P,·ikazi Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

ра i u prvoj polovini ХХ vijeka. Anderson је vrlo precizno opisao kultumi uspon Njemacke u posljednjim decenijama XVПI vUeka, sto је bila veza sa njenim kasni­jim politickim иsponom i preиzimanjem kontinentalnog vodstva od Francuske.

Opsirna i poticajna biЬliografija, nekoliko preglednih (politickih) karata i preci­zna hronologija eftkasno zaokru:lujи ovo izdanje.

Djelo Matthewa Andersona је ogroman doprinos savremenoj spoznaji XVIП vijeka, vremena, cije proucavanje u aktuelnoj istoriografiji, cini se, sve vise dobi­ja na znacaju. Njegovo prisustvo na nasim prostorima moze dje1ovati samo stimи-1ativno и smislu dodatnog budenja interesovanja za opstu evropsku istoriju i XVI­II vijek, kategorije koje su ranije tako cesto bile neshvatljivo zanemarene. Nakon Ci­tanja ove knjige ostaje samo zal sto se sa takvim djelima nasa puЬlika nije susreta-1a znatno ranij е. •

Boro Bronza

С. А. Роман ен ко: Юугославия, Россия, и «славянская идея».

Вторая половина Х/Х и начало XXI vека. Москва 2002, стр. 623.

Ovaje monografija posvecena historiji uzajamnih odnosa Ruskoga carstva, SSSR i Rиske Federacije s nacionalniш pokretiшa i nezavisnim drzavama Juznih Slavena. Mada se о tоше puno pisalo, mnogi proЬleшi и vezi s tiш ostali sи do danas nepozna­ti ne samo oЬicnom citateljи nego i strucnjacima. Roшanjenko ove odnose proma­tra kroz nekoliko etapa: 1878-1903; 1903-1918; 1918-1941; 1941-1<;45; 1945-1948; 1948-19 56; 195 6-1991. i posljednji period od 1991. do danas. Sam aиtor istice da mu namjera nije Ьi1а napisati sveobuhvatnu historijи odвosa svakog ju:lnoslavenskog na­roda i Rusije, nego samo istaknиti najvaznije proЬleme u tim odnosima. Dosada.Snje analize шsko-jиfuoslavenskih odnosa cesto su se svodile na odnose Rиsije sa SrЬi­jom i Cmom Gorom, ali se ti odnosi nisи svodi1i samo na te "bratske veze", nego sи postojali i шsko-l1rvatski, rusko-slovenacki i rusko-makedonski odnosi.

Romanjenko istrafuje odnose razlicitih varijanti nadnacionalnih koncepcija- ju­gos1avizma, austroslavizma, panslavizma- i иskoga etnickoga nacioпalizma kod sva­koga slaveпskoga naroda. То је osnovno pitanje koje on prati kroz razlicite historij­ske etape od konca 19. do pocetka 21. stoljeca. On istice da postoji nekoliko varijanti (tipova) slavenske ideje: istocnoevropski- panslavizam (ruski, ukajinski, bjeloruski); balkanski-jugoslavizam Qugoistok Evrope- bugarski, srpski, crnogorski, dje1omicno

401

Pгikazi

Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

hrvatski, slovenacki i makedonski) i srednjoevropski- austroslavizam (poljski, ceski, slovacki, hrvatski, slovenacki, rusinski, djelomicno ukrajinski). lstraZиjuci u tim okvirima odnos Rusije prema Balkanu Romanjenko dobro uocava kako su и Saпkt­Peterburgu i Petrogradu na Balkan uglavnom gledali kao па region vezan za sigumost Ruske imperije. Balkan је za nји bio samo arena, а nacionaln.i pokreti balkanskih naroda Ьili su samo orude za postizanje vlastitih politickih, vojnih i ekonomskih ciljeva. Тi su interesi mogli protшjeCiti interesima balkanskih naroda.

Romanjenko nastoji otkriti prave motive pojedinih politickih poteza, ne zadrzavajuci se na povrsinskim ocjenama. Tako on, naprimjer, govoreci о ruskoj politici tokom Prvog svjetskog rata istice rusku nespremnost za taj rat, pogotovo nakon skorasnjega rata sa Japanom, ali istice da је ruski car и rat usao pod lozinkom "opceg slavenskog i religioznog jedinstva" i zastite "balkanske brace", i nagla8ava da је "misao о zauzimanju Dardanela i Konstantinopolja bila glavna misao Nikolaja П" (str. 98). "SudЬina juznih Slavena i njihovih drZava za Peterburg је Ьila samo шoneta za potkusurivanje u trgovini kako sa neprijateljem, tako i sa savezn.icima ( ... ) U Sankt Peterburgu su predlagali smanjeпje teritorije Austro-Ugarske monarh~e, uz njeno ocuvanje. Dio slavenskill zeшalja Austro-Ugarske planirali su prisajediniti SrЬiji" (str. 99). Romanjenko prati razliCite ideje koje su se tokom rata pojavljivale u Rиsiji, а vezane su za sиdЬinu Balkana i balkanskih zemalja i naroda.

Podsticajno је kako Roшanjeнko paralelno prati odnos "diktature proletarijata" i "diktature kraUa Aleksandra". Naime, Rusija u ratu nije ostvarila nijedan od svojih vanjsko-politickih ciljeva, ali је dozivjela unutamju socijalnu katastrofu, i prosla kroz razdoЫje raspada ро etnoteritorijalnom principu, а zatim i kroz socijalni teror i represije ро etillckim oЬiljezjima. Romanjenko daUe prati te odnose kroz Komintenш i ideju Balkanske federacije (пaziv "balkanska" potcrtavao је negativan odnos prema nacionalnim drfuvama izniklim и okvirima Versajskoga sistema, s ciljem stvaranje regionalne nadnacionalne federacije). "Diktatura proletarijata" u Sovjetskoш Savezu i "diktatura kralja Aleksandra" u Jиgoslaviji nisu imale iste ciljeve, раје zЬog toga prva radila na dezintegraciji druge.

Tokom Drugoga svjetskog rata ti odnosi su Ьili tijesno povezani slicnim сЩеviша. Romanjenko istice veliku ulogu kojuje SSSRimao и pobjedijugoslavenskih komиnista i medиnarodnom priznanju socijalisticke Jugoslavije. Ukazuje па ciпjenicu da је Staljin tokoш Drugog svjetskog rata aktivno iskoristio "slavensku ideju'', te da је tu

idejи nakon rata koristio и svojoj politici и Srednjoj i Jugoistocnoj Evropi. Nakon rata Staljiпu nisu bile strane ideje da sve Slavene privuce Rusiji ne samo politicki, nego i dиhovno, predlafuCi, dodиse, иmjesto pravoslavlja intemacionalizam i komш1izan1. Slavenski kongres 1946. је Ьiо recidiv шtnoga vremena i pokusaj izmirenje "slavizma" s proleterskiш iпtemacionalizmom nastojeci sto vise ojacati vezanost

402

Pгikazi

Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

zemalja Sred.nje i Jugoistocne Evrope sa SSSR, i to slavenske narode - "bratskim vezama", а neslavenske- opasnoscu slavenskog okruZenja. Ali, kao i ranije, pokusaji uspostavljanja realne politike na osnovama panetnicke rnitologije- nisu uspjeli. Као i ranije, razlozi kraћa opceslavenskoga pokreta bili su u proturjecnostima medu samim jufuoslavenskim narodima, kao i u razlicitim prilazima "slavenskoj ideji" i SSSR i "zemalja narodne demokracije". Staljin nije krio da је njemu "slavenska ideja" Ьila potrebna samo kao sredstvo postizanja gospodstva SSSR u svijetu. On је jed.nom rekao: "Ako Slaveni budu jedinstveni i solidarni- niko u buducnosti neee ni prstom smjeti mid.nuti".

Pomalo је zacudujuca teza kоји Romanjenko zastupa u vezi sa Тitovom vanjskom politikom nakon 1945. godine. On tvrdi da је Broz nakon rata u osnovu vanjske politike Jugoslavije "koja је zasnovana na temeljima srpske driavnosti" stavio srpsku tradicijи i sipske nacionalne drzavne interese, buduci da ni и politickom ni u histoЩskom srnislu drugoga izbora jed.nostavno nije imao, s obzirom na to da vecina naroda Jugoslavije nije imala svoje drzavпosti (а koristiti tradicijи i ideologiju Cme Gore s konca 19. i pocetka 20. stoljeca, ili NDH iz vremena Drugoga svjetskog rata nije Ьilo moguce ). А ti interesi ne samo da cesto nisи odgovara1i interesima i ciljevima SSSR nego sи im i protivurjebli (str. 232). Jugoslavija је objedinila regionalnи formи polietnickog пacioпalizma (slaveпske ideje) - jиgoslavizam. Formalno proglaseni komunisticki inteшacionaHzam nije mogao poЬijediti etnicki пacionalizam.

Romanjenko smatra da konflikt 1948. nije uvjetovan psiholoskim sukobom dvijи slicnih licnosti, ne toliko razlikaшa vrhova dvijи partija о "putevima izgrad.nje socijalizma" - oni su se pojavili kasnije. Bio је to konflikt nekoliko tradicionalnih varijanti slavenske ideje (ruskog, sredпjoevropskog i jиZnoslavenskog - balkanskog).

Bio је to i sиkob dviju komиnistickih partija koje su pretendirale l1iti vodece par­tije и medunarodnom komunistickom pokretu, i izraz regionalne etnopoliticke laize na Balkanи i jиZnom dijelu Sred.nje Evrope izazvane nerjesavanjem etnoteritor-ijalnih proЫema tokom stvaranja novih drzava u Evropi nakon Drugog svjetskog rata.

Isto tako, Ьiо је to histor-ijski пeizbjezaп sukob пacioпalnih interesa dvajи drusta­va koja sи ва Balkan gledala kao na zonu svoga иtјесаја и globalnom ili regionalпom kontekstu i tezila sи punom gospodstvu na tom prostoru. Drugi svjetski rat stvorio је пovi sistem globalnih odrюsa, ali su proЫemi etnopolitickih odnosa na Balkanu i po­sljedice Versajskog sistema ostali пerijeseni i igrali sи destaЬilizirajиcu иlogu.

U takvoj situaciji Staljin i SSSR пisu se mogli pomii"iti sa izrastanjem na Balka­nи jake drzave koja bi mogla postati protuteza SSSR i objediniti oko sebe druge dr-2ave Srednje i Jugoistocne Evrope. NastojeCi da ustroji Balkansko poluostrvo и inte­resu SSSR Staljin se drzao nacela: "Svaka znacajп.ija i пezavisna drzava moze postati

403

Pгikazi

Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

nas neprijatelj". Time se moze objasniti i odиstajanje SSSR od prvobitne podrske ide­ji Balkanske federacije koja bi se sastojala od Bиgarske i Jиgoslavije.

Sukob SSSR i Jиgoslavije nije izbio odjedanpиt, nego је tinjao dиze vremena. Odredene nesиglasice sи postojale jos prije kraja rata, ali sи se te nesиglasice brzo rjesavale (na primjer, vec и janиaru 1945. jиgoslavenska strana је izrazavala spre­mnost ne samo da dobije reparacije od Njemacke, nego i da sиdје1ије и okupaciji ne­kih njemackih krajeva; jиgoslavenska nastojanja da se nakon rata ponasa jednako kao i SAD, Britanija i SSSR- na primjer, Тito је izjavljivao da ima pravo na опе terito­rije koje је jиgoslavenska vojska osloЬodila, jednako kao sto su to pravo za sebe za­drzavale SSSR, Britanija i SAD: primjer lstre, Karantanije, Slovenackog primorja, i slicno).

Vremenomje izmedu Jugoslavije i SSSR doslo do razila2enja oko pitanja izgrad­nje etnoregionalne federacUe na Balkanu. Та ideja је imala svoju historiju, i u njezi­noj osnovi su Ьili pokusaji jugoslavenskih i bugarskih komunista da kroz to rijese ma­kedonski proЬlem. Та federacija se u razпim izvorima razlicito naziva- jugoslaven­ska, bugarsko-jugoslavenska, juznoslaveпska i bal.kanska. Тi sи nazivi ipak oznaca­vali i razne teritorije koje Ьi obuhvacale (najsira је Ьila zamisao Balkanske federaci­je koja Ьi osim Jugoslavije i Bugarske obuhvatala jos i AlЬaniju i Grcku). U janua­ru 1945. Staljin је stao na stanoviste da Jиgoslavija i Bugarska treba da ostanu neo­visne drzave, ali da stvore jednu konfederaciju na principu dualizma, poput Austro­Ugarske monarhije. U maju 1946. ideja о ujedinjenju Bugarske i Jugoslavije је пa­pиstena, а u ј ини 1946. lideri КР Ј Ј. В. Tito i КР Bugarske Georgi Dimitrov dogovo­rili su se о tijesпoj suradnji Jugoslavije i Bugarske. Medutim, vec u novembru "Bor­ba" pise о "ugrozenosti nacionalnill prava makedoпskoga naroda" itd. Tako se na sce­ni ponovo pokazao tradicioпalni nesporazum Beograda i Sofije, а Moskva је stavlje-na u poziciju da bira. k

Nakon sto је 1947. potpisan mirovni ugovor sa Bugarskoш (koja је u ratu sudje­lovala na stranici sila Osovine) ideja Balkanske federacije ponovo је postala aktual­nom. U osnovi ideje Balkanske federacije, kao i ideje jugoslavizma, Ьiо је iluzoran pokusaj rjesavanja etnoteritorijalnih protivurjecnosti, proizaslih iz procesa nacional­nog i drZavnog samoopredjeljenja dvaju naroda i drzava, stvaranjemjedne drzave na principu etnicke srodnosti. Bili su, medutim, razliciti pogledi na tu federaciju: Bugar­ska је u tome vidjela federacijи dviju drZava, а Jugoslavija Bugarsku samo kao jed­nu od clanica jиgoslavenske federacije, sto је fakticki znacilo prisajedinjenje Bugar­ske Jиgoslaviji. Sovjetski Savez је smatrao da Balkanska federacija treba da se vre­menom sjedini sa SSSR-om. Tu је i pitanje AlЬanije, za koju se takoder ostavljalo mjesto и balkanskoj federaciji. 1 tu је, opet, pokusaj da se etnoteritorijalne nesuglasi­ce rjesavaju objedinjavanjem suprotstavljenih naroda u jednu drzavu, ali је za SSSR

404

P,·ikazi Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

proЬlem uvijek bio u tome sto је Jugoslavija za sebe rezervirala vodecu i objeclinja­vajucu ulogu na Balkaпu.

Romaпjeпko је ponekad sklon velikim generalizacijama i u svom traganju za hi­storijskim paralelama vrlo cesto pravi usporedbe koje је vrlo tesko braniti (tako on na Josipa Broza gleda kao na nasljednika srpskog politicara Ilije Garasanina, str. 242).

Na kraju istraiuje uzroke radikalne izmjene pozicije postsovjetskiЬ politika - od odricanja "jugoslavenskog nacionalizma" i podrske srpskom nacionalizmu, do po­drske nacionalizama ostalih naroda raspadajuce Jugoslavije. Autor se pita da li је ras­pad SFRJ uvjetovan razvojem komunistickog sistema i madunacionalnih odnosa, ili је, pak, on razultat "zavjere Zapada" prilikom slaЬljenja SSSR, te kakvu ulogu igra "jugoslavenski faktor" и sovjetskoj i suvremenoj ruskoj vanjskoj i unutamjoj politi­ci, i shodno tome- kakvu ulogu igraju sovjetski i ruski faktor u jugoslavenskim i po­stjugoslavenskim politikama? Zakljucuje da nakon dramaticnih i tragicnih dogadaja od 1990. godine u istoenoj ijugoistocnoj Evropi, u novim politickim uvjetima, Rusi­ja i postjugoslavenske drzave trebaju поvе ideje i nove oЬlike suradnje, neopterece­пe nasljedem proslosti. •

Husnija Kamberovic

Partizanska i komunisticka represija i zlocini u Hrvatskoj 1944.-1946. Dokumenti. Slavonski Brod: Hrvatski instititut za povijest- Podruznica za

povijest Slavonije, Srijema i Baranje, 2005, str. 344

Ova zЬirka dokurnenata se pojavljuje u vrijeme kada se i u ozЬiljnoj historiogra­fiji sve vise i temeUitije pocinje preispitivati komunisticko razdoЬlje i sistem funkci­oniranja komunisticke vlasti, osoЬito u doba uspostave te vlasti pred kraj i neposred­no nakon zavrsetka Drugoga svjetskog rata. U ovoj zЬirci teziste је na dokumentima koji oslikavaju komunisticku "represiju i zloCine", kako su u naslovu naznacili pri­redivaci (Zdravko Dizdar, Vladimir Geiger, Milan Pojic i Mate Rupic), а u Predgo­voru је ucinjen napor da se jasnije definira predmet zЬirke. Cini se, ipak, da zЬirka nije u cijelosti opravdala ono sto priredivaCi nagovjestavaju u tom Predgovoru, po­najvise zbog toga sto se represija i zlocin gotovo poistovjecuju. Vecina dokumeпa­ta govori о opcem stanju represije- pUacka, konfiskacija imovine i slicпo, sto i nije Ьilo пepoznanica u literaturi. U ovoj se zЬirci tim dokumentima, pomalo izvan ci­tavoga konteksta poratпih zЬivanja, nastoji oslikati sistem komunisticke represije.

405