ÇÖLLER VERÜZGARLARIN İŞLEVLERİ

Ders-8

ÇÖL VE ÇÖL ÇÖKELLERİ

Kurak alanlar yeryüzünün %30’unu kapsar.

İki kurak iklim vardır.

-Çöl ve kurak bölgeler

-Step veya yarı- kurak bölgeler

Jeolojik anlamda Çöl; yılda 25 cm veya daha

az yağış,

Buharlaşma > yağış

Çöl ve Step alanların yeryüzünde dağılımı

Çöl ve kurak alanların dağılımı ve nedenleri

Kurak alanlar üç bölgede toplanmıştır

1- Düşük enlem ve yarı- tropikal alanlar

Yüksek basınç ve havanın battığı alanlar.

Havanın basınç altında olduğu ve ısındığı alanlar

2- Orta enlem bölgesi

Kıtaların iç kesimlerinde bulunur.

3- Yağmur- gölgesi çölleri

Egemen rüzgar yolları üzerindeki yüksek dağlar

Düşük enlem bölgelerindeki çölleşmenin nedenleri

-Sıcak hava ekvator yanında yükselir

-Hava genişler ve soğur

-300 Güney ve kuzey civarında tekrar alçalır

- Alçalan hava yukarıdaki hava ve basınç altında kalır

-Isındığı zaman daha fazla su buharı tutma

kapasitesi kazanır ve buharlaşmaya yol açar

-Bu nem nadiren yağmur olarak düşer

Yağmur gölgesi: Yüksek dağlık bölgeler havadaki nemin çoğu için bir tutucu görevi görür. Yüksek dağlık alanların rüzgarın akış yönüne eğimli alanları böylece kuru hava etkisinde kalır ve çölleşir.

Düşük enlem (yüksek basınç) çölleriÖrnek: Sahra çölü- Dünyanın en büyük çölüdür.

Kıyı çölüÖrnek: Namibya kıyı çölü

Kutup çölleriÖrnek: Antarktika

Orta enlem çölleri: Kıta içitip

Kıta içi çölleri 300 ve 500 Kuzey ve Güney enlemleri

arasında, yarı- tropikal yüksek basınç bölgelerinin kutup

tarafında yer alırlar.

Bu çöller okyanuslardan uzak iç drenaj bölgelerindedir

ve çok değişken yıllık sıcaklığa sahiptirler

ABD’ deki Sonoran çölü buna örnektir.

Kıta içi çölÖrnek: Gobi çölü

Kurak bölgelerdeki jeolojik süreçler

-Ayrışma

Humid bölgeler kadar etkin değil

Fiziksel ayrışma bozuşmamış kayaç ve mineral

parçaları üretir

Bazı kimyasal ayrışmalar çöl bölgelerinde; Kil,

İnce toprak, Oksitlenmiş mineraller oluşturabilir.

Rüzgarlarla taşınma

Rüzgarlarla taşınma tipleri-Suspansiyon-Kayma-Dönme-Sıçrama

Saltasyon (sıçrama)

Saltasyon- Kum tanelerinin güçlü rüzgarlarla (veya su akımıyla) taşınması. Taneler yerden fazla havalandırılmaz.

Çöl bölgelerindeki sediment tipleri

Çöl bölgelerinde çökelen sedimentler üç ana

katagoriye ayrılabilir.

Rüzgar- Rüzgar etkisiyle taşınan çökeller

Alüviyal- Ani akıntılar- sellenmelerle taşınan çökeller

(çamur akması- moloz akması vb)

Evaporit- Buharlaşma sonucu çökelen materyaller

Kurak bölgelerde suyun etkisi-Zamanın büyük bir bölümü dereler kurudur.-Çöl akıntıları genellikle geçici derelerdir.

Kurak iklim bölgelerinde jeolojik süreçler

Çöl yağmurları

-Çöllerde bitki örtüsü çok seyrek olduğundan yağışı

genellikle yüzeysel akış ve sellenme şeklindedir.

-Zayıf entegre olmuş drenaj sistemi vardır ve akarsuların

geniş kolları yoktur.

-Çöllerdeki erozyonun büyük bir kısmı akarsular

tarafından oluşturulur.

Çöllerde geçici olmayan akarsular

Kolorado Nehri

Nil Nehri -Bir yan kolu olmadan 3000km lik

uzunluğa sahiptir.

Bu nehirler çöl alanlarının dışındaki yağışın bol

olduğu yüksek dağlardan kaynaklanır.

Çöl topografyasının gelişimi

-İçsel bir drenaja sahiptir

-Dağların oluşumu ve yükselmesi blok faylanmaya bağlıdır

İçsel drenaj bu bölgede

-Alüviyal yelpazeler

-Bajadalar

-Playa ve playa gölleri oluşturur.

Dağ kütlesinin devam eden erozyonu -Havzaları dolduran kırıntı üretir-Yerel yüksekliği (rölyefi) azaltır-Erozyon sonucu inselberg adı verilen izole tepecikler oluşur.

Çöllerde rüzgar etkisi

Sedimentlerin rüzgarlarla taşınması

Akarsularla taşınmadan iki farklılığı vardır

1- Rüzgar iri taneleri taşımada akarsulara göre

daha az etkilidir

2- Rüzgar akarsular gibi belirli bir kanalda değil

daha geniş alanlarda etkisini gösterir.

Rüzgarlarla taşınma mekanizması

-Yerdeki taneler

Saltasyon- Taneler yüzeyleri boyunca kayar ve sıçrar

Kum fırtınaları ile taşınmış kumların %5-20 ‘si bu

yolla taşınır

-Askılı yük- Sıçrama ile taneler havada askılı olarak kalır.

Rüzgar erozyonu

-Rüzgar göreli olarak pek önemli olmayan bir

erozyon ajanıdır

-Çöllerdeki erozyonun büyük bir kısmı geçici

akarsular tarafından gerçekleştirilir

Rüzgar erozyonunun mekanizması

Deflasyon- Tutturulmamış tanelerin havaya kaldırılması.

Deflasyon sığ çukurluklar ve iri çakıl ve blokların

bulunduğu bir zemin oluşturur.

Rüzgar erozyonunun mekanizması

Abrazyon

Ventifakt adı verilen üç yüzeyli düzgün

yüzeylere sahip çakıl ve

Yardang adı verilen rüzgarlarla oyulmuş

sırtlar oluşturur.

Ventifakt- Rüzgarlarla taşınan sedimentlerle aşındırılmış taş vaya kaya

Ventifakt

Yardang- Uzun, rüzgarla aşındırılmış çizgisel sırt

Rüzgar çökelleriRüzgar bazı bölgelerde önemli yüzey şekilleri oluşturur.

İki tip rüzgar çökeli vardır (Çöl kumulları ve Lös)

1- Çöl kumulları (dünler)

Kum tepecikleridir

Genellikle asimetrik şekillidir.

Rüzgara doğru eğimli olan yüzeyi genellikle hafif eğimlidir,

ters eğimli yüzeyi kayma yüzeyi olarak tanımlanır.

Kumulların oluşum kriterleri-Derin yeraltısuyu tablası-Çok az bitki örtüsü-Yeterli güçte ve süreklilikte rüzgar-Sıkışmamış küçük tane boyutlu sedimentler Bu faktörler kumulların özel şekillerini belirler.

KumullarKumullar rüzgarın estiği yöne doğru yavaşça hareket eder.

Kumulların çeşitleri Barkan Enine kumul Boyuna kumul Parabolik kumul Yıldız kumulları

Barkan kumulu- Az kum sabit rüzgar yönü

Boyuna kumullarAz sediment desteği. İkiyönlü rüzgar kumullar rüzgara paralel

Enine kumullarÇok fazla kum, oldukça kurak kum, kumullar rüzgar yönüne dik

Parabolik kumlarÇok bol kum, sahil kıyı alanları, gçlükıyı meltemleri

2- LösRüzgarlarla taşınmış silt örtüleriSiltlerin kaynağı ya çöller, yada buzul bölgeleridir

DERS BİTTİ!