosytem

Ryc. 1. Wzajemne oddziaływanie pomiędzy systemem społecznym a ekosystemem Fig. 1. Interac�ons between society and an ecosystem

świadomości i uznania dla wartości przyrodniczych. Przykładem wykorzystania tych wartości są świadczenia ekosystemowe (ES), czyli wszelkie naturalne dobra i procesy, które pozwalają na czerpanie różnorakich korzyści (np. dzikie owoce, zapylanie, zwalczanie szkodników). Wiele ga-tunków, które świadczą ES, jest związana z terenami wiejskimi i zależy w dużej mierze od trady-cyjnego, ekstensywnego sposobu gospodarowania ziemią. W niniejszym artykule przedstawiano dyskurs, że intensywnie użytkowane agroekosystemy dostarczają mniej ES. Jest to tym bardziej istotne, że zmiany w rolnictwie są na tyle duże, zwłaszcza w krajach Europy Zachodniej, iż dopro-wadziły do rozdrobnienia oraz utraty półnaturalnych siedlisk (miedze, śródpolne lasy, żywopło-ty) i w rezultacie – do powstania dużych monokulturowych upraw. W związku z tym wielkości populacji wielu gatunków zwierząt i roślin świadczących usługi ekosystemowi uległy znacznej redukcji. Pierwszym krokiem do racjonalnego wykorzystania koncepcji ES w Europie Środkowej i Wschodniej jest uznanie różnic między naturalnymi i sztucznymi systemami produkcji rolnej. Podano przykłady potwierdzające zasadę, że wysoki poziom różnorodności biologicznej pozy-tywnie wpływa na produkcję rolną oraz podnosi jakość życia ludzi. Przedstawiono również dowo-dy za tym, że idea ES powinna być rozwijana z rozwagą, gdyż wycena różnorodności biologicznej oparta tylko na ekonomicznych przesłankach może być w końcowym efekcie szkodliwa dla przy-rody. Ponieważ mechanizmy kształtujące ES oraz ich wartość ekonomiczną są wciąż słabo pozna-ne, to należy kontynuować badania w tym temacie, uwzględniając uwarunkowania regionalne. Podano ponadto argumenty za i przeciw wykorzystaniu koncepcji ES w ochronie różnorodności biologicznej.

5

Z.M. Rosin i in. Świadczenia ekosystemowe a ochrona przyrody krajobrazu rolniczego

wiek (ryc. 1), tym samym zasadniczą rolę mogą odgrywać dobre odwołania socjologicz-ne, szerokie i powszechne zrozumienie zysków i kosztów ochrony przyrody.

Wiedza o korzyściach, jakie człowiek czer-pie ze środowiska naturalnego, jest podsta-wą rozwijanej obecnie intensywnie koncepcji świadczeń ekosystemowych (ecosystem servi-ces; dalej: ES). Pojęcie świadczeń ekosystemo-wych w znaczeniu ogólnym jest definiowanejako zestaw wytworów (np. drewno, owoce leśne, zwierzyna łowna) i funkcji ekosyste-mów (np. oczyszczanie wody i powietrza, produkcja tlenu, miejsca rekreacji), z których korzysta społeczeństwo (Costanza i in. 1997; Solon 2008). Świadczenia oferowane człowie-kowi przez przyrodę, ze względu na ich funk-cje i efekty, dzieli się na następujące kategorie: świadczenia zaopatrzeniowe (provisioning se-rvices; ryc. 2), regulacyjne (regulating services), wspomagające (supporting services) i kulturowe

(cultural services) (tab. 1 i komentarze w: Solon 2008; TEEB 2008). Zintegrowanie, poznanie i zrozumienie tych czterech typów korzyści w koncepcji świadczeń ekosystemowych jest obecnie jednym z najważniejszych wyzwań dla specjalistów z różnych dziedzin naukowych, kadry rządzącej, decydentów politycznych, a także całego społeczeństwa (Sutherland i in. 2006, 2009; Burkhard i in. 2010).

Wprawdzie pojęcie świadczeń ekosystemo-wych zostało sformułowane już w drugiej poło-wie lat 90. XX wieku (Costanza i in. 1997), jed-nak dopiero ostatnie lata przyniosły prawdziwy rozkwit tej dziedziny wiedzy. Lawinowo rosną-ca liczba publikacji potwierdza jej dużą aktual-ność i zwiększone zapotrzebowanie na rozwią-zania praktyczne proponowane przez koncep-cję ES. Wskazywane są również słabe strony ES i obszary niedostatecznie poznane, z których znaczna część dotyczy świadczeń związanych z agroekosystemami (Lenda i in. 2010).

Ryc. 2. Pozyskiwanie drewna na opał lub budulec – jedno z najdawniej wykorzystywanych świadczeń zaopa-trzeniowych (Przedgórze Sudeckie, 7.01.2005 r.; fot. A. Wuczyński)Fig. 2. Wood harvest – one of the oldest provisioning services (Sude�c Foreland, 7 January 2005; photo by A. Wuczyński)

6


Tab. 1. Charakterystyka świadczeń ekosystemowych (za: Hanson i in. 2008)Tab. 1. Characteris�c of ecosystem services (according to: Hanson et al. 2008)

ŚwiadczenieService

PodkategoriaSub-category

DefinicjaDefini�on

PrzykładyExamples

1 2 3 4

Świadczenia zaopatrzeniowe – dobra i produkty uzyskiwane z ekosystemówProvisioning services

Żywność Food

uprawy rośliny uprawne są pokarmem dla ludzi i zwierząt

– zboża– warzywa– owoce

zwierzęta użytkowe

zwierzęta hodowane do konsumpcji i użytku, zarówno domowego, jak i komercyjnego

– drób– trzoda chlewna– owce

rybołówstwodzikie ryby pozyskiwane przez profesjonalne rybołówstwo, wędkarstwo i inne metody niehodowlane

– dorsze– kraby– tuńczyki

akwakultura

ryby, małże i rośliny hodowane w stawach, akwariach i innych zamkniętych pojemnikach/zbiornikach wody słodkiej i słonej w celu późniejszego wyłowu

– krewetki– ostrygi– łososie– karpie

pokarm naturalny

jadalne części roślin oraz zwierzęta pozyskiwane z naturalnych/dzikich populacji

– owoce leśne i nasiona– grzyby– dziczyzna

Surowy materiał biologicznyFiber

drewno i produkty pochodne

produkty wykonane z drzew ściętych w naturalnych ekosystemach leśnych bądź uprawach

– belki i deski– masa drzewna– papier

włókna i żywice

włókna i żywice (inne niż z drewna i paliw)

– bawełna– jedwab– konopie– liny i sznury– naturalne gumy i żywice

skóry zwierzęce

przetworzone skóry bydła, jeleni, świń, węży i innych

– narzuty i pokrowce– ubrania

piasek piaski uformowane z korali i muszli – kolorowe i białe piaski ozdobne

przedmioty ozdobne

produkty pozyskiwane z ekosystemów w celach estetycznych lub organizmy pełniące funkcje estetyczne

– dzikie kwiaty– biżuteria z koralowców– bursztyn

Biomasa jako paliwoBiomass fuel

materiał biologiczny uzyskiwany z żywych lub świeżo pozyskanych ciał organizmów (zarówno roślin, jak i zwierząt) służący jako źródło energii

– drewno opałowe i węgiel drzewny

– ziarna do produkcji etanolu– obornik

Wody słodkieFreshwater

zbiorniki śródlądowe, woda gruntowa, deszcz i wody powierzchniowe użytkowane gospodarczo w rolnictwie i przemyśle

– woda pitna; woda do mycia, chłodzenia, procesów przemysłowych

– produkcja prądu– żegluga rzeczna i jeziorna

Zasoby genetyczneGene�c resources

geny i informacja genetyczna używana do udoskonalania hodowli zwierząt, ulepszania roślin; biotechnologia

– geny wykorzystywane do zwiększenia odporności upraw na choroby i „szkodniki”

7


1 2 3 4

Biochemikalia, medycyna naturalna i farmaceutykiBiochemicals, natural medicines and, pharmaceu�cals

lekarstwa, dodatki do pokarmów i inny materiał biologiczny – pozyskiwane zarówno do celów komercyjnych, jak i prywatnych

– żeńszeń, czosnek– ekstrakty drzewne używane

do walki ze „szkodnikami”

Świadczenia regulacyjne: korzyści czerpane z zarządzania ekosystemami i naturalnych procesówRegula�ng services

Utrzymanie jakości powietrzaAir quality regula�on

wpływ ekosystemów na jakość powiet-rza poprzez emitowanie (ekosystem jako emitor) lub pochłanianie związków chemicznych z atmosfery

– jeziora służą jako ujścia dla emisji przemysłowych

– drzewa i krzewy wzdłuż dróg pochłaniają zanieczyszczenia

Regulacja klimatuClimate regula�on

globalnaekosystemy wpływają na globalny klimat poprzez emitowanie bądź pochłanianie gazów lub aerozoli cieplarnianych

– lasy pochłaniają i zatrzymują w biomasie dwutlenek węgla

regionalna i lokalna

wpływ ekosystemów na lokalne wahania temperatur, opady, siłę wiatru itp.

– wielkość opadów w danym regionie zależy od jego lesistości

Regulacja przepływu wodyWater regula�on

ekosystemy mają wpływ na czas i wielkość odpływu, występowanie powodzi, miąższość warstw wodonośnych

– przepuszczalna gleba umożliwia odnowienie warstwy wodonośnej

– naturalne tereny zalewowe redukują ryzyko powodzi, a tym samym koszty związane z ich kontrolą

Kontrola erozjiErosion regula�on

ekosystemy odgrywają rolę w zatrzymywaniu i odnawianiu gleby

– roślinność (drzewa, krzewy) zapobiega utracie gleby na skutek działania wiatru i wody

– rafy koralowe i glonorośla redukują utratę lądu i plaż z powodu działania fal

Oczyszczanie wody i kontrola zanieczyszczeńWater purifica�onand waste treatment

ekosystemy odgrywają rolę w filtracji,rozkładzie szczątków organicznych i zanieczyszczeń w wodzie; asymilują i detoksykują zawiesiny

– mokradła usuwają szkodliwe zanieczyszczenia

– mikroby glebowe rozkładają martwe szczątki organiczne do mniej szkodliwych substancji

Kontrola rozprzestrzeniania się choróbDisease regula�on

ekosystemy wpływają na występowanie i liczebność ludzkich patogenów

– niektóre lasy redukują występowanie stojących zbiorników wodnych – miejsc rozrodu komarów, co zmniejsza występowanie np. malarii

Utrzymywanie jakości glebySoil quality regula�on

ekosystemy biorą udział w utrzymywaniu aktywności biologicznej gleby, jej produktywności i zróżnicowaniu; w regulowaniu i przepływie wody oraz roztworu glebowego; w magazynowaniu i krążeniu składników mineralnych i organicznych oraz gazów

– wiele organizmów bierze udział w procesach rozkładu martwej materii organicznej, podnosząc poziom nutrientów w glebie

– niektóre organizmy warunkują przewietrzanie gleby, poprawiają jej chemizm oraz zdolność do retencji wody

8


1 2 3 4

Kontrola biologicznaPest regula�on

wpływ ekosystemów na występowanie chorób roślin uprawnych oraz zwierząt hodowlanych

– drapieżniki (np. nietoperze, ptaki, węże) polują na szkodniki upraw

ZapylaniePollina�on

rola jaką ekosystemy odgrywają w przenoszeniu pyłku

– pszczoły zapylają rośliny uprawne

Kontrola zjawisk ekstremalnychNatural hazard regula�on

zdolność ekosystemów do łagodzenia przebiegu i skutków huraganów, tsunami itp. oraz utrzymywania naturalnej intensywności i częstości pożarów

– lasy namorzynowe oraz rafy koralowe łagodzą uderzenia fal sztormowych o wybrzeża

– biologiczne procesy rozkładu materii redukują obecność związków warunkujących niekontrolowane pożary

Świadczenia kulturowe: niematerialne korzyści czerpane z ekosystemówCultural services

Rekreacja i ekoturystykaRecrea�on andecotourism

przyjemność jaką człowiek czerpie z naturalnych i kulturowych krajobrazów oraz ekosystemów

– birdwatching, piesze wycieczki– nurkowanie– safari

Wartości etyczne i duchoweEthical values

duchowe, religijne, estetyczne znaczenie jakie człowiek przypisuje ekosystemom, krajobrazom, gatunkom

– duchowe spełnienie osiągane na świętych ziemiach i w świętych rzekach

– chęć człowieka do ochrony zagrożonych gatunków i cennych siedlisk

Wartości edukacyjne i inspiracjaEduca�on values andinspira�on

wiedza czerpana z ekosystemów jako źródło rozwoju intelektualnego, kulturalnego, artystycznego, inspiracji i innowacji

– struktura liści inspiracją do wprowadzenia technologicznych usprawnień w bateriach słonecznych

– wycieczki szkolne do obszarów chronionych formą nauki koncepcji oraz badań

Świadczenia wspomagające: naturalne procesy utrzymujące inne świadczenia ekosystemoweSuppor�ng services

SiedliskaHabitats

naturalne bądź półnaturalne obszary będące miejscem występowania populacji, wspomagające zdolność ekosystemów do utrzymywania równowagi

– rodzime gatunki roślin zapewniają zapylaczom pokarm oraz miejsce rozrodu

– rzeki i estuaria zapewniają rybom miejsce rozrodu

– duże naturalne obszary i korytarze ekologiczne pozwalają zwierzętom przetrwać pożary oraz inne katastrofy i zakłócenia

Obieg pierwiastkówNutrient cycling

przepływ pierwiastków (np. fosforu, azotu, siarki, węgla) przez ekosystemy

– przepływ azotu z roślin do gleby, z gleby do oceanów, z oceanów do atmosfery i z atmosfery do roślin

Produkcja pierwotnaPrimary produc�on

produkcja materii w procesie fotosyntezy i asymilacji

– glony wytwarzają biomasę przy udziale energii światła słonecznego, produkując bazę dla łańcucha pokarmowego w ekosystemach wodnych

Obieg wodyWater cycling

przepływ wody przez ekosystemy w jej stałym, ciekłym i gazowym stanie skupienia

– transfer wody z gleby do roślin, z roślin do atmosfery i z atmosfery w deszcz

9


Spośród ważniejszych kwestii oczekujących na rozstrzygnięcie należy wymienić potrze-bę ujednolicenia pojęć leżących u podstaw ES (Costanza 2008). Trwają spory co do samej de-finicji ES oraz zakresu m.in. takich terminów,jak: świadczenie, funkcja i proces ekosystemu, zasoby przyrodnicze, ich wartość. Przykładowo, z punktu widzenia przyrodników (zwłaszcza tych ukierunkowanych na ochronę bioróżno-rodności) kontrowersyjna wydaje się definicjazasobów bioróżnorodności (biodiversity asset) jako tylko tych wytworów przyrody, które mają wartość dla człowieka (Wallace 2007). Niemniej jednak, takie ekonomiczne spojrzenie na bio-różnorodność stanowi podstawę teorii ES.

ES można uznać za koncepcję aplikacyjną i istnieje wiele przykładów jej efektywnego wdro-żenia w praktykę (Daily, Matson 2008; Mizgaj-ski, Stępniewska 2009). Dotyczy to w szcze- gólności tzw. płatności za usługi ekosystemowe (PES). Przykładowo, we Francji jedna z dużych firm produkujących wodę mineralną, zaniepo-kojona skażeniem azotanami wskutek intensy-fikacji rolnictwa, sfinansowała wysokie dopłatydla rolników w zamian za stosowanie bardziej zrównoważonych praktyk gospodarowa-nia przy utrzymaniu dotychczasowego pozio-mu dochodów (TEEB 2008). W Panamie firmyubezpieczeniowe i żeglugowe finansują zapla-nowany na 25 lat program odtworzenia eko-systemów leśnych nad Kanałem Panamskim, gdyż wylesienie okolicznych terenów wywołało powodzie, nieregularne zaopatrzenie w wodę i silne zamulenie Kanału, a tym samym korzy-stanie z tej trasy żeglugowej było utrudnione (Condit i in. 2001; Fotos i in. 2007). W pobli-skiej Kostaryce w ramach narodowej strategii ochrony lasów i bioróżnorodności zainwesto-wano około 200 mln dolarów amerykańskich w program płatności za świadczenia ekosyste-mowe. Ochroną objęto ponad 460 000 ha la-sów i plantacji leśnych oraz przyczyniono się do poprawy warunków życia ponad 8000 ludzi (MEA 2005; Porter i in. 2009). Za przykład PES można też uznać koszty odszkodowań za degradację środowiska spowodowaną katastro-fami ekologicznymi, jak awarie tankowców czy

skażenia przemysłowe. W Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach europejskich, jedne z największych płatności za usługi ekosystemo-we (choć dotąd tak nie nazywane) realizowane są w ramach unijnych programów rozwoju ob-szarów wiejskich, zwłaszcza programów rolno-środowiskowych.

Dlaczego krajobraz rolniczy jest tak ważny?

Krajobraz rolniczy jest efektem trwających wieki przekształceń środowiska naturalnego dokonywanych przez człowieka. Stanowi do-minujący typ krajobrazu Polski i większości krajów europejskich, a grunty rolne stanowią ponad połowę (51,5%) powierzchni naszego kraju (GUS 2009; ryc. 3). Rolnictwo wywiera znaczny wpływ na elementy środowiska przy-rodniczego (wody, klimat, gleby, roślinność), a także stwarza siedliska dla wielu organizmów żywych (Tryjanowski i in. 2009). Zmiany kra-jobrazu dokonywane przez rolnictwo były przyczyną synantropizacji wielu organizmów. W Europie rolnictwo od dawna kształtowało bioróżnorodność, rozprzestrzeniając się stop-niowo z południowego wschodu na północny zachód. Nowe siedliska wzbogacane były wie-loma gatunkami roślin i zwierząt migrujących z sąsiadujących obszarów, takich jak np. azja-tyckie stepy. W rezultacie liczne rzadkie ga-tunki oraz półnaturalne siedliska występujące w Europie są zależne od kontynuacji eksten-sywnej gospodarki rolnej. Trzeba jednocześnie zaznaczyć, że w krajobrazie rolniczym domi-nują siedliska silnie przekształcone, co jest wy-nikiem nadrzędnej funkcji, jaką ten krajobraz pełni – produkcji żywności. Dawniej jednak rolnicza eksploatacja środowiska prowadziła do jego przekształceń, a nie degradacji [przy-kłady takich przekształceń w starożytnej Grecji podają Papanastasis i inni (2010)]. Trwałe, czę-sto nieodwracalne, przekształcenia – zapocząt-kowane rewolucją agrarną z przełomu XVIII i XIX wieku, a spotęgowane obecnie – stały się domeną ostatnich 200 lat.

Obserwowana w ostatnich latach intensy-fikacja rolnictwa – powodowana naciskiem na

10


10


wzrost produkcji rolnej – wywiera istotny, ne-gatywny wpływ na bioróżnorodność krajobrazu rolniczego w Europie (EEA 2010). Podczas gdy grunty rolne dobrej jakości poddano intensyfi-kacji, uboższe obszary zostały porzucone bądź zalesione. Tradycyjnie, ekstensywnie uprawia-ne tereny rolne o wysokiej wartości przyrod-niczej zanikają w szybkim tempie (EEA 2010). Stosowanie nawozów i pestycydów, usuwa-nie zadrzewień śródpolnych, nieużytków oraz miedz, prowadzące do fragmentacji i degrada-cji siedlisk, to jedne z najistotniejszych zagro-żeń. Wysoki stopień intensyfikacji rolnictwa w Europie Zachodniej spowodował zniszczenie wielu ekosystemów i przyczynił się do powsta-nia bądź pogłębienia już istniejących proble-mów (Stoate i in. 2009).

Utrzymywanie wysokiej bioróżnorodności czyni produkcję rolną i związane z nią działa-nia bardziej zrównoważonymi i opłacalnymi. Bioróżnorodność i produkcja rolna są nieroze-rwalnie połączone, a mutualistyczny i wspoma-gający charakter ich wzajemnego oddziaływa-nia zwraca coraz większą uwagę (EEA 2010).

Rosnąca świadomość korzyści, jakie eko-systemy przynoszą społeczeństwu (Foley i in. 2005), czyni koncepcję ES wartą szerzenia i rozwoju, szczególnie w ramach relacji agro-ekosystemy – społeczeństwo (Bradbury i in. 2010). Właśnie w krajobrazie rolniczym nale-ży poszukiwać najlepszych przykładów świad-czeń ekosystemowych. Na potrzeby niniejsze-go opracowania z ich szerokiej gamy wybrano zaledwie kilka, by nie tylko promować wizje i badania autorów, lecz także by podzielić się pewnymi wątpliwościami.

Zapylanie i zapylacze

Zapylanie jest niezwykle istotnym przy-kładem świadczeń ekosystemowych. Ostatnie badania szacują, że 35% upraw i 87 głównych roślin uprawnych jest zapylanych przez zwie-rzęta (Klein i in. 2007). Z perspektywy ekono-micznej owady zapylające dostarczają świad-czeń ekosystemowych wartych ponad 100 mld dolarów rocznie na całym świecie (Gallai i in. 2009; Lenda i in. 2010). W naszej szerokości

Ryc. 3. Krajobraz rolniczy o cechach tradycyjnych w okolicach Uniejowa-Rędzin (pow. miechowski, 29.04.2010 r.; fot. Z. Dajdok)Fig. 3. Tradi�onal agricultural landscape near Uniejów-Rędziny (Miechów district, 29 April 2010; photo by Z. Dajdok)

11


11


geograficznej głównymi zapylaczami są pszczo-ły (Hymenoptera: Apiformes), przy czym w za-pylaniu roślin uprawnych równie znaczącą rolę jak pszczoła miodna Apis mellifera odgrywają dzikożyjące pszczołowate (Corbet i in. 1991; ryc. 4). Co za tym idzie, spadek różnorodności gatunkowej pszczół ma ogromne znaczenie za-równo dla gospodarki człowieka, jak i dla przy-rody w ogóle.

Podstawowym czynnikiem wpływającym na zasoby naturalne pszczół jest baza pokarmowa. Istotne jest zarówno zróżnicowanie gatunkowe roślin pokarmowych, jak i pokrycie powierzchni przez te rośliny (Banaszak 1983, 1992; Steffan-Dewenter, Tscharntke 2000; Kearns, Oliveras 2009). Różnorodność gatunkowa pszczół jest zależna od różnorodności roślin owadopylnych, natomiast na zagęszczenie pszczół istotnie wpły-wa pokrycie powierzchni przez rośliny (Steffan-Dewenter, Tscharntke 2001).

O zróżnicowaniu gatunkowym pszczół, poza różnorodnością i wielkością zasobów pokarmo-wych, decyduje ich ciągłość w czasie (Banaszak 1983). W krajobrazie rolniczym ciągłość pożyt-

ków może być zapewniona poprzez obecność swoistych wysp środowiskowych. Wyspy środo-wiskowe – takie jak przydroża, miedze, zadrze-wienia śródpolne – mają więc duże znaczenie dla bogactwa gatunkowego pszczół. Środowiska te, wraz z refugiami o charakterze ekosystemów naturalnych, tworzą system zapewniający istnie-nie owadów w warunkach dużej antropopresji (Banaszak 1983). Pokazano, że wraz ze wzrostem liczby i powierzchni środowisk marginalnych wzrasta średnie zagęszczenie pszczół w krajobra-zie rolniczym (Banaszak 1997; Steffan-Dewenter i in. 2002). Dotyczy to szczególnie niewielkich gatunków, które nie pokonują dużych odległo-ści w celu zdobycia pokarmu, znalezienia miejsc do gniazdowania czy odbycia lotów godowych. Zakres lotów jest uzależniony od wielkości ciała (Greenleaf i in. 2007), a więc różne gatunki mają odmienne zakresy lotów (Gathmann, Tscharntke 2002). Z tego względu odległości pomiędzy do-godnymi siedliskami mają różny wpływ na róż-ne gatunki, a połączenia pomiędzy siedliskami są kluczowym czynnikiem sprzyjającym zwięk-szeniu zakresu ES owadów zapylających poprzez zwiększenie ich mobilności i bogactwa gatunko-wego (Savard i in. 2000).

Negatywny wpływ na zróżnicowanie pszczół w środowisku rolniczym, obok zwiększania po-wierzchni pól, ma również proces upraszczania płodozmianu. W agrocenozach dominują obec-nie rośliny zbożowe, dodatkowo zmniejsza się powierzchnia upraw roślin motylkowych, co powoduje spadek liczebności trzmieli Bombus sp. i innych wyspecjalizowanych zapylaczy.

Chwasty i rośliny inwazyjne

Obszary rolne to środowiska występowania dużej grupy gatunków roślin obcego pocho-dzenia. Zabiegi stosowane na powierzchni pól uprawnych i sprowadzanie materiału siewnego z różnych, często odległych regionów, sprzyjają przypadkowemu zawlekaniu diaspor gatunków obcych. Ocenia się, że w Polsce wśród chwa-stów towarzyszących uprawom 165 gatunków to tzw. archeofity (Zając i in. 2009), tj. rośliny obce naturalnej florze naszego kraju, zawleczo-

Ryc. 4. Naturalne zapylanie roślin należy do szczegól-nie ważnych świadczeń w ekosystemach lądowych i w rolnictwie. Na zdjęciu pszczoła samotna Dasypoda alternator (Celary 2005)Fig. 4. Solitary bee Dasypoda altercator. Pollina�on is a key service for most terrestrial ecosystems and agri-culture (Celary 2005)

12


W kontekście świadczeń ekosystemowych gru-pa ta zasługuje na szczególną uwagę. Zaliczane do niej gatunki, jak np. mak polny Papaver rhoeas (ryc. 5), chaber bławatek Centaurea cy-anus, kąkol polny Agrostemma githago, czy też rumianek pospolity Chamomilla recutita, to rośliny, których liczebność pośrednio wpływa na różnorodność innych organizmów, w tym przede wszystkim owadów i ptaków związa-nych z agroekosystemami.

Wiele pospolitych chwastów ma zastosowa-nie w ziołolecznictwie i medycynie weterynaryj-nej, a także zwiększa walory krajobrazowe ob-szarów zdominowanych przez pola uprawne. Ich liczne występowanie może być niekorzystne dla ilości i jakości uzyskiwanych plonów. Jednak, je-śli chodzi o wpływ na rośliny uprawne chwastów nielicznie występujących, nie brak opinii, że jest on stymulujący ze względu na korzystne od-działywanie na życie biologiczne i żyzność gleby (Dobrzański, Adamczewski 2009). Interesujące badania przeprowadzono na uprawach kukury-

dzy Zea mays w Meksyku, wykazując, że chwa-sty rosnące w tych uprawach są w bardzo różny sposób wykorzystywane przez farmerów i miej-scową ludność (netto ponad 50% wartości cało-ści plonu), nie wpływając przy tym znacząco na plon kukurydzy (Vieyra-Odilon, Vibrans 2001).

Inna grupa roślin obcych geograficznie,pojawiających się m.in. w agroekosystemach, to tzw. neofity – gatunki obce przybyłe poXV wieku (Sudnik-Wójcikowska, Koźniewska 1988). W przeciwieństwie do archeofitów,neofity mogą mieć zdecydowanie negatyw-ny wpływ na świadczenia ekosystemowe. Dotyczy to zwłaszcza roślin pochodzących z Ameryki Północnej i Azji, rozprzestrzeniają-cych się masowo poza granicami naturalnego zasięgu. To właśnie z tej grupy pochodzi wie-le roślin uznawanych za gatunki inwazyjne (alien invasive species). Stanowią one ogromny problem ekologiczno-ekonomiczny i powo-dują znaczne ograniczenie wielu świadczeń ekosystemowych. Przykładowo usuwanie ne-

Ryc. 5. Mak polny Papaver rhoeas i inne gatunki tzw. chwastów mogą wywierać korzystny wpływ na stabilność agroekosystemów (pow. wrocławski, 15.06.2005 r.; fot. Z. Dajdok)Fig. 5. Field poppy Papaver rhoeas and other weed species can act posi�vely towards the farmland stability(Wrocław district, 15 June 2005; photo by Z. Dajdok)

13


gatywnych skutków powodowanych przez ga-tunki inwazyjne kosztuje w Australii 40 mld dolarów australijskich rocznie (Sinden i in. 2004), a w Niemczech 100 mln euro (Reinhardt i in. 2003; Lenda i in. 2010). Niektóre gatun-ki, takie jak nawłoć kanadyjska Solidago cana-densis, nawłoć późna S. gigantea czy taksony z rodzaju rdestowiec Reynoutria sp., mogą z czasem tworzyć na zasiedlanym obszarze zwarte fitocenozy określane mianem kseno-spontanicznych (Faliński 1969, Nalborczyk 2005). W zbiorowiskach tych rodzime rośliny są stopniowo wypierane poprzez zagłuszanie lub oddziaływanie podziemne w drodze alle-lopatii. Oddziaływanie allelopatyczne roślin inwazyjnych może również znacząco obniżać plony w uprawach w krajobrazie rolniczym (Tokarska-Guzik 2005; Sun i in. 2006).

Na redukujący wpływ ekspansji gatunków inwazyjnych w porównaniu do rodzimych komponentów zbiorowisk wskazuje wielu au-torów, z Polski m.in. Tokarska-Guzik (2005). Przekształcanie składu florystycznego zbio-rowisk gatunków rodzimych spowodowane rozwojem neofitów pociąga za sobą równieżzmiany ugrupowań innych organizmów zwią-zanych z danym siedliskiem, w tym owadów zapylających (np. Moroń i in. 2009) oraz pta-ków owadożernych (np. Skórka i in. 2010). Niekorzystne oddziaływanie gatunków obcych na rodzime ekosystemy jest obecnie na tyle po-ważnym zjawiskiem, że tam, gdzie to możliwe, podejmuje się ich zwalczanie lub przynajmniej ograniczanie zadomawiania się nowych przy-byszów. Przykładowo, podczas badań obszarów rolnych południowo-zachodniej Polski odno-towano, że w obrębie środowisk marginalnych (ważnych ze względu na ES) występowało tyl-ko kilka gatunków inwazyjnych, ale fitocenozy z ich udziałem były znacznie uboższe flory-stycznie od płatów, w których nie odnotowano ich obecności (Dajdok, Wuczyński 2008).

Problem ubożenia składu gatunkowego i upraszczania struktury zbiorowisk roślinnych w wyniku stopniowej dominacji jakiegoś ga-tunku dotyczy nie tylko roślin obcego pocho-dzenia, lecz także rodzimych elementów flory.

Spośród gatunków rodzimych warto wymie-nić dwa: trzcinę pospolitą Phragmites australis i pokrzywę zwyczajną Urtica dioica – tworzące często jednogatunkowe zbiorowiska z dużym nagromadzeniem biomasy uniemożliwiającym wzrost innych gatunków (Dajdok 2004; Skórka i in. 2007). Różnorodność gatunkowa roślin w płatach z udziałem pokrzywy osiąga zdecy-dowanie niższe wartości w stosunku do płatów bez udziału tego gatunku (Dajdok, Wuczyński 2008). Zagadnienie to ma szczególne znacze-nie w kontekście planowanego wprowadzenia wymogu pozostawiania na obszarach rolnych tzw. stref buforowych, tj. pasm roślinności od-dzielających pola uprawne od cieków w celu wzbogacania ES i różnorodności gatunkowej. Na niektórych polach konieczne będzie zakła-danie stref od podstaw (obsiewane, obsadzane krzewami), dlatego już na etapie przygotowa-nia wytycznych do ich tworzenia należy przy-jąć zasadę, że w formowaniu roślinności „stref buforowych” nie mogą być wykorzystywane ga-tunki obce geograficznie. Tego typu pasma będą w przyszłości stanowić wartościowe siedliska nie tylko roślin, lecz także owadów i ptaków, pod warunkiem że przynajmniej na wyznaczonych odcinkach byłyby objęte zabiegami wykaszania (w odpowiednich przyrodniczo terminach).

Ekoturystyka na terenach rolniczych, w tym birdwatching

Jedną z dróg czerpania przez lokalne spo-łeczności korzyści finansowych z bogactwaprzyrodniczego krajobrazu rolniczego jest wy--kwalifikowana turystyka przyrodnicza. Jejnajczęstszą formą są obserwacje ptaków (birdwatching), które w USA i zachodniej Europie (szczególnie Wielkiej Brytanii) stanowią zna-czącą i ciągle dynamicznie rozwijającą się gałąź przemysłu turystycznego. W USA szacuje się liczbę obserwatorów ptaków na ponad 40 mln (więcej niż populacja mieszkańców Polski!), a roczne obroty finansowe związane z tym hobbywynoszą około 32 mln dolarów, tworząc ponad 800 tys. miejsc pracy (Pullis La Rouche 2003).

W ostatnich latach również w Polsce sil-

14


nie rozwija się ruch osób chcących pozna-wać i chronić ptaki oraz przyrodę (ryc. 6). Jakkolwiek największa polska organizacja – Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków – liczy zaledwie około 2500 członków (www.otop.org.pl), podczas gdy brytyjskie The RoyalSociety for the Protection of Birds – ponad milion (www.rspb.org.uk), to widoczny jest trend wzrostowy w liczbie członków takich stowarzyszeń w naszym kraju. Od początku lat 90. XX wieku powstało w Polsce kilkadzie-siąt krajowych, regionalnych i lokalnych or-ganizacji (stowarzyszeń, rzadko fundacji) zaj-mujących się ochroną ptaków lub przyrody ze znacznym naciskiem na ptaki. Od końca XX wieku powstało też kilkadziesiąt ogólnokra-jowych portali internetowych zrzeszających ornitologów i obserwatorów ptaków oraz mi-łośników przyrody, a setki kolejnych w skali regionalnej, lokalnej czy indywidualnej (blogi internetowe). Proces ten, podobnie jak wcze-śniej w zachodniej Europie i USA, przebiega dynamicznie. Trzeba jednak zaznaczyć, że tu-rystyka przyrodnicza niejako omija krajobraz rolniczy, koncentrując się w miejscach wybit-nie cennych przyrodniczo, często chronionych prawnie (parki narodowe, obszary Natura 2000 i rezerwaty przyrody). Wycieczki w takie miejsca organizowane są (w dużej mierze dla

turystów zagranicznych) przez wyspecjalizo-wane firmy turystyczne.

Z ptaków polskiego krajobrazu rolniczego wdzięczny obiekt dla turystyki przyrodniczej stanowi niewątpliwie bocian biały Ciconia ci-conia, szczególnie dla mieszkańców polskich miast oraz turystów z zachodniej Europy, gdzie jest on gatunkiem rzadkim lub wręcz wymar-łym. Ptak ten jest duży, łatwy do obserwacji, a co również ważne – bardzo silnie związany z polską tradycją, kulturą ludową, sztuką i ob-rzędowością (np. Lewandowski, Radkiewicz 1991; Dolata 2006). Gatunek ten dla miło-śników przyrody z zagranicy stanowi niejako najbardziej widoczny znak rozpoznawczy pol-skiej wsi. Najczęściej odwiedzane przez nich są jego „kolonie”, czyli wsie, w których gniaz-duje do kilkudziesięciu par. Najbardziej zna-ne to Pentowo nad Narwią koło Tykocina na Podlasiu (w 2001 roku uzyskało tytuł jedynej w Polsce Europejskiej Wsi Bocianiej) i Kłopot nad Odrą na Ziemi Lubuskiej (od 2003 roku działa tu Muzeum Bociana Białego ze schro-niskiem młodzieżowym, prowadzone przez Ligę Ochrony Przyrody). Turystów przyciągają również gniazda bocianów słynne z transmisji internetowych (Dolata 2009; ryc. 7).

Problemy w aplikacji koncepcji świadczeń ekosystemów do skutecznej ochrony przyrody

Przedstawione powyżej typowe przykłady ES przynoszą wymierne korzyści finansowe.Wiemy jednak, iż jednym z najpoważniejszych ograniczeń ES jest wciąż słabe zrozumienie złożoności zjawisk przyrodniczych i proce-sów ekologicznych umożliwiających istnienie i korzystanie ze świadczeń oraz ich wycenę. Problem ten dotyczy w szczególności syste-mów rolniczych, w których naturalne procesy przeplatają się z silną i wyraźnie ukierunkowa-ną ekonomicznie ingerencją człowieka. Istnieją (nieliczne) dowody wskazujące, że wyższy po-ziom bioróżnorodności pozytywnie wpływa na poziom świadczeń ekosystemu (Swift i in.2004; Tscharntke i in. 2005), jednak mechani-zmy leżące u podstaw tych zależności są niemal

Ryc. 6. Hobbystyczne obserwacje ptaków jako przy-kład niematerialnego świadczenia dostarczającego wartości estetycznych i edukacyjnych (Dolina Baryczy, 21.11.2009 r.; fot. A. Wuczyński)Fig. 6. Birdwatching providing aesthe�c and educa�on-al values (Barycz Valley, 21 November 2009; photo by A. Wuczyński)

15


zupełnie nieznane. Przykładowo, wykorzysty-wana w rolnictwie kontrola biologiczna opiera się na relacjach ilościowych pomiędzy organi-zmami szkodliwymi i pożytecznymi. Badania i programy wdrożeniowe często uwzględniają proste zależności między pojedynczymi gatun-kami ofiar i ich naturalnych wrogów, czy teżmiędzy gatunkami rodzimymi oraz introduko-wanymi (np. mszyce – biedronki). Tymczasem wiadomo, że skuteczność kontroli biologicznej, a tym samym poziom świadczenia ekosyste-mu, jest większa w przypadku równoczesnego oddziaływania całego zespołu drapieżników i parazytoidów, których liczebność może do-datkowo zależeć od skomplikowania krajobra-zu rolniczego i intensywności gospodarowania (Stoate i in. 2009). Niestety, oszacowanie takie-go kompleksowego oddziaływania jest trudne

i rzadko podejmowane, zwłaszcza w różnych typach krajobrazu rolniczego (Tscharntke i in. 2005). Oznacza to, że aktualny (rzeczywisty) i potencjalny poziom kontroli biologicznej, traktowanej jako świadczenie ekosystemu, po-zostaje nieznany, a zatem – co bardzo ważne – wartość takich świadczeń ekosystemowych jest zapewne mocno zaniżona.

Ponadto oszacowania wartości ES zależą silnie od skali badań. Swift i współpracownicy(2004) zwracają uwagę na diametralne różnice pomiędzy skąpą skalą czasową i przestrzenną, w jakiej z konieczności prowadzone są badania systemów rolniczych (ze względu na powszech-ne ograniczenia finansowe, organizacyjne czykoncepcyjne), a wielką skalą, w jakiej rzeczywi-ście kształtują się i realizują funkcje ekosystemu. W konsekwencji przydatność wszelkich dostęp-

Ryc. 7. Gniazdo bociana białego Ciconia ciconia z kamerą internetową www.bociany.ec.pl w Przygodzicach, w tle krajobraz rolniczy Doliny Baryczy (pow. ostrowski, 21.06.2006 r.; fot. P.T. Dolata)Fig. 7. The White Stork Ciconia ciconia nest with Internet camera www.bociany.ec.pl in Przygodzice, agriculture landscape of Barycz Valley in the background (Ostrów Wielkopolski district, 21 June 2006; photo by P.T. Dolata)

16


nych obecnie wyników badań w ocenie pozio-mu świadczeń ekosystemu jest przypuszczalnie iluzoryczna. Może to jednak stanowić bodziec do jeszcze większej intensyfikacji i ukierunko-wania badań światowych. Zawiłości funkcjo-nowania ekosystemów są podstawowym przed-miotem badań przyrodniczych na całym świe-cie. Niestety, mimo że trwają od dziesięcioleci, to złożoność przyrody dała się poznać jedynie w bardzo niewielkim stopniu (Mayr 2002).

Jednak to nie tyle nieznajomość funkcjono-wania ekosystemów, ile raczej niedoskonałość natury ludzkiej powoduje, iż ciągle poszuku-jemy rozwiązań ekonomicznych w relatywnie krótkiej skali czasu, zaniedbując przy tym zu-pełnie istnienie pewnego poziomu dobra wspól-nego, co szerzej znane jest jako „tragedia wspól-nego pastwiska” (tragedy of the commons). Jest to jedna z najszerzej znanych koncepcji mikro-ekonomicznych omawiająca pułapkę społeczną, w której indywidualny zysk jednego z członków społeczności prowadzi do strat dla społeczności jako całości (Hardin 1968).

Powstaje zatem pytanie: gdzie znajdziemy sojuszników do skutecznej ochrony krajobrazu rolniczego? Czy rzeczywiście ekonomia może być tutaj pomocna? Gospodarka rolna już dawno straciła czysto rynkowy charakter, więc w ramach subsydiów (płaconych z kieszeni podatnika) mamy prawo domagać się innych niż żywność dóbr, w tym utrzymania pewnego poziomu świadczeń środowiska oferowanych przez agroekosystemy, a odczuwalnych nie tyl-ko przez właścicieli gruntów, lecz także przez całe społeczeństwo.

Oczywiście trudno wyceniać wartości świadczeń ekosystemowych w skali globalnej, gdyż mają różne znaczenie na poziomach lo-kalnych (Spangenberg, Settele 2010). Można to odnieść do klasycznego przykładu: inna jest wartość szklanki wody na Saharze, a inna w strefie umiarkowanej. Podobnie koncepcje (ES,jak i inne koncepcje ochrony przyrody!), wypra-cowane głównie w krajach Europy Zachodniej i w USA, niekoniecznie muszą się sprawdzać w znacznie bardziej skomplikowanych agroeko-systemach Europy Środkowej i Wschodniej.

Etyczny aspekt świadczeń ekosystemowych

Pojawia się też pewien aspekt etyczny – czy na otaczającą przyrodę musimy patrzeć tylko w kategoriach ekonomicznych. Odpowiedź wcale nie musi być jednoznaczna.

Czysto ekonomiczne spojrzenie na śro-dowisko przyrodnicze polegające na jego wy-cenie może budzić sprzeciw społeczeństwa, zwłaszcza biologów-sozologów o zakorzenio-nym poszanowaniu przyrody jako wartości „samej w sobie”, a dla wielu wręcz wartości absolutnej. Traktowanie przyrody przez pry-zmat pieniędzy brzmi świętokradczo, podob-nie jak wycenianie dóbr kultury (ile kosztuje Wawel?), symboli narodowych (cena Mazurka Dąbrowskiego?), czy też podstawowych praw jednostki (jaka jest pieniężna wartość mo-ich dzieci?). Niezwykle trudne, o ile w ogóle możliwe, jest też oszacowanie niematerial-nych dóbr bioróżnorodności wkraczających w zakres wartości filozoficznych i kulturalnych(przyroda jako natchnienie poetów). Ponadto nieuniknione przy wycenie środowiska jest nierówne traktowanie tych jego składników, które z punktu widzenia człowieka są korzyst-ne (np. zapylacze) oraz tych, które obecnie wydają się nieprzydatne czy wręcz niepożąda-ne (np. chwasty). Wobec wspomnianego wy-żej słabego rozpoznania złożoności przyrody łatwo popełnić błędy, których dalekosiężne konsekwencje są trudne do przewidzenia.

Kontrargumentem (wciąż dyskusyjnym) przemawiającym za słusznością wyceniania przyrody jest nikła skuteczność dotychcza-sowych metod ochrony bioróżnorodności. Zakładają one powszechne postrzeganie przy-rody jako takiej właśnie absolutnej wartości i podejmowanie działań ochronnych dla nad-rzędnych ideałów lub na podstawie przyję-tych paradygmatów (np. traktujących poziom bioróżnorodności ekstensywnego krajobrazu rolniczego jako optymalny). Niestety mimo wielu inicjatyw, w tym zakrojonych na skalę globalną, postępująca degradacja środowiska zmusza do przemodelowania dotychczasowe-go podejścia. Koncepcja ES, która jest obecnie

17


potężną alternatywą, ale i uzupełnieniem, dla wcześniejszych metod postępowania w ochro-nie przyrody, wydaje się więc potrzebna.

Ostrożnie z entuzjazmem

Nie należy jednak zapominać o wszystkich wspomnianych (i innych) wątpliwościach. Można je sprowadzić do pytania: czy obecne założenia ES, a zwłaszcza przyszłe kierunki rozwoju, będą rzeczywiście służyć ochronie bioróżnorodności? Doświadczenie uczy, że styk ochrony przyrody i ekonomii będący podstawą ES chyba nigdy dotąd nie był korzystny dla tej pierwszej. Czy można mieć nadzieję, że tym razem będzie inaczej? Kolejnym poważnym za-grożeniem mogą być konsekwencje oczywiste-go z ekonomicznego punktu widzenia dążenia do maksymalizacji pojedynczych świadczeń ekosystemowych. Realne zatem wydają się tak szkodliwe działania, jak wprowadzanie obcych gatunków roślin, które czasami mogą pełnić świadczenia efektywniej niż gatunki rodzime (Redford, Adams 2009). Rozwijanie wyłącz-nie tych obszarów przyrody, które są korzyst-ne ekonomicznie, doprowadzi niewątpliwie do spadku różnorodności biologicznej (Redford, Adams 2009).

Podsumowując, wydaje się, że ES mogą odgrywać pozytywną rolę dla ludzkości i glo-balnych zasobów bioróżnorodności, jednak pod warunkiem powszechnej zmiany sposobu myślenia o środowisku i rzeczywistego posza-nowania przyrody. Konsekwencją tej zmiany (a nie źródłem!) powinno być przekształce-nie dotychczasowych modeli ekonomicznych świata i ich rozumne stosowanie.

Podziękowania

Artykuł powstał po seminarium (30.09––2.10.2010 r.) zorganizowanym w ramach projektu „Akademicki Poznań”, a finansowanym z budżetuMiasta Poznania. Gościny uczestnikom użyczyli Aneta i Grzegorz Matłokowie, prowadzący gospo-darstwo agroturystyczne „Agro-Spa” w Chynowej koło Ostrowa Wielkopolskiego. Magister Magdalena Lenda przeczytała ostateczną wersję maszynopisu i opatrzyła ją wieloma krytycznymi komentarzami, za co jesteśmy Jej bardzo wdzięczni.

PIŚMIENNICTWO

Banaszak J. 1983. Ecology of bees (Apoidea) of agricultural landscape. Pol. Ecol. Stud. 9: 421– –505.

Banaszak J. 1992. Strategy for conservation of wild bees in an agricultural landscape. Agr. Ecosyst. Environ. 40: 179–192.

Banaszak J. 1997. Local changes in the population of wild bees. Ochr. Przyr. 54: 119–130.

Bradbury R.B., Stoate C., Tallowin J.R.B. 2010. Low-land farmland bird conservation in the context of wider ecosystem service delivery. J. Appl. Ecol. 47: 986–993.

Burkhard B., Petrosillo I., Costanza R. 2010. Ecosys-tem services – Bridging ecology, economy and social sciences. Ecol. Complex. 7: 257–259.

Celary W. 2005. Melittidae of Poland (Hymeno-ptera: Apoidea: Anthophila) their Biodiversity and Biology. ISEZ PAS Press, Kraków.

Condit R., Robinson W.D., Ibanez R., Aquilar S., Sanjur A., Martinez R., Stallard R.F., Garcia T., Angher G.R., Petit L., Wright S.J., Robinson T.R., Heckadon S. 2001. The status of the Panama Ca-nal watershed and its biodiversity. At the begin-ning of the 21st century. BioScience 51: 389–398.

Corbet S.A., Williams I.H., Osborne J.L. 1991. Bees and the pollination of crops and flowers in theEuropean Community. Bee World 72: 47–59.

Costanza R. 2008. Ecosystem services: Multiple clas-sification systems are needed. Biol. Conserv. 141:350–352.

18


Fotos M., Chou F., Newcomer Q. 2007. Assessment of existing demand of watershed services in the Panama Canal watershed. J. Sustain. For. 25: 175–193.

Gallai N., Salles J.M., Settele J., Vaissičre B.E. 2009. Economic valuation of the vulnerability of world agriculture confronted with pollinator decline. Ecol. Econ. 68: 810–821.

Gathmann A., Tscharntke T. 2002. Foraging ranges of solitary bees. J. Anim. Ecol. 71: 757–764.

Greenleaf S.S., Williams N.M., Winfree R., Kre-men C. 2007. Bee foraging ranges and their rela-tionship to body size. Oecologia 153: 589–596.

GUS 2009. Rocznik statystyczny Polski 2009. Głów-ny Urząd Statystyczny, Warszawa.

Hanson C., Finisdore J., Ranganathan J., Iceland C. 2008. The Corporate Ecosystem Services Review:Guidelines for Identifying Business Risks & Op-portunities Arising from Ecosystem Change. World Resources Institute, Washington, USA. http://pdf.wri.org/corporate_ecosystem_ser-vices_review.pdf

Hardin G. 1968. The tragedy of the commons. Scien-ce 162: 1243–1248.

Kearns C.A., Oliveras D.M. 2009. Environmental factors affecting bee diversity in urban and re-mote grassland plots in Boulder, Colorado. J. In-sect Conserv. 13: 655–665.

Klein A.M., Vaissière B.E., Cane J.H., Steffan-Dewenter I., Cunningham S.A., Kremen C., Tscharntke T. 2007. Importance of pollinators in changing landscapes for world crops. Proc. R. Soc. B 274: 303–313.

Lenda M., Skórka P., Moroń D. 2010. Invasive alien plant species – a threat or an opportunity for pollinating insects in agricultural landscapes? W: Lee T.H. (red.). Agricultural Economics: New Research. Nova Science Publishers, NY USA.

Lewandowski A., Radkiewicz J. 1991. Bocian w mo-wie i kulturze. Wyd. WSP, Zielona Góra.

MEA (Millennium Ecosystem Assessment) 2005. Ecosystems and Human Well-Being: Global As-sessment Reports. Island Press, Washington, DC.

Manfredo M.J. 2008. Who Cares About Wildlife? Social Science Concepts for Exploring Human-Wildlife Relationships and Conservation Issues. Springer, New York.

Costanza R., dArge R., de Groot R., Farber S., Grasso M., Hannon B., Limburg K., Naeem S., O’Neill R.V., Paruelo J., Raskin G.R., Sutton P., van den Belt M. 1997. The value of the world’secosystem services and natural capital. Nature 387: 253–260.

Daily G.C., Matson P.A. 2008. Ecosystem services: From theory to implementation. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 105: 9455–9456.

Dajdok Z. 2004. Występowanie pokrzywy zwyczaj-nej Urtica dioica L. w dolinach małych strumieni na obszarach rolniczych. W: Heese T., Puchalski W. (red.). Bliskie naturze kształtowanie dolin rzecznych. Wyd. Politechniki Koszalińskiej, Ko-szalin: 279–295.

Dajdok Z., Wuczyński A. 2008. Alien plants in fieldmargins and fields of southwestern Poland. Bio-div. Res. Conserv. 9–10: 19–33.

Dobrzański A., Adamczewski K. 2009. Wpływ walki z chwastami na bioróżnorodność agrofitocenoz.Post. Ochr. Roślin 49: 982–995.

Dolata P.T. 2006. The White Stork Ciconia ciconia protection in Poland by tradition, customs, law, and active efforts. W: Tryjanowski P., Sparks T. H., Jerzak L. (red.). The White Storkin Poland: Studies in Biology, Ecology and Conservation. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 477–492.

Dolata P.T. 2009. „Blisko bocianów” – projekt edu-kacyjno-badawczy bociana białego Ciconia cico-nia. W: Anderwald D. (red.). Public relations – „sztuka uwodzenia” w edukacji przyrodniczo- -leśnej. Studia i Mat. CEPL 11: 128–141.

EEA 2010. 10 messages for 2010 – Agricultural eco-systems. European Environment Agency, Euro-pean Union.

Faliński J.B. 1969. Zbiorowiska autogeniczne i an-tropogeniczne. Próba określenia i klasyfikacji.Dyskusje fitosocjologiczne (4). Ekol. Pol. B 15:173–182.

Foley J.A., DeFries R., Asner G.P., Barford C., Bo-nan G., Carpenter S.R., Chapin F.S., Coe M.T., Daily G.C., Gibbs H.K., Helkowski J.H., Hol-loway T., Howard E.A., Kucharik C.J., Monfre-da C., Patz J.A., Prentice I.C., Ramankutty N., Snyder P.K. 2005. Global consequences of land use. Science 309: 570–574.

19


Mayr E. 2002. To jest biologia. Nauka o świecie oży-wionym. Prószyński i S-ka, Warszawa.

Mizgajski A., Stępniewska M. 2009. Koncepcja świadczeń ekosystemów a wdrażanie zrównowa-żonego rozwoju. W: Kiełczowski D., Dobrzańska B. (red.). Ekologiczne problemy zrównoważone-go rozwoju. Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok: 12–23.

Moroń D., Lenda M., Skórka P., Szentgyörgyi H., Settele J., Woyciechowski M. 2009. Wild pollina-tor communities are negatively affected by inva-sion of alien goldenrods in grassland landscapes. Biol. Conserv. 142: 1322–1332.

Nalborczyk E. 2005. Rolnicza energetyka. Academia. Mag. PAN 3: 16–19.

Papanastasis V.P., Arianoutsou M., Papanastasis K. 2010. Environmental conservation in classical Greece. J. Biol. Res. 14: 123–135.

Porter J., Costanza R., Sandhu H., Sigsgaard L., Wratten S. 2009. The Value of Producing Food,Energy, and Ecosystem Services within an Agro--Ecosystem. Ambio 38: 186–193.

Pullis La Rouche G. 2003. Birding in the United States: a Demographic and Economic Analysis. U.S. Fish and Wildlife Service. Report 2001–1.

Redford K.H., Adams W.M. 2009. Payment for Eco-system Services and the Challenge of Saving Na-ture. Conserv. Biol. 4: 785–787.

Reinhardt F., Herle M., Bastiansen F., Streit B. 2003. Ökonomische Folgen der Ausbreitung von ge-bietsfremden Organismen in Deutschland. J.W. Goethe-Universität Frankfurt, im Auftrag des Umweltbundesamtes, Forschungsbericht 201: 86–211.

Savard J.P.L., Clergeau P., Mennechez G. 2000. Biodi-versity concepts and urban ecosystems. Landsc. Urban Plan. 48: 131–142.

Sinden J.A. 2004. Estimating the costs of biodiver-sity protection in the Brigalow belt, New South Wales. J. Environ. Manage. 70: 351–362.

Skórka P., Lenda M., Tryjanowski P. 2010. Invasive alien goldenrods negatively affect grassland birdcommunities. Biol. Conserv. 143: 856–861.

Solon J. 2008. Koncepcja „Ecosystem Services” i jej zastosowania w badaniach ekologiczno-krajo-brazowych. W: Chmielewski T.J. (red.). Struktu-ra i funkcjonowanie systemów krajobrazowych:

meta-analizy, modele, teorie i ich zastosowania. Prob. Ekol. Krajobr. 21: 25–44.

Spangenberg J.H., Settele J. 2010. Precisely incor-rect? Monetising the value of ecosystem services. Ecol. Complex. 7: 327–337.

Steffan-Dewenter I., Münzenberg U., Bürger C., Thies C., Tscharntke T. 2002. Scale-dependent effects of landscape context on three pollinatorguilds. Ecology 83: 1421–1432.

Steffan-Dewenter I., Tscharntke T. 2000. Resource overlap and possible competition between honey bees and wild bees in central Europe. Oecologia 122: 288–296.

Steffan-Dewenter I., Tscharntke T. 2001. Successionof bee communities on fallows. Ecography 24: 83–93.

Stoate C., Baldi A., Beja P., Boatman N.D., Herzon I., van Doorn A., de Snoo G.R., Rakosy L., Ramwell C. 2009. Ecological impacts of early 21st century agricultural change in Europe – a review. J. Envi-ron. Manage. 91: 22–46.

Sudnik-Wójcikowska B., Koźniewska B. 1988. Słow-nik z zakresu synantropizacji szaty roślinnej. Wyd. Uniw. Warszawskiego, Warszawa.

Sun B.-Y., Tan J.-Z., Wan Z.-G., Gu F.-G. Zhu M.-D. 2006. Allelopathic effects of extracts from Soli-dago canadensis L. against seed germination and seedling growth of some plants. J. Eviron. Sci. 18: 304–309.

Sutherland W.J., Adams W.M., Aronson R.B., Aveling R., Blackburn T.M., Broad S., Ceballos G., Côté I.M., Cowling R.M., da Fonseca G.A.B., Diner-stein E., Ferraro P.J., Fleishman E., Gascon C., Hunter Jr. M., Hutton J., Kareiva P., Kuria A., Macdonald D.W., MacKinnon K., Madgwick F.J., Mascia M.B., McNeely J., Milner-Gulland E.J., Moon S., Morley C.G., Nelson S., Osborn D., Pai M., Parsons E.C.M., Peck L.S., Possing-ham H., Prior S.V., Pullin A.S., Rands M. R.W., Ranganathan J., Redford K.H., Rodriguez J.P., Seymour F., Sobel F., Sodhi N.S., Stott A., Vance-Borland K., Watkinson A.R. 2009. An assess-ment of the 100 questions of greatest importance to the conservation of global biological diversity. Conserv. Biol. 23: 557–567.

Sutherland W.J., Armstrong-Brown S., Arms-worth P. R., Brereton T., Brickland J., Camp-

20


SUMMARY

Rosin Z.M., Takacs V., Báldi A., Banaszak-Cibicka W., Dajdok Z., Dolata P.T., Kwieciński Z., Łangowska A., Moroń D., Skórka P., Tobółka M., Tryjanowski P., Wuczyński A. Ecosystem services as an efficient toolof nature conserva�on: a view from the Polish farmland


Current nature conservation, to be effective, needs more convincing solutions than only law andprohibitions. Wide social consciousness and appreciation of nature values, also from economic point of view, is one of the several crucial factors. Ecosystem services (ES) are natural goods and processes that benefit humans(e.g., wild fruits, pollination, pest control). Many species that provide services are connected to agricultural landscapes and dependent on traditional and extensive land management. Here, we provide a discourse that more intensive agroecosystems provide less services. Sharp changes in farming practices in Western Europe have led to fragmentation and loss of the semi-natural habitats, disappearance of field margins, mid-field woodsand hedges and, in effect, formation of large, monoculture fields. In a consequence, population sizes of manyanimal and plant species providing ecosystem services have declined. Therefore, first step to rational use of ESconcept in farmland, at least in Central and Eastern Europe conditions, is recognition of differences betweennaturally and artificially productive systems. We give examples of the idea that high level of biodiversity makesagricultural production more efficient and it increases the quality of human life. However, we also advancearguments for that ES concept should be developed with consideration since valuating biodiversity only from economic point of view may be, in turn, harmful to nature. Furthermore, studies on ES in regional, as well as continental scale, are needed since mechanisms lying behind ES, and often their economic value, are poorlyknown and implications hardly documented. Finally, we give optimistic as well as sceptic arguments for and against ES concept as an opportunity to improve biodiversity conservation.

bell C. D., Chamberlain D.E., Cooke A. I., Dulvy N. K., Dusic N.R., Fitton M., Freckle-ton R.P., Godfray H.C., Grout N., Harvey H. J., Hedley C., Hopkins J.J., Kift N.B., Kirby J.,Kunin W. E., MacDonald D.W., Markee B., Naura M., Neale A. R., Oliver T., Osborn D., Pullin A.S., Shardlow M. E. A., Showler D. A., Smith P. L., Smithers R.J., Solandt J.-L., Spencer J., Spray C. J., Thomas C.D., Thomp-son J., Webb S.E., Yalden D. W., Watkinson A.R. 2006. The identification of one hundred ecologi-cal questions of high policy relevance in the UK. J. Appl. Ecol. 43: 617–627.

Swift M.J., Izac A.M.N., van Noordwijk M. 2004.Biodiversity and ecosystem services in agricul-tural landscapes – are we asking the right ques-tions? Agr. Ecosyst. Environ. 104: 113–134.

TEEB 2008. The Economics of Ecosystems and Biodi-versity. Interim Report. European Communities.

Tokarska-Guzik B. 2005. The Establishment andSpread of Alien Plant Species (Kenophytes) in

the Flora of Poland. Wyd. Uniw. Śląskiego, Ka-towice.

Tryjanowski P., Kuźniak S., Kujawa K., Jerzak L. 2009. Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.

Tscharntke T., Klein A.M., Kruess A., Steffan-Dewen-ter I., Thies C. 2005. Landscape perspectives on ag-ricultural intensification and biodiversity – ecosys-tem service management. Ecol. Lett. 8: 857–874.

Vieyra-Odilon L., Vibrans H. 2001. Weeds and crops: the value of maize field weeds in the valley of To-luca, Mexico. Econ. Bot. 55: 426–443.

Wallace K.J. 2007. Classification of ecosystem ser-vices: Problems and solutions. Biol. Conserv. 139: 235–246.

Zając M., Zając A., Tokarska-Guzik B. 2009. Extinct and endangered archaeophytes and the dyna-mics of their diversity in Poland. Biodiv. Res. Conserv. 13: 17–24.

Żylicz T. 2010. Wycena usług ekosystemów. Przegląd wyników badań światowych. Ekon. Środ. 37: 31–45.

21


AKTUALNOŚCI

W 1983 roku został wydany Atlas roz-mieszczenia ssaków w Polsce pod redakcją prof. Zdzisława Pucka i dr. Jana Raczyńskiego – jedno z najważniejszych dzieł polskiej te-riologii. Pozostaje ono do dzisiaj podstawo-wym źródłem udokumentowanej informacji o występowaniu wszystkich gatunków ssaków w naszym kraju, chociaż dane w nim zawarte zbierane były w dużej części w latach 50. i 60. ubiegłego wieku, czyli mają już obecnie zna-czenie historyczne.

Wystarczy wspomnieć, że niektóre z ga-tunków opisywanych w tym opracowaniu, np. suseł moręgowany Spermophilus citellus, już w naszym kraju wyginęły (Męczyński 1985), a inne zasadniczo zmieniły – powiększyły, np. bóbr europejski Castor fiber (Czech 2000) lub pomniejszyły, np. chomik europejski Cricetus cricetus (Ziomek, Banaszek 2007) – zasięg rozmieszczenia. Pojawiły się tak-że nowe gatunki, np. szop pracz Procyon lo-tor (Bartoszewicz i in. 2008) czy karlik Kuhla Pipistrellus kuhlii (Sachanowicz i in. 2006).

W Europie, według zbiorczego opracowa-nia powstałego z inicjatywy Societas Europaea Mammalogica (SEM), występują w stanie wol-nym 194 gatunki ssaków lądowych (Mitchell- -Jones i in. 1999). W Polsce jest ich ponad 120, w tym 25 gatunków nietoperzy, jednak stopień ich poznania, zarówno w aspekcie rozmieszcze-nia poszczególnych gatunków, jak i znajomości ich biologii i ekologii, jest bardzo nierówno-mierny. Częściej bada się gatunki chronione lub zagrożone, spektakularne, występujące nielicz-nie w ściśle określonych miejscach. Rozeznanie dotyczące gatunków bardziej pospolitych jest przeważnie szczątkowe, jedynie lokalne, bez szerszej perspektywy.

Wiedza o współczesnym występowaniu i trendach zmian liczebności zachodzących w ostatnich dziesięcioleciach jest zdecydowanie najsłabsza dla populacji małych ssaków lądo-wych (gryzoni i ryjówkowatych). Dotyczy to na-wet gatunków najpospolitszych, jak np. nornica ruda Myodes glareolus, mysz leśna Apodemus flavicollis, nornik zwyczajny Microtus arvalis

Atlas ssaków Polski

22


czy ryjówka aksamitna Sorex araneus. Badania nad nimi prowadzone są bowiem najczęściej w ograniczonej skali, punktowo i mało wnoszą do oceny ich rozpowszechnienia w całym kra-ju. Jeszcze gorszy jest stan wiedzy o wielu mniej pospolitych gatunkach (np. zębiełki Crocidura sp., badylarka Micromys minutus, mysz zaroślo-wa Apodemus sylvaticus, mysz zielna Apodemus uralensis, nornik bury Microtus agrestis, dar-niówka zwyczajna Microtus subterraneus, ry-jówka górska Sorex alpinus). Nowe doniesie-nia o nich pojawiają się sporadycznie, zwykle w czasopismach o lokalnym zasięgu, a ponadto nie zawsze są w pełni wiarygodne, gdyż gatunki te są trudne do oznaczenia.

W ostatnich latach w literaturze nauko-wej akcentuje się wpływ zmian klimatycz-nych na przesuwanie się zasięgów geogra-ficznych różnych gatunków roślin i zwierząt.Wiadomo już, że granice zasięgów niektórych krajowych gatunków małych ssaków uległy przesunięciu, przy czym zdarza się, że zmia-ny te są silnie zróżnicowane nawet wśród bli-sko spokrewnionych taksonów. Na przykład wśród naszych zębiełków, zębiełek białawy Crocidura leucodon – jak się wydaje – prze-sunął się tylko o kilkanaście kilometrów na wschód (Karczewska 2006), a zębiełek karli-czek Crocidura suaveolens o blisko 200 km na północ (L. Rychlik i in. npbl.). Słabo pozna-ne jest również współczesne występowanie w Polsce jeży: zachodniego Erinaceus euro-paeus i wschodniego E. roumanicus. Zresztą, ich poprzednio wyznaczone zasięgi (Pucek 1983a, b) też były skąpo udokumentowane i oparte na nielicznych i pochodzących sprzed około 50 lat stanowiskach (Ruprecht 1973), co zostało potwierdzone niedawnym doniesie-niem ze Słowacji (Krištofík, Darolová 2004). Pojawił się tam jeż zachodni – uznawany do-tąd za gatunek sięgający na wschód zaledwie do środkowych Czech.

Zmiany klimatyczne i zmniejszenie opadów, a przy tym wysychanie zbiorników wodnych i ich zarastanie oraz melioracje i regulacja rzek doprowadziły do skurczenia się różnorodnych środowisk wilgotnych i podmokłych w Polsce.

Niewątpliwie ma to wpływ na liczebność i roz-mieszczenie populacji małych ssaków ziem-nowodnych (np. rzęsorków Neomys sp. i kar-czownika ziemnowodnego Arvicola terrestris) oraz wilgociolubnych (norników: północnego Microtus oeconomus i burego). Inną ważną przy- czyną, która ma wpływ na sytuację wielu gatun-ków małych ssaków, są zmiany w gospodarce rolnej wprowadzone w ostatnich dziesięciole-ciach (całkowita mechanizacja prac polowych, chemizacja, zmiany w strukturze upraw i spo-sobie zbioru plonów). Najlepiej poznaną „ofia-rą” tych przemian jest obecnie chomik euro-pejski, którego zasięg skurczył się dramatycznie (Ziomek, Banaszek 2007). Dla większości po-zostałych gatunków związanych z agrocenoza-mi skutków tych przemian możemy się jednak tylko domyślać, gdyż nie są jeszcze poznane. Przykładem może być mysz zaroślowa, której zasięg i liczebność spada prawdopodobnie z po-wodu zaniechania uprawy i zalesiania gruntów na glebach piaszczystych. Podobnie, tragiczną sytuację populacyjną zająca szaraka Lepus euro-paeus, zresztą nie tylko w naszym kraju, wiąże się z ogromnymi zmianami w gospodarce rolnej (Bresiński 2000; Edwards i in. 2000).

Niezwykle istotnym czynnikiem wpły-wającym niekorzystnie na gildie pokarmowe drapieżników – zarówno ptaków, jak i ssaków – mogą być zmiany liczebności populacji naj-pospolitszych drobnych ssaków agrocenoz, jak np. nornik zwyczajny i mysz polna Apodemus agrarius – zasadniczy składnik pokarmu wielu drapieżników. Zmiany te zostały już niewąt-pliwie wywołane wspomnianymi przeobra-żeniami w gospodarce rolnej, jednak brakuje wiedzy na ten temat, gdyż nie prowadzi się ba-dań o wystarczająco dużej skali przestrzennej (Piłacińska, Ziomek 2003). Osobną problema-tyczną grupę stanowią popielicowate Gliridae, na czele z nienotowaną od końca lat 90. XX wieku na terenie Polski żołędnicą Eliomys quer-cinus. Sytuację tego gatunku trzeba koniecznie i pilnie wyjaśnić. Koszatka i orzesznica to też gatunki bardzo słabo poznane. Tą ostatnią uwa-żana się za rzadką w Polsce, jednak w sąsiedniej Litwie jest częsta i lokalnie występuje w dużych

23

H. Okarma i in. Atlas ssaków Polski

zagęszczeniach (Juškaitis 2008). Z kolei po-pielica Glis glis była reintrodukowana w kilku miejscach w zachodniej i północno-zachodniej Polsce. Skutki tej reintrodukcji śledzono przez pewien czas (Jurczyszyn i in. 2002), ale aktual-na sytuacja zarówno tych populacji, jak i całego gatunku wymaga kompleksowego zbadania.

Z kolei nietoperze wydają się grupą kra-jowych ssaków stosunkowo dobrze zbadaną (np. Sachanowicz, Ciechanowski 2005; Sacha-nowicz i in. 2006). Niemniej jednak, od koń-ca XX wieku mamy do czynienia z eksplozją nowych danych na temat ich występowania, co w dużej mierze wynika z opisu nowych, kryp-tycznych gatunków w oparciu o analizy DNA (np. Mayer i in. 2007). Nawet w przypadku tak pospolitego gatunku, jakim był karlik ma-lutki Pipistrellus pipistrellus sensu lato, mamy do czynienia z dwoma: Pipistrellus pipistrellus sensu stricto i karlik drobny Pipistrellus pyg-maeus (Barratt i in. 1997). Tym samym, dane dotyczące Pipistrellus pipistrellus sensu lato (Ruprecht 1983) są zupełnie przedawnione (Sztencel-Jabłonka 2009).

Stosunkowo najlepiej rozpoznane jest współ- czesne rozmieszczenie dużych ssaków, zarów-no kopytnych, jak i drapieżnych. Duże ssaki w większości są gatunkami łownymi, dlatego istnieją dobrze udokumentowane dane dotyczą-ce ich występowania. Dane te pochodzą przede wszystkim ze sprawozdawczości łowieckiej i są od kilkudziesięciu już lat systematycznie gromadzone przez Stację Badawczą Polskiego Związku Łowieckiego w Czempiniu (Pielowski i in. 1993).

Nielicznych przedstawicieli dużych kopyt-nych objęto ochroną ścisłą (żubr Bison bona-sus, kozica Rupicapra rupicapra). Występują na niewielkim obszarze i w stosunku do nich prowadzone są coroczne oceny liczebności (Krasińska, Krasiński 2004; Zięba, Zwijacz--Kozica 2004, Jamrozy i in. 2007). Duże ssa-ki drapieżne – niedźwiedź Ursus arctos, wilk Canis lupus, ryś Lynx lynx – są obiektem du-żego zainteresowania badawczego i dane o ich rozmieszczeniu są dość liczne (Jakubiec 2001, Jędrzejewski i in. 2002).

Znacznie gorzej poznano występowanie średnich lub niewielkich rozmiarów drapieżni-ków o statusie gatunków łownych (kuna leśna Martes martes, kuna domowa M. foina, tchórz zwyczajny Mustela putorius, norka amerykań-ska Neovison vison) ze względu na znikome za-interesowanie myśliwych polowaniem na nie. Gatunki te nie pojawiają się zatem w sprawoz-dawczości łowieckiej tak często, jak sugerują to rozproszone obserwacje o ich występowaniu na obszarze naszego kraju. Zupełnie zaś brakuje informacji na temat rozmieszczenia najmniej-szych chronionych gatunków drapieżnych (łasica Mustela nivalis, gronostaj M. erminea), o których mówi się, że występują powszechnie, ale praktycznie brakuje na ten temat „twar-dych” danych.

Warto jeszcze wspomnieć o przedstawi-cielach ssaków morskich: waleniach i fokach. Morświn Phocoena phocoena jest jedynym ga-tunkiem walenia stale zasiedlającym Bałtyk, a ponadto występują tu trzy gatunki fok: foka szara Halichoerus grypus, foka obrączkowa-na Phoca hispida i foka pospolita P. vitulina (Skóra 2000). Przedstawicieli tych gatunków odnotowuje się niezbyt często na polskim wybrzeżu Morza Bałtyckiego, jednak dzięki ogromnej aktywności Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego daneo ich występowaniu są systematycznie zbiera-ne od wielu lat.

Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce wyda-ny w 1983 roku był wtedy jednym z pierwszych tego rodzaju opracowań w Europie. Jednak w ostatnich latach pozostaliśmy zdecydowanie w tyle za innymi. W wielu krajach naszego kon-tynentu, np. w Szwajcarii (Hausser 1995), Austrii (Spitzenberger 2001), Danii (Baagøe, Jensen 2007), Turyngii (Görner 2009) czy Saksonii (Hauer i in. 2009), opublikowano już znakomite atlasy współczesnego rozmieszczenia ssaków.

Tak więc istnieje pilna konieczność opra-cowania nowego dzieła, które przedstawiłoby współczesny stan wiedzy o krajowej faunie ssaków oraz wskazałoby luki, które powinny zostać uzupełnione w najbliższych latach. Nie trzeba nikogo przekonywać, że wiedza o wystę-

24


powaniu gatunków zwierząt i roślin ma podsta-wowe znaczenie i to nie tylko ogólnopoznawcze i naukowe, lecz także dokumentacyjne i monito-ringowe, a poprzez to daje podstawę do działań o charakterze ochronnym lub/i gospodarczym. Niektóre gatunki ssaków (bóbr, wilk) stały się bowiem w ostatnich latach źródłem poważnych strat gospodarczych (Okarma, Tomek 2008), a inne są inwazyjnymi gatunkami obcymi (norka amerykańska, jenot Nyctereutes pro-cyonoides, szop pracz) zagrażającymi rodzi-mej różnorodności biologicznej (przegląd w: Głowaciński i in. 2008). Różne środowiska i grupy interesów wywierają presję na decy-dentów, aby ograniczyć liczebność tych gatun-ków. Nie można jednak podejmować żadnych decyzji i działań dotyczących tych zwierząt bez gruntownej wiedzy zarówno na temat ich biologii, jak i przede wszystkim występowania i liczebności. Dobre rozpoznanie stanu naszej fauny ssaków stanowi też jedno z zobowiązań wynikających z Konwencji o Różnorodności Biologicznej (1992) ratyfikowanej przez Polskęw 1996 roku.

Przegląd polskich placówek naukowych i osób uprawiających współcześnie czynnie te-riologię wskazuje jednoznacznie, iż problema-tyka ta w porównaniu z latami 60. i 70. XX wie-ku jest zdecydowanie słabiej obecna w naszym krajowym życiu naukowym. Niewątpliwie jest ona dużo mniej atrakcyjna (przede wszystkim w perspektywie publikowania wyników ba-dań w wysokoimpaktowych czasopismach), co sprawia, że nie garną się do niej młodzi ludzie. Zdecydowanie mniejsze są też możliwości uzy-skania środków finansowych na podstawowebadania faunistyczne.

Dlatego też do wydania Atlasu ssaków Polski niezbędna jest zupełnie inna filozofia i logistyka niż przy opracowywaniu Atlasu roz-mieszczenia ssaków w Polsce (1983). Projekt ten może być wykonany tylko wspólnym wysił-kiem całego polskiego środowiska teriologicz-

nego: naukowców zajmujących się tą tematyką profesjonalnie, przyrodników amatorów i en-tuzjastów przyrody ze wszystkich środowisk. Bez jak najszerszego udziału w tym przedsię-wzięciu tych ostatnich nie będzie możliwe wia-rygodne przedstawienie rozmieszczenia wielu gatunków ssaków w naszym kraju.

Projekt zrealizują cztery najsilniejsze pol-skie teriologiczne ośrodki naukowe: Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, Zakład Zoologii Systematycznej Uniwersytetu A. Mic- kiewicza w Poznaniu, Muzeum i Instytut Zoologii PAN w Warszawie oraz Instytut Biologii Ssaków PAN w Białowieży. Na stro-nie internetowej Instytutu Ochrony Przyrody PAN umieszczono już bazę danych dedykowa-ną Atlasowi ssaków Polski – www.iop.krakow.pl/ssaki – główne narzędzie dla uczestników projektu służące gromadzeniu danych o wy-stępowaniu wszystkich gatunków ssaków na obszarze Polski. Baza ta, co stanowić będzie absolutne nowum, stanie się swego rodzaju internetową publikacją. Od początku trwania projektu wszyscy użytkownicy internetu za po-średnictwem tej strony, w miarę wypełniania bazy, mają dostęp do informacji na temat roz-mieszczenia gatunków ssaków w Polsce. Dzięki temu, osoby bezpośrednio niezwiązane z pro-jektem, a zainteresowane jego tematyką, mogą na bieżąco śledzić postępy pracy nad Atlasem i zgłaszać informacje bądź ewentualne uwagi.

Występowanie każdego gatunku przed-stawione jest w formie mapy Polski z polami atlasowymi (10´ długości × 5´ szerokości geo-graficznej*) dwóch rodzajów: (1) pola atlasowez zaznaczonym centralnie granatowym punk-tem – udokumentowana obecność danego gatunku na obszarze tego pola, (2) pola puste – brak danych o występowaniu. Skalę mapy można powiększać lub pomniejszać suwakiem z lewej strony ekranu, tak aby można było pre-cyzyjnie zlokalizować swoją obserwację. Przy mapie rozmieszczenia dla każdego gatunku

* Siatkę taką stosowano już wcześniej w krajowych atlasach rozmieszczenia: płazów i gadów (Głowaciński, Rafiński 2003), ptaków lęgowych (Sikora i in. 2007) oraz we wszystkich wydaniach polskich czerwonychksiąg (Głowaciński 1992, 2001, Głowaciński, Nowacki 2004) (przyp. red.).

25

H. Okarma i in. Atlas ssaków Polski

PIŚMIENNICTWO

Baagøe H.J., Jensen T.S. (red.). 2007. Dansk Pattedy-ratlas. Gylendal, København.

Barratt E.M., Deaville R., Burland T.M., Bru-ford M. W., Jones G., Racey P.A., Wayne R.K. 1997. DNA answers the call of pipistrelle bat species. Nature 387: 138–139.

Bartoszewicz M., Okarma H., Zalewski A., Szczę-sna J. 2008. Ecology of raccoon (Procyon lotor) from western Poland – preliminary results. An-nals. Zool. Fenn. 45: 291–298.

Bresiński W. 2000. Sytuacja populacji zająca w Pol-sce w latach 1998–2000 (wyniki monitoringu). W: Kubiak S. (red.). Zwierzyna drobna jako ele-menty bioróżnorodności środowiska przyrodni-czego. Włocławek: 101–107.

Czech A. 2000. Bóbr. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin.

Edwards P.J., Fletcher M.R., Berny P. 2000. Review of the factors affecting the decline of the Europeanbrown hare and the use of wildlife incident data to evaluate the significance of paraguat. Agr.Ecosyst. Environ. 79: 95–103.

Głowaciński Z. (red.) 1992. Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa.

Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa.

Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) 2004. Polska czer-wona ksiega zwierząt. Bezkręgowce. IOP PAN, AR w Poznaniu, Kraków.

Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W. (red.). 2008. Księga gatunków obcych inwazyj-

ssaka znajdą się nazwisko i dane kontaktowe osoby, która jest tzw. autorem prowadzącym, czyli osobą odpowiedzialną za weryfikowanie i wprowadzanie danych o tym gatunku. Do osoby tej można przesyłać informacje dotyczą-ce tego gatunku.

Atlas będzie zawierał także część opisową dotyczącą każdego gatunku: status prawny, systematykę, morfologię, biologię i ekolo-gię oraz charakterystykę jego występowania w Polsce z uwzględnieniem ewentualnych zmian w okresie ostatnich 30 lat. Część opiso-

wa Atlasu ukaże się jednak drukiem dopiero na początku 2014 roku.

Henryk Okarma – Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie

Wiesław Bogdanowicz – Muzeum i Instytut Zoologii PAN w Warszawie

Leszek Rychlik – Zakład Zoologii Systematycznej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza

w PoznaniuElwira Szuma – Instytut Biologii Ssaków PAN

w Białowieży

nych w faunie Polski. Wydanie internetowe. IOP PAN, Kraków.

Głowaciński Z., Rafiński J. (red.). 2003. Atlaspłazów i gadów Polski. Status – Rozmieszczenie – Ochrona. Inspekcja Ochrony Środowiska, IOP PAN, Warszawa–Kraków.

Görner M. (red.). 2009. Atlas der Säugetiere Thürin-gens. Jena.

Hauer S., Ansorge H., Zöphel U. (red.). 2009. Atlas der Säugetiere Sachsens. Sächsisches Landesamt für Umwelt, Landwirtschaft und Geologie, Dresden.

Hausser J. (red.). 1995. Säugetiere der Schweiz. Bir-khäuser Verlag, Basel.

Jakubiec Z. 2001. Niedźwiedź brunatny Ursus arctos L. w polskiej części Karpat. Studia Naturae 47: 1–108.

Jamrozy G., Pęksa Ł., Urbanik Z., Gąsienica Byr-cyn W. 2007. Kozica tatrzańska Rupicapra rupi-capra tatrica. Wyd. TPN, Zakopane.

Jędrzejewski W., Nowak S., Schmidt K., Jędrzejew-ska B. 2002. Wilk i ryś w Polsce – wyniki inwen-taryzacji w 2001 roku. Kosmos 51 (4): 491–499.

Jurczyszyn M., Łukomski Ł., Słodownik A. 2002. Pięć lat realizacji programu reintrodukcji po-pielicy w Sierakowskim Parku Krajobrazowym. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski 8 (10): 78–83.

Juškaitis R. 2008. The Common Dormouse Muscar-dinus avellanarius: Ecology, Population Structu-re and Dynamics. Institute of Ecology of Vilnius University Publishers, Vilnius.

26


Karczewska M. 2006. Nowe stanowisko zębiełka bia-ławego Crocidura leucodon w Białowieży. Prz. Zool. 50 (3–4): 139–141.

Krasińska M., Krasiński Z.A. 2004. Żubr – monogra-fia przyrodnicza. SFP Hajstra, Warszawa–Biało-wieża.

Krištofík J., Darolová A. 2004. First record of western hedgehog (Erinaceus europaeus) from Slovakia. Biologia (Bratislava) 59: 612.

Mayer F., Dietz C., Kiefer A. 2007. Molecular species identification boosts bat diversity. Front. Zool. 4:4–14.

Męczyński S. 1985. Czy suseł moręgowany, Spermo-philus citellus Linnaeus, 1766, występuje jeszcze w Polsce? Prz. Zool. 29 (4): 521–526.

Mitchell-Jones A.J., Amori G., Bogdanowicz W., Kryštufek B., Reinjders P.J.H., Spitzenber-ger F., Stubbe M., Thissen J.B.M., Vohralík V.,Zima J. 1999. The Atlas of European Mammals. T. & A.D. Poyser Ltd., London.

Okarma H., Tomek A. 2008. Łowiectwo. Wydawnic-two Edukacyjno-Naukowe H2O, Kraków.

Pielowski Z., Kamieniarz R., Panek M. 1993. Raport o zwierzętach łownych w Polsce. Biblioteka Mo-nitoringu Środowiska, Warszawa.

Piłacińska B., Ziomek J. 2003. Changes in the pro-portion of mammal species in the food of the barn owl as a result of changes in the environ-ment and agriculture: the case of eastern Wiel-kopolska. W: Abstracts book, 4th European Con-gress of Mammalogy, 27.07–1.08, Brno, Czech Republic.

Pucek Z. 1983a. Erinaceus europaeus Linnaeus, 1758. W: Pucek Z., Raczyński J. (red.). Atlas rozmiesz-czenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 46 + mapa nr 0001.

Pucek Z. 1983b. Erinaceus concolor Martin, 1838. W: Pucek Z., Raczyński J. (red.). Atlas rozmieszcze-nia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 47–48 + mapa nr 0002.

Pucek Z., Raczyński J. (red). 1983. Atlas rozmiesz-czenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa.

Ruprecht A.L. 1973. O rozmieszczeniu przedstawi-cieli rodzaju Erinaceus Linnaeus, 1758 w Polsce. Prz. Zool. 17 (1): 81–86.

Ruprecht A.L. 1983. Pipistrellus pipistrellus (Schre-ber, 1774). W: Pucek Z., Raczyński J. (red.). Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warsza-wa: 75 + mapa nr 0025.

Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski, Bats of Poland. Multico, Warszawa.

Sachanowicz K., Ciechanowski M., Piksa K. 2006. Distribution patterns, species richness and sta-tus of bats in Poland. Vespertilio 9–10: 151–173.

Sachanowicz K., Wower A., Bashta A.-T. 2006. Fur-ther range extension of Pipistrellus kuhlii (Kuhl, 1817) in central and eastern Europe. Acta Chi-ropterol. 8 (2): 543–548.

Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.

Skóra K.E. 2000. Ryby i ssaki Zatoki Puckiej. W: Gerstman E. (red.). Materiały do monogra-fii przyrodniczej Regionu Gdańskiego. Tom III:Nadmorski Park Krajobrazowy: 51–58.

Spitzenberger F. (red.). 2001. Die Säugetierfauna Österreichs. Bundesministeriums für Land- und Forstwirtschaft. Umwelt und Wasserwirtschaft,Band 13. Wien.

Sztencel-Jabłonka A. 2009. Analiza morfologiczna i genetyczna nietoperzy Pipistrellus pipistrellus i Pipistrellus pygmaeus. Instytut i Muzeum Zoo-logii PAN, Warszawa (praca doktorska).

Zięba F., Zwijacz-Kozica T. 2004. Capy, kozy i koźlę-ta, czyli prawie wszystko o kozicach. Wyd. TPN, Zakopane.

Ziomek J., Banaszek A. 2007. The common hamster,Cricetus cricetus in Poland: status and current range. Folia Zool. 56: 235–242.

27


ARTYKUŁY

Wstęp

Kuraki leśne – jarząbek, cietrzew i głuszec – były obiektami wielu badań, opracowań i projek-tów ochroniarskich wykonywanych w Karpatach Zachodnich. Prace te jednak przeważnie doty-czyły terenów karpackich parków narodowych

Kuraki leśne Tetraoninae Beskidów Wyspowego i Makowskiego oraz przyległych pogórzy

Forest grouses Tetraoninae of Beskid Wyspowy and Beskid Makowski Mountains and adjacent foothills

ŁUKASZ KAJTOCH1, MARCIN MATYSEK2, PIOTR SKUCHA3

1 Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN31–016 Kraków, ul. Sławkowska 17e-mail: [email protected]

2 Instytut Ochrony Przyrody PAN31–120 Kraków, al. Mickiewicza 33

3 31–455 Kraków, ul. Ułanów 46/4

Słowa kluczowe: głuszec, Tetrao urogallus, cietrzew, Tetrao tetrix, jarząbek, Bonasa bonasia, Karpaty.

W pracy przedstawiono aktualny stan wiedzy na temat występowania kuraków leśnych: ja-rząbka Bonasa bonasia, cietrzewia Tetrao tetrix i głuszca T. urogallus w Beskidach Wyspowym i Makowskim oraz na Pogórzach Wielickim i Wiśnickim. Wykorzystano wyniki obserwacji au-torów w terenie, informacje uzyskane od służb leśnych i myśliwych oraz dane z piśmiennictwa z lat 1996–2010. Zasięg jarząbka obejmuje większość omawianego terenu, jednak najliczniej-szy jest on w Beskidach. Stan liczebny szacuje się na 1700–2300 osobników, czyli około 6% karpackiej populacji tego gatunku. Cietrzewie (< 10 os.) napotkano jedynie w centralnej czę-ści Beskidu Wyspowego i odnotowano jedno stwierdzenie w Beskidzie Makowskim. Głuszce (10–12 osobników) zasiedlają jedynie centralną część Beskidu Wyspowego, a pojedyncze ptaki były notowane sporadycznie także w Beskidzie Makowskim. Głównymi zagrożeniami dla po-pulacji kuraków leśnych są: przebudowa drzewostanów ze świerkowych na jodłowo-bukowe, intensyfikacja turystyki, lokalizacja infrastruktury turystycznej w ostojach ptaków, zabudowastoków oraz presja drapieżników. W celu ochrony populacji kuraków leśnych konieczne jest zachowanie miejsc ich bytowania oraz włączenie Ostoi Ptaków IBA „Beskid Wyspowy” do sieci Natura 2000.

i rezerwatów przyrody. Ostatnie podsumowa-nie wiedzy o kurakach leśnych polskich Karpat pochodzi z 1991 roku (Jamrozy 1991). Jedynie w nielicznych publikacjach zawarte są informa-cje na temat występowania kuraków leśnych na obszarze Beskidów: Wyspowego i Mako- wskiego oraz Pogórzy: Wielickiego i Wiśnickiego

28


(np. Kozłowski 1965, Głowaciński 1991). Także w opracowaniach regionalnych (Wiltowski 1966; Jamrozy 1991; Walasz, Mielczarek 1992; Walasz 2002) i ogólnopolskich (Głowaciński 2001; Kamieniarz 2002; Zawadzka, Zawadzki 2003; Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Markowski, Szymkiewicz 2007; Głowaciński, Profus 2007) z omawianego terenu na ogół podawano jedynie fragmentaryczne informacje.

Biorąc pod uwagę luki w wiedzy na temat występowania kuraków leśnych na omawianym obszarze oraz stopień zagrożenia populacji cie-trzewia i głuszca w Polsce, wskazane jest dokład-ne rozpoznanie rozmieszczenia i oszacowanie liczebności tych ptaków. W tym celu w latach

1996–2010 zebrano informacje o występowa-niu kuraków leśnych ze wszystkich dostępnych źródeł oraz wykonano poszukiwania w oma-wianym obszarze. Praca stanowi podsumowa-nie zebranych informacji o występowaniu tych ptaków na Pogórzach Wielickim i Wiśnickim oraz w Beskidach Makowskim i Wyspowym. Przedstawia także aktualne zagrożenia dla popu-lacji głuszca, cietrzewia i jarząbka oraz propozy-cje sposobów zachowania miejsc ich bytowania.

Teren

Obszar omawiany w pracy obejmuje więk-szość kompleksów leśnych położonych na te-

Ryc. 1. Rozmieszczenie kuraków leśnych w omawianych Beskidach i pogórzach: 1 – zalesione góry i wzgórza, 2 – granica występowania jarząbka, 3 – miejsca stałego bytowania głuszców, 4 – miejsca pojedynczych stwier-dzeń głuszców, 5 – miejsca pojedynczych stwierdzeń cietrzewiFig. 1. Distribu�on of grouses in discussed Beskidy Mts and foothills: 1 – forested mountains and hills, 2 – borderof Hazel Grouse range, 3 – locali�es of constant distribu�on of Western Capercaillie, 4 – single observa�ons of Western Capercaillies, 5 – single observa�ons of Black Grouses

P O G Ó R Z E W I E L I C K I E

P O G Ó R Z E W I Ś N I C K I E

BE

SK I D W Y S P O

WY

BrzeskoBochniaWieliczka

Myślenice

Jordanów

MszanaDolna

Limanowa

B E S K I D

M A K O W S K I

0 10 km1 2

3 4 5

24°16°

50°

54°

29

Ł. Kajtoch i in. Kuraki leśne Beskidów Wyspowego i Makowskiego oraz przyległych pogórzy

renie Beskidów: Wyspowego i Makowskiego oraz Pogórzy: Wielickiego i Wiśnickiego (Kon- dracki 2000) między miejscowościami: Jorda-nów – Rabka – Kamienica – Łososina Dolna – Bochnia – Wieliczka – Skawina – Kalwaria Zebrzydowska – Maków Podhalański (ok. 2500 km2, czyli 13% powierzchni polskich Kar-pat) (ryc. 1). Lesistość pogórzy waha się od 15 do 25%, natomiast lesistość Beskidów wy-nosi około 40%. Dominują drzewostany bu-kowe i jodłowe. Na pogórzach ponadto dużą powierzchnię zajmują bory sosnowe i grądy, a w Beskidach bory świerkowe. W dolinach i wąwozach znajdują się lasy łęgowe i olcho-we. Świerkowe bory górnoreglowe spotykane są jedynie na najwyższym szczycie Beskidu Wyspowego – Mogielicy (ryc. 2) oraz w zubo-żałej postaci pod szczytem Ćwilina. Spotyka się ponadto bory bagienne (np. Łopień) i olszyny bagienne. Jedynie około 10% lasów pogórskich i do 20% lasów beskidzkich można uznać za zbliżone do naturalnych, a ich stan zachowania jako bardzo dobry (w tym jest 11 niewielkich rezerwatów przyrody). Pozostałe drzewostany

są eksploatowane i silnie przekształcone, szcze-gólnie na gruntach prywatnych zajmujących średnio połowę powierzchni leśnej. W wielu miejscach (szczególnie w Beskidzie Makowskim i zachodniej części Beskidu Wyspowego) do-chodzi do zarastania dawnych pastwisk, łąk i pól, na których wykształcają się juwenilne zbiorowiska leśne.

Metodyka

W trakcie obserwacji – prowadzonych od 1996 roku na Pogórzu Wielickim i Wiśnickim, od 2001 roku w Beskidzie Wyspowym i od 2003 roku w Beskidzie Makowskim – szczegól-ny nacisk położono zarówno na bezpośrednie wykrywanie kuraków leśnych, jak i wszelkich śladów ich bytowania. W czasie zalegania po-krywy śnieżnej przeprowadzono wielokrotne tropienia na transektach i wytypowanych rejo-nach znanego lub potencjalnego występowania wszystkich trzech gatunków. Oprócz wyszuki-wania tropów ptaków lokalizowano i notowa-no także innego rodzaju ślady ich bytowania:

Ryc. 2. Beskid Wyspowy – widok na Mogielicę (góra Jasień, 17.02.2008 r.; fot. Ł. Kajtoch)Fig. 2. Beskid Wyspowy Mts. – view on the Mogielica Mt. (Jasień Mt., 17 February 2008; photo by Ł. Kajtoch)

30


knoty, pryzmy odchodowe, ślady żerowania, paprzyska (kąpieliska pyłowe lub piaskowe) i jamy śnieżne (ryc. 3). W przypadku jarząbka stosowano także wabienie w okresie wiosennym (marzec–maj) i jesiennym (wrzesień–paździer-nik) za pomocą przenośnego głośnika podłą-czonego do odtwarzacza mp3 lub specjalnych wabików, zgodnie z metodyką opisaną w pracy Swensona (1991).

W celu oszacowania liczebności jarząbka wykonano cenzusy na 4 transektach (po jednym dla każdej jednostki fizjograficznej; dane z tran-sektów na pogórzach potraktowano łącznie): las pomiędzy Grajowem a Huciskiem (Pogórze Wielickie, 6,5 km), lasy między Tarnawą, a Szykiem (Pogórze Wiśnickie, 8 km), góra Mogielica (Beskid Wyspowy, 6,5 km) i góra Kotoń (Beskid Makowski, 28 km). Liczenia prowadzono każdego roku (2007–2009), czte-rokrotnie w okresie wiosennym i dwukrotnie w okresie jesiennym z zastosowaniem wabienia oraz wyszukiwania tropów i śladów. Podano średnie zagęszczenie dla całego transektu [os. km i os. km2, zgodnie ze wzorem Eberhardta (1968)]. Następnie wykorzystując uzyskane war- tości zagęszczenia i informację na temat po-wierzchni różnych typów siedlisk na badanym obszarze oraz wiedzę o rozmieszczeniu jarząbka wyliczono według wzoru Eberhardta szacunko-we liczebności dla wszystkich czterech badanych jednostek fizjograficznych:

gdzie: D – zagęszczenie (os./km2), N – liczba stwierdzeń na trasie o długości L,X – odległość rejestracji (X) (120 m na po-

górzach i 70 m w Beskidach),a – współczynnik pary (1,8, przeliczo-

ny z poprawką stosunku płci wg Montadert, Leonard 2004),

z – współczynnik wykrywalności [0,8, wyznaczony doświadczalnie przez Bonczara (1992, 2008)].

Wykorzystano także informacje o wy-stępowaniu tego gatunku zebrane przez pra-cowników Nadleśnictwa Limanowa w trakcie trwania projektu „Ochrona głuszca i cietrzewia oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich” (2008/2009), a ponadto informacje od ornito-logów, leśników i myśliwych na temat wystę-powania kuraków leśnych na całym obszarze badań. Traktowano je jednak przeważnie jako wskazówki do dalszych poszukiwań. Posłużono się również wiadomościami z literatury z lat 2002–2003 i 2007 (Walasz 2002; Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Markowski, Szymkiewicz 2007; Głowaciński, Profus 2007; Cichocki i in. 2007; Żurek i in. 2008).

Występowanie

JarząbekPrzed okresem niniejszych badań jarząbek

wymieniany był jako lęgowy z całości omawia-nego obszaru, z wyjątkiem północnej części Pogórza Wielickiego (Wiltowski 1966; Jamrozy 1991; Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Walasz, Mielczarek 1992; Bonczar 1992). Liczba pól atlasowych ze stwierdzonymi lęgowiskami ja-rząbka była niewielka, co wskazywało na jego rozproszone występowanie (Walasz, Mielczarek 1992).

Obecnie gatunek ten (ryc. 4) występuje powszechnie w Beskidach Wyspowym i Ma-kowskim. Zasiedla także nielicznie większość kompleksów leśnych na Pogórzu Wiśnickim. Na Pogórzu Wielickim został stwierdzo-

Ryc. 3. Jama śnieżna – zimowe miejsce noclegowe ja-rząbka (góra Ćwilin, 31.01.2010 r.; fot. Ł. Kajtoch)Fig. 3. Snow-burrow – Hazel Grouse winter shelter (Ćwilin Mt., 31 January 2010; photo by Ł. Kajtoch)

D =N a

4 L X z 106

31


ny w jego południowej części – w Pasmach: Barnasiówki i Bukowca przylegających do Bes-kidu Makowskiego oraz we wschodniej części w dwóch sąsiadujących kompleksach leśnych między Winiarami i Gorzkowem (Kajtoch 2002). Kompleksy leśne w północnej części Pogórza Wielickiego nie są zasiedlone przez ten gatunek, chociaż w okresach jesiennych spora-dycznie go tu widywano (Ł. Kajtoch, P. Suder – npbl.). Jarząbków nie napotkano także w rozle-

głym lesie Bronaczowa pod Skawiną (P. Skucha, Ł. Kajtoch – npbl.), lecz według leśników w 2009 roku miały się tu pojawiać pojedyncze osobniki. Stwierdzenie jarząbków w niewielkich i izolowanych kompleksach leśnych przeczy do-tychczasowym wyobrażeniom o preferencjach środowiskowych tego gatunku (Bergmann i in. 1982). Lasy Pogórza Wielickiego są silnie po-fragmentowane i izolowane od siebie (urbani-zacja okolic Krakowa), a przy tym intensywnie

Ryc. 4. Pisklę jarząbka (góra Mogielica, 30.05.2004 r.; fot. A. Piestrzyńska-Kajtoch)Fig. 4. Hazel Grouse chick (Mogielica Mt., 30 May 2004; photo by A. Piestrzyńska-Kajtoch)

Tab. 1. Zagęszczenia populacji jarząbka w poszczególnych jednostkach fizjograficznychTab. 1. Popula�on densi�es of Hazel Grouses in studied physiographic units

Jednostka fizjograficzna Physiographic unit

Liczba terytoriów/kmTerritories/km

Liczba osobników/km2

Individuals/km2

Pogórza/ Foothills 0,5–0,6 2,2–3,0

Beskid Makowski/ Beskid Makowski Mts. 0,85 7,0

Beskid Wyspowy/ Beskid Wyspowy Mts. 1,1 9,1

32


eksploatowane. Najbardziej prawdopodobnym wytłumaczeniem trwania tutejszych populacji jest ich funkcjonowanie w systemie metapo-pulacji i zasilanie populacji brzeżnych przez imigrantów z większych kompleksów leśnych znajdujących się na południe od Raby (głównie z gór). Na tym terenie jarząbek występuje pra-wie wyłącznie w głębszych dolinach potoków i trudno dostępnych wąwozach. Na pogórzach gatunek ten jest związany głównie z lasami mie-szanymi, gdzie drzewostan dominujący składa się z sosny Pinus sylvestris i brzozy Betula sp. (z płatami borówczysk) lub buka Fagus sylva-tica i jodły Abies alba, podrost stanowi jodła i świerk Picea abies, a w dnie potoków i wąwo-zów rośnie głównie olcha Alnus glutinosa, osika Populus tremula i wierzba Salix sp. W Beskidach Makowskim i Wyspowym jarząbek występuje w młodszych klasach wiekowych (do 60 lat) boru świerkowo-jodłowego i boru mieszanego z bukiem oraz młodocianych zbiorowiskach powstałych na skutek zarastania nieużytków, zasiedlając obrzeża potoków, dróg, wąwozów, strefy ekotonowe oraz odnowienia. Spotykany jest również na skrajach dolnoreglowych bo-rów mieszanych, górnoreglowych świerczyn i borów bagiennych.

Na pogórzach stwierdzono 8 terytoriów– – 3 na 6,5-kilometrowym transekcie (Wielickie) i 5 na 8-kilometrowym transekcie (Wiśnickie), w Beskidach zaś zanotowano 25 terytoriów na 28-kilometrowym transekcie (Makowski) i 7 na 6,5-kilometrowym transekcie (Wyspowy). Dane dotyczące maksymalnego zagęszczenia tego gatunku, obliczone dla omawianych jed-nostek fizjograficznych, zestawiono w tabeli1. W zależności od roku wartości te mogą się różnić nawet o 30–40% od prezentowanych. Na pogórzach w pofragmentowanych kom-pleksach leśnych o powierzchniach 500–800 ha zagęszczenia jarząbka były 3–4-krotnie niższe niż w Beskidach, gdzie ptaki te zasiedlają głów-nie rozległe kompleksy leśne (3000–4000 ha). W Beskidzie Wyspowym zagęszczenia jarząbka są o 20% większe niż w Beskidzie Makowskim. Różnice te wynikają zapewne z dostępności od-powiednich dla tych kuraków drzewostanów.

W Beskidach drzewostany zajmują większe po-wierzchnie i są bardziej zwarte, a przy tym mają więcej typów siedlisk odpowiadających temu kurakowi i są one lepiej zachowane niż w silnie przekształconych lasach pogórzy. Uzyskane za-gęszczenia są bardzo zbliżone do podawanych dotychczas dla lasów Pogórzy – 3,1 os./km2 i Beskidów – 8,2 os./km2 (Bonczar 1992). Biorąc pod uwagę powierzchnię preferowa-nych siedlisk leśnych oraz rozmieszczenie ja-rząbka w badanych jednostkach fizjograficznych, można ostrożnie oszacować, że na Po- górzu Wielickim występuje 30–40 osobni- ków, na Pogórzu Wiśnickim 120–170, w Bes-kidzie Makowskim 700–1000, a w Beskidzie Wyspowym 800–1100 ptaków. Sumarycznie obszar ten może zatem zasiedlać 1700–2300 jarząbków, czyli 5–6,5% karpackiej populacji oraz 2–3% populacji krajowej tego gatunku. Stan całej polskiej populacji szacowany jest na 70 000–90 000 osobników, a populacji karpac-kiej na 35 000 osobników (Bonczar 2009).

CietrzewWedług Jamrozego (1991, 1995) i Kamie-

niarza (2002) cietrzewia nie notowano w Beski-dzie Makowskim przed 1980 rokiem, ale później (w latach 80. XX w. i do 1994 r.) był tam stwier-dzany. Gatunek ten wycofał się również z Beski-du Wyspowego przed 1980 (Jamrozy 1991) lub 1988 rokiem (Kamieniarz 2002). W piśmien-nictwie brakuje dokładniejszych lokalizacji dla występujących tam wówczas populacji.

W latach 2000–2001 stwierdzono cietrzewia w rejonie Przełęczy Rydza-Śmigłego w Beski-dzie Wyspowym (W. Cichocki w: Walasz 2002). W 2005 roku cietrzewie napotkano w pobliskiej dolinie Czarnej Rzeki (Kajtoch, Piestrzyńska-Kajtoch 2006). Ponadto napotkano trzykrotnie koguty: w mozaice pastwisk i borów w okoli-cach Wilczyc w 2005 roku, na polanie górskiej na Jasieniu w 2005 roku (Kajtoch, Piestrzyńska-Kajtoch 2006) oraz na zrębie na Ćwilinie (27.11.2009, Ł. Kajtoch – npbl.). W 2009 roku na polanie Ćwilina widziano także co najmniej jedną kurę, której przynależności gatunkowej nie udało się ustalić (inf. Nadleśnictwo Lima-

33


nowa). Efemeryczne występowanie cietrzewia w Beskidzie Wyspowym potwierdzają także myśliwi z lokalnego koła łowieckiego. Ponadto koło Tokarni w Beskidzie Makowskim w 2004 lub 2005 roku przebywała pojedyncza kura (wg relacji myśliwych z tamtejszego obwodu ło-wieckiego). Ptaki zasiedlające Beskid Wyspowy występowały na tym terenie stale (pomimo bra-ku doniesień w latach 80. i 90. XX w.) albo poja-wiły się w wyniku dyspersji osobników z Gorców. To pasmo górskie według opinii Walasza (2002) zostało zasiedlone w latach 80.–90. XX wieku przez ptaki z Orawy, gdzie obecnie są notowane jedynie sporadycznie (Cichocki 2008, P. Armatys – npbl.). Liczebność tego gatunku szacuje się na nie więcej niż 10 ptaków w centralnej czę-ści Beskidu Wyspowego, a w innych częściach Beskidu Makowskiego i Wyspowego osobniki mogą się pojawiać sporadycznie. W trakcie lu-stracji terenowych nie odnotowano tokowisk ani śladów wskazujących na ich istnienie, jednak z uwagi na rozległość terenu prawdopodobne jest przeoczenie takiego miejsca.

Cietrzewie w omawianym terenie zasiedlają głównie skraje lasów w sąsiedztwie pastwisk, łąk oraz młak i niewielkich torfowisk w doli-nach, a także górskie polany porośnięte borów-ką i jarzębiną oraz zręby w otoczeniu luźnych borów mieszanych.

GłuszecPtaki te stwierdzane były w Beskidach:

Wyspowym i Makowskim do pierwszej poło-wy lat 60. XX wieku (Kozłowski 1965). Według Jamrozego (1995) na przełomie lat 80. i 90. XX wieku głuszec występował jeszcze sporadycz-ne w obu Beskidach, głównie na Mogielicy i Łopieniu (Głowaciński 1991).

Aktualnie zarówno kury, jak i koguty głusz-ca są stale obecne (2001–2010) na Mogielicy (Kajtoch, Piestrzyńska-Kajtoch 2006; Cichocki 2008; Żurek i in. 2008; Kajtoch i in. 2008; J. Widełka, M. Trybała, Ł. Kajtoch – npbl.). W 2006 roku widziano tam kurę z co naj-mniej dwoma podrośniętymi pisklętami, co dowodzi, że tutejsza populacja się rozmna-ża. Ptaki te obserwowano także na Łopieniu:

23.05.2008 – kogut (Żurek i in. 2007; Ł. Kajtoch – npbl.), wiosną 2008 i 2009 roku – 1 i 2 kury (inf. Nadleśnictwo Limanowa). Na Łopieniu głuszce są regularnie obserwowane według relacji myśliwych z lokalnego koła łowiec-kiego. Głuszce zasiedlają także Ćwilin, gdzie w 2009 roku dokonano kilku obserwacji kur i koguta (inf. Nadleśnictwo Limanowa). Ponadto na początku XXI wieku Cichocki (2008) po-dawał 3–5 kogutów ze Śnieżnicy, czego obec-nie nie potwierdzono (Ł. Kajtoch – npbl.; inf. Nadleśnictwo Limanowa). Szacuje się, że na Mogielicy występują 1–2 koguty i 3–4 kury. Po kilka osobników występuje także na Łopieniu i Ćwilinie. Łącznie stan populacji głuszca w Beskidzie Wyspowym można oszacować na co najmniej 10–12 osobników, czyli około 5% populacji karpackiej, której wielkość pod ko-niec XX wieku oceniano na około 200 osob-ników (Zawadzka, Zawadzki 2003; Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Głowaciński, Profus 2007). Ptaki zasiedlające Beskid Wyspowy są prawdo-podobnie częścią populacji gorczańskiej, z któ-rą istnieje połączenie poprzez zalesioną dolinę Kamienicy. Autorom nie udało się zlokalizować tokowisk głuszców na tym terenie, lecz przy-najmniej jedno zapewne istniało w Beskidzie Wyspowym. Świadczy o tym obserwacja kury wodzącej młode w 2006 roku (Kajtoch i in. 2008). Ślady tokowiska zostały znalezione przez myśliwego w 2005 roku na Ćwilinie (informa-cja uzyskana od leśniczego).

W Beskidzie Makowskim pojedyncze głuszce były stwierdzane w masywie Kotonia: 15.09.1997 – kogut (M. Matysek – npbl.) i 4.09.2006 – kura (J. Kucza – npbl.); Ukjeiny – kura w 2003 roku (M. Kaczmarek – npbl.), Stołowej Góry – kogut w kwietniu 2002 i 2007 roku (T. Kozyra – npbl.) i Przykrzca – kogut w styczniu 2002 roku (D. Stec – npbl.). Obserwacje te świadczą o występowaniu po-jedynczych osobników aż do początku XXI wieku w Beskidzie Makowskim lub o możliwej migracji ptaków z populacji zasiedlającej pobli-skie Pasmo Babiogórskie (ryc. 5).

W omawianym terenie głuszce zasiedla-ją przede wszystkim stare bory górnoreglowe

34


oraz starsze bory mieszane i bagienne. Zimą pojawiają się także w młodszych borach mie-szanych i w lasach bukowo-jodłowych, a jesie-nią żerują na polanach górskich.

Zagrożenia i propozycje ochrony

Zagrożenia populacji kuraków i im zapo-bieganie są związane z gospodarką leśną, pre-sją turystyczną i infrastrukturalną oraz dra-pieżnictwem.

Występowanie na omawianym terenie ku-raków leśnych, a szczególnie głuszców, świad-czy o stosunkowo zrównoważonej gospodarce leśnej prowadzonej w górskich lasach, szcze-gólnie Beskidu Wyspowego. Jednakże lokali-zacja stanowisk głuszca wskazuje, że przetrwał on jedynie w miejscach najtrudniej dostępnych – na stromych, skalistych stokach oraz na torfo-wisku. Utworzenie w 1981 roku Gorczańskiego Parku Narodowego, głównie na gruntach

Nadleśnictwa Limanowa, ochroniło większość z tamtejszych stanowisk głuszca, ale jednocze-śnie przyczyniło się do zwiększenia pozyskania drewna w pozostałych lasach tego nadleśnic-twa, czyli w Beskidzie Wyspowym. Pomimo ograniczenia pozyskania w XXI wieku gospo-darka leśna, prowadzona bez uwzględnienia potrzeb ochrony takich gatunków jak głuszec, nadal stanowi potencjalne zagrożenie dla wy-stępowania tych kuraków. Zręby powstające w dolinie Kamienicy mogą zagrozić ciągłości korytarza leśnego łączącego Beskid Wyspowy z Gorcami. Dalsze występowanie głuszców na Łopieniu i Ćwilinie jest niepewne. Tamtejsze bory świerkowe i mieszane rosną na nieod-powiadających im siedliskach lasowych, cze-go efektem jest ich rozpad wywoływany m.in. przez gradacje korników Ips ssp. Trwający aktualnie wyrąb borów zagraża miejscom by-towania głuszców. Prace leśne mogą powo-dować płoszenie ptaków, a także zwiększają

Ryc. 5. Kura głuszca Tetrao urogallus w Paśmie Policy (15.06.2008 r., fot. M. Ciach)Fig. 5. Female Capercaillie Tetrao urogallus in Polica mountain range (15 June 2008, photo by M. Ciach)

35


ryzyko ich śmiertelności oraz utraty lęgów. Jednak głównym negatywnym efektem prowa-dzonych prac leśnych jest zanik odpowiednich dla głuszców miejsc – zróżnicowanego wieko-wo i przestrzennie boru z dominacją świerka w drzewostanie i borówki w runie, w miejsce którego wprowadzane są odnowienia jodłowo--bukowe. Sytuacja w lasach prywatnych jest jeszcze gorsza, co najprawdopodobniej przy-czyniło się do ustąpienia tego gatunku już kilkadziesiąt lat temu z różnych szczytów obu Beskidów. Najwłaściwszym sposobem ochrony głuszca w lasach Beskidu Wyspowego byłoby wyłączenie z dotychczasowej gospodarki le-śnej oddziałów leśnych, w których stwierdzo-no obecność ptaków oraz takich, gdzie może potencjalnie występować. W sumie rdzeń ta-kiego obszaru powinien wynosić przynajmniej 500 ha w podszczytowych partiach wszystkich aktualnie i potencjalnie zasiedlonych szczytów Mogielicy, Łopienia, Ćwilina, Jasienia-Kiczory i Śnieżnicy, czyli zaledwie 3,5% powierzchni leśnej Nadleśnictwa Limanowa. W tak wy-dzielonych miejscach prace leśne powinny być zaplanowane zgodnie z wytycznymi opra-cowanymi dla ochrony ostoi głuszca w Polsce (Zawadzka, Zawadzki 1999; Keller i in. 2000) i konsultowane z ekspertami (np. niedawno po-wstałym Komitetem Ochrony Kuraków) oraz z Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska w Krakowie. Konieczne jest zlokalizowanie i ochrona miejsc tokowych głuszca i cietrze-wia, o ile takie tokowiska istnieją. Informacji o lokalizacji tokowiska na Ćwilinie w 2005 roku niestety nie przekazano do Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody i nie utworzono na tym terenie strefy ochronnej. Celowe byłoby zatem utworzenie w miejscach bytowania głuszców (a także cietrzewi) specjalnej ostoi na wzór Ostoi Sądeckiej w Paśmie Radziejowej utworzonej w 2002 roku. Należy podkreślić przychylne na-stawienie Nadleśnictwa Limanowa do ochrony głuszca, ograniczane jednak przez obowiązują-cy od 2006 roku plan urządzania, nieuwzględ-niający potrzeb ochrony tego gatunku. Istnieje szansa, że planowana procedura oceny oddzia-ływania na środowisko planu urządzania tego

nadleśnictwa pomoże w wyhamowaniu prowa-dzonej przebudowy sztucznych drzewostanów świerkowych. W lutym 2010 roku podczas eks-perckiego zebrania w siedzibie nadleśnictwa, w drodze kompromisu ustalono zaniechanie prowadzenia prac leśnych w okresie tokowym i gniazdowania (marzec–czerwiec) w miej-scach bytowania głuszców. Ochrona głuszców na Mogielicy może być częściowo realizowana poprzez utworzenie rezerwatu obejmującego około 50 ha kopuły Mogielicy (Kajtoch i in. 2008). W Beskidzie Makowskim konieczne jest przeprowadzenie kompleksowej inwentaryzacji kuraków leśnych. Program ochrony kuraków leśnych w Karpatach Zachodnich obejmował m.in. Nadleśnictwa Myślenice i Sucha, jednak jedynie ich część w Paśmie Policy, a nie na tere-nie Beskidu Makowskiego.

Z kolei zamierzenia ochronne dla rozpro-szonej i nielicznej populacji cietrzewia byłyby trudne do zrealizowania na omawianym terenie z uwagi na występowanie tych ptaków głównie na gruntach prywatnych, a także dynamicznie zmieniającej się struktury lasów (powstawania i obsadzanie zrębów) oraz zarastania i zabu-dowy niżej położonych terenów półotwartych. Dla tego gatunku istotne jest zachowanie mo-zaiki borów, brzezin, pastwisk, łąk, mokradeł i torfowisk w miejscach znanego i potencjalne-go występowania, co można osiągnąć poprzez wprowadzenie ograniczeń do planów zagospo-darowania przestrzennego dotyczących zabu-dowy stoków, przełęczy i dolin.

Zróżnicowana własność gruntów leśnych oraz gospodarowanie prowadzące do mozai-kowej struktury wiekowej i gatunkowej lasów pogórzy i Beskidów wydaje się sprzyjać wystę-powaniu jarząbka. Głównym zagrożeniem dla tego gatunku jest uprzątanie lasów z wykrotów i leżaniny, co redukuje powierzchnię dostęp-ną dla tego ptaka. Podstawowym postulatem ochrony jarząbka jest niedopuszczenie do zu-bożenia struktury gatunkowej i wiekowej drze-wostanów oraz mozaikowatości środowiska. Należy utrzymywać zasadę odtwarzania lasu metodami wzorowanymi na sukcesji natural-nej, wykonując rębnię należy pozostawiać tzw.

36


kulisy – obszary wyłączone z gospodarowania (z których jarząbki będą mogły rekolonizować odrastający drzewostan).

Drugim, być może istotniejszym, czynni-kiem wpływającym na występowanie głusz-ca, a także cietrzewia w lasach Beskidów jest presja ludzi, a zwłaszcza rozwój turystyki gór-skiej, zarówno pieszej, jak i motorowej. Sieć szlaków w rejonach występowania tych kura-ków, szczególnie na Mogielicy, nie uwzględnia ograniczania do minimum ingerencji ludzkiej. W 2008 roku wybudowano wieżę widokową na Mogielicy, zwiększając przez to atrakcyjność turystyczną tej góry. Na Mogielicy planowana jest także budowa infrastruktury narciarskiej nad wsią Słopnice. Wyciąg docelowo ma się-gać do wschodniego grzbietu góry – miejsca bytowania głuszców. Dużym zagrożeniem dla kuraków leśnych jest też zapewne intensyfika-cja nielegalnych rajdów terenowych czy prze-cinanie potencjalnych szlaków migracyjnych ptaków poprzez inwestycje komunikacyjne i zmianę sposobu użytkowania gruntów. Dla zachowania nielicznych głuszców konieczne jest zaniechanie ewentualnych planów bu-dowy wyciągu narciarskiego w Słopnicach. Realizacja tej inwestycji pociągnęłaby za sobą odlesienie części stoku, także w rejonie zasie-dlanym przez głuszce, a ponadto spowodowa-łaby wzmożony ruch narciarski i turystyczny. Kolejnym warunkiem zachowania subpopula-cji głuszca w Beskidzie Wyspowym jest ogra-niczenie lub skanalizowanie ruchu turystycz-nego, co dotyczy przede wszystkim Mogielicy. Bardzo ważne jest przeciwdziałanie niele-galnym rajdom terenowym. Nadleśnictwo Limanowa rozstawiło już tablice informujące o istnieniu „Ostoi rzadkich zwierząt” w miej-scach bytowania głuszców.

Kolejnymi zagrożeniami dla populacji ku-raków leśnych na omawianym terenie są pre-sja drapieżników (głównie lisa Vulpes vulpes, kun Martes sp., kruka Corvus coraz i dzika Sus scrofa oraz wałęsających się psów Canis lupus f. familiaris) i konkurencja pokarmowa pomię-dzy kurakami a zwierzyną płową. Potencjalne zagrożenie dla cietrzewia może powodować

bażant Phasianus colchicus, który jest kon-kurentem pokarmowym i wektorem chorób. W rejonach występowania głuszca i cietrzewia celowe byłoby wprowadzenie okresowego od-strzału drapieżników oraz kontroli liczebności zwierzyny płowej.

Powyższe postulaty ochronne mogą jed-nak o tyle nie spełnić swego celu, o ile całość ekosystemów, przynajmniej centralnej czę-ści Beskidu Wyspowego, nie zostanie objęta ochroną wielkopowierzchniową. W 2007 ro-ku zaproponowano m.in. włączenie masywu Mogielicy i Jasienia do ostoi ptaków Natura 2000 w Gorcach, do czego jednak nie doszło. W 2009 roku zgłoszono obszar centralnej czę-ści Beskidu Wyspowego (ponad 12 000 ha) jako krajową ostoję ptaków i umieszczono w najnowszym opracowaniu Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków (Wilk i in. 2010). W ostoi tej kilka gatunków ptaków, w tym głu-szec, występuje w liczebności przekraczającej 1% populacji krajowej, a dla trzech gatunków (głuszca, puszczyka uralskiego Strix uralensis i derkacza Crex crex w górach) jest jedną z naj-istotniejszych ostoi krajowych. Dlatego też po-winna zostać włączona do sieci Natura 2000.

Podsumowując, lasy Beskidu Wyspowego i Makowskiego wraz z przyległymi pogórzami zasiedla stosunkowo liczna i stabilna popu-lacja jarząbka. Natomiast populacje głuszca i cietrzewia są w silnym regresie i zachowały się obecnie jedynie w centralnej części Beskidu Wyspowego. W celu utrzymania ich ostoi ko-nieczne jest podjęcie kroków zmierzających do ochrony siedlisk tych ptaków, ograniczenia presji antropogenicznej i drapieżniczej, a także do wielkoobszarowej ochrony terenu ich wy-stępowania.

Podziękowania

Chcielibyśmy serdecznie podziękować wszyst-kim, którzy udostępnili swoje obserwacje kuraków leśnych z omawianego terenu, a przede wszystkim pracownikom Nadleśnictwa Limanowa i Pawłowi Armatysowi z Gorczańskiego Parku Narodowego za cenne informacje o występowaniu kuraków

37


PIŚMIENNICTWO

Bergmann H.H., Klaus S., Müller F. Wiesner J. 1982. Das Haselhuhn Bonasa bonasia. Die Neue Brehm-Bücherei, Wittenberg, Lutherstadt.

Bonczar Z. 1992. Karpacka populacja jarząbka Bo-nasa bonasia (L., 1758) i możliwości oddziały-wania na nią. Zesz. Nauk. AR im. H. Kołłątaja w Krakowie, Kraków (rozpr. hab.).

Bonczar Z. 2008. Wykrywanie w terenie i szacowa-nie liczebności jarząbka. Monografia pokon-ferencyjna „Ochrona kuraków leśnych” I Mię-dzynarodowej Konferencji „Ochrony Kuraków Leśnych” Janów Lubelski 2007. Wyd. CILP, War-szawa: 76–78.

Bonczar Z. 2009. Jarząbek Bonasa bonasia. W: Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. Monitoring ptaków lęgowych – poradnik metodyczny doty-czący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa: 282–291.

Cichocki W., Głowacz M., Pawlikowski P., Zięba F. 2008. Rozmieszczenie i liczebność cietrzewia i głuszca w województwie małopolskim – stan na 2003 rok. Konferencja „Ochrony Kuraków Leśnych” Janów Lubelski 2007. Wyd. CILP, Warszawa: 56–70.

Eberhardt L.L. 1968. A preliminary appraisal of line transects. J. Wildl. Manag. 32: 82–88.

Głowaciński Z., Profus P. 2007. Głuszec Tetrao uro-gallus. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985––2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 44–45.

Głowaciński Z. 1991. Ekologiczny zarys awifauny zlewni Kamienicy w Gorcach i Beskidzie Wy-spowym (Karpaty Zachodnie). Ochr. Przyr. 49 (II): 175–196.

Głowaciński Z. 2001. Polska czerwona księga zwie-rząt. PWRiL, Warszawa.

Jamrozy G. 1991. Występowanie głuszca Tetrao uro-gallus (L.), cietrzewia Tetrao tetrix (L.) i jarząbka

Bonasa bonasia (L.) w polskich Karpatach. Prz. Zool. 36: 187–192.

Jamrozy G. 1995. Głuszec i cietrzew w Karpatach. Łowiec Polski 4/95: 8–9.

Kajtoch Ł. 2002. Awifauna Pogórza Wielickiego i Podgórza Bocheńskiego – zagrożenia i pro-pozycja ochrony. Chrońmy Przyr. Ojcz. 58 (3): 38–54.

Kajtoch Ł., Piestrzyńska-Kajtoch A. 2006. Awifauna środkowej części BeskiduWyspowego – pro-pozycje ochrony. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62 (3): 33–46.

Kajtoch Ł., Szczygielski M., Wieczorek P., Figarski T. 2008. Mogielica – projektowany rezerwat fau-nistyczny w Beskidzie Wyspowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 64: 10–24.

Kamieniarz R. 2002. „Cietrzew.” Monografie przyrod-nicze. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin.

Keller M., Felger A.F., Pałucki A., Piotrowska M., Szymkiewicz M., Zawadzka D., Zawadzki J. (mscr.) 2000. Wpływ gospodarki leśnej na popu-lacje głuszca Tetrao urogallus i cietrzewia Tetrao tetrix. Opracowanie dla Dyrekcji Generalnej La-sów Państwowych, Warszawa.

Kondracki J. 2000. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

Kozłowski P. 1965. Ptaki obserwowane w okolicach Mszany Dolnej w Beskidzie Wyspowym. Materiały do awifauny Polski. III. Acta Orn. 9 (3): 155–164.

Markowski J., Szymkiewicz M. 2007. Cietrzew Te-trao tetrix. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985––2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 42–43.

Montadert M., Leonard P. 2004 First results of a ha-zel grouse population study in the south-eastern French Alps. Newsletter of the WPA/BirdLife/Species Survival Commission Grouse Specialist Group. Issue 28 – November 2004.

w Beskidzie Wyspowym. Dominikowi Stecowi (studentowi Uniwersytetu Rolniczego) dziękujemy za informacje o kurakach Beskidu Makowskiego. Szczególnie chcieliśmy podziękować Profesorowi

Zbigniewowi Bonczarowi za cenne uwagi do wstęp-nej wersji niniejszej pracy.

Niniejsza praca została wykonana w ramach dzia-łalności autorów w Komitecie Ochrony Kuraków.

38


SUMMARY

Kajtoch Ł., Matysek M., Skucha P. Forest grouses Tetraoninae of the Beskid Wyspowy and Beskid Makowski Mts and adjacent foothills


The paper presents occurrence of forest grouses: Hazel Grouse Bonasa bonasia, Black Grouse Tetrao tetrix and Western Capercaillie T. urogallus in the Beskid Wyspowy Mts, Beskid Makowski Mts, Wielickie Foothills and Wiśnickie Foothills. Authors’ field data, information from forest services and hunters as well as literaturedata from the years 1996–2010 were used. Compact range of Hazel Grouse included almost all studied area, however it was most numerous in the Beskids. Jointly 1700–2300 individuals occupied the area (about 6% of population from the Polish Carpathians). Black Grouses (<10 ind.) were noted only in central part of the Beskid Wyspowy Mts and once in the Beskid Makowski Mts. Similarly, Capercaillies (10–12 ind.) occupied central part of the Beskid Wyspowy Mts, and were also occasionally seen in the Beskid Makowski Mts. Main threats for grouses populations, mainly Capercaillies, are: changes of spruce forests into fir-beech forests,intensification of tourism, localization of touristic infrastructure in birds refugees and raptors pressure. Foreffective conservations of grouses populations it is needed to protect their refugees and incorporate ImportantBird Area “Beskid Wyspowy Mts” into Nature 2000 network.

Swenson J.E. 1991. Evaluation of a density index for territorial male Hazel Grouse Bonasa bonasia in spring and autumn. Ornis Fenn. 68: 57–65.

Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura”, Wrocław.

Walasz K., Mielczarek P. (red.) 1992. Atlas ptaków lęgowych Małopolski 1985–1992. Biol. Silesiae, Wrocław.

Walasz K. (red.) 2002. Atlas ptaków zimujących Ma-łopolski. Małopolskie Towarzystwo Ornitolo-giczne, Kraków.

Wilk T., Krogulec J., Chylarecki P. (red.) 2010. Ostoje ptaków w Polsce. OTOP. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.

Wiltowski J. 1966. Rozmieszczenie i liczebność ja-rząbka Tetrastes bonasia (L, 1758) w południo-wej Polsce w roku 1966. Acta zool. cracov.

Zawadzka D., Zawadzki J. 1999. Krajowa strategia ochrony i gospodarowania populacji głuszca. Ministerstwo Środowiska, Warszawa (mscr.).

Zawadzka D., Zawadzki J. 2003. „Głuszec.” Mono-grafie przyrodnicze, Wydawnictwo Klubu Przy-rodników, Świebodzin.

Żurek Z., Armatys P., Kotońska B. 2008. Sukcesy i niepowodzenia w realizacji projektu ochrony głuszca i cietrzewia w Karpatach Zachodnich na obszarze województwa małopolskiego. W: Mo-nografia pokonferencyjna „Ochrona KurakówLeśnych”, Janów Lubelski, 16–18 października 2007 r. Wyd. CILP, Warszawa: 160–174.

39


ARTYKUŁY

Wstęp

Ślimaki są grupą zwierząt bardzo silnie uza-leżnioną od warunków środowiska. Dotyczy to zarówno charakteru dominującej na danym te-renie formacji roślinnej, cech podłoża (chemi-zmu, wilgotności), jak i warunków klimatycz-nych, głównie temperatury i długości okresu wegetacji. Wymagania te determinują zróżni-cowanie malakofauny, a na obszarach górskich w istotny sposób wpływają one na pionowe rozmieszczenie ślimaków. Babiogórski Park Narodowy leży w Beskidzie Wysokim i chroni najwyższą część tego pasma (1725 m n.p.m.).

Ślimaki lądowe Babiogórskiego Parku Narodowego

Terrestrial snails of Babia Góra Na�onal Park

WITOLD PAWEŁ ALEXANDROWICZ

Katedra Analiz Środowiskowych, Kartografii i Geologii Gospodarczej Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony ŚrodowiskaAkademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica30–059 Kraków, al. A. Mickiewicza 30e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: ślimaki lądowe, formacje roślinne, piętra roślinne, Babiogórski Park Narodowy.

Analizie poddano zespoły mięczaków rozpoznane na 69 stanowiskach. Były one rozlokowane w całym masywie Babiej Góry i reprezentowały różne piętra i formacje roślinne. Łącznie rozpo-znano 78 gatunków ślimaków lądowych, co stanowi 44% wszystkich taksonów występujących na terenie Polski. Najliczniejsza i najbardziej zróżnicowana fauna jest związana z formacjami ro-ślinnymi piętra regla dolnego. Obejmuje ona 78 taksonów. Główną rolę odgrywają tu szeroko rozprzestrzenione i środkowoeuropejskie gatunki cieniolubne. Malakofauna regla górnego cha-rakteryzuje się podobnym składem ekologicznym i zoogeograficznym, lecz znacznie mniejszymzróżnicowaniem gatunkowym (59 gatunków). Malakocenozy piętra kosodrzewiny są wyraźnie uboższe (42 gatunki), a w ich strukturze ekologicznej zaznacza się wzrastający udział form mezo-filnych. Najuboższe zespoły ślimaków (13 gatunków) o przewadze taksonów mezofilnych wystę-pują w piętrze alpejskim. Spośród wszystkich rozpoznanych gatunków ślimaków zasiedlających Babiogórski Park Narodowy 21 (27%) taksonów jest wpisanych na Czerwoną listę zwierząt giną-cych i zagrożonych w Polsce.

Cały masyw zbudowany jest z fliszu karpackie-go reprezentowanego przez ogniwa piaskowco-we lub piaskowcowo-łupkowe należące do ze-wnętrznych stref facjalnych jednostki magur-skiej. Niska zawartość węglanu wapnia w ska-łach budujących Babią Górę stwarza niedogod-ne warunki dla życia mięczaków. Uniemożliwia ona także zachowanie skorupek ślimaków w stanie subfosylnym po śmierci organizmów.

Badania mięczaków występujących na te-renie Babiogórskiego Parku Narodowego mają długą historię. Pierwsze opracowania powsta-ły w drugiej połowie XIX wieku (Stoblecki 1880, 1883; Bąkowski 1884; Bąkowski, Łomnicki

40


1892). Autorzy ci stwierdzili obecność w ma-sywie Babiej Góry kilkudziesięciu gatun-ków ślimaków. W latach późniejszych studia nad malakofauną prowadzili Urbański (1932) i Dzięczkowski (1971, 1972). Najobszerniejsze opracowanie fauny ślimaków Babiogórskiego Parku Narodowego powstało w 2003 roku (W.P. Alexandrowicz 2003). Przeprowadzone wówczas badania na ponad 50 stanowiskach umożliwiły identyfikację 78 gatunków ślima-ków lądowych (oskorupionych i nagich), 11 taksonów ślimaków wodnych i 3 gatunków małży (W.P. Alexandrowicz 2003).

Materiał i metoda

Badania fauny mięczaków występujących na terenie Babiogórskiego Parku Narodowego były prowadzone w latach 1996–2006. W tym czasie opracowano 69 stanowisk leżących w obrębie Parku przed jego powiększeniem. Stąd zosta-ły użyte starsze materiały kartograficzne pre-zentujące dawny przebieg granic Parku. Dane pochodzące z 47 stanowisk, opisane w pracy z 2003 roku (W.P. Alexandrowicz 2003), uzupełniono o wyniki analiz dokonanych w la-tach 2003–2006 na kolejnych 22 stanowiskach (ryc. 1A). Badania obejmowały pobór próbek ściółki (z kwadratów o boku 1 m), a także ana-lizę malakofauny występującej w odsypach po-wodziowych. Uzupełnienie stanowiły bezpo-średnie obserwacje terenowe. Próbki pobierane ze ściółki były analizowane głównie bezpośred-nio w terenie, z wyjątkiem form o niewielkich rozmiarach lub gatunków trudnych do ozna-czenia bez użycia mikroskopu. Analizowane stanowiska były rozmieszczone w całym masy-wie Babiej Góry i reprezentowały różne strefy wysokościowe oraz różne typy formacji ro-ślinnych. Zastosowano nazewnictwo formacji roślinnych w oparciu o pracę Matuszkiewicza (2008). Umożliwiło to nie tylko ogólną charak-terystykę fauny, ale także rozpoznanie różnic w składzie gatunkowym zespołów występu-jących w różnych typach siedlisk. Cały ana-lizowany materiał obejmował prawie 3500 okazów należących do 78 gatunków ślimaków

lądowych. Liczba gatunków na poszczególnych stanowiskach wahała się od 4 do 38. Materiał ten pozwolił na charakterystykę fauny mięcza-ków występującej w obrębie poszczególnych pięter roślinnych, a także zespołów związanych z różnymi formacjami roślinnymi. Ekologicz-na i zoogeograficzna charakterystyka zespołówmięczaków została przeprowadzona dla po-szczególnych pięter i formacji roślinnych przy użyciu malakologicznego spektrum gatun-kowego (MSS), spektrum zoogeograficznego, a także stałości występowania gatunków. W celu scharakteryzowania struktury zespołów został także wyliczony znormalizowany współczyn-nik stałości Ci (Ložek 1964; S.W. Alexandrowicz 1987, 1999).

Malakofauna piętra regla dolnego

Regiel dolny występuje wyłącznie na pół-nocnych zboczach Babiej Góry do wysokości około 1150 m n.p.m. (Celiński, Wojterski 1963, 1983) (ryc. 1A, B). Dwoma dominującymi formacjami roślinnymi są buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum i dolnoreglo-wy bór mieszany Abeti-Piceetum. Podrzędną rolę odgrywają: olszynka karpacka Alnetum incanae oraz formacje zarośli, źródlisk i łąk (ryc. 1A, B).

Malakofauna buczyny karpackiej (Dentario glandulosae-Fagetum)

W strefie występowania buczyny kar-packiej malakofaunę zebrano z 12 stanowisk (ryc. 1A). Fauna mięczaków jest tu bardzo bogata, zróżnicowana i obejmuje 73 gatunki, co stanowi ponad 93% wszystkich taksonów wy-stępujących na terenie Babiogórskiego Parku Narodowego. Prawie połowa gatunków (34, 46%) została rozpoznana na pojedynczych stanowiskach (klasy stałości C = 1 i C = 2). Ponadto 16 taksonów (22%) to formy poja-wiające się często i występujące na co naj-mniej 8 stanowiskach. W całym omawianym zespole najistotniejszą rolę odgrywają gatunki osiągające najwyższą klasę stałości (C = 5). Są to: szklarka przezroczysta Vitrea diaphana,

41

W.P. Alexandrowicz Ślimaki lądowe Babiogórskiego Parku Narodowego

szklarka siedmiogrodzka Vitrea transsilvanica i szklarka blada Aegopinella pura występujące na wszystkich 12 stanowiskach oraz nieznacznie tylko rzadsze – szklarka nakłuta Vitrea subri-mata, szklarka lśniąca Aegopinella nitens, stoże-czek drobny Euconulus fulvus i ślimak czerwo-nawy Perforatella incarnata rozpoznane na co najmniej 10 stanowiskach. Stosunkowo wysoka wartość znormalizowanego współczynnika sta-łości (Ci = 29,25) wskazuje, że skład gatunko-wy fauny na poszczególnych stanowiskach jest dość silnie zróżnicowany i prawdopodobnie w znacznym stopniu uzależniony od lokalnych

warunków (ryc. 2). Struktura ekologiczna fau-ny jest typowa dla zespołów zasiedlających lasy. Gatunki cieniolubne odgrywają tu najistotniej-szą rolę i stanowią prawie 70% całej asocja-cji. Drugą istotną grupą są ślimaki mezofilne.Uzupełnienie stanowią nieliczne formy wil-gociolubne i taksony preferujące stosunkowo suche siedliska otwarte. Te ostatnie występują wyłącznie w bezpośrednim sąsiedztwie polan śródleśnych (ryc. 2). Struktura zoogeograficznafauny charakteryzuje się znacznym udziałem gatunków o szerokim zasięgu geograficznym,szczególnie holarktycznych oraz form środ-

Ryc. 1. Rozmieszczenie głównych formacji roślinnych (A) i piętra roślinne (B) masywu Babiej Góry (wg Celiński, Wojterski 1961, 1963, 1983): 1 – buczyna karpacka (Dentario glandulosae-Fagetum), 2 – dolnoreglowy bór mieszany (Abe�-Piceetum), 3 – olszynka karpacka (Alnetum incanae), 4 – łąki i pastwiska górskie (Gladiolo-Agrose�um, Hieracio-Nardetum), 5 – jaworzyna karpacka (Sorbo-Aceretum carpa�cum), 6 – górnoreglowy bór świerkowy (Plagiothecio-Piceetum), 7 – borówczyska (zbiorowisko Vaccinium myr�llus, Empetro-Vaccinietum), 8 – ziołorośla i traworośla (Betulo-Adenostyletea), 9 – kosodrzewina karpacka (Picetum mugo carpa�cum), 10 – murawy wysokogórskie (Junco trifidi, Festucetum arioidis), 11 – głazowiska, 12 – granice pięter roślinnych, 13 – górna granica lasu, 14 – stanowiska badawcze, 15 – główne szczyty, 16 – granice parku narodowegoFig. 1. Distribu�on of main plant forma�ons (A) and plant zones (B) in Babia Góra Massif (basis on: Celiński,Wojterski 1961, 1963, 1983): 1 – carpathian beech-wood (Dentario glandulosae-Fagetum), 2 – lower mounta-in mixed forests (Abe�-Piceetum), 3 – carpathian alderwood (Alnetum incanae), 4 – mountains meadows and pastures (Gladiolo-Agrose�um, Hieracio-Nardetum), 5 – carpathian sycamore-wood (Sorbo-Aceretum carpa�-cum), 6 – upper mountain spruce forests (Plagiothecio-Piceetum), 7 – blueberryies (Vaccinium myr�llus, Empetro-Vaccinietum), 8 – herbs and grasslands (Betulo-Adenostyletea), 9 – dwarf pine (Picetum mugo carpa�cum), 10 – alpine grassland (Junco trifidi, Festucetum arioidis), 11 – rocky field, 12 – boundary of plant zones, 13 – �m-ber-line, 14 – locali�es, 15 – main peaks, 16 – na�onal park boudary

1 2 3 4

5 6 7 8

9 10 11 12

13 14 15

1150

1390

1650

1000

1500

2000

m n.p.m. m n.p.m.

A

B

1 km 16

piętro alpejskie

piętro kosodrzewiny

piętro regla górnego

piętro regla dolnego

24°16°

50°

54°

1725

42


5

10

15

20

25

1 2 3 4 5

NTAX

C

15

27

12 13

5

Ci = 27,5

NTAX = 72

HPME

EOHPME

EO

Abieti-Piceetum Alnetum incanae

III III V VI VII VIII IX

Hl Pl Ep Es Me Ma Ba Ew Em Ee

Dentario glandulosae--Fagetum

C

MSS

ZG

HPME

EO

5

10

15

20

25

1 2 3 4 5

NTAX

C

Ci = 29,25

1816

23

97

NTAX = 73NST = 12 NST = 1NST = 15

NTAX = 42

Ryc. 2. Malakofauna piętra regla dolnego: C – struktura stałości: Ci – znormalizowany współczynnik stałości (S.W. Alexandrowicz 1987, 1999), NST – liczba stanowisk, NTAX – liczba gatunków; MSS – skład ekologiczny fauny (grupy ekologiczne wg Ložek 1964; S.W. Alexandrowicz 1987, 1999) – objaśnienia jak w tabeli 1; ZG – struktura zoo-geograficzna (wg Ložek 1964; S.W. Alexandrowicz 1987, 1999) – objaśnienia jak w tabeli 1, HP – gatunki szeroko roz-przestrzenione, ME – gatunki środkowoeuropejskie, EO – gatunki europejskie o ograniczonym rozprzestrzenieniuFig. 2. Malacofauna of lower mountain forest zone: C – constancy: Ci – normalized constancy index (S.W. Alexandrowicz 1987, 1999), NST – number of locali�es, NTAX – number of taxa; MSS – ecological composi�onof fauna (ecological groups based on: Ložek 1964; S.W. Alexandrowicz 1987, 1999) – for explana�on see table 1;ZG – zoogeographical structure (based on: Ložek 1964; S.W. Alexandrowicz 1987, 1999) – for explana�on see table1, HP – widespread species, ME – Middle-European species, EO – species of limited distribu�on

43


kowo-europejskich górskich i wyżynnych. Na uwagę zasługuje stosunkowo liczne występowa-nie ślimaków zachodnioeuropejskich, typowe dla lasów bukowych (Dzięczkowski 1971, 1972; W.P. Alexandrowicz 2003) (ryc. 2, tab. 1).

Malakofauna dolnoreglowych borów mieszanych (Abe�-Piceetum)

Mieszane bory dolnoreglowe porastają pół-nocne stoki Babiej Góry i występują głównie w górnych partiach regla dolnego. Bogata i zróż-nicowana malakofauna obejmująca 72 gatunki ślimaków została zebrana na 15 stanowiskach (ryc. 1A). Najistotniejszymi składnikami zespo-łu są: szklarka nakłuta, szklarka siedmiogrodz-ka, szklarka blada, pomrów czarniawy Limax cireneoniger i stożeczek drobny osiągające naj-wyższą klasę stałości (C = 5) oraz 13 gatunków osiągających klasę stałości C = 4. Bardzo liczna jest jednak grupa taksonów (42 gatunki, 58% zespołu) występujących tylko na pojedynczych lub co najwyżej na kilku stanowiskach (klasy stałości C = 1 i C = 2). O wyraźnym zróżnico-waniu składu gatunkowego malakofauny na poszczególnych stanowiskach świadczy niezbyt wysoka wartość znormalizowanego współczyn-nika stałości (Ci = 27,5) (ryc. 2). Skład ekolo-giczny fauny jest typowy dla zbiorowisk leśnych i cechuje się licznym występowaniem gatunków cieniolubnych, które stanowią prawie 70% ca-łego analizowanego zespołu. Mniej liczne są formy mezofilne, podczas gdy ślimaki typowedla siedlisk otwartych i bardzo wilgotnych po-jawiają się sporadycznie i tylko na nielicznych stanowiskach. Struktura zoogeograficzna faunyjest zbliżona do tej opisanej z buczyn karpackich Dentario glandulosae-Fagetum. Zaznacza się tu jednak nieznacznie większy udział form środko-woeuropejskich górskich i wyżynnych kosztem borealno-alpejskich, zachodnio- i południowo-europejskich (ryc. 2, tab. 1).

Malakofauna olszynki karpackiej (Alnetum incanae)

Jest to lokalnie tylko występująca forma-cja roślinna porastająca wilgotne i zabagnione strefy w dolnej części regla dolnego (ryc. 1).

Zespół fauny obejmujący 42 gatunki ślimaków został rozpoznany tylko na jednym stanowisku i z tego powodu nie została wyliczona struktura stałości. W analizowanej próbce występowały 42 gatunki ślimaków. Najistotniejszą rolę w zespole odgrywają formy cieniolubne, stanowiąc około 75%. Na uwagę zasługuje znacznie liczniejsze występowanie (w stosunkudo wyżej omówio-nych asocjacji) taksonów charakterystycznych dla zacienionych siedlisk o znacznej wilgotności podłoża: ślimak dwuzębny Perforatella bidenta-ta, ślimak cieniolubny Perforatella umbrosa, świ-drzyk karpacki Vestia turgida. Pospolite są także gatunki typowe dla silnie zacienionych bioto-pów leśnych: szklarka przeźroczysta, szklarka siedmiogrodzka, szklarka blada. Drugim istot-nym składnikiem zespołu są ślimaki mezofilne, w tym także formy typowe wilgotnych siedlisk: poczwarówka prążkowana Vertigo substria-ta i białek wysmukły Carychium tridentatum. Omawiany zespół jest uzupełniony przez tak-sony higrofilne: poczwarówkę rozdętą Vertigo antivertigo i bursztynkę pospolitą Succinea putris (ryc. 2). Struktura zoogeograficzna cha-rakteryzuje się dużym udziałem gatunków środkowoeuropejskich, zarówno górskich, jak i wyżynnych. Znaczną rolę odgrywają także for-my holarktyczne, europejskie i eurosyberyjskie. Gatunki o ograniczonym rozprzestrzenieniu (borealno-alpejskie, zachodnio-, południowo- i wschodnioeuropejskie) mają niewielkie zna-czenie, a ich udział w zespole nie przekracza 10% (ryc. 2, tab. 1).

Malakofauna piętra regla górnego

Formacje roślinne regla górnego w masywie Babiej Góry występują zarówno na północnych, jak i na południowych stokach w przedziale wysokości od 1150 m n.p.m. do 1390 m n.p.m. (ryc. 1A, B) (Celiński, Wojterski 1963, 1983). Zdecydowanie dominującą formacją roślinną jest górnoreglowy bór świerkowy Plagiothecio-Piceetum. Lokalnie występują izolowane płaty jaworzyny karpackiej Sorbo-Aceretum car-paticum, a także zarośla szczawiu alpejskie-go Rumicetum alpini i ziołorośla Athyrietum

44


Tab. 1. Malakofauna masywu Babiej GóryTab. 1. Malacofauna of Babia Góra Massif

Rodzina Family

Gatunek Species

PA PKS PRG PRDE ZG RL

BA Mc SAc Pe Ai APm Fc

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Igliczkowate Aciculidae

igliczek karpackiAcicula parcelineata

F F F F A 1

igliczek lśniącyAcicula polita

S S S 1 Ma

BiałkowateEllobiidae

białek malutkiCarychium minimum

F C S F 9 Es

białek wysmukłyCarychium tridentatum

F F F C 8 Ep

BursztynkowateSuccineidae

bursztynka podłużnaSuccinea oblonga

F S F C 8 Es

bursztynka pospolitaSuccinea putris

F F 9 Es

BłyszczotkowateCochlicopidae

błyszczotka połyskliwaCochlicopa lubrica

F S S F F F F 7 Hl

błyszczotka małaCochlicopa lubricella

S 6 Hl

PoczwarówkowateVer�nigidae

poczwarówka bezzębnaColumella edentula

C C F C C 8 Es

poczwarówka alpejskaVer�go alpestris

S C C C F C 7 Ba

poczwarówka rozdętaVer�go an�ver�go

F F S F 9 Es

poczwarówka drobnaVer�go pusilla

S F F C 1 Ep

poczwarówka karliczkaVer�go pygmaea

S S 5 Hl

poczwarówka prążkowanaVer�go substriata

S S F F F F F F 8 Es

poczwarówka pospolitaPupilla muscorum

S S F 5 Hl

ŚlimaczkowateValloniidae

ślimaczek żeberkowanyVallonia costata

F 5 Hl

ślimaczek gładkiVallonia pulchella

S F 5 Hl

jeżynka kolczastaAcanthinula aculeata

S F C F 1 Ew

WałkówkowateEnidae

wałkówka górskaEna montana

S F C C S C F 1 Ma

KrążałkowateEndodon�dae

krążałek malutkiPunctum pygmaeum

F F C A C C A 7 Hl

krążałek plamistyDiscus rotundatus

S S S C F 2 Ew

krążałek obłyDiscus ruderatus

F C S F F 1 Hl

45


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

ŚlinikowateArionidae

ślinik leśnyArion silva�cus

S S F F C A 1 Ep

ślinik rdzawyArion subfuscus

F F 7 Hl

PrzeźrotkowateVitrinidae

przeźrodka szklistaVitrina pellucida

S S F F C C C A 7 Hl

przeźrodka alpejskaEucobresia nivalis

C C F C C F F 1 Me NT

przeźrodka KotuliSemilimax kotulai

A A C F F S F 2 Me NT

przeźrodka wydłużonaSemilimax semilimax

S S F C S F C 1 Ma NT

SzklarkowateZoni�dae

szklarka ścieśnionaVitrea contracta

S S F F 7 Pl

szklarka kryształowaVitrea crystallina

S F F F F 2 Ep

szklarka przezroczystaVitrea diaphana

F C F A A A A A 1 Me

szklarka nakłutaVitrea subrimata

S F F C C C C A 1 Ma

szklarka siedmiogrodzkaVitrea transsilvanica

C S C C A A A A 1 Me

szklarka lśniącaAegopinella nitens

F C C A 1 Me NT

szklarka bladaAegopinella pura

F C A A A 1 Hl

szklarka żeberkowanaNesovitrea hammonis

F S F C C A 7 Pl

szklarka zielonawaNesovitrea petronella

S S S F F F 8 Ba NT

szklarka płaskaOxychilus depressus

S F S F C F 1 Me

szklarka gładkaOxychilus glaber

S F F F 2 Em NT

daudebardia któtkonogaDaudebardia brevipes

S F S F F 1 Em VU

daudebardia czerwonawaDaudebardia rufa

S F S F F 1 Em

szklarka obłystekZonitoides ni�dus

S F C F 9 Hl

pomrów czarniawyLimax cireneoniger

F C F C F A C 1 Ep

pomrów wielkiLinax maximus

F 2 Em

PomrowiowateLimacidae

pomrów cytrynowyLimax tellenus

S S S S F F 3 Ep

pomrów wielkobiczykowyLehmania macroflagellata

C C F S F 1 Me NT

pomrów nadrzewnyLehmania marginata

S S F F 1 Ep

46


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13pomrów paskowanyLehmania nyctella

S S F 1 Em VU

pomrów błękitnyBielzia coerulans

S S S F F S C F 1 Me NT

PomrownikowateAgriolimacidae

pomrowik polnyDeroceras agreste

S F C C C 7 Es

pomrowik wczesnyDeroceras praecox

S S C F 3 Ew NT

pomrowik plamistyDeroceras rec�culatum

S S S C F C C 3 Ep

pomrowik rodańskiDeroceras rodnae

F C F S F 3 Me NT

StożeczkowateEuconulidae

stożeczek drobnyEuconulus fulvus

C C A A 7 Hl

ŚwidrzykowateClausilidae

świdrzyk lśniącyCochlodina laminata

S C C F 1 Ep

świdrzyk prążkowanyCochlodina orthostoma

S C F 1 Ma

świdrzyk żeberkowanyMacrogasta latestriata

S S C F F C F 1 Me NT

świdrzyk leśnyMacrogastra plicatula

F F F F F 1 Ma

świdrzyk rozdętyMacrogastra tumida

S S S C F F 3 Me NT

świdrzyk okazałyMacrogastra ventricosa

S C C F 3 Ma

świdrzyk nadrzewnyClausilia cruciata

F S F S F 1 Ba NT

świdrzyk pospolityClausilia dubia

S F S F F 7 Ma

świdrzyk dwufałdkowyAlinda biplicata

F S F F 2 Ma

świdrzyk krępyVes�a gulo

C F F 3 Me NT

świdrzyk karpackiVes�a turgida

S F C F F 3 Me VU

świdrzyk siwyBulgarica cana

S F F 1 Es

ŚlimakowateHelicidae

ślimak czerwonawyPerforatella incarnata

S C C C C 1 Ma

ślimyk cieniolubnyPerforatella umbrosa

F S 3 Es NT

ślimak karpackiPerforatella vicina

F C C C C F 3 Me

ślimak dwuzębnyPerforatella bidentata

A 3 Ee

ślimak kosmatyTrichia hispida

S F 7 Ep

ślimak jednozębnyTrichia unidentata

F F F C C C C F 1 Ew NT

47


alpestris. Górna granica lasu na północnych stokach przebiega na wysokości około 1300 m n.p.m., podczas gdy na południowych o około 70–100 m wyżej. Na jej położenie wpływ mają różne czynniki, związane głównie z ukształ-towaniem terenu (np. nachylenie stoków), in-tensywnością występowania lawin śnieżnych i obrywów skalnych, a także działalnością czło-wieka. Generalnie wahania przebiegu górnej

granicy lasu są znacznie większe na stokach północnych niż na południowych (Celiński, Wojterski 1963, 1983) (ryc. 1A, B).

Malakofauna górnoreglowych borów świerkowych (Plagiothecio-Piceetum)

Górnoreglowy bór świerkowy jest najważ-niejszą i najszerzej rozprzestrzenioną formacją roślinną regla górnego, otaczającą cały masyw

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13ślimak długowłosyTrichia villosula

F F C C 8 Ew NT

ślimak zaroślowyArianta arbustorum

C C C A A C C C 2 Ma

ślimak nadobnyChilostoma faus�num

S S F F F 1 Me

ślimak maskowiecIsognomostoma isognomostoma

S C F F 1 Me

ślimak ogrodowyCepaea hortensis

S F 2 Ew

ślimak winniczekHelix poma�a

S 2 Ma

Objaśnienia symboli: PRD – piętro regla dolnego, PRG – piętro regla górnego, PKS – piętro kosodrzewiny, PA – piętro alpejskie, Fc – buczyna karpacka (Dentario glandulosae-Fagetum), APm – dolnoreglowy bór mieszany (Abe�-Piceetum), Ai – olszynka karpacka (Alnetum incanae), Pe – górnoreglowy bór świerkowy (Plagiothecio-Piceetum), SAc – jaworzyna karpacka (Sorbo-Aceretum carpa�cum), VEV – borówczyska (zbiorowisko Vaccinium myr�llus, Empetro-Vaccinietum), Mc – kosodrzewina karpacka (Picetum mugo carpa�cum), BA – murawy wysokogórskie (Junco trifidi, Festucetum arioidis). Występowanie: A – bardzo częsty, C – częsty, F – rzadki, S – sporadyczny. E – skład ekologiczny fauny (grupy ekologiczne wg Ložek 1964; Alexandrowicz 1987, 1999): 1 – typowe gatunki leśne, 2 –gatunki zaroślowe, 3 – gatunki wilgotnych la-sów, 5 – gatunki środowisk otwartych, 6 – gatunki mezofilne środowisk suchych, 7 – gatunki mezofilne środowisk średnio wilgotnych, 8 – gatunki mezofilne środowisk wilgotnych, 9 – gatunki wilgociolubne; ZG – struktura zoogeograficzna (wgLožek 1964; Alexandrowicz 1987, 1999): Hl – gatunki holarktyczne, Pl – gatunki palearktyczne, Ep – gatunki europej-skie, Es – gatunki eurosyberyjskie, Me – gatunki środkowoeuropejskie niżowe i wyżynne, Ma – gatunki górskie alpejskie i karpackie, Ba – gatunki borealno-alpejskie, Ew – gatunki zachodnioeuropejskie, Em – gatunki południowoeuropejskie (medyterańskie), Ee – gatunki wschodnioeuropejskie; RL – gatunki wpisane na „czerwoną listę”: NT – gatunki bliskie zagrożenia, VU – gatunki zagrożone, DD – gatunki o niepełnych danychExplana�on of symbols: PRD – lower mountain forest zone, PRG – upper mountain forest zone, PKS – dwarf pine zone, PA – alpine grassland zone, Fc – carpathian beech-wood (Dentario glandulosae-Fagetum), APm – lower mountain mixed forests (Abe�-Piceetum), Ai – carpathian alderwood (Alnetum incanae), Pe – upper mountain spruce forests (Plagiothecio-Piceetum), SAc – carpathian sycamore-wood (Sorbo-Aceretum carpa�cum), VEV – blueberryies (Vaccinium myr�llus, Empetro-Vaccinietum), Mc – dwarf pine (Picetum mugo carpa�cum), BA – alpine grassland (Junco trifidi, Festucetumarioidis). Occurrence: A – very frequent, C – frequent, F – rarely, S – sporadically. E – ecological composi�on of the fauna(ecological groups based on: Ložek 1964; Alexandrowicz 1987, 1999): 1 – typical forest species, 2 – species inhabi�ngforests and bushes, 3 – species of moist forests, 5 – open-country species, 6 – mesophile species of dry environments, 7 – mesophile species of moderately dry environments, 8 – mesophile species of moist environments, 9 – higrophi-le species; ZG – zoogeographical structure (based on: Ložek 1964; Alexandrowicz 1987, 1999): Hl – holarc�c species, Pl – palaearc�c species, Ep – European species, Es – Euro-Syberian species, Me – Central-European species, Ma – Alpino-Carpathian species, Ba – Boreo-Alpine species, Ew – West-European species, Em – South-European (Mediterranian) spe-cies, Ee – East-European species; RL – species noted on „Red List”: NT – near threatened species, VU – vulnerable species, DD – data deficient species

48


Babiej Góry. Badania malakofauny objęły 16 stanowisk (ryc. 1), na których występowało 57 gatunków ślimaków. Zaledwie trzy takso-ny: szklarka przezroczysta, szklarka blada i ślimak zaroślowy Arianta arbustorum zostały znalezione na niemal wszystkich stanowiskach

(C = 5). Siedem innych gatunków występowa-ło na większości stanowisk (C = 4). Z drugiej strony 26 taksonów osiągało najniższe klasy stałości (C = 1, C = 2) (ryc. 3). Wartość znor-malizowanego współczynnika stałości wynosi 23,3 i jest niższa niż wyliczona dla malakoce-

Ryc. 3. Malakofauna piętra regla górnego (objaśnienia jak na ryc. 2)Fig. 3. Malacofauna of upper mountain forest zone (for explana�on see fig. 2)

5

10

15

20

25

1 2 3 4 5

NTAX

C

20

6

19

7

3

NTAX = 57

NST = 16

Ci = 23,3

C

MSS

ZG

HP HPME ME

EO EO

Plagiothecio-Piceetum

NST = 2

NTAX = 49

Sorbo-Aceretum carpaticum

49


noz występujących w obrębie regla dolnego. Jest to związane z większym zróżnicowaniem gatunkowym malakofauny na poszczególnych stanowiskach. Szczególnie wyraźne różnice w składzie fauny zaznaczają się w odniesieniu do stanowisk położonych na stokach połu-dniowych w stosunku do tych rozlokowanych na zboczach północnych. W tym drugim przy-padku zespoły mają mniej lub bardziej zubo-żony skład gatunkowy. Ślimaki cieniolubne, zwłaszcza formy typowe dla cienistych lasów są dominującym składnikiem malakocenoz. Uzupełnienie stanowią formy mezofilne orazbardzo nieliczne gatunki wilgociolubne. Udział taksonów leśnych jest wyższy niż w przypadku zespołów rozpoznanych w formacjach dolno-reglowych (ryc. 3). Struktura zoogeograficznacharakteryzuje się dominacją gatunków o sze-rokim rozprzestrzenieniu i ślimaków środko-woeuropejskich. Na uwagę zasługuje jednak znaczny, bo sięgający 20% udział form boreal-no-alpejskich, zachodnio- i południowoeuro-pejskich (ryc. 3, tab. 1).

Malakofauna jaworzyny karpackiej (Sorbo- -Aceretum carpa�cum)

Jaworzyna karpacka tworzy niewielkie, izo-lowane płaty na bardzo stromych, często skali-stych zboczach, głównie po północnej stronie masywu Babiej Góry. Malakofauna została przeanalizowana na dwóch stanowiskach, na których rozpoznano 49 gatunków ślimaków (ryc. 1). Taksony typowe dla silnie zacienio-nych siedlisk zdecydowanie dominują, a ich udział w zespole przekracza 75%. Najliczniej występującymi taksonami są: szklarka prze-zroczysta i ślimak zaroślowy. Pospolitymi składnikami zespołu są także m.in.: przeźrod-ka Kotuli Semilimax kotulai, przeźrodka alpej-ska Eucobresia nivalis, świdrzyk żeberkowany Macrogastra latestriata i ślimak jednozębny Trichia unidentata. Uzupełnienie malako-cenozy stanowią taksony mezofilne, wśródktórych największe znaczenie mają: poczwa-rówka alpejska Vertigo alpestris, poczwarówka bezzębna Columella edentula i krążałek malut-ki Punctum pygmaeum. Nie została natomiast

stwierdzona obecność gatunków środowisk otwartych i silnie wilgotnych. Skład zooge-ograficzny fauny jest bardzo zbliżony do ob-serwowanego w strefie występowania górno-reglowych borów świerkowych. Zaznacza się tu jedynie nieznacznie większy udział gatun-ków środkowoeuropejskich, a mniejszy form o szerokim rozprzestrzenieniu (ryc. 3, tab. 1).

Malakofauna piętra kosodrzewiny

Formacje roślinne piętra kosodrzewiny występują w przedziale wysokości od 1390 m n.p.m. do 1650 m n.p.m. (Celiński, Wojterski 1963, 1983) (ryc. 1A, B). Najistotniejszą rolę odgrywa tu kosodrzewina karpacka Picetum mugo carpaticum. Inną, pospolicie występującą formacją, zwłaszcza na stokach południowych w wyższych partiach omawianego piętra, są bo-rówczyska czernicowe (zbiorowisko Vaccinium myrtillus) i bażynowe (Empetro-Vaccinietum). Bardziej lokalnie pojawiają się zbiorowiska ziołorośli, traworośli i muraw naskalnych (Celiński, Wojterski 1963, 1983) (ryc. 1A, B).

Malakofauna borówczysk czernicowych (zbiorowisko Vaccinium myr�llus) i bażynowych (Empetro-Vaccinietum)

Faunę zanalizowano na czterech stanowi-skach, na których rozpoznano łącznie 23 gatunki ślimaków (ryc. 1). Cztery taksony: poczwarówka alpejska, przeźrodka Kotuli, szklarka siedmio-grodzka i ślimak zaroślowy występują tu stosun-kowo licznie, podczas gdy pozostałych 19 znacz-nie rzadziej. Gatunki cieniolubne są najistotniej-szym składnikiem zespołu, ale ich udział jest wyraźnie mniejszy niż w piętrach regla dolnego i górnego. Liczniejsze są natomiast taksony me-zofilne stanowiące 36% zespołu. Sporadyczniewystępują również formy typowe dla siedlisk otwartych. Struktura zoogeograficzna faunycharakteryzuje się dużym udziałem gatunków o szerokim rozprzestrzenieniu, zwłaszcza ho-larktycznych oraz ślimaków środkowoeuropej-skich. Gatunki o ograniczonym rozprzestrzenie-niu (borealno-alpejskie i zachodnioeuropejskie odgrywają podrzędną rolę (ryc. 4, tab. 1).

50


Malakofauna kosodrzewiny karpackiej (Picetum mugo carpa�cum)

Jest to najważniejsza formacja roślinna po-rastająca strefę powyżej górnej granicy lasu. Na 15 stanowiskach została rozpoznana niezbyt bogata fauna ślimaków obejmująca łącznie 36 gatunków (ryc. 1). Zaledwie 4 formy: prze-źrodka Kotuli, przeźrodka alpejska, pomrów czarniawy i ślimak zaroślowy osiągają wysokie klasy stałości (C = 5 i C = 4) i są najważniejszy-mi składnikami zespołu. Pozostałe 32 taksony pojawiają się rzadziej, a wśród nich aż 22 to gatunki rozpoznane tylko na pojedynczych sta-nowiskach (C = 1 i C = 2). Bardzo niska war-tość znormalizowanego współczynnika stałości (Ci = 10,0) świadczy o silnym zróżnicowaniu malakocenoz na poszczególnych stanowiskach. Należy podkreślić fakt, iż zespoły zasiedlające stoki południowe cechują się bogatszym skła-dem gatunkowym. Jest to niewątpliwie zwią-zane z dogodniejszymi warunkami rozwoju fauny, a zwłaszcza z nieco krótszym okresem zalegania pokrywy śnieżnej. Gatunki typowe dla siedlisk zacienionych są głównym składni-kiem zespołu, formy mezofilne stanowią jegouzupełnienie. Na uwagę zasługuje stosunkowo znaczny udział ślimaków preferujących sie-dliska o znacznej wilgotności, zarówno zacie-nione, jak i bardziej otwarte. Szeroko rozprze-strzenione taksony holarktyczne, europejskie i eurosyberyjskie, a także wyżynne i górskie formy środkowoeuropejskie są dominującymi elementami w strukturze zoogeograficznej. Sto- sunkowo znaczny jest udział gatunków bo-realno-alpejskich, zachodnio- i południowo- europejskich. Występowanie tych ostatnich jest jednak ograniczone do południowych stoków masywu Babiej Góry (ryc. 4, tab. 1).

Malakofauna piętra alpejskiego

Obecność piętra alpejskiego jest ograniczo-na do szczytowych partii Babiej Góry, powyżej 1650 m n.p.m. (Celiński, Wojterski 1963, 1983). Dominującą formacją roślinną w tej strefie sąmurawy wysokogórskie z kosmatką brunatną i sitem skuciną (Junco trifidi, Festucetum ario-

idis). Znaczne obszary w piętrze alpejskim po-krywają blokowiska skalne (ryc. 1A, B).

Malakofauna muraw wysokogórskich (Junco trifidi, Festucetum arioidis)

Analiza fauny występującej w piętrze alpej-skim została przeprowadzona na 4 stanowi-skach (ryc. 1). Rozpoznano na nich tylko 13 ga-tunków ślimaków. Najważniejszą rolę w zespo-le odgrywają taksony cieniolubne i mezofilne.Wszystkie występujące w tej strefie formy cha-rakteryzują się dużą tolerancją termiczną i są dobrze przystosowane do krótkiego okresu we-getacji. Najczęściej spotykanymi gatunkami są: przeźrodka Kotuli, pomrów wielkobiczykowy Lehmania macroflagellata, przeźrodka alpejska i ślimak zaroślowy. Pozostałe taksony występu-ją rzadko. Z drugiej strony skład gatunkowy na poszczególnych stanowiskach jest zbliżony, co wskazuje na dużą stabilność fauny. Struktura zoogeograficzna charakteryzuje się bardzowyraźną przewagą gatunków środkowoeuro-pejskich stanowiących prawie 60% wszystkich rozpoznanych tu form. Taksony holarktyczne i eurosyberyjskie, a także borealno-alpejskie są rzadsze (ryc. 4, tab. 1).

Podsumowanie

Badania malakologiczne przeprowadzone na terenie Babiogórskiego Parku Narodowego pozwoliły na identyfikację 78 taksonów ślima-ków lądowych, co stanowi prawie 45% ogólnej liczby gatunków żyjących na terenie Polski (Riedel 1988, Wiktor 2004). Możliwe jest wy-dzielenie trzech grup mięczaków. Do pierwszej zaliczają się gatunki pospolicie występujące na terenie całej Polski (43 gatunki), drugą grupę stanowią taksony, których areał występowania obejmuje Karpaty (30 gatunków), podczas gdy w skład trzeciej wchodzą formy rzadkie, znane tylko z nielicznych stanowisk, rozmieszczo-nych głównie na obszarze Karpat (5 gatunków) (ryc. 5A). Do największych osobliwości fauny mięczaków Babiej Góry należą: igliczek kar-packi Acicula parcelineata, szklarka lśniąca, pomrów wielkobiczykowy, pomrów paskowa-

51


ny Lehmania nyctelia i pomrownik wczesny Deroceras praecox. Dodatkowo na uwagę zasłu-guje obecność glacjalnego reliktu (przeźrodki Kotuli) oraz karpackiego endemitu – świdrzy-ka krępego Vestia gulo. 21 gatunków zasie-dlających Babiogórski Park Narodowy znaj-duje się na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Wiktor, Riedel 2002). Najliczniejszą grupę wśród nich stanowią for-

my bliskie zagrożenia (NT – 17 gatunków). Do kategorii gatunków zagrożonych (VU) należą trzy taksony, a jeden do form o niepełnych da-nych (DD) (ryc. 5B).

Najbogatsza i najbardziej zróżnicowana fau-na mięczaków zasiedla buczynę karpacką (73 gatunki). Jest to niewątpliwie związane z dogod-nymi dla ślimaków warunkami siedliskowymi, głównie z obfitością pokarmu i stosunkowo

Ryc. 4. Malakofauna piętra kosodrzewiny i piętra alpejskiego (objaśnienia jak na ryc. 2)Fig. 4. Malacofauna of dwarf pine zone and alpine grassland zone (for explana�on see fig. 2)

MEHP

EO

NST = 4NTAX = 23

C

MSS

ZG

Empetro-Vaccinietum

5

10

15

20

25

1 2 3 4 5

NTAX

C

15

710

31

Ci = 10,0

NST = 15NTAX = 36

MEHP

EO

NST = 4NTAX = 13

MEHP

EO

Pinetum mugo carpaticumJunco trifidi -

- Festucetum airoidiszbiorowisko Vaccinium myrtillus

52


niewielkim stopniem zakwaszenia podłoża. Na duże zróżnicowanie zespołów mięczaków karpackich lasów bukowych zawracali uwagę Dzięczkowski (1971, 1972) i W.P. Alexandrowicz

(2003). Podobnie bogate malakocenoazy zostały rozpoznane w strefach występowania dolno-reglowych borów mieszanych (71 taksonów), podczas gdy malakofauna olszynki karpackiej

Ryc. 5. Gatunki pospolite i rzadkie (wg Riedel 1988, Wiktor 2004) (A), gatunki wpisane na „czerwoną li-stę” (wg Wiktor, Riedel 2002) (B), zróżnicowanie gatunkowe w obrębie pięter roślinnych (C) i forma-cji roślinnych (D): 1 – gatunki pospolite na całym terytorium Polski, 2 – pospolite gatunki karpackie, 3 – rzadkie gatunki karpackie, 4 – gatunki niewpisane na „czerwoną listę”, 5 – gatunki bliskie zagrożenia, 6 – gatunki zagrożone, 7 – gatunki o niepełnych danych; RL – gatunki wpisane na „czerwoną listę”; PRD, PRG, PKS, PA – objaśnienia jak na ryc. 1B i tab. 1; Fc, APm, Ai, Pe, SAc, VEV, Mc, BA – objaśnienia jak w tab. 1; NTAX – liczba gatunkówFig. 5. Common and rare species (based on: Riedel 1988, Wiktor 2004) (A), species noted on „Red List” (based on: Wiktor, Riedel 2002) (B), taxonomical differen�a�on into plant zones (C) and into plant forma�ons (D): 1 – speciescommon in whole territory of Poland, 2 – common Carpathian species, 3 – rare Carpathian species, 4 – species not noted on „Red List”, 5 – near threatened species, 6 – vulnerable species, 7 – data deficient species; RL – spe-cies noted on „Red List”; PRD, PRG, PKS, PA – for explana�on see fig. 1B and tab. 1; Fc, APm, Ai, Pe, SAc, VEV, Mc, BA – for explana�on see tab. 1; NTAX – number of taxa

10

20

30

40

50

NTAX

78

59

42

13

60

70

80

PRD

PKS

PRG PA

10

20

30

40

50

NTAX

7371

4249

60

70

80

23

57

42

13

Fc

Apm Ai Pe Sac

VEV Mc

BA

A B

C D

1 2 3 4 5 6 7

RL

53


jest znacznie uboższa (42 gatunki). Fakt ten można wiązać ze specyficznymi warunkamisiedliskowymi, a szczególnie z dużą wilgotno-ścią podłoża. Generalnie piętro regla dolnego stwarza najdogodniejsze warunki siedliskowe i klimatyczne dla życia mięczaków. Wyraźnie mniejsza liczba gatunków została rozpoznana na stanowiskach związanych z górnoreglowymi borami świerkowymi (57 gatunków) i jaworzyną karpacką (49 gatunków). Niewątpliwie wynika to z pogarszających się wraz ze wzrostem wyso-kości warunków klimatycznych, głównie krót-szego okresu wegetacji, dłuższego zalegania po-krywy śnieżnej i niższych średnich temperatur rocznych. Dodatkowym, ale nie mniej ważnym czynnikiem są niedogodne warunki siedliskowe przejawiające się w dominacji bardzo silnie za-cienionych biotopów i w znacznym zakwaszeniu podłoża. Podobnie wyraźny spadek zróżnicowa-nia gatunkowego w strefie regla górnego opisałaz Tatr Dyduch-Falniowska (1991). Piętro koso-drzewiny zasiedlają głównie stosunkowo ubogie zespoły fauny, praktycznie pozbawione takso-

nów o wyższych wymaganiach termicznych (borówczyska czernicowe i bażynowe – 23 ga-tunki, kosodrzewina karpacka – 42 gatunki). Jednocześnie obserwuje się wyraźny spadek udziału gatunków cieniolubnych kosztem eu-rytopowych form mezofilnych. Zdecydowanienajuboższa fauna występuje w piętrze alpejskim (13 gatunków). Rozpoznane tu gatunki charak-teryzują się szczególnie niskimi wymaganiami siedliskowymi i klimatycznymi (ryc. 5C, D). Podobny spadek zróżnicowania gatunkowe-go następujący wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza został szczegółowo opisa-ny z Tatrzańskiego Parku Narodowego przez Dyduch-Falniowską (1991).

Podziękowania

Badania fauny mięczaków Babiogórskiego Parku Narodowego były prowadzone w ramach umowy ba-dań statutowych AGH nr 11.11.140.560. Serdecznie dziękuję Panu mgr inż. Andrzejowi Kalembie za po-moc i konsultacje.

PIŚMIENNICTWO

Alexandrowicz S.W. 1987. Analiza malakologiczna w badaniach czwartorzędowych. Geologia 13 (1–2): 5–240.

Alexandrowicz S.W. 1999. Tanatocenozy muszlo-we w rzecznym środowisku sedymentacyjnym – metody badań i interpretacji. Geologia 25 (3): 211–295.

Alexandrowicz W.P. 2003. Ślimaki (Mollusca; Gastro-poda) i małże (Mollusca; Bivalvia) masywu Ba-biej Góry. Publ. Kom. Ochr. Przyr. PAN: 69–97.

Bąkowski J. 1884. Mięczaki Galicyjskie. Kosmos 9: 190–789.

Bąkowski J., Łomnicki A.M. 1892. Mięczaki (Mollu-sca). Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, Zoologia: 1–264.

Celiński F., Wojterski T. 1963. Świat roślinny Ba-biej Góry. W: Szafer W. (red.). Babiogórski Park Narodowy. Zakład Ochr. Przyr. PAN. 22: 109–173.

Celiński F., Wojterski T. 1983. Szata roślinna Babiej Góry. W: Zabierowski K. (red.). Park Narodowy

na Babiej Górze, człowiek i przyroda. Studia Na-turae, ser. B, 29: 121–175.

Dyduch-Falniowska, A. 1991. The Gastropods of thePolish Tatra Mountain. Studia Naturae, ser. A, 38: 5–111.

Dzięczkowski A. 1971. Badania ilościowe buczyn południowo-zachodniej Polski. Spraw. PTPN 2 (83): 258–260.

Dzięczkowski A. 1972. Badania ilościowe buczyn południowo-zachodniej Polski. Pr. Kom. Biol. PTPN 35: 243–332.

Ložek V. 1964. Quartärmollusken der Tschechoslo-wakei. Rozpravy Ustředniho Ustavu Geologic-kého. 31: 1–374.

Matuszkiewicz W. 2008. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa.

Riedel A. 1988. Ślimaki lądowe. Gastropoda terre-stria. Kat. Fauny Pol. 36 (1): 3–316.

Stoblecki S. 1880. Spis mięczaków zebranych na Ba-biej Górze w r. 1879. Spraw. Kom. Fizjogr. AU 14: 77–78.

54


SUMMARY

Alexandrowicz W.P. Terrestrial snails of Babia Góra Na�onal Park


The fauna of terrestrial molluscs of the Babia Góra massif is rich and differentiated. In 69 localitiesdistributed in whole massiv (Fig. 1) 78 species of land snails have been recognised. Babia Góra Range is a typical massif with strongly marked arrangement of vegetational zones (Figs 1A, B). Four zones of plant formations can be distinguished: the lower mountain forest containing the mixed forests: Abeti-Piceetum, Dentario glandulosae-Fagetum and alderwoods (Alnetum incanae), the upper mountain forest (mainly coniferous forests – Plagiothecio-Piceetum), the zone of dwarf pine including Vaccinium myrtillus, Empetro-Vaccinietum and Picetum mugo carpaticum, and finally the alpine grassland zone (Junco trifidi, Festucetum arioidis). The timberline ranges thealtitude of about 1390–1400 m a.s.l. (Figs 1A, B). The present-day vertical distribution of molluscs species andassemblages distinctly corresponds with arrangement of vegetational zones. The composition of molluscanassemblages illustrates Table 1. The zoogeographical, ecological composition as well as structure of constancy(C) and normalised index of constancy (Ci) were calculated for each vegetational zone (Figs 2–4).

Molluscan assemblages connected with lower mountain plant formations are richest ones. Typical woodland snails accompanied by limited number of mesophile species prevail in this zone (Fig. 2). Snail fauna found in localities distributed in upper mountain forest zone is less differentiated, and clearly dominated by forest species(Fig. 3). The dwarf pine and the alpine grassland zones are inhabiting by relatively poor molluscan assemblages.Cold-tollerant snalis typical for the partly shady habitats and mespphile ones are the main components of this fauna (Fig. 4).

The molluscan fauna of the Babia Góra Range contains taxa of variable geographic range (Figs 2–4). Below thetimber-line European, Middle-European, Holarctic and Palaearctic taxa occur commonly (Figs 2, 3). In the upper part of the massif the Alpino-Carpathian snails become most important components of the fauna (Fig. 4).

The fauna recognized in Babia Góra Range including numerous rare species reaching up to 45% of wholetaxa. On the other hand 21 (26%) taxa are noted on Polish Red List (Figs 5A, B). Decrease in the number of taxa, the differentiation and diversity of the communities strongly corresponds with type of plant formation andincreases of altitude (Figs 5C, D).

Stoblecki S. 1883. Do fauny Babiej Góry (Mięcza-ki – Mollusca). Spraw. Kom. Fizjogr. AU 17 (2): 82–84.

Urbański J. 1932. Die Molluskenfauna der Babia Góra (Westkarpaten). Arch. Mollusk. 24: 117––136.

Wiktor A. 2004. Ślimaki lądowe Polski. Wyd. Man-tis, Olsztyn.

Wiktor A., Riedel A. 2002. Ślimaki lądowe. Gas-tropoda terrestria. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Zakład Ochr. Przyr. PAN: 31–38.

55


ARTYKUŁY

Wstęp

„Diabli Skok” jest rezerwatem leśnym podlegającym ochronie częściowej. Został utworzony w 1961 roku (Zarządzenie 1961) w celu ochrony fragmentu lasu z drzewami pomnikowymi porastającego głęboki jar i jego strome zbocza, oraz licznymi źródłami dają-cymi początek rzece Rurzycy. W 1990 roku jego początkową powierzchnię (11,62 ha) po-większono do 20,98 ha. Na terenie rezerwatu na potrzeby planów ochrony opracowano je-dynie rośliny naczyniowe i mszaki (Żukowski 1961, Wojtaszyn 2002), biota porostów zaś nie została do tej pory przebadana.

Celem przeprowadzonych w 2009 roku ba-dań, było przedstawienie aktualnej listy gatun-ków porostów rezerwatu stanowiącej materiał wyjściowy dla przyszłych badań porównaw-czych.

Biota porostów rezerwatu przyrody „Diabli Skok” koło Szwecji (północno-zachodnia Polska)

The lichen flora of the “Diabli Skok” nature reserve near Szwecja (north-western Poland)

WOJCIECH GRUSZKA

Akademia Wychowania Fizycznego Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej 66–400 Gorzów Wielkopolski, ul. Estkowskiego 13e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: porosty, rezerwat „Diabli Skok”, źródliska, Pomorze Zachodnie.

W pracy przedstawiono wyniki badań lichenologicznych przeprowadzonych w leśnym rezerwa-cie przyrody „Diabli Skok” w okolicach Wałcza, około 6 km na północ od miejscowości Szwecja (północno-zachodnia Polska). W rezerwacie znaleziono 56 gatunków porostów, wśród których 22 uwzględniono w Czerwonej liście porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce (Cieśliński i in. 2006), jeden jest objęty ochroną częściową, a 12 podlega ochronie ścisłej (Rozporządzenie 2004).

Charakterystyka terenu badań

„Diabli Skok” jest położony około 6 km na północ od wsi Szwecja, przy drodze pro-wadzącej do Sypniewa. Rezerwat zajmuje jar o bardzo stromych zboczach. Jego południo-wy kraniec przylega do zasilanego źródliskami jeziora Krąpsko Małe. Na obszarze rezerwatu stwierdzono występowanie kilku zbioro-wisk roślinnych m.in.: kontynentalny bór mie-szany Querco roboris-Pinetum, las mieszany z panującym bukiem Fago-Quercetum petra-eae, ols porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum, ols torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum, łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum. W pły- tkich ciekach i strumykach spływających ze źródeł spotykany jest m.in.: zespół źródlisko-wy z rzeżuchą gorzką i śledzienicą skrętolistną Cardamine amara-Chrysosplenium alterni- folium. Wzdłuż płytkich strumyków i w ob-

56


niżeniach terenu występują: szuwar szaleju jadowitego i turzycy nibyciborowatej Cicuto-Caricetum pseudocyperi, szuwar turzycy proso-wej Caricetum paniculatae oraz szuwar turzycy błotnej Caricetum acutiformis. Łącznie na flo-rę rezerwatu składa się 285 gatunków roślin w tym: 64 mszaków, 11 paprotników i 210 ro-ślin nasiennych (Wojtaszyn 2002).

Materiał i metody

Badania przeprowadzono w kwietniu 2009 roku z zastosowaniem metody punk-towej. Poszczególne stanowiska wybierano tak, aby uzyskać pełny obraz bioty poros- tów. Analizowano wszystkie dostępne rodzaje podłoży i siedlisk. Spisywano gatunki, których oznaczenie w terenie nie budziło wątpliwości. Taksony wymagające badań laboratoryjnych zostały zebrane i oznaczane na podstawie klucza Nowaka i Tobolewskiego (1975) oraz opracowania Purvisa i innych (1992). Okazy z rodzaju krużynka Micarea oznaczył dr hab. Paweł Czarnota z Gorczańskiego Parku Narodowego.

Z uwagi na brak możliwości weryfikacjizebranego materiału metodą chromatografiicienkowarstwowej (TLC) zastosowano nazew-nictwo gatunków z rodzaju liszajec Lepraria sp. oraz misecznica bledsza Lecanora cf. ex- pallens.

Nazwy gatunkowe przyjęto za Index Fungorum 2009.

Gatunki wskaźnikowe niżowych lasów puszczańskich w Polsce podano za opracowa-niem Czyżewskiej i Cieślińskiego (2003).

Kategorie zagrożenia podano za opraco-waniem Cieślińskiego i innych (2006): EN – wymierające, VU – narażone, NT – bliskie zagrożenia.

Listę porostów zestawiono w porządku al-fabetycznym, przy każdym gatunku podano rodzaj podłoża, na którym wystąpił oraz łączną liczbę stanowisk.

Materiał zielnikowy złożono w Zielniku Zakładu Biologii i Ochrony Przyrody ZWKF w Gorzowie Wielkopolskim.

Wyniki

Na badanym terenie odnotowano występo-wanie łącznie 56 gatunków porostów na trzech rodzajach podłoży. Najliczniejszą grupę stano-wią epifity, co jest konsekwencją leśnego cha-rakteru rezerwatu. Pozostałe taksony występują na murszejącym drewnie, glebie oraz zarówno na korze, jak i na drewnie.

Porosty nadrzewne (35 gatunków, z których 19 to epifity wyłączne) zaobserwowano głów-nie na drzewach porastających zbocza jaru oraz przy ścieżce biegnącej jego skrajem, co wynika z korzystniejszych warunków świetlnych panu-jących w tych miejscach.

Forofitem o najbogatszej lichenobiocie jest buk zwyczajny Fagus sylvatica, na którego ko-rze znaleziono 24 gatunki porostów, w tym 13 wyłącznie na tym gatunku drzewa. Mniej epi-fitów występuje na korze grabu pospolitegoCarpinus betulus (10 gatunków), leszczyny po-spolitej Corylus avellana (2 gatunki) oraz dębu szypułkowego Quercus robur (5 gatunków).

Biota porostów sosny zwyczajnej Pinus sy-lvestris nie jest bogata i stanowią ją w całości gatunki pospolite w całym kraju.

Najpospolitszymi gatunkami na całym badanym terenie są: paznokietnik ostrygowy Hypocenomyce scalaris, misecznica proszkowa-ta Lecanora conizaeoides i liszajec Lepraria sp.

Cztery gatunki: kropnica różowa Bacidia rosella, pałecznik brązowy Calicium salicinum, otwornica półkulista Pertusaria hemisphaerica i brodaczka kępkowa Usnea hirta występują tylko na jednym stanowisku.

Porosty epiksyliczne (18 gatunków) stano-wią liczną grupę z powodu znacznych ilości drewna w różnym stopniu rozkładu (mur-szejące pniaki, leżące pnie i gałęzie oraz po-zbawione kory drewno pni stojących). Do najpospolitszych na obszarze badań należą: chrobotek palczasty Cladonia digitata, chro-botek strzępiasty C. fimbriata i szarek pogięty Trapeliopsis flexuosa. Z drewnem związane są gatunki wymierające (trzonecznica siarkowa Chaenotheca brachypoda, trzonecznica bru-natnawa C. brunneola, pismaczek pęcherzyko-

57

W. Gruszka Biota porostów rezerwatu „Diabli Skok”

waty Opegrapha vermicellifera) oraz chronione (popielak pylasty Imshaugia aleurites, tar-czownica skalna Parmelia saxatilis, pawężni-ca łuseczkowata Peltigera praetextata, płucnik modry Platismatia glauca, mąklik otrębiasty Pseudevernia furfuracea).

Porosty naziemne (3 gatunki z rodzaju chro-botek Cladonia) występują jedynie na zboczach jaru w północno-zachodnim krańcu rezerwatu w miejscach pozbawionych pokrywy roślinnej oraz na poboczu ścieżki dydaktycznej w połu-

dniowo-wschodniej części rezerwatu. 16 gatun-ków stanowią porosty stwierdzone zarówno na korze krzew, jak i drewnie. Pod względem mor-fologicznym dominują porosty o plechach skoru-piastych (31 gatunków). Pozostałe grupy morfo-logiczne, tj. krzaczkowate i listkowate, są repre-zentowane odpowiednio przez 13 i 12 gatunków.

Na terenie rezerwatu występują 22 takso-ny uwzględnione w Czerwonej liście gatunków porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce według Cieślińskiego i innych (2006) w tym: 4 gatunki w kategorii EN (kropnica różowa, trzonecznica siarkowa, trzonecznica brunatna-wa, pismaczek pęcherzykowaty), 11 gatunków w kategorii VU i 7 gatunków w kategorii NT.

Ścisłej ochronie prawnej podlega 12 ga-tunków, a jeden częściowej (Rozporządzenie 2004). Położenie niektórych stanowisk gatun-ków chronionych oraz z czerwonej listy przed-stawiono na rycinie 1.

Cztery spośród stwierdzonych na terenie re-zerwatu gatunków, tzn.: trzonecznica siarkowa, trzonecznica brunatnawa, pismaczek pęcherzy-kowaty i otwornica półkulista, są wskaźnikami niżowych lasów puszczańskich (Czyżewska, Cieśliński 2003).

Wykaz gatunków

1. Brodaczka kępkowa Usnea hirta (L.) Weber ex F.H. Wigg. – na korze Fagus sylvati-ca, kategoria VU, gatunek chroniony, 1 stan.;

11

10

1111

10 15

156

9 13

4

2

97

42 5

6

6

78

8151516

1/3

4/5

14

1414

1212

12

12

A

BCD

24°16°

50°

54°

Szwecja

Sypniewo

jezioroKrąpsko Małe

0 100 m

Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk gatunków poro-stów chronionych i zagrożonych na terenie rezer-watu „Diabli Skok”: 1 – Bacidia rosella, 2 – Calicium abie�num, 3 – Calicium salicinum, 4 – Chaeno-theca brachypoda, 5 – Chaenotheca brunneola, 6 – Chaenotheca furfuracea, 7 – Chaenotheca tri-chialis, 8 – Imshaugia aleurites, 9 – Opegrapha va-ria, 10 – Opegrapha vermicellifera, 11 – Opegrapha vulgata, 12 – Pel�gera praetextata, 13 – Pertusaria hemisphaerica, 14 – Pyrenula ni�da, 15 – Usnea fi-lipendula, 16 – Usnea hirta; A – granica rezerwatu, B – granica otuliny rezerwatu, C – teren podmokły, D – stanowiska porostów Fig. 1. Occurrence of protected and threatened li-chens species in the “Diabli Skok” reserve: 1–16 – la-�n names as above; A – reserve border, B – reserve protec�on zone, C – waterlogged ground , D – loca-li�es of lichens

58


2. Brodaczka zwyczajna Usnea filipendula Stirt. – na korze Fagus sylvatica, kategoria VU, gatunek chroniony, 4 stan.;

3. Chrobotek cienki Cladonia macilenta Hoffm. – na drewnie, 4 stan.;

4. Chrobotek otwarty C. cenotea (Ach.) Schaerer – na drewnie, 3 stan.;

5. Chrobotek palczasty C. digitata (L.) Hoffm. – na korze Pinus sylvestris, na drewnie, 12 stan.;

6. Chrobotek rogokształtny C. subulata (L.) Weber ex F.H. Wigg. – na glebie, 2 stan.;

7. Chrobotek rosochaty C. foliacea (Huds.) Willd. – na glebie, 2 stan.;

8. Chrobotek strzępiasty C. fimbriata (L.) Fr. – na drewnie, 9 stan.;

9. Chrobotek szydlasty C. coniocraea (Flörke) Spreng. – na korze Carpinus betulus, na drewnie, 5 stan.;

10. Chrobotek widlasty C. furcata (Huds.) Schrad. – na glebie, 2 stan.;

11. Dwojaczek blady Dimerella pineti (Schrad.) Vězda – na korze Alnus glutinosa, na drewnie, 3 stan.;

12. Kropnica różowa Bacidia rosella (Pers.) De Not. – na korze Fagus sylvatica, kategoria EN, 1 stan.;

13. Krużynka maleńka Micarea micrococca sensu lato – na drewnie, 2 stan.;

14. Krużynka ziarenkowata M. prasina Fr. – na drewnie, 2 stan.;

15. Liszajec Lepraria sp. – na korze Alnus glutinosa, Carpinus betulus, Fagus sylvatica, Pinus sylvestris, na drewnie, 22 stan.;

16. Literak właściwy Graphis scripta (L.) Ach. – na korze Fagus sylvatica, kategoria NT, 8 stan.;

17. Mąkla tarniowa Evernia prunastri (L.) Ach. – na korze Fagus sylvatica, na drewnie, ka-tegoria NT, gatunek chroniony, 7 stan.;

18. Mąklik otrębiasty Pseudevernia furfura-cea (L.) Zopf – na drewnie, gatunek chroniony, 5 stan.;

19. Misecznica bledsza Lecanora cf. expal-lens Ach. – na korze Quercus robur, 3 stan.;

20. Misecznica kasztanowata L. argentata (Ach.) Malme – na korze Carpinus betulus, 5 stan.;

21. Misecznica proszkowata L. conizaeoides Nyl. ex Cromb. – na korze Carpinus betulus, Corylus avellana, Pinus sylvestris, na drewnie, 25 stan.;

22. Obrost drobny Physcia tenella (Scop.) DC. – na korze Fagus sylvatica, na drewnie, 7 stan.;

23. Odnożyca mączysta Ramalina farinacea (L.) Ach. – na korze Fagus sylvatica, kategoria VU, gatunek chroniony, 3 stan.;

24. Otocznica lśniąca Pyrenula nitida (Weigel) Ach. – na drewnie, kategoria VU, 3 stan.;

25. Otwornica dziurawa Pertusaria pertusa (L.) Tuck. – na korze Fagus sylvatica, kategoria VU, 7 stan.;

26. Otwornica gładka P. leioplaca DC. – na korze Fagus sylvatica, kategoria NT, 5 stan.;

27. Otwornica gorzka P. amara (Ach.) Nyl. – na korze Carpinus betulus, Fagus sylvatica, Quercus robur, 7 stan.;

28. Otwornica półkolista P. hemisphaerica (Flörke) Erichsen – na korze Fagus sylvatica, kategoria VU, 1 stan.;

29. Otwornica zwyczajna P. albescens (Huds.) M. Choisy & Werner – na korze Fagus sylvatica, 5 stan.;

30. Pałecznik brązowy Calicium salicinum Pers. – na korze Fagus sylvatica, kategoria VU, 1 stan.;

31. Pałecznik jodłowy C. abietinum Pers. – na drewnie, kategoria VU, 2 stan.;

32. Pawężnica łuseczkowata Peltigera praete-xtata (Flörke ex Sommerf.) Vain. – na drewnie, kategoria VU, gatunek chroniony, 4 stan.;

33. Paznokietnik ostrygowy Hypoceno-myce scalaris (Ach. ex Lilj.) M. Choisy – na ko-rze Pinus sylvestris, Quercus robur, na drewnie, 23 stan.;

34. Pismaczek pęcherzykowaty Opegra-pha vermicellifera (Kunze) J.R. Laundon – na drew-nie, kategoria EN, 2 stan.;

35. Pismaczek zmienny O. varia Pers. – na korze Fagus sylvatica, na drewnie, kategoria NT, 2 stan.;

36. Pismaczek zwyczajny O. vulgata (Ach.) Ach. – na korze Fagus sylvatica, kategoria VU, 3 stan.;

59


37. Plamica promienista Arthonia radiata (Pers.) Ach. – na korze Fagus sylvatica, 3 stan.;

38. Płaskotka rozlana Parmeliopsis ambi-gua (Wulfen) Nyl. – na korze Carpinus betulus, Fagus sylvatica, gatunek chroniony, 5 stan.;

39. Płucnica zielonawa Tuckermannopsis chlorophylla (Willd.) Hale – na korze Fagus sylvatica, na drewnie, kategoria VU, gatunek chroniony, 11 stan.;

40. Płucnik modry Platismatia glauca (L.) W.L. Culb. & C.F. Culb. – na drewnie, gatunek chroniony, 5 stan.;

41. Popielak pylasty Imshaugia aleurites (Ach.) S.L.F. Mey. – na drewnie, gatunek chro-niony, 2 stan.;

42. Przyklepka okopcona Melanelixia fu-liginosa (Fr. ex Duby) O. Blanco, A. Crespo, Divakar, Essl., D. Hawksw. & Lumbsch. – na korze Carpinus betulus, Fagus sylvatica, na drewnie, gatunek chroniony, 6 stan.;

43. Pustułka pęcherzykowata Hypogym-nia physodes (L.) Nyl. – na korze Carpinus betulus, Corylus avellana, Pinus sylvestris, na drewnie, 15 stan.;

44. Pustułka rurkowata H. tubulosa (Schaer.) Hav. – na korze Fagus sylvatica, kate-goria NT, gatunek chroniony, 5 stan.;

45. Rozsypek srebrzysty Phlyctis argena (Ach.) Flot. – na korze Carpinus betulus, Fagus sylvatica, 12 stan.;

46. Szarek pogięty Trapeliopsis flexu-osa (Fr.) Coppins & P. James – na drewnie, 10 stan.;

47. Tarczownica bruzdkowana Parmelia sulcata Taylor – na korze Carpinus betulus, Fagus sylvatica, na drewnie, 10 stan.;

48. Tarczownica skalna P. saxatilis (L.) Ach. – na drewnie, gatunek chroniony, 2 stan.;

49. Trzonecznica brunatnawa Chaeno-theca brunneola (Ach.) Müll. Arg. – na drewnie, kate-goria EN, 2 stan.;

50. Trzonecznica łuseczkowata C. trichia-lis (Ach.) Th. Fr. – na drewnie, kategoria NT, 2 stan.;

51. Trzonecznica otrębiasta C. furfuracea (L.) Tibell – na korze Fagus sylvatica, na drew-nie, kategoria NT, 3 stan.;

52. Trzonecznica rdzawa C. ferruginea (Turner ex Sm.) Mig. – na korze Quercus robur, na drewnie, 7 stan.;

53. Trzonecznica siarkowa C. brachypo-da (Ach.) Tibell – na drewnie, kategoria EN, 3 stan.;

54. Trzonecznica żółta C. chrysocephala (Turner ex Ach.) Th. Fr. – na korze Alnus gluti-nosa, 3 stan.;

55. Złotorost ścienny Xanthoria parietina (L.) Beltr. – na korze Quercus robur, na drew-nie, 4 stan.;

56. Złotorost wieloowocnikowy X. polycar-pa (Hoffm.) Rieber – na drewnie, 3 stan.

Podsumowanie

Brak danych porównawczych z przeszłości uniemożliwia określenie dynamiki, zakresu oraz kierunku zmian bioty porostów rezerwatu „Diabli Skok”. Teren rezerwatu w świetle prze-prowadzonych badań stanowi wartościowy obiekt pod kątem lichenologicznym.

Do szczególnie cennych gatunków obec-nych w rezerwacie należy zaliczyć taksony chronione oraz znajdujące się w Czerwonej li-ście porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce (Cieśliński i in. 2006). Korzystne warunki do ich rozwoju stwarza nagromadzenie starych drzew oraz obecność drewna.

Z uwagi na małą liczbę stanowisk i niewiel-ki stopień pokrycia podłoży przez plechy po-rostów uważanych na niżu za tzw. wskaźniki lasów puszczańskich (Czyżewska, Cieśliński 2003) nie jest możliwe określenie stopnia natu-ralności badanego terenu.

Pomimo obciążenia rezerwatu turystyką pieszą poza wyznaczonymi szlakami, penetra-cją jego zboczy, źródlisk oraz skraju jaru, nie odnotowano plech wykazujących uszkodzenia mechaniczne. Jednak dalsze nasilenie zjawi-ska niekontrolowanej presji turystycznej może w przyszłości stać się głównym czynnikiem za-grażającym porostom.

Skala zagrożenia ze strony zanieczyszczeń powietrza jest obecnie niewielka. Rezerwat otoczony jest zwartym pierścieniem kom-

60


pleksów leśnych z dala od ośrodków miej-skich. Głównym źródłem zanieczyszczeń jest biegnąca w odległości 200 metrów na zachód droga Szwecja–Sypniewo. Wszystkie odszuka-ne plechy porostów, w tym z rodzaju brodacz-ka (ryc. 2), były prawidłowo rozwinięte i nie wykazywały objawów obumierania, co może

świadczyć o niewielkim wpływie spalin samo-chodowych na stan i kondycję porostów.

Z uwagi na obecność na terenie rezerwatu gatunków cennych, konieczne jest przeprowa-dzanie dalszych długoterminowych badań oraz ujęcie w planach ochrony rezerwatu zabiegów ochronnych.

Wnioski

1. Rezerwat „Diabli Skok” cechuje się zacho-waniem cennych dla przyrody gatunków po-rostów. W świetle wyników badań przeprowa-dzonych w 2009 roku można go uznać za ostoję gatunków chronionych, rzadkich i zagrożonych.

2. W celu zachowania różnorodności bio-logicznej porostów epiksylicznych celowe jest pozostawianie w rezerwacie rozkładającego się drewna oraz zamierających i martwych drzew stojących.

3. Dotychczasowe wyniki wskazują na ko-nieczność dalszych badań i obserwacji przy-rodniczych nad przemianami bioty porostów.

4. Z uwagi na wzmagającą się penetrację turystyczną rezerwatu wskazane jest wprowa-dzenie wyraźnych zakazów poruszania się poza wyznaczonymi trasami.

Podziękowania

Składam wyrazy podziękowania Panu prof. dr. hab. Ludwikowi Lipnickiemu za pomoc merytorycz-ną oraz Panu dr. hab. Pawłowi Czarnocie za ozna-czenie porostów z rodzaju Micarea. Recenzentom pracy dziękuję za cenne uwagi.

Ryc. 2. Usnea filipendula na korze Fagus sylva�ca w rezerwacie przyrody „Diabli Skok” (10.05.2009 r., fot. R. Puciata)Fig. 2. Usnea filipendula on the Fagus sylva�ca bark in the “Diabli Skok” nature reserve (10 May 2009, photo by R. Puciata)

PIŚMIENNICTWO

Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J. 2006. Czerwona lista porostów w Polsce. Red list of the lichens in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. PAN, Kraków: 71–89.

Czyżewska K., Cieśliński S. 2003. Porosty – wskaź-niki niżowych lasów puszczańskich w Polsce.

W: Czyżewska K. (red.). Zagrożenie porostów w Polsce. Monogr. Bot. 91: 223–239.

Index Fungorum 2009. [http://www.indexfungo-rum.org/Names/Names.asp].

Nowak J., Tobolewski Z. 1975. Porosty Polskie. PWN, Warszawa–Kraków: 1077.

Purvis O.W., Coppins B.J., Hawksworth D.L., James P.W., Moore D.M. (red.). 1992. The Lichen Flora

61


of Great Britain and Ireland. Natural History Museum and the British Lichen Society, Lon-don: 710.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących grzybów obję-tych ochroną. Dz. U. Nr 168, poz. 1765.

Wojtaszyn G. 2002. Dokumentacja geobotaniczna do powiększenia rezerwatu przyrody „Diabli

Skok”. Wielkopolski Urząd Wojewódzki w Po-znaniu (mscr.).

Zarządzenie 1961. Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 21 października 1961 roku w sprawie uznania za rezerwat przy-rody (Monitor Polski z 1961 r. Nr 84, poz. 353).

Żukowski W. 1961. Projekt rezerwatu „Diabli Skok”. Wielkopolski Urząd Wojewódzki w Poznaniu (mscr.).

SUMMARY

Gruszka W. The lichen flora of the “Diabli Skok” nature reserve near Szwecja (north-western Poland)


Nature forest reserve “Diabli Skok” is situated near of town Szwecja in Western Pomerania region. Thereserve was established in 1961 to protect a fragment of natural forest with ravines and springs. As a result of the research carried out in the 2009, 56 species of lichens were found. In the reserve common and widely spread in Poland species prevail, and epiphytes are the dominant group of lichen biota. 22 species are on the Red List of lichenized fungi threatened by extinction in Poland (Cieśliński et al. 2006). One species are under partial and 12 are under total protection by Polish law (Ordinance of the Minister of Environment of 9 July 2004, on protection of wild fungi species). Long-term monitoring is essential to investigate further changes in the lichen biota in the “Diabli Skok” nature reserve.

62

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 62�67, 2011

ARTYKUŁY

Wstęp

Pachnica dębowa Osmoderma eremita (ryc. 1) jest chrząszczem z rodziny poświętni-kowatych Scarabaeidae. Ten rzadki próchnojad

Występowanie chrząszcza pachnicy dębowej Osmoderma eremita w wierzbach w dolinie Wisły na Mazowszu

Occurence of the Hermit beetle Osmoderma eremita in Vistula valley in Mazovia (central Poland)

JERZY ROMANOWSKI1, KAROLINA KARPOWICZ2, KATARZYNA KRAMASZ3, MAGDALENA MICHALSKA4

1 Polska Akademia NaukCentrum Badań Ekologicznych w Dziekanowie Leśnym05–092 Łomianki, ul. Konopnickiej 1Wydział Biologii i Nauk o ŚrodowiskuUniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie01–938 Warszawa, ul. Wóycickiego 1/3e-mail: [email protected]

2 Polska Akademia NaukCentrum Badań Ekologicznych w Dziekanowie Leśnym05–092 Łomianki, ul. Konopnickiej 1e-mail: [email protected]

3 Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski02–097 Warszawa, ul. Banacha 2e-mail: [email protected]

4 Pracownia Teoretycznych Podstaw Chemii Analitycznej Wydział Chemii, Uniwersytet WarszawskiZakład Molekularnej Fizjologii Roślin, Wydział BiologiiUniwersytet Warszawski02-096 Warszawa, ul Miecznikowa 1e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: pachnica dębowa, gatunek chroniony, Scarabaeidae, głowiaste wierzby.

Poszukiwania pachnicy dębowej Osmoderma eremita prowadzono na 17 powierzchniach badaw-czych w dolinie Wisły na Mazowszu w okresie od marca do listopada 2008 roku. Spośród prze-badanych 749 wierzb w 427 (57%) stwierdzono dostępne próchnowiska, z czego w 73 drzewach odnotowano obecność larw, dorosłych osobników pachnicy dębowej lub ich szczątków. Uzyskane wyniki wskazują na możliwość istnienia nieopisanych dotąd w literaturze dużych populacji tego za-grożonego gatunku chrząszcza w głowiastych wierzbach w rolniczych krajobrazach nizinnej Polski.

zanika obecnie na wielu fragmentach swojego obszaru występowania z powodu braku od-powiednich dla niego środowisk (Oleksa i in. 2003). Gatunek ten występuje głównie w środ-kowej i południowej Europie, choć znanych

63

J. Romanowski i in. Występowanie pachnicy dębowej w wierzbach w dolinie Wisły

jest wiele stanowisk z zachodniej Europy (nie-stety znaczna część z nich uznawana jest już za historyczne) (Ranius i in. 2005). W obrębie tego taksonu wyodrębniane są dwa podgatun-ki: O. eremita lassallei – zasiedlający wschodnią część areału (w tym również Polskę) oraz for-ma przejściowa do gatunku nominatywnego występującego w zachodniej Europie, stwier-dzona w Niemczech, Serbii, Bułgarii, a także na zachodzie naszego kraju (Oleksa i in. 2003). W Polsce występuje na terenie całego kraju, z wyjątkiem Podlasia i części obszarów gór-skich (Szwałko 2004).

Pierwotnym środowiskiem pachnicy dę-bowej są liściaste i mieszane lasy na nizinach oraz pogórzu z licznymi, starymi drzewami, w których występują dziuple z zalegającym próchnem (ryc. 2). Cykl rozwojowy tego ga-tunku trwa około trzech lat. Dorosłe osobni-ki pojawiają się na wiosnę, jednakże kokolity (czyli komory poczwarkowe utworzone z czą-steczek próchna i ekskrementów) opuszczają dopiero latem. Dyspersja tego chrząszcza jest ograniczona – imago są w stanie poszukiwać nowych miejsc rozrodu zaledwie w promieniu kilkuset metrów od macierzystego drzewa, a wiele z nich nigdy go nie opuszcza (Ranius, Hedin, 2001). Larwy najczęściej żerują w roz-kładającym się drewnie dębów Quercus sp., jednakże mogą również zasiedlać lipy Tilia sp., wierzby Salix sp., a rzadziej inne gatunki

liściastych drzew (sporadycznie również so-sny Pinus sylvestris) (Oleksa i in. 2003).

Jedno z największych zagrożeń dla tego ga-tunku stanowi wycinanie starych dziuplastych pni, a także pielęgnacja pomników przyrody i innych drzew odpowiednich do zasiedlenia przez pachnicę dębową, polegająca na obcina-niu spróchniałych konarów oraz czyszczeniu i wypełnianiu dziupli. W konsekwencji drzewa z dostępnymi próchnowiskami są w znacznej odległości od siebie, co uniemożliwia dysper-sję tego rzadkiego chrząszcza (Szwałko 2004). W Polsce pachnica podlega ochronie gatunko-wej i figuruje w Polskiej czerwonej księdze zwie-rząt (Szwałko 2004). Ponadto wiele znanych stanowisk znajduje się w parkach narodowych. Chroniona jest także prawem międzynaro-dowym (Konwencja Berneńska i Dyrektywa Siedliskowa) (Kubisz 2004). Dane o występo-waniu gatunku w Polsce są jednak niewystar-czające. Niedawne stwierdzenie larw i doro-słych osobników w głowiastych wierzbach pod

Ryc. 1. Pachnica dębowa na wierzbie (okolice Solca nad Wisłą, 16.07. 2008 r.; fot. J. Romanowski)Fig. 1. Hermit beetle on willow (near Solec nad Wisłą, 16 July 2008; photo by J. Romanowski)

Ryc. 2. Głowiasta wierzba (okolice Małej Wsi w doli-nie Wisły, 25.03.2004 r.; fot. J. Romanowski)Fig. 2. Pollarded willow (near Mała Wieś in the Vistula River valley, 25 March 2004; photo by J. Romanowski)

64

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67 zeszyt 1, 2011

Warszawą (Romanowski i in. 2008) było wska-zówką do podjęcia dalszych badań nad wystę-powaniem pachnicy dębowej w krajobrazie rolniczym doliny Wisły na Mazowszu.

Teren badań i metody

Badania prowadzono na 17 powierzchniach badawczych w dolinie Wisły w obrębie woje-wództwa mazowieckiego: na odcinku od ujścia Bzury do Warszawy, w okolicach Wilanowa, Karczewa i Solca Kujawskiego (ryc. 3). Ogółem w okresie od marca do listopada 2008 roku przebadano 749 wierzb, rosnących na dawnym tarasie zalewowym Wisły (zawalu i międzywa-lu) na obu brzegach rzeki. Poszukiwano doro-słych i larwalnych stadiów pachnicy dębowej w próchnie zalegającym w dziuplach wierzb (w większości głowiastych) dostępnych na wy-sokości do około 2 m. Z każdego drzewa sta-rano się pobrać do około 5 l próchna, które przesiewano przez sito w poszukiwaniu wszel-kich śladów obecności pachnicy dębowej: frag-mentów chityny i kokolitów, larw, a dodatkowo

szacowano także ilość odchodów larw próch-nojadów (Oleksa i in. 2007). Zmierzono obwód (pierśnicę) badanych drzew oraz sklasyfikowa-no ich stan zdrowotny (wierzby żywe, martwe, częściowo obumarłe). Lokalizacji wierzb doko-nano przy użyciu przenośnego odbiornika GPS marki Garmin, a następnie dane opracowano w programie ArcView 3.3. Preferencje pachnicy wobec wierzb rosnących w szpalerach i skupi-skach w porównaniu z wierzbami samotnymi analizowano za pomocą wskaźnika selektywno-ści Jacobsa (1974):

D = (r – p)/(r + p – 2rp),

gdzie r oznacza ułamek danej kategorii w całkowitej liczbie wierzb zasiedlonych przez pachnicę dębową, a p – udział danej kategorii w ogólnej liczbie drzew z dostępnym próchno-wiskiem.

Wyniki

Spośród przebadanych 749 wierzb w 427 (57%) stwierdzono dostępne próchnowiska, w których poszukiwano pachnicy dębowej. Żywe larwy znaleziono w próchnie 13 wierzb, nato-miast owady dorosłe (w większości przypadków martwe) lub ich szczątki stwierdzono w 35 pniach (tab. 1). W 37 drzewach znaleziono kokolity lub ich fragmenty, z których wcześniej wylęgły się dorosłe owady. Na tej podstawie w 73 drzewach (17,1% wierzb z próchnowiskami) stwierdzono obecność pachnicy dębowej (tab. 1).

Wierzby, w których wykryto obecność ima-go, larw lub kokolitów pachnicy dębowej, po-łożone były w obrębie 12 badanych powierzch-ni na całym obszarze badań (tab. 2). Rozród pachnic w próchnie wierzb miał zapewne także miejsce na pozostałych powierzchniach, gdzie notowano liczne odchody larw. Tylko na jednej powierzchni (Lipsk) w próchnie przebadanych 9 wierzb nie odnaleziono żadnych odchodów larw próchnojadów. Wierzby zasiedlone przez pachnicę dębową położone były w krajobra-zie rolniczym: wśród łąk i pastwisk, wzdłuż miedzy, polnych dróg (np. wzdłuż wału prze-

1617

12

3 45

67 8

9

10

111213

15

Bzu

ra

Wisła

WieprzPilica

WARSZAWA

14

338,5300

24°16°

50°

54°

0 50 km

Ryc. 3. Rozmieszczenie badanych powierzchni w doli-nie Wisły. Kolejne numery powierzchni odpowiadają numeracji w tabeli 2Fig. 3. Distribu�on of the study plots in Vistula valley.The numbers correspond with numbering in table 2

65


ciwpowodziowego w okolicach Łomianek), wzdłuż asfaltowych dróg i na skraju zabudowy (np. w pobliżu Secymina, i al. Armii Poznań w Łomiankach), nad brzegami jezior i starorze-

czy (np. nad Jeziorem Kiełpińskim i starorze-czem w okolicy miejscowości Łomna), a także w międzywalu Wisły.

Obecność pachnicy stwierdzano w próchnie zalegającym w pniach głowiastych wierzb o du-żym zakresie obwodu. Wierzba o najcieńszym pniu, w której odnotowano obecność pachni-cy dębowej miała 130 cm obwodu, a pierśnica najgrubszej wierzby wynosiła 518 cm. Średni obwód pni wierzb zajętych przez pachnicę nie różnił się istotnie od obwodu wszystkich prze-badanych wierzb z próchnowiskami (t = 0,524, df = 396, p > 0,2). Stwierdzeń pachnicy dębo-wej dokonano zarówno w wierzbach żywych i częściowo obumarłych, jak i w martwych drze-wach, a nawet leżących pniach. Nie stwierdzo-no wyższej preferencji gatunku wobec wierzb rosnących w szpalerach i skupiskach (wskaźnik Jacobsa D = –0,01) w porównaniu z wierzbami samotnymi, oddalonymi od innych drzew na-wet o ponad 200 m (D = 0,01).

Tab. 2. Występowanie pachnicy dębowej w wierzbach na badanych powierzchniach w dolinie WisłyTab. 2. Occurrence of Hermit beetle on the study plots in Vistula valley

Nr powierzchniStudy plot

MiejscowośćLocality

N badanych wierzbN of willows inves�gated

N wierzb z dostępnymi próchnowiskamiN of willows with

wood mould

N wierzb z pachnicą dębową

N of willows with Hermit beetle

1 Przęsławice 21 11 2

2 Kromnów 25 17 4

3 Gniewniewice 32 19 5

4 Secymin 26 14 4

5 Osiek 20 10 1

6 Wilków 21 13 0

7 Wilków Polski 30 19 6

8 Kazuń 31 22 7

9 Boża Wola 13 13 0

10 Łomna 61 10 1

11 Suchocin 13 9 0

12 Łomianki 286 206 31

13 Rajszew 31 23 4

14 Wilanów 30 19 0

15 Karczew 39 14 3

16 Lipsk 15 9 0

17 Solec nad Wisłą 71 14 5

Tab. 1. Występowanie pachnicy dębowej w badanych wierzbach w dolinie WisłyTab. 1. Occurrence of Hermit beetle in the willows surveyed in Vistula valley

ObiektObject

LiczbaNumber

badane drzewatrees inves�gated 749

drzewa z dostępnymi próchnowiskamitrees with wood mould 427

drzewa z odchodami próchnojadówtrees with excrements of saproxylic beetles 294

drzewa z kokolitami pachnicytrees with Hermit beetle cocolits 37

drzewa z żywymi larwami pachnicytrees with live Hermit beetle larvae 13

drzewa ze szczątkami dorosłych pachnictrees with remains of adult Hermit beetle 35

66

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67 zeszyt 1, 2011

Prawdopodobnie częstość zasiedlenia wierzb w dolinie Wisły przez pachnicę dębo-wą była jeszcze wyższa, gdyż w 294 wierzbach (68,9% wierzb z próchnowiskami) stwier-dzono odchody larw próchnojadów (tab. 1). Poza omawianym gatunkiem w 16 badanych wierzbach stwierdzono kruszczycę złotaw-kę Cetonia aurata, której larwy pozostawiają odchody mniejsze niż te wydalane przez pę-draki pachnicy dębowej (Pawłowski 1961). Duże ilości (ponad 1000 w pobranej próbie próchna) odchodów larw stwierdzano zawsze w tych samych drzewach, w których wystąpiły postacie dorosłe, ich szczątki, lub larwy pach-nicy dębowej.

Dyskusja

W niniejszej pracy udokumentowano wy-stępowanie pachnicy dębowej w wierzbach na obszarze doliny Wisły w województwie mazo-wieckim. Dotychczasowe publikacje wykazują obecność tego gatunku w dolinie dolnej oraz środkowej Wisły na południe od Warszawy (Szwałko 2004). Zebrane dane dowodzą, iż chrząszcz ten jest również stosunkowo często spotykany w innych częściach doliny tej rzeki, co może świadczyć o jego ciągłym rozmiesz-czeniu w całej dolinie środkowej i dolnej Wisły. Obecność żywych larw, kokolitów oraz doro-słych osobników lub ich fragmentów wykryto w 17% z przebadanych próchnowisk w pniach głowiastych wierzb. Z dużym prawdopodo-bieństwem można także założyć, że większość pozostałych wierzb, w których znaleziono odchody larw próchnojadów, była miejscem rozwoju tego gatunku. Oznacza to, że rozwój larw pachnicy dębowej przypuszczalnie doty-czył prawie 70% wierzb, w których przebadano próchno.

Autorzy spodziewali się, iż chrząszcz ten ze względu na swą ograniczoną dyspersję (Ranius, Hedin 2001) będzie najrzadziej występował w wierzbach rosnących w znacznym oddaleniu od innych możliwych do zasiedlenia drzew. Jednakże gatunek ten był spotykany równie często w szpalerach i skupiskach, jak w samot-

nych wierzbach. Fakt ten można tłumaczyć tym, iż w przeszłości na badanym terenie gło-wiaste wierzby występowały znacznie liczniej i rozmieszczone były bardziej równomiernie, co oznacza, że historyczna łączność poten-cjalnych środowisk rozrodu pachnicy dębowej w dolinie Wisły była wysoka.

Dotychczasowe badania nad występowa-niem pachnicy dębowej w Polsce koncentrowa-ły się na poszukiwaniu tego chrząszcza w zabyt-kowych dębach oraz alejach starych lip i innych gatunków drzew o twardym drewnie. Zebrane wyniki pokazują możliwość istnienia nieopisa-nych dotąd w literaturze dużych populacji tego gatunku w głowiastych wierzbach w dolinie Wisły, a także na innych obszarach z licznymi ogławianymi wierzbami, np. na terenach rol-niczych. Znane są doniesienia o występowaniu tego chrząszcza w podobnych środowiskach na południu Europy (Ranius i in. 2005).

Pachnica dębowa wymieniona jest w Dy-rektywie Siedliskowej Unii Europejskiej jako gatunek ściśle chroniony i wyróżniony jako priorytetowy, wymagający tworzenia obszarów ochronnych. Występowanie tego gatunku stwa-rza więc nową możliwość ochrony rolniczego krajobrazu kulturowego z alejami głowiastych wierzb.

Wnioski dla praktycznej ochrony pachnicy dębowej

Fakt występowania pachnicy dębowej w głowiastych wierzbach ma duże znaczenie dla ochrony tych drzew w polskim krajobrazie zgodnie z treścią Dyrektywy Środowiskowej i wskazuje na potrzebę prowadzenia inwentary-zacji stanowisk pachnicy dębowej w szpalerach nie tylko starych dębów i lip, lecz także próch-niejących wierzb na etapie planowania, budo-wy i modernizacji dróg. Przedstawione dane wskazują także na konieczność uwzględnienia pachnicy dębowej w opracowywaniu „Ocen oddziaływania na środowisko” dla różnych in-westycji w dolinie Wisły i na obszarach rolni-czych. Należy także szerzej stosować zalecenia aktywnych działań i rekompensat, w przypad-

67


SUMMARY

Romanowski J., Karpowicz K., Kramasz K., Michalska M. Occurence of the Hermit beetle Osmoderma eremita in Vistula valley in Mazovia (central Poland)


The presence of Hermit beetles in pollarded willows in farmland in the Vistula valley in central Poland wasstudied on 17 study plots from March till November 2008. Among 749 willows surveyed 427 (57%) had hollows with wood mould, and in 73 the presence of adults or larvae of hermit beetle was detected. The study showsthat Vistula river valley and agricultural landscapes provide potential for large populations of this endangered beetle.

PIŚMIENNICTWO

Jacobs J. 1974. Quantitive measurement of food se-lection. A modification of the forage ratio andIvlev’s selectivity index. Oecologia (Berlin) 14: 413–417.

Kubisz D. 2004. Pachnica dębowa. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Gatunki zwierząt (z wyjątkiem pta-ków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom VI. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 111–114.

Oleksa A., Szwałko P., Gawroński R. 2003. Pachnica Osmoderma eremita (Scopoli 1763) (Coleoptera: Scarabaeoidea) w Polsce – występowanie, za-grożenia i ochrona. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra” 7: 101–123.

Oleksa A., Ulrich W., Gawroński R. 2007. Host tree preferences of Hermit beetles (Osmoderma eremita Scop., Coleoptera: Scarabidae) in a network of ru-ral avenues in Poland. Pol. J. Ecol. 55 (2): 315–323.

Pawłowski J. 1961. Próchnojady blaszkorożne w bioce-nozie leśnej Polski. Ekol. Pol. A, 9 (21): 355–437.

Ranius T., Aguado L.O., Antonsson K., Audisio P., Bal-lerio A., Carpaneto G.M., Chobot K., Gjurašin B., Hanssen O., Huijbregts H., Lakatos F., Martin O., Neculiseanu Z., Nikitsky N.B., Paill W., Pirnat A., Rizun V., Ruicănescu A., Stegner J., Süda I., Szwałko P., Tamutis V., Telnov D., Tsinkevich V., VersteirtV., Vignon V., Vögeli M., Zach P. 2005. Osmoderma eremita (Coleoptera, Scarabaeidae, Cetoniinae) in Europe. Anim. Biodiv. Conserv. 28 (1): 1–44.

Ranius T., Hedin J. 2001. The dispersal rate of a bee-tle, Osmoderma eremita, living in tree hollows. Oecologia 126: 363–370.

Romanowski J., Makulec G., Mizińska M. 2008. Wy-stępowanie pachnicy dębowej Osmoderma ere-mita (Scopoli 1763) w dolinie środkowej Wisły. Acta Sci. Pol., Biol. 8: 53–58.

Szwałko P. 2004. Osmoderma eremita (Scopoli, 1763). W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). Polska czerwona księga zwierząt, Bezkręgowce. IOP, Kraków–Poznań: 103–104.

ku gdy nieodzowne jest wycięcie drzew zasie-dlonych przez tego chrząszcza (Szwałko 2004). Przykładem takich działań może być translo-kacja żywych larw pachnicy wraz z próchno-wiskiem do innych drzew oraz nasadzanie no-wych alei i ogławianie istniejących alei wierzb.

Podziękowania

Autorzy dziękują Marcinowi Wachowiczowi za udział w pracach terenowych oraz Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie za współfinansowanie badań.

68


ARTYKUŁY

Wstęp

Zatopienie i degradacja wielkich komplek-sów torfowisk na wschodnim wybrzeżu Zalewu Szczecińskiego i Roztoki Odrzańskiej po znisz-czeniach wojennych i w latach późniejszych powstawały w wyniku uszkodzenia obwałowań zabezpieczających te powierzchnie przed dopły-wem wód z przyległych akwenów. Są to obszary depresyjne, odcięte w XIX wieku na wzór holen-derskich polderów od otwartych wód Zalewu i celowo odwadniane przez rozbudowany sys-tem melioracyjny, który wymuszał odpływ wód przerzucanych poza wały. Na osuszonych po-wierzchniach powstały zróżnicowane siedliska przyrodnicze, odpowiednio do topografii te-

renu, których istnienie zależało od utrzymania określonych warunków hydrologicznych.

Po roku 1989, w nowym systemie gospo-darczym ograniczono użytkowanie rolnicze tych terenów, a w konsekwencji także działal-ność melioracyjną. Zaniechano konserwacji urządzeń i rowów, wyłączano przepompownie, a niektóre zlikwidowano, podobnie jak samo-czynne śluzy na kanałach odprowadzających wody z torfowisk. Powodowało to postępujące wtórne zabagnianie się siedlisk, na przełomie lat 2007/2008, zaś powódź wywołała ogrom-ne zniszczenia na tysiącach hektarów niskich złóż torfowych – częściowo użytkowanych, oraz na złożach wysokich i przejściowych chronionych w formie rezerwatów przyrody

Zagrożenie powodzią torfowisk nad Zalewem Szczecińskim (Pomorze Zachodnie) – przyczyny i skutki

Flood threat of peatbogs on the Szczecin Lagoon (Western Pomerania) – causes and effects

JANINA JASNOWSKA1, MARIOLA WRÓBEL2

Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny71–434 Szczecin, ul. Słowackiego 17e-mail: j.jasnowska @chello.pl1, [email protected]

Słowa kluczowe: torfowiska, powódź, depresja, siedliska przyrodnicze, Zalew Szczeciński.

Katastrofalne skutki dla zalewanych wodami powodziowymi torfowisk na wschodnim wybrze-żu Zalewu Szczecińskiego i Roztoki Odrzańskiej były wynikiem zniszczenia wałów przeciwpo-wodziowych, które chroniły depresyjnie położone obszary przed zalaniem. Wybudowany pod koniec XIX wieku system melioracyjny wymuszał odpływ wody poza obwałowania tworząc warunki sprzyjające różnicowaniu się siedlisk przyrodniczych. Po 1989 roku, w nowej sytuacji ekonomicznej, ograniczono zarówno użytkowanie rolnicze tych terenów, jak i funkcjonowanie systemu odwadniającego. Wiele urządzeń i obiektów melioracyjnych zostało zniszczonych lub zlikwidowanych. W rezultacie postępowało wtórne zabagnienie siedlisk, a na przełomie roku 2007 i 2008 powódź zniszczyła tysiące hektarów, częściowo użytkowanych, niskich złóż torfowych oraz rezerwaty przyrody położone na złożach wysokich i przejściowych w ostojach Natura 2000: „Łąki Skoszewskie” (PLB320007), „Ujście Odry i Zalew Szczeciński” (PLH320018) i „Uroczyska w Lasach Stepnickich” (PLH320033).

69

J. Jasnowska i M. Wróbel Zagrożenie powodzią torfowisk nad Zalewem Szczecińskim

położonych w ostojach Natura 2000: „Łąki Skoszewskie” (PLB320007), „Ujście Odry i Zalew Szczeciński” (PLH320018) i „Uroczyska w Lasach Stepnickich” (PLH320033).

Charakterystyka terenu

Tereny torfowiskowe po wschodniej stronie ujściowego odcinka rzeki Odry, czyli Roztoki Odrzańskiej i Zalewu Szczecińskiego, mają de-presyjne położenie w stosunku do poziomu morza, co stwarza szczególne warunki hydro-logiczne dla rozległych obszarów torfowych. Budowa geologiczna tego całego obszaru jest wynikiem procesów, które następowały pod-czas wycofywania się ostatniego zlodowacenia północnej Polski (Jasnowski 1962). Wycofanie lądolodu ku północy spowodowało stopniowe obniżanie się poziomu wody i formowanie coraz niższych teras schodzących w kierunku morza. Około 6200 lat temu nastąpiło gwałtowne wtar-gnięcie morza na tereny depresyjne i powstała zatoka morska, której południowy kraniec sta-nowi Zalew Szczeciński. Od tego czasu zaczę-ły się intensywnie rozwijać torfowiska niskie z pokładami torfów szuwarowych, szuwarowo--turzycowych, a niekiedy turzycowo-mszystych, które narastały stopniowo w miarę podnoszenia się wód południowego Bałtyku (Borówka 2002). W pozycjach wododziałowych utworzyły się tor-fowiska ombrotroficzne zasilane wodami opa-dowymi i przyjmujące charakterystyczną kopu-łową postać jako wysokie torfowiska atlantyckie. Najlepiej wykształcone kopułowe złoża znajdują się nad rzeką Krępą w rezerwatach przyrody „Olszanka-Wilcze Uroczysko” (Jasnowski 1959; Friedrich, Markowski 1996) i „Uroczysko Święta” (Jasnowski 1962, 1971) oraz w basenie czarno-cińskim w rezerwacie „Czarnocin” (Jasnowski 1957, Jasnowska 1968) (ryc. 1).

Opolderowanie i melioracja niskiej terasy nadbrzeżnej

W XIX wieku na zachodnim brzegu Zalewu Szczecińskiego i Roztoki Odrzańskiej na rozległych depresyjnych terenach torfowi-

skowych został zbudowany potężny system melioracyjny. Cały obszar odcięto od przy-ległych otwartych wód wałami wysokości do 2–3 m, które zabezpieczały przed zalewaniem przy wysokich stanach Odry i Zalewu. Miało to decydujące znaczenie zwłaszcza podczas tzw. cofek, wywoływanych spiętrzaniem wód Zalewu, pędzonych od morza przez wiatry sztormowe na wschód i tłoczonych w dolinę Odry. Torfowiska zostały zmeliorowane siecią rowów i kanałów z odpływem wód wymusza-nym przez przepompownie. Szczególny cha-rakter miał system melioracyjny w basenie czarnocińskim, gdyż stworzył sztuczną Małą Zlewnię polderu Czarnocin, odprowadzającą wszystkie wody do Zalewu Szczecińskiego. Obejmowała ona powierzchnię ponad 9 ty-sięcy ha odebraną Zalewowi Szczecińskiemu. Zlewnia ta nie miała połączenia z sąsiadują-cymi naturalnymi zlewniami lokalnych rzek

Grz

ybnic

a

InaOd

ra

Kamień Pomorski

M O R Z EB A Ł T Y C K I E

Za lew

Szczec ińsk i

Gowienica

Wołczenica

W y s p a W o l i nŚwinoujście

1

2

3 Krę

pa

15 km1050

Ryc. 1. Lokalizacja rezerwatów torfowiskowych: 1 – „Czarnocin”, 2 – „Olszanka-Wilcze Uroczysko”, 3 – „Uroczysko Święta” na wschodnim wybrzeżu Zalewu Szczecińskiego i Roztoki Odrzańskiej (oprac. S. Jurzyk)Fig. 1. Loca�on of peat nature reserves: 1 – „Czarnocin”,2 – „Olszanka-Wilcze Uroczysko”, 3 – „Uroczysko Święta” on the east coast of the Szczecin Lagoon and the Mouth of the Odra River (prep. S. Jurzyk)

70


– Gowienicy po stronie południowej oraz Grzybnicy i Wołczenicy po stronie północno--wschodniej. Funkcjonowanie sztucznej zlew-ni opierało się na ciągłej pracy urządzeń hy-drotechnicznych przerzucających wodę z ca-łego polderu czarnocińskiego do Zalewu, poza jego wysoko obwałowane brzegi. Podobnie odbywało się odprowadzanie wody z kom-pleksu torfowisk między Stepnicą i Świętą nad Roztoką Odrzańską (Jasnowski 1971).

Gospodarcze i przyrodnicze skutki melioracji

W drugiej połowie XIX wieku na odwodnio-nych torfowiskach rozpoczęto na wielką skalę eksploatację torfów (głównie mszarnych wyso-kich), po których pozostały mniejsze lub więk-sze powierzchnie wyrobisk. „Wilcze Uroczysko” w rezerwacie „Olszanka” (pow. 1290,51 ha, obszar PLH320033 „Uroczyska w Lasach Step-nickich”) – jest to wielkie potorfie o powierzch-ni 62,83 ha na obrzeżu kopuły torfowiskowej, powstałe po wybraniu pokładu torfu mszar-nego, podzielone groblami torfów pozostawio-nych między wyrobiskami. Również na samej kopule pozostały doły potorfowe, które obecnie są miejscem sukcesji regeneracyjnej z mszarami przejściowymi (Jasnowska 1983). W tamtym czasie na kopule występowało atlantyckie wrzo-sowisko z wrzoścem bagiennym Erica tetralix, stanowiące końcowe stadium wzrostu torfowi-ska wysokiego (Jasnowski 1959).

W rezerwacie „Uroczysko Święta” (pow. 207,77 ha, obszar PLH320033 „Uroczyska w Lasach Stepnickich”) torfowisko wysokie zostało opasane ze wszystkich stron szeroki-mi kanałami, a od wschodu dodatkowo wiel-kimi potorfiami wypełnionymi wodą, międzyktórymi pozostawiono tylko torfowe groble. Największe, choć płytkie (do 1 m) potorfie z otwartymi wodami ma nazwę „Rozgwiazda”, ze względu na jego rozgałęziony kształt. Na tere-nie obu wspomnianych rezerwatów: „Olszanka--Wilcze Uroczysko” i „Uroczysko Święta” do tej pory spotyka się przestoje sosen Pinus sylve-stris i brzóz Betula pendula w wieku 140–150 lat, będące pozostałością celowych nasadzeń

prowadzonych na osuszonych powierzchniach kopuł torfowiskowych. Na płytszych pokładach torfu w obwodowych partiach kopuł występu-ją równie wiekowe dęby szypułkowe Quercus robur, a niekiedy buki zwyczajne Fagus sylva-tica. Na podłożu torfów niskich większe po-wierzchnie opanowały – zarośla wierzbowe Salicetum pentandro-cinereae (Almq. 1929) Pass. 1961, bagienne olsy porzeczkowe Ribeso nigri-Alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 oraz łęgi jesionowo-olszowe Fraxino-Alnetum W. Mat. 1952. Na torfowisku w rezerwacie „Olszanka- -Wilcze Uroczysko” groble między wyrobiska-mi były porośnięte bagiennym borem sosno-wym Vaccinio uliginosi-Pinetum Kleist 1929, a obniżenia po eksploatacji torfu opanował kwa-śny ols torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987, z masowym udziałem chronionej paproci – długosza królewskiego Osmunda regalis (Celiński 1956; Jasnowska i in. 1994; Friedrich, Kostyra 1999).

W rezerwacie „Czarnocin”, który po po-większeniu w roku 2004 objął cały kompleks Lasów Czarnocińskich (pow. 419,38 ha, obszar PLB320007 „Łąki Skoszewskie”, PLH320018 „Ujście Odry i Zalew Szczeciński”), pokładowa eksploatacja torfu była prowadzona w części kopułowej. Między regularnie rozmieszczo-ne potorfia, na które spontanicznie wkroczyłyatlantyckie zarośla z woskownicą europej-ską Myrica gale – Myrico-Salicetum auritae (Allg.1922) R.Tx. et Pass.1961, wprowadzano zalesienia brzozą brodawkowatą Betula pendu-la (Jasnowski 1961). Torf wybierano również w partiach obwodowych, gdzie powstały obni-żenia z roślinnością szuwarową. Na osuszone powierzchnie kopuł torfowisk wysokich stop-niowo wprowadzano sosnę zwyczajną, co z cza-sem stosownie do charakteru siedliska dopro-wadziło do wykształcenia bagiennych borów sosnowych bądź brzezin bagiennych Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis Libbert 1933 z gatunkami charakterystycznymi podszy-tu, runa i warstwy mszystej (Jasnowski 1957). Część tych lasów zamarła lub została w latach powojennych wycięta w ramach planowej go-spodarki leśnej. Na porębach, w zmienionych

71


już warunkach siedliskowych, wykształcił się ols torfowcowy z dominacją brzozy omszonej Betula pubescens.

Wprowadzenie aktywnego systemu melio-racyjnego w basenie czarnocińskim, a także eksploatacja złóż torfowych oraz gospodar-cze zalesianie tych obszarów miało decydu-jący wpływ na kształtowanie się siedlisk i ich zróżnicowanie. Samorzutnie nastąpił rozwój zarośli woskownicy europejskiej (Müller 1898, Winkelmann 1905). O pierwszym okresie zale-sienia Lasów Czarnocińskich świadczą najstar-sze drzewa w obecnym rezerwacie „Czarnocin”, które do tej pory rosną na mułowo-torfowych obwałowaniach XX-wiecznego systemu kana-łów i rowów. Są to przede wszystkim stare dęby szypułkowe oraz okazy brzozy brodawkowatej, które rosną tu co najmniej od roku 1880, jak wynika z zachowanych zapisów leśnych i badań dendrochronologicznych przeprowadzonych przez Jasnowską (1968). Na całym zmelioro-wanym obszarze, oprócz bagiennych turzy-cowisk ze związku Magnocaricion Koch 1926 i kwaśnych młak niskoturzycowych ze związ-ku Caricion nigrae Koch 1926 em. Klika 1934, występowały również zmiennowilgotne łąki trzęślicowe ze związku Molinion caeruleae W. Koch 1926 z takimi storczykami, jak: kruszczyk błotny Epipactis palustris, kukułka szerokolist-na Dactylorhiza majalis, kukułka krwista D. in-carnata, a także z goryczką wąskolistną Gentia-na pneumonanthe, nasięźrzałem pospolitym Ophioglossum vulgatum i innymi rzadkimi ga-tunkami roślin (Jasnowski 1962). Pozostałości takich zbiorowisk obserwowano jeszcze w la-tach 70. XX wieku (Jasnowska 1970).

Stan torfowisk po 1945 roku

W okresie II wojny światowej uszkodze-niom uległy obwałowania, a nieczynne urzą-dzenia melioracyjne stały się przyczyną za-topienia depresyjnych obszarów przez wody Zalewu Szczecińskiego. W konsekwencji na- stąpiło zniszczenie wielu siedlisk i roślin-ności – m.in. wymarła znaczna część lasów w basenie czarnocińskim (Jasnowski 1962).

Powojenne odtworzenie systemu meliora-cyjnego uregulowało warunki wodne na ca-łym tym terenie, zagospodarowano pola, łąki i lasy, a powierzchnie wyłączone z użytkowa-nia stanowiły siedliska cennych zbiorowisk i rzadkich gatunków roślin. Po kilkunastu la-tach jednak, nastąpiło głębokie osuszenie złóż torfowych, co pociągnęło za sobą niekorzyst-ne zmiany w naturalnych siedliskach przy-rodniczych (Jasnowska 1968). Drastycznym przykładem skutków był podziemny pożar, który w połowie lat 70. trawił złoże torfo-we pod Lasami Czarnocińskimi. Natomiast w rezerwacie „Olszanka-Wilcze Uroczysko” w latach 90. na kopule złoża torfowego do-szczętnie spłonął stary bagienny bór sosnowy z bagnem zwyczajnym Ledum palustre i bo-rówką bagienną Vaccinium uliginosum.

Zmiany gospodarczo-ustrojowe po 1989 roku

Likwidacja PGR-ów, porzucenie użytko-wania rolniczego oraz zaniedbanie systemu melioracyjnego, miały duży wpływ na stan sie-dlisk przyrodniczych na tym terenie. Od poło-wy lat 90. obserwowano stopniowe, wtórne za-bagnianie się całego obszaru. Już w 2000 roku zarejestrowano zamieranie zatapianych całych partii drzewostanów w Lasach Czarnocińskich, które znów stawały się martwymi lasami, jak po II wonie światowej (Jasnowska, Markowski 2002). Wtórne zabagnienie nie miało więk-szego wpływu jedynie na kopuły torfowisk, zwłaszcza w rezerwacie „Olszanka-Wilcze Uroczysko”, gdzie kopuła osiągająca wysokość 3,32 m n.p.m. jest znacznie wyniesiona ponad zalane tereny i zasilana wyłącznie wodami opadowymi (Friedrich, Markowski 1996). Tu warunki wodne zależne są przede wszystkim od przebiegu pogody, a zagrożeniem stają się długotrwałe susze i nadmierny odpływ wody rowami i kanałami. W ubiegłych latach, w ra-mach zabiegów ochrony czynnej mających na celu zatrzymanie wody w kopule torfowiska, założono na rowach liczne zastawki pozwala-jące na regulowanie warunków hydrologicz-nych (Racławski 2006).

72


Zniszczenia powodziowe na przełomie lat 2007/2008

Największe spustoszenie w ostatnim okresie spowodowała wielka powódź, która na przeło-mie lat 2007–2008 objęła cały opisany powyżej rozległy obszar torfowisk. Zatopione zostało „Wilcze Uroczysko” w rezerwacie „Olszanka”, a rezerwat „Uroczysko Święta” zamienił się w niedostępne jezioro, z pniami drzew stoją-cych w wodzie do wysokości 70–80 cm. Tylko centralna część z wyniesioną kopułą pozosta-ła niezatopiona. W rezerwacie „Czarnocin” położonym na obszarze basenu czarnociń-skiego wody stagnowały na całej depresyjnej powierzchni torfowisk osiągając poziom wód w Zalewie Szczecińskim (ryc. 2). Dopiero długotrwała susza letnia oraz uruchomienie przepompowni na krótki okres koszenia łąk i zbioru biomasy wiosną i latem 2008 roku doprowadziło do obniżenia poziomu wody na całym odwadnianym terenie. Długo utrzy-mujące się stany zatopienia spowodowały w drzewostanach bardzo poważne zniszczenia. Całe partie leśne wyginęły, wiele drzew nadal zamiera, a na dnie lasu leżą liczne powały wy-rwane z rozmiękłego podłoża torfowego. Na „Wilczym Uroczysku” ginie drzewostan i po-pulacja długosza królewskiego, rozwija się na-tomiast roślinność szuwarowa. W rezerwacie

„Uroczysko Święta” największym zniszczeniom uległy łęgi jesionowo-olszowe głównie z po-wodu zamierania jesionów Fraxinus excelsior. W niektórych partiach łęgów blisko połowa je-sionów zginęła, a zwarcie koron spadło poniżej 50%. Szansę na odnowienie stanowi podrost jesionów i liczna obecność czartawy drobnej Circaea alpina – gatunku charakterystycznego łęgów jesionowych. Podobnie ucierpiały kwa-śne dąbrowy Betulo pendulae-Quercetum ro-boris R.Tx. 1930, gdyż zamarły stare dęby (na niektórych powierzchniach nawet do 100%) i znacząco zmalał udział chronionego wicio-krzewu pomorskiego Lonicera pariclymenum, gatunku wyróżniającego ten zespół. Bardzo niekorzystne zmiany zaznaczyły się w skła-dzie runa leśnego, w którym pojawiły się licz-ne gatunki siedlisk bagiennych o charakterze olesowym i szuwarowym. W zagłębieniach na otwartych powierzchniach stagnującej wody utrzymują się gatunki wodne, takie jak rzę-sa drobna Lemna minor, okrężnica błotna Hottonia palustris, rzęśl wiosenna Callitriche verna i inne. Mniejsze szkody poniósł ols tor-fowcowy z dominacją brzozy omszonej, która w rezerwacie „Uroczysko Święta” występuje w centralnej, dawniej kopułowej części złoża torfowego. Te powierzchnie nie podlegały na ogół długotrwałym zalewom powierzchnio-wym, gdyż są wyniesione do 1 m nad otacza-jące partie depresyjne. W tych wydzieleniach leśnych trafiają się tylko pojedyncze martwedrzewa, nie ma natomiast całych powierzchni z zamarłymi drzewostanami. W takich wa-runkach nie poniósł szkody chroniony gatu-nek długosza królewskiego, a jego populacja uległa nawet wzmocnieniu. Mimo zatopienia w niezłym stanie jest bagienny ols porzeczko-wy, występujący w miejscach dawnych wyro-bisk torfowych, na znacznej powierzchni kom-pleksu leśnego w rezerwacie oraz w jego bez-pośrednim otoczeniu. W rezerwacie przyrody „Czarnocin” zaburzone warunki hydrologicz-ne spowodowane podwyższonym poziomem i długotrwałym stagnowaniem wody nadal po-garszają kondycję zdrowotną drzew w domi-nującym tu olsie torfowcowym. Stopniowo za-

Ryc. 2. Długotrwale stagnująca woda w drzewosta-nach olszowych w rezerwacie „Czarnocin” (marzec 2008 r., fot. J. Jasnowska)Fig. 2. Long las�ng water stagnancy in alder forests inthe “Czarnocin” nature reserve (March 2008, photo by J. Jasnowska)

73


mierają drzewa, a długotrwałe zatopienie pod-łoża uniemożliwia rozwój warstwy mszystej, w tym torfowca Sphagnum squarrosum – gatun-ku charakterystycznego zespołu. W zastoiskach wodnych panuje niepodzielnie i rozprzestrze-nia się wodny szuwar trzcinowy Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939, przyj-mujący także postać terestryczną, gdy poziom wody spada poniżej powierzchni gruntu. Są to fitocenozy niemal jednogatunkowe o kadłubo-wym charakterze. Natomiast w dobrej kondycji są zarośla woskownicy europejskiej, zwłaszcza na stanowisku objętym ochroną rezerwatową od 1974 roku, na którym w ostatnim czasie w ramach ochrony czynnej poprawiono wa-runki świetlne i hydrologiczne, odpowiednio do potrzeb tego gatunku (Racławski 2006). Podobnie przetrwał chroniony w rezerwacie długosz królewski, a zwłaszcza jeden z naj-większych okazów, którego stanowisko jest nieprzerwanie monitorowane od ponad 50 lat (Jasnowski 1957). Opisane przykłady wskazu-ją na ścisły związek pomiędzy zmieniającymi się, w sposób krańcowy w różnych przedzia-łach czasowych, warunkami hydrologicznymi a działalnością gospodarczą człowieka i syste-mem melioracji wymuszającym odpływ wód do Zalewu Szczecińskiego. Wszelkie zakłócenia – tak uwarunkowane historycznie, jak i wywo-łane decyzjami gospodarczymi, polegającymi na intensyfikacji lub zaniechaniu użytkowaniarolniczego tych terenów – skutkowały okresa-mi długotrwałych podtopień i zalewów woda-mi powierzchniowymi lub silnego przesuszenia obszarów cennych przyrodniczo.

Nieustabilizowane warunki hydrologiczne jako zagrożenie zewnętrzne dla obszarów Natura 2000 nad Zalewem Szczecińskim i Roztoką Odrzańską

Zaburzenia warunków siedliskowych, a w szczególności wodnych, w otoczeniu rezer-watów stwarzają realne zagrożenie zewnętrzne dla siedlisk i utrudniają realizację celów ochrony zapisanych w planach ochrony dla tych obiek-tów. Stanowią też zagrożenie dla chronionych

siedlisk oraz gatunków roślin i ptaków w osto-jach Natura 2000, gdzie wspomniane rezerwaty są położone – PLB320007 „Łąki Skoszewskie”, PLH320018 „Ujście Odry i Zalew Szczeciński” i PLH320033 „Uroczyska w Lasach Stepnickich”.

Autorzy „Planu ochrony dla ostoi ptasiej Łąki Skoszewskie PLB320007” (Przybycin 2008), wskazują na zagrożenia wynikające w znacznym stopniu z zakłóconych warunków wodnych. Dotyczy to w szczególności rozwo-ju trzcinowisk kosztem fitocenoz łąkowych, a przez to utraty siedlisk lęgowych i miejsc że-rowania gatunków ptaków związanych z otwar-tą przestrzenią łąkową. Podobnie zamieranie starych, ponad osiemdziesięcioletnich drzewo-stanów, wywołane podtopieniami i długotrwa-łym stagnowaniem wód powodziowych, ozna-cza utratę miejsc gniazdowania i bytowania dla niektórych gatunków ptaków. Według powyż-szego planu zaleca się zachowanie lub przy-wrócenie właściwego stanu siedlisk polegające na utrzymaniu „umiarkowanego podtopienia” siedlisk bagiennych – turzycowisk, łozowisk, olsów oraz łąk świeżych, które praktycznie przestały istnieć. Podkreśla się także koniecz-ność utrzymania powierzchni ekstensywnie użytkowanych łąk (obecnie rozległych trzci-nowisk) oraz poprawy jakości wody w ciekach. Sprzyjać temu może wdrażanie programów rolno-środowiskowych, ekstensywny wypas oraz niezbędna regulacja warunków wodnych. Dlatego w zadaniach ochronnych zamieszczo-no wiele zaleceń dotyczących utrzymywania i regulowania warunków wodnych z wykorzy-staniem przepompowni, a także systemu zasta-wek podpiętrzających poziom wody na pod-stawie wyników pomiarów piezometrów w po-szczególnych, monitorowanych siedliskach.

Koncepcja zachowania i restytucji siedlisk w rezerwatach przyrody i obszarach Natura 2000 w pasie torfowiskowym przy Roztoce Odrzańskiej i nad Zalewem Szczecińskim

Zagrożenia związane z sytuacją hydrolo-giczną na całym obszarze torfowiskowym, ta-kie jak zamieranie lasów, wtórne zabagnienie

74


rozległych terenów wcześniej użytkowanych rolniczo oraz zmniejszanie się różnorodności siedliskowej i gatunkowej, konsultowane były z gospodarzami tego terenu – lokalnymi władza-mi gminy Stepnica, nadleśnictwem Goleniów, Zarządem Melioracji i Urządzeń Wodnych w Szczecinie i przedstawicielami Urzędu Mor-skiego. Usprawnienie systemu melioracyjnego okazało się jednak zbyt kosztowne i wymagało opracowania kompleksowego projektu, któ-rego realizacja zostałaby sfinansowana z fun-duszy celowych. Opierając się na materiałach źródłowych i autorskich opracowaniach wy-mienionych wcześniej rezerwatów, zapropo-nowano wstępnie „Koncepcję zachowania i restytucji siedlisk naturowych w ostoi ptasiej «Łąki Skoszewskie» PLB320007 w aspekcie różnorodności biologicznej i zrównoważone-go rozwoju poprzez restaurację zabytkowego systemu melioracyjnego z XIX wieku tworzą-cego bezpośrednią tzw. Małą Zlewnię Zalewu Szczecińskiego” (Jasnowska, Wróbel 2008), jako propozycję projektu współfinansowanegoprzez Unię Europejską w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. Re-alizacja tego projektu rozwiąże kompleksowo problem po-stępującej degradacji całego obszaru basenu czarnocińskiego zarówno w aspekcie ochrony różnorodności biologicznej, jak i zrównoważo-nego rozwoju. Jednocześnie odnowienie daw-nego systemu melioracyjnego pozwoli zacho-wać system urządzeń i budowli melioracyjnych jako zabytku XIX-wiecznej kultury technicz-nej. Odtworzenie i modyfikacja we właściwymzakresie dawnej sieci melioracyjnej poprawi nie tylko stan siedlisk przyrodniczych, lecz tak-że stworzy nowe możliwości rozwojowe gmi-ny typowo rolniczej, nastąpi bowiem poprawa warunków wodnych na terenach użytkowa-nych rolniczo. Projekt ten powinien być opra-cowany przy ścisłej współpracy z Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska, Wojewódz-kim Konserwatorem Przyrody w Szczecinie, Zachodniopomorskim Zarządem Melioracji i Urządzeń Wodnych w Szczecinie oraz pozo-stałymi zainteresowanymi stronami. Realizacja projektu może mieć istotne znaczenie w przy-

szłości, jako zabezpieczenie dużych obszarów w warunkach postępującego podnoszenia się poziomu wód Zalewu Szczecińskiego, zagra-żającego zatapianiem coraz większych terenów przylegających do jeziora Dąbie i dolnego bie-gu Odry, a także grożącego globalnego podno-szenia się poziomu wód morskich.

Wnioski

1. Degradacja siedlisk przyrodniczych i gospodarczych zatapianych od wielu lat na dużej powierzchni torfowisk przy Roztoce Odrzańskiej i nad Zalewem Szczecińskim wy-maga podjęcia radykalnych działań zmierzają-cych do poprawy warunków hydrologicznych na tym terenie.

2. Brak nieprzerwanie funkcjonującego systemu melioracyjnego, który zapewni stabil-ne warunki wodne na terenach depresyjnych, wymagających wymuszonego odwadniania, spowoduje ostateczne zatopienie i zamarcie drzewostanów, monotypizację zbiorowisk ro-ślinnych z jednoczesną dominacją szuwarów trzcinowych na przeważającym obszarze oraz upadek gospodarki łąkowo-pastwiskowej. Stanowi to zagrożenie dla cennych siedlisk przyrodniczych chronionych w rezerwatach i na obszarach Natura 2000.

3. Koncepcja restytucji zabytkowego systemu melioracyjnego, który w przeszło-ści umożliwiał ekstensywne rolnicze i leśne użytkowanie tych terenów i jednocześnie miał decydujący wpływ na kształtowanie się różno-rodnych siedlisk przyrodniczych na opoldero-wanych obszarach torfowiskowych, jest propo-zycją rozwiązania tego problemu.

PIŚMIENNICTWO

Borówka R. 2002. Środowisko geograficzne. W: Ka-czanowska K. (red.). Przyroda Pomorza Zachod-niego. Oficyna in Plus, Szczecin: 6–105.

Celiński F. 1956. Stanowisko długosza królewskie-go koło Stepnicy nad Zalewem Szczecińskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 12 (1): 17–21.

75


Friedrich S., Kostyra M. 1999. Rozmieszczenie i warunki występowania długosza królewskiego Osmunda regalis na obszarze leśnictwa Olszanka w Puszczy Goleniowskiej. Bad. Fizj. Pol. Zach. Seria B – Botanika 48.

Friedrich S., Markowski S. 1996. Charakterystyka geobotaniczna projektowanego rezerwatu „Wil-cze Uroczysko-Olszanka” w dolinie ujściowego odcinka Odry. Zesz. Nauk. AR Szczecin 173, Rolnictwo 63: 109–126.

Jasnowska J. 1968. Wpływ zaburzeń warunków wod-nych na roślinność torfowiskową w Lasach Czar-nocińskich. Rozprawy WSR Szczecin: 1–68.

Jasnowska J. 1970. Rezerwat torfowiskowy „Czar-nocin” – dokumentacja przyrodnicza. WRN w Szczecinie (mscr.).

Jasnowska J. 1983. Rezerwat torfowiskowy „Wilcze Uroczysko” – dokumentacja przyrodnicza. UW w Szczecinie (mscr.).

Jasnowska J., Friedrich S., Markowski S., Zyska P., Kmiecik S. 1994. Rezerwat przyrody „Wilcze Uroczysko-Olszanka” – dokumentacja powięk-szenia rezerwatu. UW w Szczecinie Wydz. Ochr. Środ. (mscr.).

Jasnowska J., Markowski S. 2002. Plan ochrony re-zerwatu „Czarnocin”. Biuro Konserwacji Przyro-dy w Szczecinie (mscr.).

Jasnowska J., Wróbel M. 2008. Koncepcja zachowa-nia i restytucji siedlisk naturowych w ostoi pta-

siej „Łąki Skoszewskie” PLB320007 w aspekcie różnorodności biologicznej i zrównoważonego rozwoju poprzez restaurację zabytkowego sys-temu melioracyjnego z XIX wieku tworzącego bezpośrednią tzw. Małą Zlewnię Zalewu Szcze-cińskiego. Wojewódzki Konserwator Przyrody w Szczecinie (mscr.).

Jasnowski M. 1957. Dokumentacja geologiczna zło-ża torfu basenu torfowego nad Zalewem Szcze-cińskim. Min. Górn. i Energ. Warszawa (mscr.).

Jasnowski M. 1959. Torfowisko wysokie w dolinie Odry u jej ujścia do Zalewu Szczecińskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 25: 99–124.

Jasnowski M. 1961. Zarośla woskownicy europejskiej Myrica gale L w basenie torfowym nad Zalewem Szczecińskim. Przyr. Pol. Zach. 5 (1–4): 9–23.

Jasnowski M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Szcz. Tow. Nauk., Wydz. Nauk Przyr.–Roln. 10: 1–340.

Jasnowski M. 1971: Dokumentacja projektowa rezerwa-tu „Uroczysko Święta”, WRN w Szczecinie (mscr.).

Müller W. 1898. Flora von Pommern. Stettin.Przybycin 2008. Program zarządzania ochroną ob-

szaru specjalnej ochrony ptaków „Łąki Skoszew-skie” PLB 320007 (mscr.).

Racławski B. 2006. Ochrona rezerwatowa w Nadle-śnictwie Goleniów. SGGW, Warszawa (mscr.).

Winkelmann J. 1905. Forstbotanisches Merkbuch. Stettin.

SUMMARY

Jasnowska J., Wróbel M. Flood threat of peatbogs on the Szczecin Lagoon (Western Pomerania) – causes and effects


Disastrous consequences for flooded peatbogs on the east coast of the Szczecin Lagoon and the Mouthof the Odra River are the result of floodbanks destruction which protected depressive areas against the flood.Developed, at the end of 19th century, the drainage system forced the outflow outside the floodbanks andcreated favourable condition for nature habitats to diversity. After 1989 year, in a new economic situation,drainage was reduced, drainage appliances and ditches maintenance was abandoned, some pumps were cut off or closed down as well as locks on drainage ditches in peatbogs. As a result was observed progressivesecondary bogging of nature habitats whereas at the end of 2007 year and the beginnig of 2008 year the flooddestroyed low peat deposits as well as transitional and high peat ones. These peaty areas are protected as naturereserves and located within the Nature 2000 bird refugium PLB320007 „Łąki Skoszewskie” and habitat ones: PLH320018 „Ujście Odry i Zalew Szczeciński” and PLH320033 „Uroczyska w Lasach Stepnickich”.

76


NOTATKI

Nowe stanowisko paproci wodnej – gałuszki kulecznicy Pilularia globulifera w Polsce

A new locality of pillwort Pilularia globulifera in Poland

JERZY KRUK, RENATA SZYMAŃSKA

Zakład Fizjologii i Biochemii RoślinWydział Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii Uniwersytetu Jagiellońskiego30–387 Kraków, ul. Gronostajowa 7e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: gałuszka kulecznica, Pilularia globulifera, Marsileaceae, rozmieszczenie, rośliny chronione.

Gałuszka kulecznica Pilularia globulifera L. jest jednym z najrzadszych gatunków we florze Polski, który został umieszczony w Czerwonej księdze roślin, na Czerwonej liście oraz podlega ochronie ścisłej. W 2009 roku odkry-to nowe bardzo liczne stanowisko tego gatunku w Kotlinie Oświęcimskiej, na terenie, gdzie nigdy przedtem nie był obserwowany. Populacja gałuszki występuje tam na brzegu zarastającego stawu rybnego, gdzie jest w pełni rozwoju wytwarzając liczne sporokarpia. Wśród gatunków towarzyszących występuje stosunkowo licznie ocze-ret sztyletowaty Schoenoplectus mucronatus, gatunek również bardzo rzadki w skali kraju. Największe zagroże-nie dla stanowiska może stanowić eutrofizacja, proces sukcesji i zmiana poziomu wody w stawie.

Rozmieszczenie geograficzne

Gałuszka kulecznica z rodziny Marsileaceae na-leży – obok marsylii czterolistnej Marsilea quadrifo-lia, wymarłej na stanowiskach naturalnych w Polsce, oraz salwinii pływającej Salvinia natans – do nie-zwykle rzadkich we florze Polski paproci wodnych.Gałuszka należy do roślin subatlantyckich i uznawa-na jest za gatunek endemiczny w Europie. Główny rejon występowania obejmuje zachodnią Europę z izolowanymi stanowiskami na terenie Portugalii, północnych i środkowych Włoch oraz w południo-wej Norwegii (Żukowski, Jackowiak 2001). Z tere-nu Polski, w większości już historyczne notowania pochodzą z Pomorza Zachodniego, Dolnego Śląska i Ziemi Lubuskiej (Żukowski, Jackowiak 2001; Żu-kowski i in. 1988). Przez Polskę biegnie wschodni kres występowania tego gatunku. W okresie powo-jennym gałuszka była notowana na początku lat 80. na Ziemi Lubuskiej na brzegu jeziora Janiszewice

oraz na dnie stawu rybnego w Niwicy (Żukowski, Jackowiak 2001) (oba stanowiska już nie istnieją). Kolejne stanowiska odkryto dopiero w ostatnich latach. W roku 2007 gałuszkę znaleziono w Borach Dolnośląskich na dwóch blisko siebie położonych stanowiskach: jednym – nielicznym w stawie ho-dowlanym w Rokitkach (w następnym roku już nie obserwowane) (Spałek 2009) oraz drugim – znacznie obfitszym na brzegu opuszczonych stawów rybnychw okolicy Chocianowa (istniejące obecnie) (Szczę-śniak, Szlachetka 2008). Stanowiska te leżą niedale-ko od historycznych notowań z początku ubiegłego wieku z okolic Chojnowa (Żukowski i in. 1988).

Morfologia i siedlisko

Gałuszka jest byliną z płożącą i zakorzeniającą się w podłożu łodygą o długości do około 50 cm i grubo-ści do 1,5 mm. Z węzłów łodygi wyrastają skierowane ku górze szczeciniaste liście długości do około 10 cm

77

J. Kruk i R. Szymańsaka Nowe stanowisko gałuszki kulecznicy

i grubości do 1 mm. Dojrzałe liście są nieco powy-ginane (ryc. 1), a młode pastorałowato skręcone, co między innymi odróżnia ten gatunek od podobnego

z wyglądu i występującego na podobnych siedliskach ponikła igłowatego Eleocharis acicularis o prostych li-ściach. Zarodniki tworzą się w kulistych, owłosionych sporokarpiach o twardych zdrewniałych ściankach wyrastających na krótkich szypułkach u nasady liści (ryc. 2). Sporokarpia o średnicy około 3 mm, zbu-dowane są z komór i zawierają nieliczne duże białe zarodnie żeńskie oraz liczne żółtawe zarodnie męskie (ryc. 2).

Gałuszka występuje na granicy środowisk lądo-wo-wodnych, takich jak brzegi jezior i stawów ryb-nych, rowy i doły potorfowe oraz na mokrych lub okresowo podtapianych wrzosowiskach. Tworzy zarówno formy lądowe na wilgotnym podłożu, jak i formy wodne w wodach o niewielkiej głębokości. W optymalnych warunkach wytwarza darnie o du- żym zagęszczeniu, przypominające wyglądem traw- nik. Niekorzystne warunki do rozwoju może prze-trwać w postaci diaspor (sporokarpiów) przez dzie-siątki lat lub nawet dłużej, co budzi nadzieję, że na obecnie zanikłych stanowiskach może się w przy-szłości znowu pojawić.

Ryc. 1. Gałuszka kulecznica na stanowisku w obrębie stawu Grabowiec Mały (27.09.2009 r., fot. J. Kruk)Fig. 1. Pillwort on Grabowiec Mały pond (27 September 2009, photo by J. Kruk)

Ryc. 2. Sporokarpia gałuszki kulecznicy (27.09.2009 r., fot. J. Kruk)Fig. 2. Sporocarps of pillwort (27 September 2009, photo by J. Kruk)

78


Nowe stanowisko

Ze względu na zanik siedlisk i rzadkość występo-wania gałuszki na terenie naszego kraju nawet w od-ległych historycznie czasach każde nowe stanowisko tej niezwykłej paproci jest godne uwagi. Jesienią 2009 roku znaleziono nowe stanowisko tego gatun-ku na terenie Kotliny Oświęcimskiej, gdzie nigdy przedtem nie był on notowany, co czyni znalezisko szczególnie interesujące i niezwykłe. Stanowisko to jest położone niedaleko Oświęcimia (ryc. 3), około 5 km na południowy wschód od centrum miasta, w obszarze stawów rybnych Poręba Wielka. Gałuszkę znaleziono w południowo-zachodniej części stawu Grabowiec Mały (N 50°00´60˝, E 19°16´43˝) (ryc. 3), na jego płytkim i zarastającym brzegu. Populacja jest w pełnym rozwoju, tworzy zarówno formy wodne, jak i lądowe, lokalnie występujące w bardzo dużym zagęszczeniu, gdzie jest gatunkiem dominującym. Obszar zajmowany przez gałuszkę szacowany jest na około 4000 m2, co sprawia, że stanowisko to jest

obecnie najliczniejsze w Polsce i największe z odno-towanych w historii z terenu naszego kraju. Stwier-dzono również obfite wytwarzanie sporokarpiów. Na badanym obszarze o powierzchni około 300 cm2 zidentyfikowano średnio 15–20 sporokarpiów na 100 cm2. Dno stawu na terenie zajmowanym przez gałuszkę jest płaskie, o głębokości wody nieprzekra-czającej 10 cm. Odczyn wody jest zbliżony do obojęt-nego (pH = 6,7–7,0, n = 4), a zawartość składników mineralnych niska (104 ± 31 mg/l, n = 4). Gatunki towarzyszące to: pałka wąskolistna Typha angustifo-lia, ponikło błotne Eleocharis palustris, nadwodnik sześciopręcikowy Elatine hexandra, sit członowaty Juncus articulatus, rdestnica pływająca Potamogeton natans, jaskier płomiennik Ranunculus flammula, bebłek błotny Peplis portula oraz sporadycznie ocze-ret sztyletowaty Schoenoplectus mucronatus, skrzyp bagienny Equisetum fluviatile, sit rozpierzchły Jun-cus effusus, żabieniec babka wodna Alisma planta-go-aquatica, strzałka wodna Sagittaria sagittifolia, salwinia pływająca, szalej jadowity Cicuta virosa, jeżogłówka pojedyncza Sparganium emersum, babka wielonasienna Plantago intermedia, krwawnica po-spolita Lythrum salicaria, karbieniec pospolity Lyco-pus europaeus, turzyca ciborowata Carex bohemica, niezapominajka błotna Myosotis palustris i uczep zwodniczy Bidens connata. Spośród gatunków to-warzyszących gałuszce godne uwagi jest stosunkowo liczne występowanie na tym obszarze oczeretu szty-letowatego (ok. 40 okazów w rozproszeniu), gatunku notowanego w Polsce w ostatnich latach tylko z Ko-tliny Oświęcimskiej i zamieszczonego w Czerwonej księdze roślin (Banaś 2001) oraz na Czerwonej liście (Mirek, Zarzycki 2006). Oczeret sztyletowaty był już podawany z Poręby Wielkiej (Banaś 2001), nie wia-domo jednak, czy obecnie stwierdzone stanowisko odpowiada temu wcześniejszemu.

Odkrycie gałuszki w Kotlinie Oświęcimskiej wyznacza jej nowy, wschodni zasięg występowania w Europie. Równocześnie zastanawiające jest po-chodzenie tego stanowiska. Jego naturalny charakter może budzić pewne wątpliwości, gdyż na omawia-nym terenie gatunek ten nigdy przedtem nie był no-towany. Obecnie jednak nie ma żadnych dowodów na to, że został on introdukowany. Natomiast możli-we, że gałuszka występowała w opisywanym miejscu od dawna, przypuszczalnie mniej licznie, ale pozo-

Stawy

Zaborze

StawyPoręba Wielka

Zator

O Ś W I Ę C I M

GrabowiecMały

500 m

Poręba Wielka

24°16°

50°

54°

Ryc. 3. Lokalizacja stanowiska gałuszki kulecznicy koło Oświęcimia (ATPOL DF75) Fig. 3. Pillwort loca�on near Oświęcim (ATPOL square:DF75)

79

J. Kruk i R. Szymańsaka Nowe stanowisko gałuszki kulecznicy

stawała dotąd niezauważona. Jest również prawdo-podobne, że gatunek ten występował w tym miej-scu dawno temu, lecz w ciągu wielu lat, ze względu na niekorzystne warunki do rozwoju, pozostawał w podłożu w formie diaspor. Nie można również wykluczyć, że gałuszka została zawleczona przez ptaki wodne z odległych terenów Dolnego Śląska, gdzie obecnie występuje i występowała w przeszło-ści, choć biorąc pod uwagę odległość (ok. 300 km od ostatnio odkrytego stanowiska), wydaje się to mało prawdopodobne.

Ochrona i zagrożenia

Ze względu na rzadkość występowania w na-szym kraju, gałuszka została wpisana do Czerwonej księgi roślin (Żukowski, Jackowiak 2001) jako gatu-nek krytycznie zagrożony (CR). Znalazła się rów-nież na Czerwonej liście (Mirek, Zarzycki 2006) ze statusem „wymierający/krytycznie zagrożony” (E), a od 2004 roku podlega ścisłej ochronie gatunkowej (Rozporządzenie 2004).

Główne zagrożenia dla obecnego stanowiska to: eutrofizacja wód, naturalna sukcesja siedliska i zmiana obecnego poziomu wody w stawie, który jest nieużytkowany gospodarczo od wielu lat. Ze względu na unikatowy charakter stanowiska powin-no się go objąć stałym monitoringiem.

Teren stawów w Porębie Wielkiej leży w obsza-rze chronionym Natura 2000, co zapewnia częścio-wą ochronę stanowiska. Niemniej jednak wydaje się uzasadnione utworzenie na stanowisku użytku eko-logicznego lub rezerwatu w celu ochrony gałuszki i innej unikatowej roślinności. Przy zastosowaniu aktywnej ochrony tego terenu stanowisko gałuszki ma szansę przetrwać wiele lat. Warto też podkreślić, że staw Grabowiec Mały jest obecnie miejscem naj-liczniejszego występowania w Polsce nie tylko ga-łuszki, lecz także oczeretu sztyletowatego. Ponadto występują w tym miejscu inne rzadkie rośliny na-muliskowe, np. nadwodnik sześciopręcikowy.

Materiał zielnikowy został złożony w herbarium Uni-

wesytetu Jagiellońskiego (KRA).

SUMMARY

Kruk J., Szymańska R. A new locality of Pillwort Pilularia globulifera in Poland


Pillwort Pilularia globulifera is one of the most unique species in the Polish flora and it was placed in the Polish Plant Red Book, on the Red List and is a strictly protected species. In 2009, a numerous stand was discovered in Kotlina

PIŚMIENNICTWO

Banaś B. 2001. Schoenoplectus mucronatus (L.) Palla Ocze-ret sztyletowaty. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot. PAN, IOP PAN, Kraków: 469–470.

Mirek Z., Zarzycki K. 2006. Red list of plants and fungi in Poland. Inst. Bot. im. Szafera PAN, Kraków.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowi-ska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objtych ochroną. Dz. U. Nr 168, poz. 1764 z dnia 28 lipca 2004 roku.

Spałek K. 2009. Gałuszka kulecznica Pilularia globulifera L. – nowe stanowisko na Dolnym Śląsku. Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (6): 475–477.

Szczęśniak E., Szlachetka A. 2008. Pillwort Pilularia globulifera L. in Lower Silesia – biology and eco-logy. W: Szczęśniak E., Gola E. (red.). Club Mosses, Horsetails and Ferens in Poland – Resources and Protection. Polish Botanical Society and Institute of Plant Biology, University of Wrocław, Wrocław: 161–171.

Żukowski B., Jackowiak B. 2001. Pilularia globulifera L. Ga-łuszka kulecznica. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot. PAN, IOP PAN, Kraków: 63–64.

Żukowski W., Latowski B., Jackowiak B. 1988. Pilularia glo-bulifera L. Fragm. Flor. Geobot. 33: 441–446.

80

Wyblin jednolistny jest jednym z najrzadszych krajowych storczyków. Z niewielkiej (1–2-centy-metrowej) pseudobulwy wyrasta jeden liść (rzadziej 2 lub 3), a w przypadku osobników generatywnych pojedynczy pęd kwiatostanowy. Wyblin kwitnie od czerwca do lipca, jego kwiaty są niewielkie, zielonka-we, zapylane przez małe owady, m.in. komary (Szla-chetko, Skakuj 1996; Vakhrameeva i in. 2008).

Wyblin jednolistny to gatunek o amfiborealno- -górskim typie zasięgu (Zając 1996). Występuje w Eu-ropie, Azji oraz w północno-wschodniej części Ame-

Oświęcimska where it has never been observed before. The population occurs on the bank of a fish pond and it veryvigorous forming numerous sporocarps. Among the accompanying species, bog bulrush Schoenoplectus mucronatus is found, the species also extremely rare in Poland. The highest thread for Pillwort comes from eutrophication, process ofsuccession and changes in the water level in the pond.


Nowe, bogate stanowisko rzadkiego storczyka – wyblinu jednolistnego Malaxis monophyllos (Orchidaceae) w dolinie Rospudy (Puszcza Augustowska)

New, rich stand of Malaxis monophyllos (Orchidaceae) in Rospuda river valley (Augustów Primeval Forest)

EDYTA JERMAKOWICZ1, MAREK ŚLESZYŃSKI2

1 Zakład Botaniki, Instytut Biologii, Wydział Biologiczno-ChemicznyUniwersytet w Białymstoku15–674 Białystok, ul. Świerkowa 20Be-mail: [email protected] , [email protected]

Słowa kluczowe: Malaxis monophyllos, gatunek rzadki i zagrożony, dolina Rospudy.

Artykuł przedstawia charakterystykę jednego z najliczniejszych stanowisk wyblinu jednolistnego Malaxis monophyllos (L.) Sw. w północno-wschodniej Polsce, zlokalizowanego w południowej części doliny Rospudy. Pędy rośliny skupione są na powierzchni około 30 m2, na mineralnym wyniesieniu, w otoczeniu rozległych, otwartych torfowisk. W 2008 roku na stanowisku tym pojawiło się 119 pędów, z czego ponad 1/3 kwitła. W kolejnym roku obserwacji liczebność pędów zmniejszyła się o 26%. W 2009 roku odnalezione zostały również kolejne trzy stanowiska, w odległości około kilometra od wcześniejszego.

W związku z dużymi wahaniami liczebności pędów wyblinu jednolistnego wskazane jest objęcie opisa-nych stanowisk monitoringiem, który pozwoli na oszacowanie wpływu zmian siedliskowych, w tym postę-pującego zacienienia, na ich liczebność i potencjał reprodukcyjny.

ryki Północnej, gdzie podawany jest jako var. brachy-poda lub oddzielny gatunek Malaxis brachypoda (An-derson 2006). W Europie spotykany jest wzdłuż łań-cuchów górskich oraz na terenach podgórskich Alp, Karpat oraz Sudetów, natomiast w borealnej części zasięgu – m.in. na nizinach większości krajów nadbał-tyckich. Wszędzie jest on gatunkiem bardzo rzadkim o wysokim stopniu zagrożenia.

Na terenie Polski wyblin jednolistny objęty jest ochrona całkowitą. Umieszczony został również na polskiej czerwonej liście roślin w kategorii V – nara-

80

Wyblin jednolistny jest jednym z najrzadszych krajowych storczyków. Z niewielkiej (1–2-centy-metrowej) pseudobulwy wyrasta jeden liść (rzadziej 2 lub 3), a w przypadku osobników generatywnych pojedynczy pęd kwiatostanowy. Wyblin kwitnie od czerwca do lipca, jego kwiaty są niewielkie, zielonka-we, zapylane przez małe owady, m.in. komary (Szla-chetko, Skakuj 1996; Vakhrameeva i in. 2008).

Wyblin jednolistny to gatunek o amfiborealno- -górskim typie zasięgu (Zając 1996). Występuje w Eu-ropie, Azji oraz w północno-wschodniej części Ame-

Oświęcimska where it has never been observed before. The population occurs on the bank of a fish pond and it veryvigorous forming numerous sporocarps. Among the accompanying species, bog bulrush Schoenoplectus mucronatus is found, the species also extremely rare in Poland. The highest thread for Pillwort comes from eutrophication, process ofsuccession and changes in the water level in the pond.


Nowe, bogate stanowisko rzadkiego storczyka – wyblinu jednolistnego Malaxis monophyllos (Orchidaceae) w dolinie Rospudy (Puszcza Augustowska)

New, rich stand of Malaxis monophyllos (Orchidaceae) in Rospuda river valley (Augustów Primeval Forest)

EDYTA JERMAKOWICZ1, MAREK ŚLESZYŃSKI2

1 Zakład Botaniki, Instytut Biologii, Wydział Biologiczno-ChemicznyUniwersytet w Białymstoku15–674 Białystok, ul. Świerkowa 20Be-mail: [email protected] , [email protected]

Słowa kluczowe: Malaxis monophyllos, gatunek rzadki i zagrożony, dolina Rospudy.

Artykuł przedstawia charakterystykę jednego z najliczniejszych stanowisk wyblinu jednolistnego Malaxis monophyllos (L.) Sw. w północno-wschodniej Polsce, zlokalizowanego w południowej części doliny Rospudy. Pędy rośliny skupione są na powierzchni około 30 m2, na mineralnym wyniesieniu, w otoczeniu rozległych, otwartych torfowisk. W 2008 roku na stanowisku tym pojawiło się 119 pędów, z czego ponad 1/3 kwitła. W kolejnym roku obserwacji liczebność pędów zmniejszyła się o 26%. W 2009 roku odnalezione zostały również kolejne trzy stanowiska, w odległości około kilometra od wcześniejszego.

W związku z dużymi wahaniami liczebności pędów wyblinu jednolistnego wskazane jest objęcie opisa-nych stanowisk monitoringiem, który pozwoli na oszacowanie wpływu zmian siedliskowych, w tym postę-pującego zacienienia, na ich liczebność i potencjał reprodukcyjny.

ryki Północnej, gdzie podawany jest jako var. brachy-poda lub oddzielny gatunek Malaxis brachypoda (An-derson 2006). W Europie spotykany jest wzdłuż łań-cuchów górskich oraz na terenach podgórskich Alp, Karpat oraz Sudetów, natomiast w borealnej części zasięgu – m.in. na nizinach większości krajów nadbał-tyckich. Wszędzie jest on gatunkiem bardzo rzadkim o wysokim stopniu zagrożenia.

Na terenie Polski wyblin jednolistny objęty jest ochrona całkowitą. Umieszczony został również na polskiej czerwonej liście roślin w kategorii V – nara-

81

E. Jermakowicz i M. Śleszyński Wyblin jednolistny w dolinie Rospudy

żony na wyginięcie (Zarzycki, Szeląg 2006). Ponadto zamieszczono go w Polskiej czerwonej księdze roślin w kategorii LR – niższego ryzyka (Bernacki 2001) oraz w regionalnej Czerwonej Księdze Karpat Pol-skich w kategorii EN – gatunku zagrożonego (Ber-nacki 2008).

Na terenie Europy Centralnej i Wschodniej, w tym Polski, stanowiska wyblinu jednolistnego koncentrują się wyraźnie w dwóch regionach: bore-alnym i górskim, rozdzielonych kilkuset-kilometro-wym pasem, w którym populacje tego gatunku nie występują (Zając 1996).

Na południu Polski stanowiska skupione są głównie na obszarze Karpat oraz ich pogórza, od Beskidu Zachodniego przez Łańcuch Tatrzański po Beskid Środkowy (Oklejewicz 1993; Kaźmierczako-wa, Perzanowska 2000; Bernacki, Chowaniec 2003; Bernacki 2008). Poza Karpatami gatunek ten noto-wany był również w Sudetach. Do południowopol-skich populacji zaliczyć należy również te z Wyży-ny Śląskiej i Krakowsko-Częstochowskiej oraz Gór Święto-krzyskich i Niecki Nidziańskiej (Bernacki i in. 1991; Bernacki 1998; Ciosek, Bzdon 2000).

Mimo wysokiego stopnia zagrożenia, w ostatnich kilkunastu latach zaobserwowano pojawianie się tego gatunku na siedliskach zmienionych przez człowieka, gdzie osiąga znaczną liczebność – w obrębie Wyżyny Śląskiej oraz Krakowsko-Częstochowskiej (Bernacki i in. 1991, Bernacki 1998).

Potwierdzone w ostatniej dekadzie lokalizacje wyblinu jednolistnego na północy Polski koncen-trują się głównie na Pojezierzach: Mazurskim, Po-morskim oraz Litewskim wraz z Puszczą Rominc-ką i Augustowską, gdzie znajdowany jest jeszcze względnie często (Sokołowski 1988; Kawecka 1991; Jutrzenka-Trzebiatowski i in. 2002, Pawlikowski 2008). Nie zmienia to jednak faktu, że w ostatnim dwudziestoleciu obserwujemy regresję części stano-wisk tego gatunku, co objawia się zanikiem całych populacji lub zmniejszeniem się ich liczebności. Ta negatywna tendencja jest wiązana m.in. z coraz bar-dziej ograniczonym występowaniem specyficznych,wilgotnych i świeżych siedlisk, których powierzch-nie sukcesywnie się kurczą. Taka sytuacja występu-je m.in. w Wielkopolsce i na Pomorzu Zachodnim, gdzie wyblin uznany został za gatunek wymarły (Jac-kowiak i in. 2007).

Nowe stanowiska wyblinu jednolistnego zostały znalezione w latach 2006 i 2009 w dolnym odcinku doliny rzeki Rospudy (ryc. 1), leżącej w zachodniej części Puszczy Augustowskiej, na Pojezierzu Litew-skim. Stanowiska te zlokalizowane są w okolicach miejscowości Szczebra (Nadleśnictwo Szczebra) w kwadratach: GB 20 oraz FB 19 w siatce ATPOL.

Dolina Rospudy słynie z unikatowych w skali Polski i Europy walorów siedliskowych, krajobra-zowych, a także florystycznych, czego wskaźni-kiem jest m.in. liczba występujących tam rzadkich gatunków roślin. Obecnie jest to obszar objęty Ochroną Krajobrazową, a wiele siedlisk chronio-nych jest Dyrektywą Siedliskową. Opis florystycznytego obszaru od jeziora Jałowo do ujścia Rospudy do jeziora Rospuda, wraz ze stanowiskami wyblinu jednolistnego, podawany był przez Sokołowskiego w 1988 roku, przy okazji opisu flory projektowa-nego rezerwatu Rospuda. Już wtedy zwracał on

I II

IIISzczeberka

Now

inka

1 km0

1

23

4

Rospuda

Szczebra

24°16°

50°

54°

Ryc. 1. Lokalizacja nowych stanowisk Malaxis mono-phyllos w dolinie Rospudy: I – lasy, II – tereny podmo-kłe, III – nowe stanowiska Fig. 1. The locality of new sites of Malaxis monophyl-los in Rospuda river valley: I – forests, II – swamps, III – new sites

82


uwagę na niezwykłe bogactwo flory storczyków, a obserwacje i badania z ostatnich lat potwierdzają ten fakt (Sokołowski 1988, Pawlikowski, Jarzębow-ski 2009). Opisywane obecnie lokalizacje nie były w wyżej wspomnianej pracy podawane, jednak można podejrzewać, że ze względu na znaczny are-ał sprzyjających wyblinowi jednolistnemu siedlisk, szczególnie w południowej części doliny Rospudy, ich liczba jest dużo większa.

Najliczniejsze z nowo odnalezionych stano-wisk znajduje się w północnej części mineralnego wyniesienia sąsiadującego z rozległym obszarem otwartych torfowisk przejściowych i mechowisk (ryc. 2). Pędy wyblinu rozrzucone są na powierzch-ni około 30 m2 pod okapem olszy Alnus glutinosa brzozy omszonej Betula pubescens z niewielką do-mieszką sosny Pinus sylvestris (zwarcie koron 80%). W warstwie krzewów można spotkać oprócz olszy, kruszynę, natomiast w warstwie zielnej zdecydowa-nym dominantem jest bobrek trójlistkowy Menyan-thes trifoliata, który występuje w towarzystwie ga-tunków charakterystycznych dla wilgotnych lasów liściastych, takich jak: gorysz błotny Peucedanum palustre, nerecznica samcza Dryopteris filixmas, kruszyna pospolita Frangula alnus, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, zachylnik błotny Thelypteris palustris, przytulia błotna Galium palustre wraz z typowo borowymi: siódmaczek leśny Trientalis europaea i borówka czarna Vaccinium myrtillus (zwarcie 45%). Stanowisko to w 2008 roku liczyło 119 pę-dów wyblinu jednolistnego, w tym 33% stanowiły pędy kwitnące. Sukces reprodukcyjny, mierzony liczbą zawiązanych owoców, w stosunku do liczby kwiatów, wyniósł 46%. Jednocześnie trzeba zazna-czyć, że faktyczna liczba pędów może być wyższa, ponieważ część roślin mogła nie pojawić się nad powierzchnią ziemi, co wynika z powszechnie wy-stępującego u storczyków zjawiska uśpienia (Vakh-rameeva i in. 2008). W 2009 roku nastąpił spadek liczebności pędów wyblinu na tym stanowisku o około 26%. Obniżył się również udział pędów kwitnących i zawiązanych owoców. Można to tłu-maczyć zarówno naturalnymi dla gatunku fluktu-acjami liczebności oraz potencjału reprodukcyjne-go, jak i negatywnym wpływem zmian warunków siedliskowych.

W tym samym roku odnalezione zostały kolejne trzy stanowiska wyblinu jednolistnego (ryc. 1, lokali-zacje: 2, 3, 4) w odległości około kilometra od opisa-nego wyżej. Były one jednak mniej liczne i składały się odpowiednio z 6, 20 i 2 pędów. Pędy kwitnące na stanowiskach 2 i 4 stanowiły połowę, a na stanowi-sku 3 – aż 85% wszystkich odnalezionych pędów. We wszystkich trzech przypadkach wyblin występował na mineralnych wyniesieniach i w miejscach prze-świetlonych, różniących się jednak typami fitocenoz.Stanowiska 2 i 4 znajdowały się w obrębie zbiorowisk leśnych z dominacją brzozy omszonej i sosny zwy-czajnej w warstwie drzew (zwarcie koron 60%) oraz gatunkami typowymi dla olsu w warstwie zielnej: ostrożniem błotnym Cirsium palustre, turzycą błotną Carex acutiformis, turzycą sztywną Carex elata, psian-ką słodkogórz Solanum dulcamara, zachylnikiem błotnym Thelypteris palustris, karbieńcem pospolitym Lycopus europaeus i bobrkiem trójlistkowym Meny-

Ryc. 2. Wyblin jednolistny Malaxis monophyllos w do-linie Rospudy (15.07.2006 r., fot. M. Śleszyński)Fig. 2. Malaxis monophyllos in Rospuda river valley (15 July 2006, photo by M. Śleszyński)

83

E. Jermakowicz i M. Śleszyński Wyblin jednolistny w dolinie Rospudy

anthes trifoliata (zwarcie 80%). Natomiast stanowisko 3, znajdowało się na obrzeżu polany, na granicy pła-tu zadrzewień brzozy omszonej i wierzby szarej Salix cinerea, w towarzystwie głównie bobrka trójlistko-wego, żurawiny błotnej Oxycoccus palustris, gorysza błotnego Peucedanum palustre (zwarcie 95%). Warto zaznaczyć, że na tym stanowisku ponad 30% pędów kwitnących, stanowiły pędy dwulistne.

Duże wahania liczebności oraz niewielka liczba opracowań dotyczących dynamiki populacji wy-blinu są przyczyną podjęcia działań, polegających m.in. na kilkuletnim monitoringu, mającym na celu oszacowanie wpływu zmian warunków siedlisko-wych, w tym postępującego zacienienia na potencjał reprodukcyjny oraz możliwość trwania stanowisk wyblinu jednolistnego.

PIŚMIENNICTWO

Anderson D.G. 2006. Malaxis brachypoda (A. Gray) Fernald (white adder’s-mouth orchid): A Technical Conservation Assessment. Colorado State University, Fort Collins, CO.

Bernacki L. 1998. Występowanie wybranych górskich gatun-ków storczykowatych w rejonie Wyżyny Śląskiej (połu-dniowa Polska). Acta Univ. Wrat. 2038. Pr. Bot. 76.

Bernacki L. 2001. Malaxis monophyllos. W: Kaźmiercza-kowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera i Inst. Ochr. Przyr., PAN, Kraków: 576–578.

Bernacki L. 2008. Malaxis monophyllos. W: Mirek Z., Pię-koś-Mirkowa H. (red.). Czerwona Księga Karpat Pol-skich. Rośliny naczyniowe. Inst. Bot. im. W. Szafera i Inst. Ochr. Przyr., PAN, Kraków: 471–473.

Bernacki L., Babczyńska-Sendek B., Tokarska-Guzik B., Sobierajska J. 1991. Nowe stanowiska Malaxis mono-phyllos (L.) SWARZ (Orchidaceae) na Wyżynie Ślą-skiej i terenach sąsiednich. Acta Biol. Siles. Florystyka i Geogr. Roślin 19 (36): 43–53.

Bernacki L., Chowaniec B. 2003. Nowe dane o występowa-niu wyblinu jednolistnego Malaxis monophyllos (L.) Sw. (Orchidaceae) w Paśmie Babiogórskim (polskie Karpaty Zachodnie). Acta Biol. Siles. Ochr. Gat. Roślin i Florystyka. 37 (54): 65–69.

Ciosek M.T., Bzdon G. 2000. Stanowiska wybranych gatun-ków z rodziny storczykowatych z okolic Kielc i Pińczo-wa. Chrońmy Przyr. Ojcz. 4 (56): 76–79.

Jackowiak B., Celka Z., Chmiel J., Latowski K., Żukowski W. 2007. Red list of vascular flora of Wielkopolska (Po-land). Biodiv. Res. Conserv. 5–8: 95–127.

Jutrzenka-Trzebiatowski A., Szerejko T., Dziedzic J. 2002. Materiały do flory Wigierskiego Parku Narodowego.Parki Nar. i Rez. Przyr. 21 (1): 3–14.

Kawecka A. 1991. Rośliny chronione, rzadkie i zagrożo-ne w suwalskim Parku Krajobrazowym i na terenach przyległych. Parki Nar. i Rez. Przyr. 10: 92–109.

Kaźmierczakowa R., Perzanowska J. 2000. Wyblin jedno-listny Malaxis monophyllos w Pieninach. Chrońmy Przyr. Ojcz. 3 (56): 84–86.

Oklejewicz K. 1993. Flora Dołów Jasielsko-Sanockich. Zesz. Nauk. UJ 1103 (26).

Pawlikowski P. 2008. Rzadkie i zagrożone rośliny naczy-niowe torfowisk w dolinie Kunisianki na Pojezierzu Sejneńskim. Fragm. Flor. Geobot. Pol. 15 (2): 205––212.

Pawlikowski P., Jarzębowski F. 2009. Hammarbya paludosa – kolejny gatunek z rodziny Orchidaceae znaleziony na torfowiskach w dolinie Rospudy. Fragm. Flor. Geobot. Pol. 16 (1): 33–38.

Sokołowski A. 1988. Flora roślin naczyniowych rezerwatu Rospuda w Puszczy Augustowskiej. Parki Nar. i Rez. Przyr. 9 (1): 33–43.

Szlachetko D.L., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski. Wyd. Sorus, Poznań: 235–239.

Vakhrameeva M.G., Latarenko I.V., Varlygina T.I., Torosy-an G.K., Zagulski M.N. 2008. Orchids of Russia and adjacent countries (with the border of the former USSR). A.R.G. Ganter Verlag, Ruggell/Lichtensten: 417–420, 612.

Zając M. 1996. Mountain Vascular Plants in the Polish Lowlands. Pol. Bot. Stud. 11: 1–92.

Zarzycki K., Szeląg Z. Red. 2006. Red list of vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red List of Plants and Fungi in Po-land. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków.

84

SUMMARY

Jermakowicz E., Śleszyński M. New, rich stand of Malaxis monophyllos (Orchidaceae) in Rospuda river valley

(Augustów Primeval Forest)


Malaxis monophyllos is a strictly protected species in Poland and in all European countries where it grows. It belongs to Amphi-Boreal-Alpine distribution group, with characteristic lowland-highland disjunction of populations. In Southern Poland it occurs in Carpathians and Sudety Mts and also in the Lublin and Małopolska Uplands. But most localities of M. monophyllos are in northern lowlands, especially in the Masurian, Pomeranian and Lithuanian Lake Districts, which are a part of boreal distribution range of this species.

Populations are often very small and spatial isolated in moistly forests, swamps and peat bogs. The main reason ofthis situation is very fast declining number of populations of this species in many European countries over last years.

In 2006–2009 new localities of M. monophyllos was discovered in the southern part of the Rospuda river valley in east part of Augustów Primeval Forest. The largest station consisted of 119 shoots, in which 33% were floweringin 2008. About 26% of shoots did not emerge in subsequent year. Another three localities were found, about 1 km from previous ones.

Continuous monitoring will be a suitable action, to estimate impact of shade and environmental changes on generative reproduction and persistent of this localities.


Stwierdzenia rzadkiego grzyba wielkoowocnikowego – świecznicy rozgałęzionej Clavicorona pyxidata w północno-wschodniej Polsce

Records of a rare macromycetes – candelabra coral Clavicorona pyxidata in north-eastern Poland

DARIUSZ KUBIAK

Katedra Mikologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie10–957 Olsztyn, ul. Oczapowskiego 1Ae-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: Clavicorona pyxidata, nowe stanowiska, północno-wschodnia Polska.

W pracy przedstawiono nowe stanowiska rzadkiego, narażonego w Polsce na wymarcie gatunku grzyba wiel-koowocnikowego Clavicorona pyxidata (Pers.: Fr.) Doty, stwierdzone w północno-wschodniej części kra-ju. Przedstawiono charakterystyczne cechy owocników tego gatunku oraz omówiono krótko jego ekologię i rozmieszczenie w Polsce oraz na świecie.

Rodzaj Clavicorona Doty obejmuje 24 gatunki (Kirk 2008) szeroko rozpowszechnione na świecie,

reprezentowane w Polsce jedynie przez świecznicę rozgałęzioną Clavicorona pyxidata (Pers.: Fr.) Doty

84

SUMMARY

Jermakowicz E., Śleszyński M. New, rich stand of Malaxis monophyllos (Orchidaceae) in Rospuda river valley

(Augustów Primeval Forest)


Malaxis monophyllos is a strictly protected species in Poland and in all European countries where it grows. It belongs to Amphi-Boreal-Alpine distribution group, with characteristic lowland-highland disjunction of populations. In Southern Poland it occurs in Carpathians and Sudety Mts and also in the Lublin and Małopolska Uplands. But most localities of M. monophyllos are in northern lowlands, especially in the Masurian, Pomeranian and Lithuanian Lake Districts, which are a part of boreal distribution range of this species.

Populations are often very small and spatial isolated in moistly forests, swamps and peat bogs. The main reason ofthis situation is very fast declining number of populations of this species in many European countries over last years.

In 2006–2009 new localities of M. monophyllos was discovered in the southern part of the Rospuda river valley in east part of Augustów Primeval Forest. The largest station consisted of 119 shoots, in which 33% were floweringin 2008. About 26% of shoots did not emerge in subsequent year. Another three localities were found, about 1 km from previous ones.

Continuous monitoring will be a suitable action, to estimate impact of shade and environmental changes on generative reproduction and persistent of this localities.


Stwierdzenia rzadkiego grzyba wielkoowocnikowego – świecznicy rozgałęzionej Clavicorona pyxidata w północno-wschodniej Polsce

Records of a rare macromycetes – candelabra coral Clavicorona pyxidata in north-eastern Poland

DARIUSZ KUBIAK

Katedra Mikologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie10–957 Olsztyn, ul. Oczapowskiego 1Ae-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: Clavicorona pyxidata, nowe stanowiska, północno-wschodnia Polska.

W pracy przedstawiono nowe stanowiska rzadkiego, narażonego w Polsce na wymarcie gatunku grzyba wiel-koowocnikowego Clavicorona pyxidata (Pers.: Fr.) Doty, stwierdzone w północno-wschodniej części kra-ju. Przedstawiono charakterystyczne cechy owocników tego gatunku oraz omówiono krótko jego ekologię i rozmieszczenie w Polsce oraz na świecie.

Rodzaj Clavicorona Doty obejmuje 24 gatunki (Kirk 2008) szeroko rozpowszechnione na świecie,

reprezentowane w Polsce jedynie przez świecznicę rozgałęzioną Clavicorona pyxidata (Pers.: Fr.) Doty

85

D. Kubiak Nowe stanowiska świecznicy rozgałęzionej w północno-wschodniej Polsce

[= Arthomyces pyxidatus (Pers.: Fr.) Jülich] (Woje-woda 2003). Grzyby te należą do rodziny szyszko-lubkowatych Auriscalpiaceae, rzędu gołąbkowców Russulales (Wojewoda 2003, Kirk 2008).

Świecznica rozgałęziona to takson opisany po raz pierwszy przez Persoona (1794, za Dodd 1972), jako Clavaria pyxidata, który wyróżnił go spośród innych, znanych mu wówczas grzybów klawario-idalnych, ze względu na charakterystyczne, kande-labrowate (baldaszkowate) rozgałęzienia owocnika. Przedstawiciele tego rodzaju zaliczani byli w prze-szłości do wielu innych rodzajów, takich jak goździe-niec Clavaria, lejkowiec Craterellus czy Physalacria (Dodd 1972). Rodzaj świecznica – obejmujący pier-wotnie cztery gatunki – utworzył Doty (1947).

Świecznica rozgałęziona tworzy bladocieliste do beżowych, czasami z wiekiem ciemniejące, silnie rozgałęzione (kandelabrowate) owocniki wysokości 4–12 cm. Gałązki owocnika, złożone z 4–6 gęsto ustawionych odcinków (pięter), są zawsze wzniesio-ne. Najwyższe rozgałęzienia zakończone są charak-terystycznymi kieliszkowatymi rozsze-rzeniami, na brzegach których występują liczne wyrostki osiąga-jące do 8 mm długości. Pojedyncze owocniki zro-śnięte są u podstawy białą grzybnią. Miąższ owocni-ka jest białawożółtawy, elastyczny, po potarciu brą-zowiejący, zapach jest niewyraźny, smak nieznacznie gorzkawy.

Świecznica rozgałęziona to grzyb o dość cha-rakterystycznym pokroju owocnika. Najbardziej zbliżony jest do gatunków z rodzaju koralówka Ra-maria, może być mylony np. z koralówką sztywną (= gałęziak zbity) R. stricta, występującą na podobnym podłożu.

Owocniki świecznicy rozgałęzionej pojawiają się późnym latem i jesienią. Jest to grzyb saprotroficzny,dotychczas w Polsce odnotowywany na martwym drewnie drzew liściastych – wierzby, topoli osiki i ol-szy, rzadziej szpilkowych – sosny i świerka (Chlebic-ki i in. 1996; Wojewoda 1999, 2003). Zasiedla mur-szejące pniaki i leżące, zwykle pozbawione kory kło-dy. Jako gatunek leśny, występuje w różnych typach lasów liściastych oraz w borach mieszanych, rzadziej w borach sosnowych (Wojewoda 2003). Znane są notowania tego taksonu z kompleksów leśnych po-łożonych na obszarach miejskich, m.in. Lublina (Fli-sińska 1996) i Szczecina (Friedrich, Orzechowska

2002). W Szwecji świecznica rozgałęziona ma rangę gatunku wskaźnikowego, charakterystycznego dla starych lasów obfitujących w rozkładające się mar-twe drewno (Nitare 2000), co jest jedną z cech lasów naturalnych (pierwotnych) (Chlebicki i in. 1996; Ri-móczi i in. 2009).

Świecznica rozgałęziona jest szeroko rozpow--szechniona na półkuli północnej, znana od Japonii po Stany Zjednoczone i Kanadę. Jest to gatunek cha-rakterystyczny dla strefy umiarkowanej (Lickey i in. 2002), ale notowany był również w strefie borealnej(Knudsen 1997, Nitare 2000) oraz subtropikalnej, zarówno północnej (Mata 2003) jak i południowej półkuli (Baltazar, Gibertoni 2009). Na obszarze ca-łego zasięgu występowania jest uznawana za gatunek rzadki lub bardzo rzadki, stąd jej obecność na wielu regionalnych „czerwonych listach”. W Polsce gatunek ten ma obecnie status „narażonego na wymarcie” – V (Wojewoda, Ławrynowicz 2006). W Norwegii i Szwecji jest gatunkiem bliskim zagrożenia – NT (Gärdenfos 2005; Brandrud i in. 2006), w Szwajcarii narażonym na wymarcie – V (Senn-Irlet i in. 2007), w Bułgarii krytycznie zagrożonym – CR (Gyosheva i in. 2006), a w Wielkiej Brytanii uznano go za wy-marły – Ex (Legon, Henrici 2008).

Świecznica rozgałęziona to grzyb stosunko-wo rzadki w Polsce, znany głównie z południowej i południowo-wschodniej części kraju (Wojewoda 2003; Łuszczyński 2007; Bodziarczyk, Chachuła 2008; Gierczyk i in. 2009). Pierwsze stanowiska tego gatunku w północno-wschodniej Polsce od-notował w II połowie XX wieku Błoński w Pusz-czy Białowieskiej (Wojewoda 2003). Po raz kolejny w tej części kraju świecznica rozgałęziona stwier-dzona została przez uczestników sesji terenowej odbywającego się w Warszawie IV Europejskie-go Kongresu Mikologicznego, na terenie Puszczy Augustowskiej (rezerwat „Starożyn”) oraz ponow-nie w Puszczy Białowieskiej (Kotlaba, Lazebnicek 1967). Z Puszczy Białowieskiej gatunek ten podają również Skirgiełło (1997), Bujakiewicz (2003) oraz Szczepkowski i współpracownicy (2008). Na tere-nach przyległych do północno-wschodniej części naszego kraju świecznica rozgałęziona odnotowana została m.in. w Borach Tucholskich (Ławrynowicz i in. 2002), w Lasach Łochowskich koło Wyszkowa, w okolicach Włodawy i Międzyrzeca Podlaskiego

86


oraz w rezerwacie „Jata” koło Łukowa (Wojewoda 2003, i literatura tamże).

Odkryte w północno-wschodniej Polsce nowe stanowiska tego gatunku, podobnie jak sto--sunkowo częste doniesienia o jego występowaniu w różnych częściach kraju publikowane na stronach internetowych (por. Kujawa 2005), mogą świadczyć, że w wielu regionach jest to grzyb prawdopodobnie częstszy, niż to dotychczas dokumentowano.

Stanowiska

Informacje zawarte w opisie stanowisk podano według schematu stosowanego w Atlas of the Geo-graphical Distribution of Fungi in Poland (Wojewoda 2002). Materiały zielnikowe złożono w Herbarium Katedry Mikologii UWM w Olsztynie (herb.)

Be-521. Pojezierze Olsztyńskie: Kudypy, Arboretum

Warmii i Mazur (południowo-zachodnia część arboretum), na pniaku sosnowym (1 owocnik), 11.11.2005 r., vid. D. Kubiak; 2. Olsztyn, osiedle Dajtki, 0,5 km na południowy wschód, oddz. 351, na południe od torfowiska „Słoneczny Stok”, skraj boru świerkowego, na leżącej gałęzi drzewa liściastego (3 owocniki), 26.09.2007 r., leg., det. D. Kubiak (herb.); 3. Olsztyn, osiedle Dajtki, 1,5 km na połu-dnie, bór świerkowo-osikowy, w zagłębieniu tereno-wym, przy nasypie linii kolejowej Olsztyn–Nidzica, na leżącej kłodzie drzewa liściastego (topoli osiki Po-pulus tremula?) (kilkanaście owocników), 9.09.2008 r., leg., det. D. Kubiak (herb., ryc. 1).

Be-594. Pojezierze Mrągowskie: Krutyń, 1,5 km na

wschód, oddz. 118, grąd lipowy Tilio-Carpinetum, na leżącej kłodzie grabowej (7 owocników), 17.07.2008 r., vid. D. Kubiak; 5. Krutyń, 2 km na północ, na wschód od szosy i parkingu przy rezerwacie „Krutynia”, oddz. 72, w strefie przejścia łęgu Fraxino-Alnetum i grądu Tilio-Carpinetum, na leżącej kłodzie drzewa liściaste-go (ok. 10 owocników), 17.07.2008 r., vid. D. Kubiak; 6. Krutyń, 1,5 km na północ, Tilio-Carpinetum, nad rzeką Krutynią, na drewnie (1 owocnik), 12.09.2009 r., vid. D. Kubiak; 7. Wojnowo, 1,5 km na południo-wy zachód, oddz. 156, głazowisko, Tilio-Carpinetum, na leżących kłodach drzew liściastych (kilkanaście owocników), 12.09.2009 r., vid. D. Kubiak.

Be-628. Pojezierze Olsztyńskie: rezerwat „Las War-

miński”, oddz. 639a, Tilio-Carpinetum, na leżą-cej kłodzie grabowej (5 owocników), 7.10.2007 r.; 9. rezerwat „Las Warmiński”, oddz. 256, Tilio--Carpinetum, na leżącej kłodzie drzewa liściastego (1 owocnik), 27.08.2009 r., vid. D. Kubiak.

Be-6310. Pojezierze Olsztyńskie: rezerwat „Las War-

miński”, oddz. 329, Tilio-Carpinetum, na leżącej kło-dzie drzewa liściastego (3 owocniki), 27.08.2009 r., vid. D. Kubiak.

Be-8311. Pojezierze Olsztyńskie: Wikno, 2 km na

południe, rezerwat „Koniuszanka II”, niżowy las zboczowy klonowo-lipowy Acer platanoides-Tilia cordata, na leżącej kłodzie dębowej (1 owocnik), 29.07.2008 r., vid. D. Kubiak.

Świecznica rozgałęziona jest grzybem wyjątko-wo dobrze poznanym, zarówno na pozio-mie mo-lekularnym (Contolini i in. 1992; Lickey i in. 2003), jaki i pod względem biochemicznym (Arnone i in. 2003; Zheng i in. 2008; Zheng, Shen 2009). Jego owocniki są zazwyczaj uznawane za niejadalne, zawierają jednak substancje potencjalnie lecznicze. Owocniki świecznicy mogą na przykład stanowić źródło naturalnych antybiotyków (Erkel, Anke

Ryc. 1. Clavicorona pyxidata – stanowisko nr 3 (9.09.2008 r., fot. D. Kubiak)Fig. 1. Clavicorona pyxidata – locality No. 3 (9 September 2008, photo by D. Kubiak)

87

D. Kubiak Nowe stanowiska świecznicy rozgałęzionej w północno-wschodniej Polsce

1992), a substancje w nich zawarte mogą mieć za-stosowanie w leczeniu choroby Alzheimera (Tae--Hee i in. 2006). Mając na uwadze te potencjalne, zapewne nie w pełni jeszcze poznane, właściwości

oraz jej ogólną rzadkość i niewątpliwe walory este-tyczne owocników, świecznica rozgałęziona zasłu-guje na ochronę, o co apelowali już znacznie wcze-śniej Gumińska i Wojewoda (1988).

PIŚMIENNICTWO

Arnone A., Candiani G., Nasini G., Sinisi R. 2003. Isola-tion and structure elucidation of new sesquiterpenes of protoilludane origin from the fungus Clavicorona divaricata. Tetrahedron 59 (27): 5033–5038.

Baltazar J.M., Gibertoni T.B. 2009. A checklist of the aphyl-lophoroid fungi (Basidiomycota) recorded from the Brazilian Atlantic Forest. Mycotaxon 109: 439–442.

Bodziarczyk J., Chachuła P. 2008. Charakterystyka przyrod-nicza rezerwatu „Cisy W Serednicy” w Górach Słonnych (Bieszczady Zachodnie). Roczn. Bieszcz. 16: 179–190.

Brandrud T.E., Bendiksen E., Hofton T.H., Høiland K., Jor-dal J.B. 2006. Sopp (Fungi). W: Norsk Rødliste 2006–2006 Norwegian Red List. Artsdatabanken, Norway: 103–128 [http://www.artsdatabanken.no].

Bujakiewicz A. 2003. Puszcza Białowieska ostoją rzadkich i zagrożonych grzybów wielkoowocnikowych. Parki Nar. Rez. Przyr. 22 (3): 323–346.

Chlebicki A., Żarnowiec J., Cieśliński S., Klama H., Bu-jakiewicz A., Załuski T. 1996. Epixylites, lignicolous fungi and their links with different kinds of wood. W:Faliński J.B., Mułenko W. (red.). Cryptogamous plants in the forest communities of Białowieża National Park. Functional groups analysis and general synthesis (Project CRYPTO 3). Phytocoenosis 8 (N.S.) Suppl. Cartogr. Geobot. 6: 75–117.

Contolini C., Hughes K.W., Petersen R.H. 1992. Charac-terization of the mitochondrial genome of Clavicorona pyxidata. Mycologia 84 (4): 517–521.

Dodd J.L. 1972. The genus Clavicorona. Mycologia 64 (4): 737–773.

Doty M.S. 1947. Clavicorona, a new genus among the cla-varioid fungi. Lloydia 10: 38–44.

Erkel G., Anke T. 1992. Antybiotics from Basidiomycetes XLI. Clavicoronic acid, a novel inhibitor of reverse transcriptases from Clavicorona pyxidiata (Pers. Ex Fr.) Doty. J. Antibiot. 45 (1): 29–37.

Flisińska Z. 1996. Studia nad grzybami wielkoowocniko-wymi (macromycetes) Lublina. Ann. UMCS, C 51: 13–39.

Friedrich S., Orzechowska M. 2002. Macromycetes w śro-dowisku miejskim Szczecina. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B-Bot. 51: 7–30.

Gärdenfors U. (red.) 2005. The 2005 Red List of Swedishspecies. ArtDatabanken, SLU, Uppsala.

Gierczyk B., Chachuła P., Karasiński D., Kujawa A., Kuja-wa K., Pachlewski T., Snowarski M., Szczepkowski A., Ślusarczyk T., Wójtowski M. 2009. Grzyby wielko-owocnikowe polskich Bieszczadów. Część I. Parki Nar. Rez. Przyr. 28 (3): 3–100.

Gumińska B., Wojewoda W. 1988. Grzyby i ich oznaczanie. PWRiL, Warszawa.

Gyosheva M.M., Denchev C.M., Dimitrova E.G., Assy-ov B., Petrova R.D., Stichev G.T. 2006. Red List of fungi in Bulgaria. Mycologia Balcanica 3: 81–87.

Kirk P. 2008. Index Fungorum [http://www.indexfungo-rum.org].

Knudsen H. 1997. Clavicoronaceae Corner. W: Hansen L., Knudsen H. (red.). Nordic Macromycetes. Nordsvamp, Copenhagen, 3: 281–282.

Kotlaba F. Lazebníček, J. 1967. IV sjezd Evropských mykologů, Polsko 1966. Česká Mykol. 21 (1): 54–59.

Kujawa A. 2005. ,,Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagrożonych” – nowa forma gromadzenia danych mi-kologicznych pochodzących od amatorów. Podsumo-wanie roku 2005. Prz. Przyr. 16 (3–4): 17–52.

Ławrynowicz M., Dziedziński T., Szkodzik J. 2002. Mac-rofungi of Aceri-Tilietum and Tilio-Carpinetum in the „Dolina Rzeki Brdy” nature reserve in the Bory Tucholskie (NW Poland). Acta Mycol. 37 (1/2): 63–76.

Legon N.W., Henrici A. (red.) 2008. Checklist of the British & Irish Basidiomycota [http://www.basidiochecklist.info].

Lickey E.B., Hughes K.W., Petersen R.H. 2002. Biogeo-graphical patterns in Artomyces pyxidatus. Mycologia 94 (3): 461–471.

Lickey E.B., Hughes K.W., Petersen R.H. 2003. Variabil-ity and phylogenetic incongruence of an SSU nrDNA

88


SUMMARY

Kubiak D. Records of a rare macromycetes – candelabra coral Clavicorona pyxidata in north-eastern Poland


Candelabra coral Clavicorona pyxidata (Pers.: Fr.) Doty is a rare species listed in the Red List of macrofungi threatened in Poland with the vulnerable (VU) category. In north-eastern Poland this species has hitherto been recorded from a very few localities limited to the Augustów and Białowieża Large Forests. Eleven new localities of this fungi has been recorded between 2005–2009 in the Pojezierze Olsztyńskie and Pojezierze Mrągowskie lakelands.

group I intron in Artomyces, Auriscalpium, and Len-tinellus (Auriscalpiaceae: Homobasidiomycetes). Mol. Biol. Evol. 20 (11): 1909–1916.

Łuszczyński J. 2007. Diversity of Basidiomycetes in various ecosystems of the Góry Świętokrzyskie Mts. Mon. Bot. 97: 5–218.

Mata M. 2003. Macrohongos de Costa Rica. Vol. 1. Insti-tuto Nacional de Biodiversidad, Santo Domingo de Heredia.

Nitare J. (red.). 2000. Signalarter. Indikatorer på skydds-värd skog. Flora över kryptogamer. Skogsstyrelsens förlag, Jönköping.

Rimóczi I., Benedek L., Forstinger H. 2009. Wood-inhabiting macrofungi proposed for conservation from the prime-val bog of Bátorliget. Acta Silv. Lign. Hung. 5: 19–25.

Senn-Irlet B., Bieri G., Egli S. 2007. Rote Liste Grosspilze. Rote Liste der gefährdeten Arten der Schweiz. Bundes-amt für Umwelt (BAFU), Bern Eidgenössische Anstalt für Wald, Schnee und Landschaft (WSL), Birmensdorf ZH [http://www.bafu.admin.ch].

Skirgiełło A. 1997. Aphyllophorales. W: Faliński J.B., Mułenko W., Bujakiewicz A., Majewski T. (red.). Cryptogamous plants in the forest communities of Białowieża National Park. Ecological Atlas (Project CRYPTO 4): 278 (F 459). Phytocoenosis 9 (N.S.) Suppl. Cartogr. Geobot. 7: 1–522.

Szczepkowski A., Kujawa A., Karasiński D., Gierczyk B. 2008. Grzyby zgromadzone na XIV Wystawie Grzy-

bów Puszczy Białowieskiej. Parki Nar. Rez. Przyr. 27 (4): 115–133.

Tae-Hee L., Young-Il P., Yeong-Hwan H. 2006. Effect ofmycelial extract of Clavicorona pyxidata on the pro-duction of amyloid β-peptide and the inhibition of endogenous β-secretase activity in vitro. J. Microbiol. 44 (6): 665–670.

Wojewoda W. 1999. Wstępna charakterystyka grzybów wielkoowocnikowych Magurskiego Parku Narodowe-go. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55 (1): 35–55.

Wojewoda W. (red.) 2002. Atlas of the Geographical Dis-tribution of Fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków 2: 5.

Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish larger Basidiomy-cetes. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Red List of the mac-rofungi in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewo-da W., Szeląg Z. (red.). Red List of Plants and Fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 53–70.

Zheng Y., Shen Y. 2009. Clavicorolides A and B, sesquiter-penoids from the fermentation products of edible fun-gus Clavicorona pyxidata. Org. Lett. 11 (1): 109–112.

Zheng Y.-B., Lu C.-H., Zheng Z.-H., Lin X.-J., Su W.-J., Shen Y.-M. 2008. New sesquiterpenes from edible fungus Clavicorona pyxidata. Helvetica Chimica Acta 91 (11): 2174–2180.

89

Nadwodnik naprzeciwlistny (ryc. 1) z rodziny nadwodnikowatych Elatinaceae to gatunek rośliny od 2004 roku objętej w Polsce ścisłą ochroną (Roz-porządzenie 2004). Zarówno w skali całej Polski (Popiela 2001), jak i Pomorza Zachodniego oraz Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) ma ka-tegorię narażonej na wyginięcie (V, VU).

Gatunek ten występuje w Europie na roz-proszo-nych stanowiskach od północnych Włoch i Grecji poza Koło Podbiegunowe w Skandynawii. Zachod- nia granica jego zasięgu osiąga obecnie Wyspy Brytyj-skie. W Azji notowany był na Nizinie Zachodniosy-beryjskiej oraz w dolinie rzeki Amur i na Kamczatce. W Polsce zlokalizowano go dotychczas na około 120–140 stanowiskach, przy czym po 1945 roku po-twierdzono tylko około 1/3 tych stanowisk (Popiela 2001, Żukowski 1975).

W porównaniu z pozostałymi trzema gatunkami z rodzaju Elatine występującymi w Polsce, nadwod-


Nadwodnik naprzeciwlistny Ela�ne hydropiper w Słowińskim Parku Narodowym – nowe, najbardziej na północ Polski wysunięte stanowisko zagrożonej rośliny

Eight-stamened Waterwort Ela�ne hydropiper in the Slowinski Na�onal Park– a new, northernmost in Poland locality of an endangered plant

ELŻBIETA PIETKUN

Słowiński Park Narodowy76–214 Smołdzino, ul. Bohaterów Warszawy 1A e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: nadwodnik naprzeciwlistny, Ela�ne hydropiper, nowe stanowisko, Pobrzeże Słowińskie, parki narodowe, gatunek zagrożony.

Nadwodnik naprzeciwlistny Elatine hydropiper L. od 2004 roku jest objęty w Polsce ścisłą ochroną i ma kate--gorię narażonego na wyginięcie (V, VU). W kraju zlokalizowano go dotychczas na około 140 stanowiskach, głównie na południu (Roztocze i Dolny Śląsk). Na północy Polski (Pojezierze Kartuskie, Drawskie, Wałeckie, Mazurskie), skąd pochodziło w przeszłości większość stanowisk, nie obserwowano nawodnika naprzeciwlist-nego prawie od 30 lat. Odkrycie w Słowińskim Parku Narodowym nadwodnika naprzeciwlist-nego to pierw-sze od wielu lat potwierdzenie obecności tej rośliny na północy Polski, a jednocześnie stanowisko będące dowodem na możliwość występowania gatunku w naturalnym zbiorniku z roślinnością lobeliową.

nik naprzeciwlistny obserwowany był najczęściej. Najwięcej jego stanowisk pochodziło z północnej Polski (Pojezierze Kartuskie, Drawskie i Wałeckie). Kilka rozproszonych stanowisk, niepotwierdzonych od lat, odnotowano na Pojezierzu Mazurskim. Dru-ga strefa występowania gatunku w Polsce rozciąga się pasem do Roztocza poprzez Małopolskę oraz Górny i Dolny Śląsk (Macko 1955). Stąd pochodzi najwięcej współcześnie potwierdzonych stanowisk (Popiela 2001).

Nadwodnik naprzeciwlistny współcześnie spo-tykany jest w zbiornikach namuliskowych klasy Isoëto-Nanojuncetea i związku Elatini-Eleochari-tion ovatae, które rozwijają się na brzegach rzek, jezior oraz w osuszanych stawach rybnych. Takie antropogeniczne inicjalne stadia zbiorowisk z nad-wodnikiem naprzeciwlistnym notowane są obecnie w Borach Dolnośląskich i Kotlinie Oświęcimskiej (Popiela 2001). Z literatury wiadomo także, że ro-

90


ślina ta obserwowana była również na dnie litoral-nej strefy niektórych oligotroficznych zbiornikówlobeliowych, dochodząc w nich do głębokości około 50 cm (Żukowski 1975).

Stanowisko nadwodnika naprzeciwlistnego w jeziorze Dołgie Duże w Słowińskim Parku Na-rodowym należy do miejsc prawie niezmienionych antropogenicznie – przed wieloma laty odbywał się

tu ekstensywny połów ryb (ryc. 2). Gatunek znale-ziono w strefie litoralnej północnego brzegu jeziora,które z uwagi na występujące w nim gatunki roślin określane jest jako eutroficzny zbiornik lobeliowy(Burchardt 2005). Wśród gatunków współwystę-pujących z nadwodnikiem na szczególną uwagę za-sługuje brzeżyca jednokwiatowa Litorella uniflora, tworząca w tym miejscu podwodne, gęste kobierce, oraz częste ponikło igłowate Eleocharis acicularis i wywłócznik skrętoległy Myriophyllum alterni-folium. Ponadto obecny był włosienicznik wodny Batrachium aquatile, żabiściek pływający Hydro-charis morsus-ranae, moczarka kanadyjska Elodea canadensis, grążel żółty Nuphar lutea, grzybienie północne Nymphaea candida, rdest ziemnowodny Polygonum amphibium i kilka gatunków rdestnic Potamogeton (ryc. 3).

W miejscu znalezienia nadwodnika naprzeciwlist-nego dno jeziora Dołgie Duże jest płaskie, piaszczyste i lekko zamulone, natomiast brzeg, w przeciwieństwie do wschodniego i południowego krańca zbiornika, stromo opada do wody. Wysokość skarpy przybrzeż-nej wynosi tu około 1 m, a strefa litoralna sięga w głąb jeziora na odległość mniej więcej 15 m.

Ryc. 1. Okaz nadwodnika naprzeciwlistnego Ela�nehydropiper z jeziora Dołgie Duże (2.12.2008 r., fot. E. Pietkun)Fig. 1. Eight-stamened Waterwort Ela�ne hydropiper fund in Dołgie Duże (2 December 2008, photo by E. Pietkun)

Ryc. 2. Lokalizacja stanowiska Ela�ne hydropiper (1) w Słowińskim Parku Narodowym (2)Fig. 2. Locality of Ela�ne hydropiper (1) in Słowiński Na�onal Park (2)

M O R Z EB A Ł T

Y C K I E

JEZIORO GARDNO

JEZIORO ŁEBSKO

SmołdzinoRowy

Łeba

Izbica

Kluki

Łupawa

Kanał

Łupawa-Łeba

Łeba

Pustynka

J. DOŁGIE D.

0 5 10 km

24°16°

50°

54°

1 2

91

E. Pietkun Nadwodnik naprzeciwlistny w Słowińskim Parku Narodowym

Jezioro Dołgie Duże w 1995 roku, kiedy po raz pierwszy stwierdzono występowanie nadwodnika naprzeciwlistnego, po wyjątkowo ciepłym czerwcu i lipcu, miało dość niski stan wody. Po kilku wietrz-nych dniach, na powierzchni zbiornika, tuż przy północnym brzegu, zgromadziło się wiele oderwa-nych od dna okazów brzeżycy jednokwiatowej, po-nikła igłowatego oraz licznych silnie rozgałęzionych osobników nadwodnika naprzeciwlistnego w fazie owocowania. Rośliny zawierały w kątach liści torebki nasienne z drobnymi nasionami o delikatnej faktu-rze i asymetrycznie zgiętych ramionach. Ogół cech morfologicznych wskazywał, że osobniki te należą do nadwodnika naprzeciwlistnego.

Na odnalezionym stanowisku nadwodnik na-przeciwlistny rósł pod wodą w niewielu gęstych kęp-kach. Największe z nich, liczące po kilkaset osob-ników, miały średnicę do kilkudziesięciu centyme-trów. Parę zakorzenionych okazów rosło na skarpie, w miejscu stałego omywania wodą. W latach 1995––2008 opisane stanowisko co roku było sprawdzane. W tym czasie tylko raz, pod koniec lipca 2002 roku, udało się znaleźć pojedynczy niewielki okaz nad-wodnika unoszący się na powierzchni wody.

Gatunki z rodzaju Elatine wchodzą w skład rzadkich, środkowoeuropejskich zbiorowisk drob-nych letnio-jesiennych terofitów, pojawiających sięefemerycznie na wilgotnych lub mokrych podłożach mineralnych. Większość tych zespołów, w związku z zachodzącymi zmianami w środowisku natural-nym, należy uznać za ginące lub zagrożone.

Odkrycie w Słowińskim Parku Narodowym nadwodnika naprzeciwlistnego to pierwsze od wielu lat potwierdzenie obecności tej rośliny na północy Polski, a jednocześnie stanowisko będące dowodem na możliwość występowania gatunku w naturalnym zbiorniku z roślinnością lobeliową, w zbiorniku, który niestety ulega eutrofizacji. Naj-bliższe współczesne stanowisko znane jest z okolic Szczecinka (Popiela 2001), natomiast historyczne – z Ustki (Żukowski 1975).

PIŚMIENNICTWO

Burchardt L. (red.). 2005. Ekosystemy wodne Słowińskiego Parku Narodowego. UAM w Poznaniu. Ser. Biol. 71.

Macko S. 1955. Rodzina: Elatinaceae, Nadwodnikowate. W: Szafer W., Pawłowski B. (red.). Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. Tom 7. PAN, PWN, Warszawa.

Popiela A. 2001. Elatine hydropiper L. em. Oeder Nadwodnik naprzeciwlistny. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot. im. W. Sza-fera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 252–254.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowi-ska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. Nr 168 (2004), poz. 1764.

Żukowski W. 1975. Rodzaj Elatine L. w Polsce. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B. Bot., Tom 28. Wyd. PTPN, PWN, Waszawa–Poznań.

Żukowski W., Jackowiak B. (red.). 1995. Ginące i zagrożo-ne rośliny Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Pr. Zakł. Taksonomii Uniw. A. Mickiewicza. Nr 3. Boguc-ki Wyd. Nauk., Poznań.

Ryc. 3. Stanowisko Ela�ne hydropiper w jezio-rze Dołgie Duże w Słowińskim Parku Narodowym (7.08.2008 r., fot. E. Pietkun)Fig. 3. Sta�on of Ela�ne hydropiper on Dołgie Duże lake in Słowiński Na�onal Park (7 August 2008, photoby E. Pietkun)

92

W Europie stwierdzono prawie 30 gatunków gwiazdoszy Geastrum spp. (Svrček, Vančura 1993), natomiast Wojewoda (2003) wymienia 17 gatun-

Stanowisko rzadkiego grzyba – gwiazdosza potrójnego Geastrum triplex w Dolinie Zajęczej (Trójmiejski Park Krajobrazowy)

Locality of a rare fungus Geastrum triplex in the Dolina Zajęcza valley (Trójmiejski Landscape Park)

MARCIN STANISŁAW WILGA

Katedra Konstrukcji Maszyn i Pojazdów, Politechnika Gdańska80–233 Gdańsk, ul. Narutowicza 11/12e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: Fungi, Basidiomycota, gatunki zagrożone, Trójmiejski Park Krajobrazowy.

W grudniu 2008 roku, w Dolinie Zajęczej, w południowej części Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego od-kryto sześć owocników gwiazdosza potrójnego Geastrum triplex. Jest to pierwsze, nienotowane dotąd stano-wisko z tego obszaru. Gwiazdosz potrójny w Polsce objęty jest ochroną ścisłą i umieszczony na Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w kategorii „wymierające”.


ków krajowych. Należą one do rzadkich ściółko-wych saprotrofów, które dynamicznie zanikają na swoich stanowiskach wskutek postępujących

SUMMARY

Pietkun E. Eight-stamened Waterwort Ela�ne hydropiper in the Slowinski Na�onal Park (Poland) – a new,

northernmost in Poland locality of an endangered plant


Elatine hydropiper L. is a plant species that has been under strict conservation in Poland since 2004. According to the Polish Red Data Book it belongs to the category of vulnerable species that are facing a high risk of extinction in the wild (VU). Elatine hydropiper occurs in Europe on a dispersed stands from Scandinavia to Italy and Greece. The western border of its habitation is in Great Britain. Nowadays it was noted in ca 40 stands in Poland, mainly on the south from Roztocze to Lower Silesia. On the north of Poland (Pomerania and Mazury Lake Region), where it had most of its stands in the past, it was not observed for nearly 30 years. In the past, a natural habitat for Elatine hydropiper were sandy shores of oligotrophic lakes. Today it grows on moist or wet mineral beddings, in antropogenicaly transformed, periodicaly drying water reservoirs (old fish-ponds). The species is a part of rareplant communities, that are regarded as extincting or endangered in Europe (association Heleocharetum ovata from the Elatini-Eleocharition ovatae aliance). The station on Dołgie Duże lake in Słowiński National Park confirms thepresence of the species in north Poland for the first time since 30 years and at the same time it attests the occurrenceof Elatine hydropiper in lobelia lakes.

92

W Europie stwierdzono prawie 30 gatunków gwiazdoszy Geastrum spp. (Svrček, Vančura 1993), natomiast Wojewoda (2003) wymienia 17 gatun-

Stanowisko rzadkiego grzyba – gwiazdosza potrójnego Geastrum triplex w Dolinie Zajęczej (Trójmiejski Park Krajobrazowy)

Locality of a rare fungus Geastrum triplex in the Dolina Zajęcza valley (Trójmiejski Landscape Park)

MARCIN STANISŁAW WILGA

Katedra Konstrukcji Maszyn i Pojazdów, Politechnika Gdańska80–233 Gdańsk, ul. Narutowicza 11/12e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: Fungi, Basidiomycota, gatunki zagrożone, Trójmiejski Park Krajobrazowy.

W grudniu 2008 roku, w Dolinie Zajęczej, w południowej części Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego od-kryto sześć owocników gwiazdosza potrójnego Geastrum triplex. Jest to pierwsze, nienotowane dotąd stano-wisko z tego obszaru. Gwiazdosz potrójny w Polsce objęty jest ochroną ścisłą i umieszczony na Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w kategorii „wymierające”.


ków krajowych. Należą one do rzadkich ściółko-wych saprotrofów, które dynamicznie zanikają na swoich stanowiskach wskutek postępujących

SUMMARY

Pietkun E. Eight-stamened Waterwort Ela�ne hydropiper in the Slowinski Na�onal Park (Poland) – a new,

northernmost in Poland locality of an endangered plant


Elatine hydropiper L. is a plant species that has been under strict conservation in Poland since 2004. According to the Polish Red Data Book it belongs to the category of vulnerable species that are facing a high risk of extinction in the wild (VU). Elatine hydropiper occurs in Europe on a dispersed stands from Scandinavia to Italy and Greece. The western border of its habitation is in Great Britain. Nowadays it was noted in ca 40 stands in Poland, mainly on the south from Roztocze to Lower Silesia. On the north of Poland (Pomerania and Mazury Lake Region), where it had most of its stands in the past, it was not observed for nearly 30 years. In the past, a natural habitat for Elatine hydropiper were sandy shores of oligotrophic lakes. Today it grows on moist or wet mineral beddings, in antropogenicaly transformed, periodicaly drying water reservoirs (old fish-ponds). The species is a part of rareplant communities, that are regarded as extincting or endangered in Europe (association Heleocharetum ovata from the Elatini-Eleocharition ovatae aliance). The station on Dołgie Duże lake in Słowiński National Park confirms thepresence of the species in north Poland for the first time since 30 years and at the same time it attests the occurrenceof Elatine hydropiper in lobelia lakes.

93

M.S. Wilga Gwiazdosz potrójny w Dolinie Zajęczej

niekorzystnych zmian w środowisku naturalnym (por. Gumińska 2006). W Polsce wszystkie gatunki gwiazdoszy podlegają ochronie ścisłej (Rozporzą-dzenie 2004), a gwiazdosz potrójny został umiesz-czony na czerwonej liście grzybów wielkoowocni-kowych w kategorii „wymierające” – E (Wojewoda, Ławrynowicz 2006).

Gwiazdosz potrójny Geastrum triplex Jungh. jest rozprzestrzeniony w Europie na całym jej obszarze – od strefy śródziemnomorskiej, aż po Szwecję i Fin-landię (Skirgiełło 1986). W Polsce jest wymieniany z wielu stanowisk położonych m.in. w Parkach Naro-

dowych – Roztoczańskim (Sałata 1972), Pienińskim (Gumińska 1969, 1976, 2006), Magurskim (Wojewo-da 1999), Karkonoskim (Narkiewicz 2001), Ojcow-skim (Rudnicka-Jezierska 1991; Wojewoda 1966, 1974) i Białowieskim (Bujakiewicz 2003, Szczepkow-ski i in. 2008), w rezerwatach przyrody: „Dębowiec”, „Komasówka” koło Sieradza (Ławrynowicz 1973), „Starożyn” w Puszczy Augustowskiej (Kotalba, La-zebníček 1967) i „Las Warmiński” na Pojezierzu Olsztyńskim (Kubiak, Kubiak 2003). Znaleziono go również w Poznaniu (Teodorowicz 1939), okolicach Opola (Spałek, Nowak 1998) i Olkusza (Wojewoda 2000), w Starej Hucie koło Zwierzyńca (Wojewoda 2000) i okolicach Krakowa (Wojewoda 1991, 1996). W ostatnim czasie został stwierdzony m.in. w rejo-nie Skoczowa i w Międzybrodziu Żywieckim (Kuja-wa, Gierczyk 2007; Gądek 2007), w Parku Leśnym w Warszawie (Kujawa, Gierczyk 2007), w Puszczy Bukowej koło Szczecina (Kujawa 2005) i okolicach Lublińca (Cichos 2008).

Na Pomorzu Gdańskim* gwiazdosz potrójny współcześnie był podawany z Juraty na Mierzei Hel-skiej (Kujawa, Gierczyk 2010). Kolejne stanowisko zlokalizowano w grudniu 2008 roku, w oddziale 37b lasu komunalnego Gdańska (ATPOL DA80); na ob-szarze około 1 ara, pod leszczyną pospolitą Corylus avellana wyrosły 32 owocniki (por. Chojnacki 2008; opis siedliska: Wilga 2008).

Opisane poniżej stanowisko gwiazdosza po-trójnego odnaleziono 6 grudnia 2008 roku w połu-dniowej części TPK – w Lasach Oliwskich. Znajdu-je się ono w pobliżu Szpitala Dziecięcego „Polanki” w Gdańsku-Oliwie, na poboczu duktu obsadzone-go lipami Tilia sp. i prowadzącego od ulicy Polanki w głąb Doliny Zajęczej (las komunalny Gdańska, oddz. 33, ATPOL DA80; ryc. 1). Wśród grubej warstwy opadłych liści wyrosły w skupieniu cztery owocniki będące w stadium dojrzałym; w odległości około 1 metra od nich znajdowały się dwa kolejne dojrzałe okazy. Wśród sześciu znalezionych owoc-ników, u czterech występował charakterystyczny dla tego gatunku kołnierzyk (ryc. 2); pojedynczy okaz znajduje się w zbiorach Stacji Badawczej In-

Z A T O K A G D A Ń S K A

S O P O T

Lasy

Oliwskie

Oliwa

Wrzeszcz

Śrómieście

Stogi

Orunia

M

ł

ara

tw

Wis a

0 5 km1

2

Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska gwiazdosza potrójnego w Dolinie Zajeczej: 1 – stanowisko, 2 – granica admi-nistracyjna GdańskaFig. 1. Loca�on of Geastrum triplex in Zajęcza valley: 1 – site, 2 – Gdańsk administra�ve boundary

* Termin ten odnosi się do dużego fragmentu obszaru Pobrzeży Południowobałtyckich i pojezierzy pomorskich i obejmuje w całości lub części 21 mezoregionów w ujęciu Kondrackiego (1994).

Ryc. 2. Owocnik gwiazdosza potrójnego Geastrum tri-plex w Dolinie Zajęczej (6.12.2008 r., fot. M.S. Wilga)Fig. 2. Gasterocarp of Geastrum triplex in Zajęcza Valley (6 December 2008, photo by M.S. Wilga)

94


stytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Turwi (sine num.).

Okolicznym, dominującym zbiorowiskiem le-śnym jest kwaśna buczyna niżowa Luzulo pilosae-Fa-getum, w której posadzono gatunki obce siedliskowo i geograficznie: sosnę zwyczajną Pinus sylvestris, świerk pospolity Picea abies, olszę szarą Alnus incana, daglezję zieloną Pseudotsuga menziesii, pojedyncze okazy kasztanowca białego Aesculus hippocastanum i inne. Pobliskie zbocze dolinne o wystawie południo-wej porastają sosny zwyczajne, buki zwyczajne i dęby bezszypułkowe Quercus petraea, tworząc degenera-cyjną postać kwaśnej dąbrowy Fago-Quercetum (por. Herbich, Herbich 2001).

Oba miejsca w Lasach Oliwskich, gdzie wyrosły owocniki gwiazdosza potrójnego, położone są tuż

obok szlaków wędrownych zwierząt, które mogły mieć udział w rozprzestrzenianiu się tego grzyba.

Na opisanym stanowisku gwiazdosza tworzono wielokrotnie składowisko drewna, któremu towa-rzyszyło naruszanie ściółki i gleby; w przyszłości działalność taka może stanowić potencjalne zagro-żenie dla tego rzadkiego taksonu.

W dniu 6 września 2010 roku stwierdzono nowe miejsce występowania omawianego taksonu na opi-sanym stanowisku. Jest ono położone na terenie wy-mienionego powyżej Szpitala Dziecięcego, w pobliżu jego wschodniej granicy. Ponad tuzin owocników, bę-dących w różnych stadiach rozwoju, wyrosło w sku-pieniu wśród opadłych liści (leg. et det. M.S. Wilga, M.M. Wantoch-Rekowscy; Wantoch-Rekowski 2010); sporządzono bogatą dokumentację fotograficzną.

PIŚMIENNICTWO

Bujakiewicz A. 2003. Puszcza Białowieska ostoją rzadkich i zagrożonych grzybów wielkoowocnikowych. Parki Nar. Rez. Przyr. 22 (3): 323–346.

Chojnacki W. 2008. Geastrum triplex. ID: 122359. http://www.bio-forum.pl/messages/7259/224337.html#PO-ST122359. W: Snowarski M. Atlas grzybów Polski [http://www.grzyby.pl/rejestr-grzybow-chronionych--i-zagrozonych.htm].

Cichos R. 2008. Geastrum triplex. ID: 110075. http://w w w. bi o - for u m . p l / m e s s a g e s / 7 2 5 9 / 1 9 1 9 8 2 .html#POST110075. W: Snowarski M. Atlas grzybów Polski [http://www.grzyby.pl/rejestr-grzybow-chro-nionych-i-zagrozonych.htm].

Gądek J. 2007. Geastrum triplex. ID: 86015. http://www.bio-forum.pl/messages/7259/143971.html#POST86015. W: Snowarski M. Atlas grzybów Polski [http://www.grzyby.pl/rejestr-grzybow-chronionych-i-zagrozo-nych.htm].

Gumińska B. 1969. Mikoflora Pienińskiego Parku Narodo-wego. I. Acta Mycol. 5: 219–243.

Gumińska B. 1976. Mikoflora Pienińskiego Parku Narodo-wego. III. Zesz. Nauk. UJ. 432. Pr. Bot. 4: 127–141.

Gumińska B. 2006. Atlas grzybów Pienińskiego Parku Na-rodowego. PIENAP, Krościenko.

Herbich J., Herbich M. 2001. Zbiorowiska roślinne – specy-fika, zagrożenia i ochrona. W: Przewoźniak M. (red.).Materiały do monografii przyrodniczej regionu gdań-

skiego. Tom 6. Trójmiejski Park Krajobrazowy. Przy-roda – Kultura – Krajobraz. Wyd. Gdańskie, Gdańsk: 81–125.

Kondracki J. 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizycz-no-geograficzne. PWN, Warszawa.

Kotalba F., Lazebníček J. 1967. IV. Sjezd evropských miko-logů, Polsko 1966. Česka Mykol. 21 (1): 54–59.

Kubiak D., Kubiak K. 2003. Stanowisko gwiazdosza po-trójnego – Geastrum triplex Jungh. w rezerwacie „Las Warmiński” na Pojezierzu Olsztyńskim. Parki Nar. Rez. Przyr. 22 (4): 605–608.

Kujawa A. 2005. Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagrożonych – nowa forma gromadzenia danych mi-kologicznych pochodzących od amatorów. Podsumo-wanie roku 2005. Prz. Przyr. 16 (3–4): 17–52.

Kujawa A., Gierczyk B. 2007. Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagrożonych. Część II. Podsumowanie roku 2006. Prz. Przyr. 18 (3–4): 3–70.

Kujawa A. Gierczyk B. 2010. Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagrożonych w Polsce. Część III. Wy-kaz gatunków przyjętych do rejestru w roku 2007. Prz. Przyr. 21 (1): 8–53.

Ławrynowicz M. 1973. Grzyby wyższe makroskopowe w grądach Polski środkowej. Acta Mycol. 9 (2): 133–204.

Narkiewicz C. 2001. Grzyby wielkoowocnikowe góry Choj-nik (Karkonoski Park Narodowy) – gatunki rzadkie i zagrożone. Przyr. Sud. Zach. 4: 65–76.

95

SUMMARY

Wilga M.S. Locality of a rare fungus Geastrum triplex in the Dolina Zajęcza valley (Trójmiejski Landscape Park)


In December 2008, in the Dolina Zajęcza valley in the Trójmiejski Landscape Park, northern Poland, six gasterocarps of a rare fungus Geastrum triplex Jungh. were found. The species has not been reported in the literaturefrom this area so far. G. triplex is strictly protected in Poland and it is listed in the Polish Red List of Macromycetes under a category E – endangered.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowi-ska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz. U. Nr 168, poz. 1765.

Rudnicka-Jezierska W. 1991. Grzyby (Mycota). Podstaw-czaki (Basidiomycetes): purchawkowe (Lycoperdales), tęgoskórowe (Sclerodermatales), pałeczkowe (Tulosto-matales), gniazdnicowe (Nidulariales), sromotnikowe (Phallales), osiakowe (Podaxales). W: Kochman J., No-wak J., Siemińska J., Skirgiełło A. (red.). Flora Polska. Rośliny zarodnikowe Polski i ziem ościennych. Inst. Bot. PAN, Kraków.

Sałata B. 1972. Badania nad udziałem grzybów wyższych w lasach bukowych i jodłowych na Roztoczu Środko-wym. Acta Mycol. 8 (1): 69–139.

Skirgiełło A. 1986. Materiały do poznania rozmieszczenia geograficznego grzybów wyższych w Europie. 6. ActaMycol. 20 (1): 129–157.

Spałek K., Nowak A. 1998. Geastrum triplex Jungh. (Lycoper-dales) na Śląsku Opolskim. Natura Siles. Sup. 2: 23–25.

Svrček M., Vančura B. 1993. Atlas grzybów. Polska OficynaWydawnicza BGW, Warszawa.

Szczepkowski A., Kujawa A., Karasiński D., Gierczyk B. 2008. Grzyby zgromadzone na XIV Wystawie Grzy-bów Puszczy Białowieskiej. Parki Nar. Rez. Przyr. 27 (4): 115–133.

Teodorowicz F. 1939. Nowe dla flory polskiej podrzędy,rodziny, rodzaje i gatunki wnętrzniaków (Gasteromy-cetes). Kosmos 64 (1): 83–107.

Wantoch-Rekowski M. 2010. Geastrum triplex. ID: 172639. W: Snowarski M. Atlas grzybów Polski [http://www.

grzyby.pl/rejestr-grzybow-chronionych-i-zagrozonych.htm].

Wilga M.S. 2008. Czarka austriacka Sarcoscypha austriaca (O. Beck ex Sacc.) Boud. w rejonie Gdańska–Oliwy – nowe stanowiska. Prz. Przyr. 19 (3–4): 97–107.

Wojewoda W. 1966. Ojcowski National Park. W: Skirgiełło A. (red.). Guide. Fourth Congress of European My-cologists, Poland: 71–79.

Wojewoda W. 1974. Macromycetes Ojcowskiego Parku Narodowego. Acta Mycol. 10 (2): 181–265.

Wojewoda W. 1991. Changes macrofungal flora of Cracow(S. Poland). Veröff. Geobot. Inst. ETH, Stiftung Rübel,Zürich, 106: 150–161.

Wojewoda W. 1996. Grzyby Krakowa w latach 1883–1994 ze szczególnym uwzględnieniem Macromycetes. Studia Ośr. Dok. Fizjogr. PAN, Kraków, 24: 75–111.

Wojewoda W. 1999. Wstępna charakterystyka grzybów wielkoowocnikowych Magurskiego Parku Narodowe-go. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55 (1): 35–55.

Wojewoda W. 2000. New localities of rare and threatened species of Geastrum (Lycoperdales) in Poland. Acta Mycol. 35 (2): 145–151.

Wojewoda W. 2003. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. W: Mirek Z. (red.). Różnorodność biologiczna Polski. Tom 7. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: 53–70.

96

W dniu 2 lipca 2010 roku odszedł Dr Andrzej Lech Ruprecht, jeden z najbardziej zasłużonych polskich teriologów. Był autorem wielu rozdziałów (nietoperze i cztery gatunki gryzoni) Atlasu rozmieszczenia ssaków w Polsce (1983) oraz współautorem rozdziałów Klucza do oznaczania ssaków Polski (1984). Większość teriolo-gów zapamięta go jednak jako autora ponad 200 publi-kacji naukowych, spośród których wiele dotyczy nieto-perzy. Był uznanym na świecie specjalistą w dziedzinie kraniomorfologii. Na skalę masową uzyskiwał dane z wypluwek sów, doprowadzając oznaczanie ssaków na podstawie materiału kostnego do perfekcji. Popularyzo-wał wiedzę przyrodniczą, zwłaszcza w ostatnich latach. Był Członkiem Honorowym Polskiego Towarzystwa Zoologicznego i Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochro-ny Nietoperzy. Przez wiele lat pracował w Zakładzie Badania Ssaków PAN w Białowieży. Dla osób, którzy go znali, pozostanie wzorem człowieka pracowitego, uczynnego, ale też wymagającego.

Andrzej Lech Ruprecht urodził się 20 kwietnia 1935 roku w Gdańsku. W czasie okupacji mieszkał w Łodzi, potem w Nowym Sączu, skąd po wojnie wrócił do Gdańska, gdzie w 1955 roku ukończył szkołę śred-nią. Podjął studia na Wydziale Lekarskim, jednak ze względu na poważne problemy zdrowotne zmienił kie-runek studiów. W 1957 roku rozpoczął studia na Wy-dziale Biologii i Nauk o Ziemi na Uniwersytecie Ada-ma Mickiewicza w Poznaniu. W 1959 roku przeniósł się na Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 1962 roku ukończył studia i dwa lata później podjął pracę w Zakładzie Badania Ssaków w Białowieży. Tam rozpoczęła się jego wieloletnia praca nad systematyką i morfologią ssaków oraz badania faunistyczne. Przez

Dr Andrzej Lech Ruprecht (1935–2010)

ponad 25 lat pracował na etacie asystenta, adiunkta i kustosza, mając pod opieką wielką kolekcję materia-łów kostnych, jedną z największych w Polsce. Sam przez wiele lat przyczyniał się do jej wzbogacenia, m.in. dzię-ki analizie wypluwek sów.

Ostatnie lata życia spędził w Ciechocinku, do któ-rego przeprowadził się po przejściu na rentę inwalidzką i zakończeniu pracy w Białowieży. Nie przerwało to jed-nak jego pracy badawczej. Do ostatnich dni zajmował się podsumowywaniem i publikowaniem zebranych wcze-śniej materiałów. Skupił się na pracach monograficznych.Prowadził też nadal, oczywiście w ramach skromnych możliwości, dodatkowe badania naukowe. Do końca ak-tywnie zajmował się przygotowywaniem prac do druku. Kilka jego publikacji ukaże się niebawem.

Ogrom wykonanej przez niego pracy jest im-ponujący. W poszukiwaniach materiału naukowego odwiedził kilkaset miejscowości i oznaczył kilkadzie-siąt tysięcy ssaków. Dla wielu gatunków były to pod-stawowe dane wykorzystane w Atlasie rozmieszczenia ssaków w Polsce. Dzięki jego pracy mamy pierwszą udokumentowaną informację o borowcu olbrzymim Nyctalus lasiopterus i szereg nowych stanowisk ssaków. Jego publikacje dotyczące kraniomorfologii ssaków są powszechnie cytowane i znajdują uznanie zarówno w kraju, jak i za granicą.

Był człowiekiem otwartym na ludzi i chętnie dzielił się swoją wiedzą. Jego dom w Ciechocinku był otwarty dla osób, które chciały się od niego czegoś nauczyć. Chęt-nie służył bezinteresowną pomocą młodszym kolegom, zwłaszcza jeśli chodziło o oznaczenie materiału kostnego lub wypożyczenie trudno dostępnej literatury. W stosun-ku do współpracowników, którzy rozproszeni byli po ca-łej Polsce, był niezwykle wymagający, ale i mobilizujący do pracy. Po mistrzowsku uprawiał korespondencję na-ukową. Kontaktował ze sobą osoby, dla których widział interesujące perspektywy współpracy i podpowiadał te-maty badawcze. Imponował erudycją, olbrzymią wiedzą, niezwykłym zorganizowaniem i uczciwością.

Jesteśmy pewni, że wielu badaczy, którzy mieli okazję z nim współpracować, będzie, podobnie jak my, wspominać go bardzo ciepło i serdecznie. W powstają-cym aktualnie nowym Atlasie ssaków Polski kontynu-ujemy pracę Doktora Ruprechta, zachowując pamięć o jego pionierskich osiągnięciach.

Jan Cichocki, Grzegorz Lesiński

Documents

CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ SPIS TREŚCI Zeszyt 1 … · spis treści Chrońmy 1_2011 ... Arystoteles, O duszy), to ekonomiści, socjolodzy, a nawet biolodzy dopiero ostatnio zaczęli