O cancro de pulmón é dos máisletais. Ademais dunha elevada inciden-cia, entre o 12 e o 16% dos casos, ofre-cen unha esperanza de supervivencia de5 anos logo de ser diagnosticado. Istodébese, sobre todo, a que a maioría doscasos se diagnostican nunha fase avan-zada da enfermidade.

O cancro de pulmón ten etioloxíamultifactorial. O seu principal factor derisco é o hábito tabáquico, seguido daexposición ao gas radon (Rn222) que con-tamina vivendas e edificios. Atribúese aotabaco o 79% dos casos en homes e o47% nas mulleres. O radon é a segundacausa deste cancro e a primeira en per-soas que nunca foron fumadoras. Trátasedun gas incoloro, inodoro e insípido queaparece na cadea de desintegración douranio 238 (U238), directamente a parti-res do radio (Ra226). O radon emite partí-culas alfa radioactivas (formadas pordous neutróns e dous protóns) que sonnúcleos de helio (He4

2) que, ao chocarennas células do epitelio pulmonar podencausar alteracións xenético–molecularese finalmente provocar cancro.

O Rn ten unha vida media de 3,8días. A concentración deste gas nasvivendas depende fundamentalmente docontido en uranio e radio do substratoxeolóxico sobre o que se asentan, aíndaque existen outros factores da vivendaque poden influír nos niveis de radon,como son a antigüidade, o tipo de cons-trución, os materiais empregados, a altu-ra da vivenda ou os hábitos de ventila-ción dos seus ocupantes.

As primeiras evidencias da relaciónentre cancro de pulmón e exposición aradon, proceden das análises realizadasen mineiros, que foron seguidas porestudos de casos e controis nos que xa secuantificou a asociación entre radon

residencial e o risco de cancro pulmonar.Ditos estudos levaron á AxenciaInternacional de Investigación sobre oCancro (IARC) e á EnvironmentalProtection Agency (EPA) de EstadosUnidos a clasificalo como canceríxenohumano. A EPA aconsella que non sesuperen concentracións superiores aos148 becquerels por metro cúbico (Bq/m3)e a Organización Mundial da Saúde(OMS) ten rebaixado recentemente arecomendación a 100 Bq/m3, baseándo-se nos pooling-studies de 2005, estudosconxuntos dos mellores casos-controiseuropeos e americanos. Os últimos dados

do Mapa de Radon de Galiza1 indicanque o 18,5% das 3.065 vivendas medidasaté finais de 2012 superan os 200 Bq/m3,polo que estamos nunha zona de eleva-da exhalación de radon. Para máis deta-lles sobre o radon remito a un anteriorartigo de CERNA (nº 62)2.

ESTRATEXIA FRONTE Á ENTRADA DEGAS RADON NAS CASAS

Dado que o radon se cola nas viven-das e edificios a través dos seus alicer-ces, procedente do subsolo no que seasentan (Gráfico 1) e que a cantidadedepende, entre outras causas, da estirpe

20 cerna

COMO REDUCIR OU EVITARA CONTAMINACIÓN POR RADONEN EDIFICIOS E VIVENDAS

Xoán Miguel Barros Dios*

Neste artigo, preséntase un pequeno número de técnicas, as máis acaídas e de fácil realización coas tecnoloxías actuais, paraintroducir na construción ou na rehabilitación de vivendas e edificios que teñen demostrado sobradamente a súa eficacia eeficiencia, é dicir, a súa capacidade para resolver a contaminación por radon interior e a un custo económico baixo, a maioríadas veces.

Gráfico 1: Exhalación do gas radon, procedente do radio-226 presente nas rochas do subsolo, ricasen uranio-238. As vías de penetración aos edificicios son múltiples: cámaras de aire, fendas do for-migón ou cemento da soleira, conducións sanitarias, eléctricas, etc, e aeorosois das augas de pozosen duchas e baños.

xeolóxica das rochas presentes no solarde interese, semella sinxelo reducir aentrada dese gas: evitando a súa entra-da por todas cantas vías atope. Así,desde a porosidade da soleira e do forxa-do sanitario, polos os circuítos dos cabosou conducións de electricidade, auga esaneamento, calefacción, etc., o gas équen de concentrarse nas pezas baixasdos edificios: sotos, garaxes con poucaventilación ou baixos. Desde aquí, vaiascendendo co aire, pese a ser máispesado ca el. As escaleiras e ocos dosascensores, as conducións de calqueratipo (cabos eléctricos, de calefacción,auga, etc.) son os camiños que utiliza ogas para subir até os andares superioresdas casas, que aínda que adoitan terniveis máis baixos de radon que os infe-riores, non resulta infrecuente atoparconcentracións máis altas nun primeiroou segundo andar que nun soto ou nunbaixo. E por último, algo no que nunca serepara: as cámaras de aire das paredesson tamén bos vehículos de transmisióndo gas.

Polo tanto, toda a estratexia anti-radon, seguindo á OMS3, consiste en evi-tar a entrada do gas ao edificar a casa (achamada prevención de radon), ou, unhavez construída, botar fóra o gas na maiorproporción que sexa posíbel (a mitiga-ción ou redución de radon).

PROPOSTAS DE SOLUCIÓNPodemos sintetizar as medidas fron-

te ao radon, tanto residencial comolaboral, en dúas estratexias:

1. Facilitarlle ao radon unha vía de esca-pe para disuadilo da súa penetraciónnos edificios.

2. Estancar o paso do gas con barreirasimpermeábeis situadas en todo ele-mento construtivo que estea en con-tacto co terreo.

Ao primeiro grupo pertencen asseguintes técnicas:

a) Despresurización ou extracción, queconsiste en reducir o radon interiordun edificio extraendo o aire existen-te no seu subsolo e, por tanto tamén,nas pezas inferiores (soto, garaxe,baixo); ben pasivamente, ben activa-mente, con extractores, habitualmen-te eléctricos.

b) Presurización, caracterizada porintroducir aire a presión nese subsolopara arrastrar o aire contaminadopolo gas até as aberturas practicadasconvenientemente aos costados dacasa ou no tellado, evitando así o seupaso a zonas altas do edificio.

Ás técnicas do segundo grupo per-tencen as barreiras anti-radon, a base dematerias plásticos impermeábeis aoradon, como certas moléculas de polieti-lenos (Monarflex®)4 ou algúns produtosde impregnación anti-humidade que seanuncian tamén con capacidade deimpediren o paso do gas (EPONAL 336,de Bostik)5.

O arquitecto Borja Frutos, o maiorcoñecedor en España destes sistemas,ten realizado a súa tese doutoral sobre

cerna 21

Gráfico 2. Construción dunha arqueta de succión co seu rematado final, onde destaca a cheminea detubo de PVC que arranca da arqueta por baixo do solo da casa e sobe até o tellado, disimulada portras dun estante de obra. Caso real de domicilio en Pontevedra medido antes e despois polo Labora-torio de Radon de Galicia.

Gráfico 3: Extracción do aire do subsolo nunha casa. A cheminea arranca dunha arqueta de succiónescavada por baixo do soto ou do andar máis baixo do edificio e ascende ben polo interior, ben poloexterior como é o caso na fotografía, até o tellado.

este tema, demostrando a eficacia devarios deles. Disto deixou constancia nasconferencias ditadas conxuntamente coseu director de tese, Manuel Olaya6, noscursos de formación sobre radon quetivemos a honra de dirixir no seo da USCe cuxas presentacións poden ser consul-tadas no web do Laboratorio de Radonde Galicia, no apartado de “Materiais deformación” e dentro do Curso deFormación de 2010.

Neste simposio presentan a propostaao Ministerio de Fomento cara a redac-ción do próximo Código Técnico deEdificación (CTE), na que os autoresteñen demostrado a eficacia e eficienciada despresurización, tanto activa comopasiva e, á súa inversa, a presurización.Nos gráficos 2 e 3, obsérvase o funda-mento das dúas técnicas e o funciona-mento do sistema de arqueta de succiónque extrae ou introduce o aire, conextractor (forzando a dinámica do airedo subsolo) ou sen el, pasivamente. Nosdous casos, faise a través da chemineade ventilación dirixida ao tellado ou, ásveces, a unha parede lateral, e semprepor riba das fiestras da casa.

A proposta de Frutos e Olaya supón aclasificación do territorio segundo a por-centaxe de contaminación potencial porradon das casas dunha zona. Así, encolaboración co CSN, cuxos mapaspotenciais (Gráfico 4) establecen trescategorías de risco (Gráfico 5), indícan-

Na súa investigación, Frutos e Olaya,teñen acadado reducións do 99% doradon interior dun módulo experimentalconstruído en Saelices “El Chico”, pro-vincia de Salamanca, onde tamén estásituada a cámara de radon para as inter-comparacións e calibracións dos labora-torios que traballamos neste campo. Estemódulo está enriba dunha antiga minade uranio de ENRESA onde se acadanniveis superiores aos 39.000 Bq/m3 nosoto, e aos 6.000 Bq/m3 no andar supe-rior. Partindo destas concentracións,ditos autores conseguiron reducións deradon do 92% ao 99% segundo as dife-rentes técnicas aplicadas, tanto no sotocomo no andar superior:

1. Extracción desde forxado sanitario(soto: 74% e 1º andar: 96%).

2. Extracción natural con arqueta cen-tral (96% e 91%). Dá mellor resultadoque a arqueta lateral (58% e 53%).

3. Extracción forzada con arqueta cen-tral e extractor de 80W (99% e 93%).Acada as mesmas porcentaxes deredución que a forzada lateral deigual potencia.

4. Presurización ou inxección de aire nosubsolo da casa, con arqueta central(99% e 94%).

22 cerna

se as actuacións requiridas (ver diagra-ma no Gráfico 6).

A categoría 0 corresponde ao nivel“baixo”, con menos de 150 Bq/m3 demedia, e polo tanto con menos do 5% decasas que superan os 200 Bq/m3. Estetipo de terreo non esixe ningunha actua-ción, agás se está claramente fracturadoe favorece a saída do gas desde o subso-lo. Daquela, e dependendo do nivel pre-visíbel atopado (pódense facer medidasde radon a 80 cm de profundidade nosolo) habería que limitarse a poñermembranas impermeábeis ou sistemasde succión, se as concentracións sonmáis altas.

No nivel 1, ou categoría “media”,aplícase o mesmo procedemento enterreos entre os 150 e os 200 Bq/m3,actuando despois de que o estudo dosolar indique se hai ou non fractura. Se osolo está fracturado, imporíanse os siste-mas de extracción ou de presurización,ficando só as membranas no caso con-trario.

Por último, o nivel 2 ou “alto” decontaminación potencial, corresponde asolos que contan con máis de 200 Bq/m3

nunha grande proporción de casas (máisdun 10%) onde se debería construír “aproba de radon” con barreiras anti-gas econ arquetas de succión.

Gráfico 4: Mapa de contaminación potencial por radon coa clasificación por niveis de risco do terri-torio español. Consello de Seguridade Nuclear. Fonte: Martín-Matarranz JL. El proyecto MARNA.Ampliación del Mapa de Radón. Proyecto 10 x 10 del CSN. Relatorio do Curso de Formación Conti-nua “El radón: exposición de riesgo para la salud. Soluciones para su reducción”. USC, 2010.http://www.usc.es/radongal/documcursoradon2010/Dia%204/JLMatarranz1.pdf

5. Barreira anti-radon con membranaelastomérica (96% e 94%).

Esta última técnica, probada conmateriais habitualmente utilizados nonoso medio na construción, como son ospoliuretanos (mesturas de isocianato epoliol), ten acadado unha eficaciaimportante. Moito mellor que algúnsprodutos comercializados especifica-mente como impermeábeis ao radon,que só dan resultado con concentraciónsinteriores de radon menores aos 500Bq/m3. O produto só ten de cumprir unhacondición: que a mestura de ambas asdúas substancias debe ter unha densida-de dez veces superior á que se adoitautilizar fronte ás humidades. E, porsuposto, débense cumprir sempre ascondicións de protección laboral ao rea-lizar a proxección en paredes ou superfi-cies, dados os seus efectos tóxicos, que oInstituto Nacional de Seguridad eHigiene en el Trabajo (INSHT) ten esta-blecidas hai tempo.

CASOS PRÁCTICOS

Cando se mide a concentración deradon nunha casa e se obteñen niveisaltos, moita xente pregunta se haialgunha solución. E sempre respondemoso mesmo: sempre hai solución. Poderáser máis ou menos complexa, mais sem-pre hai solución, e as máis das veces bensinxela.

O caso do Gráfico 2 corresponde aun domicilio do casco pontevedrés,medido dúas veces polo noso laborato-rio: a primeira, en febreiro de 2009, deu1.451 Bq/m3, e a segunda, en setembrode 2010, despois da intervención cons-trutiva dunha arqueta de succión, foi de46 Bq/m3. Cun simple sistema de extrac-ción na zona do problema, debaixo dagrande escaleira de granito dunha casade labranza típica galega, a redución foido 96,8%.

Outro exemplo da nosa experienciaprofesional en medir e reducir radon é o

dunha casa de Lugo. En 2009, obtivemosdúas medidas de 717 e 805 Bq/m3 querequiriron unha extracción forzada conarqueta de succión, que rebaixou osniveis até os 146 e 225 Bq/m3, o quesupón reducións do 79,6% e do 72,1%.

Nas inmediacións da Coruña, unhacasa lindante co monte nunha das súasparedes, amosou unha altísima concen-tración de 2.414 Bq/m3. A intervenciónrecomendada foi tripla. Primeiro, houboque separar a parede da casa uns 15 ou20 cm do monte, coa precaución deconstruír un muro de contención daterra circundante. En segundo lugar,houbo que extraer á forza o aire desapeza a través dun burato de ventilacióncun extractor. E, por último, impregná-ronse as paredes do cuarto con poliure-tano de alta densidade. A concentraciónde radon pasou a ser de 306 Bq/m3, oque supón unha redución do 87,3%.Lembremos que o nivel límite legal paracasas xa construídas segue a ser de 400Bq/m3, por máis que moitos sigamos aloitar polos 200 Bq/m3 que se atribúenpara as casas de nova construción.

Outras dúas actuacións que convénsalientar corresponden a sendas institu-cións públicas de Santiago deCompostela das que omitiremos referen-cias. A primeira, corresponde a un pri-meiro andar dun edificio histórico nocasco vello compostelán. En 2009 atopa-mos nel uns niveis de radon de 606 e597 Bq/m3, que por medio de presuriza-ción se rebaixaron até os 258 e os 230

cerna 23

Proposta de regulación do CSNCódigo Técnico da Edificación

CATEGORÍA EXPOSICIÓNPOTENCIAL

TAXAEXPOSICIÓN

(µR/h)

CONC. 226Ra(Bq/kg)

TAXAEXHALACIÓN

Bq/m2.s

CONC. 222RnBq/m3

0 BAIXA <7,5 <37,5 <0,053 <150

1 MEDIA 7,5-10 37,5-50 0,053-0,070 150-200

2 ALTA >10 >50 >0,070 >200

Gráfico 5: Proposta para incluír no Código Técnico de Edificación coas tres categorías de risco identificadas no territorioespañol, a partires do MARNA (Mapa de Radioactividade Natural), e que clasifica as diferentes áreas xeográficas en función dacontaminación por radon media. Fonte: Martin-Matarranz JL: “Principales recomendaciones de protección radiológica frente ala radiación natural. Presentación no Curso de Verán: El gas radón como factor de riesgo ambiental para la salud humana”. USC,Noia-2008. http://www.usc.es/radongal/actualizacions/6_recomendaciones_proteccion.pdf

Bq/m3, acadando un descenso dos niveisdo 57,4% e do 61,5%.

A outra institución, trátase dun edi-ficio de grandes dimensións, no que ato-pamos 884 Bq/m3 de media, aínda quecon picos de 1.000 e de máis de 2.000Bq/m3. A intervención realizada, moicontida polos límites que impón un edi-ficio histórico, foi a presurización, intro-ducindo aire ao interior do andar. Oresultado provisorio rebaixou os niveisaté os 452 Bq/m3, correspondente aunha diminución do 49,9%. O proceso deestudo segue aberto, e unha vez teña-mos os resultados definitivos seránmotivo de publicación.

CONCLUSIÓNS1. Galiza é una zona de alto risco de

contaminación en vivendas por radon.

2. É posíbel, cunha boa planificación doterritorio por parte das administra-

cións públicas (local, provincial, gale-ga) –o que non deixa de ser purainxenuidade-, ter claras cales son aszonas de maior risco do país, a parti-res do propio Mapa Galego de Radon.Os mapas de radon son ferramentasque indican aos construtores, arqui-tectos e cidadáns en xeral, se debenou non construír “a proba de radon” econ que técnicas.

3. Os niveis de risco legais para casas xaconstruídas seguen a ser os 400Bq/m3, e para casas a construír, os200 Bq/m3.

4. A única lexislación española sobreradioactividade natural é a dosambientes laborais, para os que se tenestablecido un límite de 600 Bq/m3

en traballos de risco, e de 300 Bq/m3

en escolas, hospitais, residencias, etc.Tamén nos lugares subterráneos ounon subterráneos de “zonas de risco”

que o CSN vén de identificar comoaquelas que superen os 300 Bq (entroques dos 200 considerados atéagora), os titulares das empresasdeberán proceder a medir o radon nospostos de traballo e a reducir o gas sefose necesario, comunicando aoRexistro Oficial da ComunidadeAutónoma (Dirección Xeral deIndustria) os resultados atopados.

Cómpre dicir que, polo de agora, nontemos notificación de ningunha empre-sa, nin da creación de Rexistro algún,desde a publicación da normativa vixen-te (RD 1439/2010, e Instrución IS-33,BOE/febreiro 2012). Tamén recibimos osilencio por resposta, ante as numerosascomunicacións que a principios de 2013temos enviado aos sindicatos, ás ANPAsdo oeste peninsular, ás Deputacións pro-vinciais galegas e a outras institucións,para informarlles da nova lexislación. Sóun acuse de recibo. Os que se din diri-xentes seguen a ser responsábeis destafalta de responsabilidade, que xa dura 30anos.

24 cerna

* Xoán Miguel Barros Dios é Profesor Titular deMedina Preventiva e Saúde Pública da USC,Facultativo Especialista da Área do Servizo deMedicina Preventiva e Saúde Pública do CHUSe Director do Laboratorio de Radon de Galicia.Email: juanm.barros@usc.es

Notas:

1. (http://www.usc.es/radongal/mapa_med.html) Acceso: 13/08/132. Barros-Dios XM. O gas radon nas vivendas galegas. Cerna 2010; 62:32-35.3. World Health Organization. WHO handbook on indoor radon: a public health perspective. Geneva,

Switzerland: World Health Organization; 2009.4. http://www.monarflex.dk/ Acceso: 20/08/135. http://www.bostik.es/ Acceso: 20/08/136. Ambos os dous son investigadores do CSIC, no Instituto para la Construcción “Eduardo Torroja”, fun-

dación asesora desde hai moitos anos do Ministerio de Fomento, para o que teñen elaborado propos-tas para seren incluídas no Código Técnico de Edificación. Non obstante ficaron fóra da versión publi-cada en 2006, e seguen pendentes da próxima revisión.

7. http://www.insht.es/InshtWeb/Contenidos/Documentacion/FichasTecnicas/NTP/Ficheros/101a200/ntp_148.pdf. Acceso: 21/08/13

Gráfico 6: Árbore de decisión na actuación construtiva á hora de reducir o radon nas casas segundo a proposta do“CSN-Instituto para la Construción Eduardo Torroja”.