Corafiya

Elmi redaktoru: corafiya elmlri doktoru, professor E.Q,MEHRLYEV

R*yilr: aparc elmi ii, corafiya elmlri namizdi M, C.SMA YIL O V

corafiya elmlri namizdi .H.ABDULLAYEV

Kitab coraflyann btn kursunu hat edir v mvzularn

qbul edilmi ardcll sasnda trtib edilmidir. Ondan orta v

ali mktb mllimlri, tlblr, abituriyentlr, yuxar sinif

agirdlri, hminin corafiya il maraqlanan geni oxucu ktlsi

istifad ed bilr.

4300671000-01 067-01

2005

raq nriyyat, 2005.

MQDDM

Azrbaycann mstqillik ld etmsi il laadar tsrrfatn, elmin, thsilin btn sahlri yenidn qurulur, mstqil dvltin tlblrin uyun kild tkil edilir. Bu dvrd hlli vacib olan msllrdn biri d thsil sahsind yeni drsliklr, drs vsaitlri v tdris proqramlan hazrlanmasdr. Artq orta mktblrd tdris ediln fnlr zr drsliklr hazrlanmdr. Onlar daim tkmilldirilir, yenidn nr edilir. Lakin mvcud olan drsliklrin hcmi nisbtn oxdur, onlarda rast glinn bir ox anlaylarn mnas geni aqlanmr, bir ox mvzulara ox az yer verilir. Buna gr ycam v btn sahlri hat edn corafiya kitabna ehtiyac vardr.

Eyni zamanda 80-ci illrin sonu, 90-c illrd dnyann siyasi xritsind ba vern dyiikliklr, onlarn dnya tsrrfatna, lklraras mnasibtlr v laqlr tsirini yrnmk ox vacibdir. Bu dyiikliklr indiki dvrd d srtl gedir. Onlar izlmk dnyada ba vern proseslrin drk olunmasna kmk edir. Azrbaycann dnya tsrrfat, mdni, ictimai- siyasi sistemin drindn daxil olmas bu proseslrin yrnilmsinin hmiyytini daha da artrr.

Gstriln atmazlqlar aradan qaldrmaq, geni oxucu ktlsinin corafiyam yrnmsin kmk etmk n trtib ediln kitab alt blmdn ibartdir.

Kitabn birinci blmsind mumi fiziki corafiyaya aid olan mvzular ardcl olaraq verilir. Mvzularn mnimsnilmsini asanladrmaq n bzi sxemlr lav edilmidir. Kitabnn ikinci blmsi mumi iqtisadi corafiyaya hsr edilmidir.

nc blmd materiklr v onlarn iri regionlarnn corafi sciyysi haqqnda danlr. Burada bzi iri dvltlr haqqnda geni mlumatlar verilir. Dnyann mxtlif regionlarnda lklrin birlmsi nticsind yaradlm beynlxalq tkilatlar sadalanr.

Trk dnyasnn corafiyas blmsind trk dnyasna daxil olan xalqlar, onlarn say, yaad lklr v mskunlad razilrin corafiyas haqqnda geni mlumat verilir. Sonra bura daxil olan mstqil dvltlr v ayr-ayr lklrin razisind yerln milli qurumlarn corafiyas thlil edilir.

Azrbaycann fiziki v iqtisadi corafiyas beinci v altnc blmlrd verilir. Beinci blmd ardcl olaraq lknin fiziki-corafi komponentlri thlil edilir. Sonra is tbii vilaytlr v onlara daxil ediln rayonlar haqqnda qsa danlr.

Azrbaycann iqtisadi v sosial corafiyas blmsinin sas hisssini son illr respublikann iqtisadi hyatnda ba vermi dyiikliklr, aparlan iqtisadi islahatlarn gedii zr mlumatlar tutur. Azrbaycann dnya tsrrfat sistemin qoulmas, onun ayr-ayr tsrrfat sahlrin, xsusil neft snayesin xarici srmaylrin clb edilmsi istiqamtlri gstrilir. Burada tsrrfat sahlrinin yenidn qurulmas istiqamtind bir ox mlahizlr verilmidir.

Mlumat kitab ilk nvbd corafiya il maraqlanan eni oxucu ktlsi n nzrd tutulmudur. O, hminin orta mumthsil mktblrinin, ali mktblrin mllimlri, abituriyentlr v yuxar sinif agirdlri n d faydal ola bilr. Ayr-ayr corafi proses v hadislr, xsusil dnyada son dvrlrd ba vern dyiikliklr haqqnda materiallar az olduuna gr onlara daha geni yer verilir.

Kitabn v ona daxil olan mvzularn ycam olmas onun hazrlanmas zaman qarda duran sas mqsdlrdn biridir. Ona gr d kitabda ox ildiln corafi obyektlrin, lklrin, beynlxalq tkilatlarn, hminin l vahidlrinin adlar ixtisarla verilir.

Kitabda eyni bir hadis v ya prosesi ifad edn gstricilrdn yalnz birincid l vahidi gstrilir. Bu l vahidini digr rqmlr d aid etmk lazmdr.

xtisar edilmi szlr

.AES Atom Elektrik Stansiyas CM - qtisadi Corafi Mvqe ASK - Aqrar-Snaye Kompleksi GeoTES - Geotermal Elektrik Stansiyas BCB - Beynlxalq Corafi mk Blgs MR - Muxtar Respublika q.u. qrb uzunluu MM - Muxtar Mahal

DMK - Da -Mdn Kombinat MSSR -Muxtar Sovet Sosialist Respublikas DRES - Dvlt-Rayon Elektrik Stan.siyas SES - Su Elektrik Stansiyas ET - Elmi Texniki nqilab DM - mumi Daxili Mhsul

ETT - Elmi Texniki Trqqi MM - mumi Milli Mhsul lEM - stilik Elektrik Mrkzi .u. - rq uzunluu

lEO - nkiaf Etmkd Olan lklr m.c. - imal enliyi

lE - nkiaf Etmi lklr lES - stilik Elektrik Stansiyas

Stq. - hr tipli qsb

Beynlxalq v regionlar tkilatlar

AZPAK - Asiya - Sakit Okean uras

AB - Avropa qtisadi Birliyi

ASEAN - Cnub - rqi Asiya lklri Assosiasiyas

AST - Asiya - Sakit okean qtisadi mkdalq Tkilat

ATT - Avropada Thlksizlik v mkdalq Tkilat

BMT - Birlmi Milltlr Tkilat

KT - slam Konfrans Tkilat

MDB - Mstqil Dvltlr Birliyi

NATO - imali Atlantika Mqavilsi Tkilat

OPEK - Neft ixrac edn lklr tkilat OAPEK - Neft xrac Edn rb lklri Tkilat

BRNC BLM MUM FZK CORAFYA

I FSL. CORAFYA ELMNN SAHLR V NKAF MRHLLR

1.1. Fiziki v iqtisadi corafiyann sahlri

Corafiya - Yer krsinin tbitini yrnn elmlrdn biridir. Szn hT mnas Yeri tsvir etmk demkdir. Yunancadan qeo- yer, qrapho- tsvir edirm kimi trcm edilir. Fiziki v iqtisadi corafiya onun sas sahlridir.

Fiziki corafiya - Yerin corafi tbqsini, onun trkibini, komponentlrini, onlar arasnda olan laqlri, tbqlrin inkiaf tarixini v istiqamtlrini yrnir.

Fiziki corafiyann aadak sas sahlri vardr. Btvlkd corafi tbqni mumi fiziki corafiyada v ya mumi Yernaslqda yrnirlr. Fiziki corafiyann sas sahlrindn biri olan Paleocorafiya Yerin tbqlrinin geoloji inkiafnn mrhllrini, onlarn dyimsinin sbblrini v inkiaf qanunlarn yrnmkl mul olur. Geomor fologiya - Yer sthind ojan relyef formalarn, onlarn ml glmsi v dyimsini tdqiq edir. qlimna.slq v Meteorologiya - iqlim gstricilrinin paylanmasn, atmosferd ba vern hadislri v iqlimdn istifad edilmsini yrnir.

Corafi tbqnin komponentlri arasndak laqlri yrnn elm sahsi Landaftnaslq adlanr. Okeanlarn hidroloji v fiziki-kimyvi xasslrini Okeanologiya yrnir. Fiziki corafiyann Hidrologiya blmsind Yerin quru sahlrind yerln su obyektlrini tdqiq edirlr. Torpaq corafiyas - torpaqlarn zonal paylanmas xsusiyytlrini, onlardan istifad olunmas v qorunmasn yrnmkl muldur. Yerd bitki v heyvanlarn yaylmas v qorunmas Biocorafiya elminin yrndiyi obyektlrdir. Toponomika corafi adlarn mnyini va yaranma tarixini yrnir. traf mhitin mhafizsi elmi d fiziki corafiyann sas blmlri srasna daxildir.

qtisadi v sosial corafiya - t^bii rait v ehtiyatlardan istifad edilmsini, tsrrfatn v halinin yerlmsi prinsipl-rini yrnir. qtisadi corafiya terminini elm 1760-c ild rus alimi M.V.Lomonosov gtirmidir.

Onun mumi, .sah v regional blmlri vardr. mumi iqtisadi corafiya - elmin inkiaf tarixini, onun .sas anlaylarn, nzri msllrini, siyasi corafiyan v iqtisadi corafiyann tdqiqat sullarn yrnir. Sah iqtisadi coprafiyas - halini v tsrrfatn ayr-ayr sahlrinin corafiya.sn yrnir. Regional iqtisadi corafiyada dnyann mxtlif regionlarnn iqtisadi corafiyas tdqiq olunur. Ms. Azrbaycann iqtisadi v sosial corafiyas v ya AB-n iqtisadi corafiyas v s.

Corafiya elmlri srasnda kartoqrafya v ya xritnaslq xsusi yer tutur. O, fiziki v iqtisadi-corafi xritlrin trtibi v istifad edilmsi yollarn yrnir,

Corafiya elmind mlumatlar onlarn sistemli thlili, statistik, kartoqrafik, tarixi materiallardan istifad, qrupladrma, sistemli yanama, balans, modelldirm, mqayisli thlil, riyazi, l tdqiqat, soru aparlmas v s. sullar (metodlar) il ld edlir. Onlara elmin tndqiqat metodlar da deyilir.

Tbitin dyimsi v qorunmas, tbii srvtlrdn istifad edilmsi, istehsaln v halinin yerlmsi, havann yrnilmsi, naviqasiya ilri zaman corafiya elmi insanlara kmk edir. Bu zaman corafiya elminin ld etdiyi nticlrdn isdi- fad olunur.

1.2. Corafiya elminin inkiaf mrhllri

Corafiya haqqnda ilk biliklr qdim Babilistanda yaranmdr. Sonralar Yunanstanda, Romada, ind, Misird traf razilr v tbitd ba vern hadislr haqqnda geni mlumatlar toplanmdr.

B.e. III srd Misirin sgndriyy hrind yaam qdim yunan alimi Eratosfen (b.e.. 276-194) Corafiya szn elm gtirmi, bu sahd ilk kitab yazm (Corafika), z dvrnd mlum olan razilrin xritsini trtib etmidir. Bu xritd Khn Dnya adlanan Avropa, Qrbi Asiya v imali Afrika tsvir olunur. Eratosfen Yerin meridian evrsinin uzunluunu (39690 km) v Yer krsinin radiusunu (6310 km, bzi mlumatlara gr 6844 km) hesablamdr. Eratosfen bel hesab edirdi ki, Pireney yarmadasndan qrb trf zmkl Hindistana atmaq olar.

Eramzn vvllrind yaam yunan mnli Roma alimi Strabon (b.e.. 63 - b.e. 24) iri hcmli Corafiya kitabn yazmdr. 17 kitabdan ibart olan Strabonun bu srind qdim yunanlara mlum olan btn razilr, o cmldn Qafqaz Albaniyas tsvir edilmidir. Burada sas mlumatlar A vropa lklri. Qara dnizin sahillrind olan razilr, Hindistan, Yaxn v Orta rq regionlar haqqndadr.

Qdim yunan alimi Klavdi Ptolemey (90-168) d Misirin sgndriyy hrind yaamdr. O, skkiz kitabdan ibart Corafiya kitabn yazmdr. Birinci kitabnda Ptolemey corafiyann yrndiyi sahlri gstrmi, xrit trtib edilmsi

sullarn, onun n kartoqrafik proyeksiyalar (konus, stereoqrafk) vermi, Corafiyann xritnaslq v lknaslq kimi iki sahdn ibart olmasn qeyd etmidir. Digr yeddi kitabda o dvrd mlum olan 8 min qdr mntq v razilrin koordinatlar, onlar haqqnda mlumatlar toplanmdr. Kitaba 27 xrit lav olunur. Onlardan biri btn mlum razilrin xritsidir. Bu xritlri ilk atlas da hesab etmk olar.

Ptolemeyin xritsind Eratosfenin xritsin nisbtn Afrikada v Asiyada daha geni razilr tsvir olunur. Yerin yriliyi nzr alnr, drc toru kilir.

Alimim yaratd Geosentrik Sistem nzriyysin (Astronomiyann sas riyazi quruluu kitabnda) gr Yer krsi kainatn mrkzinddir. Gn v digr gy cisimlri Yerin trafnda frlanr.

Orta srhrdD lkhrind corafiya yksk inkiaf etmidir. VII srd yaam rb syyah beyd ibn riyy Azrbaycanda v rb xilaftin daxil olan digrlklrd olmu, onlar haqqnda zngin mlurnatlar vermidir. IX srin axr, X srin vvllrind yaam fars mnli rb corafiyas bn Rusta rqi Avropa^ n Asiya, Mrkzi Asiya lklrind 1^ randa olmudur. Syyah yazd srd z dvrndki corafi v astronomik mlumatlar, gzdiyi yerlrd olan obyektlrin tsvirini vermidir. Burada Yerin kr klind olduunu sbut edn dlillr d rast glinir.

X srd yaam Badadl rb syyah l-Msudi n Asiyann, Mrkzi Asiyann, Qafqazn, rqi Avropann, imali v rqi Afrikann, ndoneziyann, inin tbiti, tarixi v xalqlar haqqnda sr yazmdr. XIII srin birinci rbnd Yaqut l-Hmvinin oxcildlik corafiya ltind Antik, Bizans, Avropa v rb mlliflrinin corafi fikirlri mumilmi halda verilir.

XIV srin ortalarnda yaam v indiki Mrakein Tncer hrindn olan hn-Bttut Afrikann Niger v Nil aylarnda zm, Byk Shran iki df kemidir. Syyah Afrikann rq sahillrind olmu, Volqa ay boyu Bulqar hrin qdr getmidir. Bundan sonra Bttut n Asiyada, Mrkzi Asiyada, Hindistanda, Hind-ind v ind olmudur. Vasko da Qama bu razilr glrkn rblr Hindistan, Hind-in lklri v in il geni ticart laqlrin malik olmular.

Asiya lklri, o cmldn Hindistan qdim yunan alimlrinin xritlrind tsvir olunur. Lakin 1271-1295-ci illrd in, Hindistan v Hind-ind olan italyan Marko Polo (1254- 1324) bu razilr haqqnda Avropaya ilk df mlumatlar gtirmidir. Bu lklrd zngin tbii srvtlr, xsusil dviyyat olmas bard Marko Polonun kitabnda danlr. Venetsiya taciri Konti Nikkolo da bu dvrd (1424-1444)

Hindistan, Hind-in, ndoneziya, Seylonda v Yaxn rqd olmu, bu lklr haqqnda zngin mlumatlar vermidir.

XV srin ikinci yarsnda (1468-1474) Hindistana syaht edn rus taciri Afanasi Nikitin bu tsvvrlri daha da genilndirdi. Onun syahti haqqnda mlumatlar dniz arxasna syaht kitabnda toplanmdr.

XV srd Avropada ntibah dvr balanmdr. Bu zaman yeni razilrin kf edilmsi, yrnilmsi v zngin srvtlr toplanmas zrurti yaranmd. Lakin quru yollarla hmin lklr gedib xmaq n ox vaxt lazm idi v yollar thlkli idi. Avropa lklri bu dvrd srtl inkiaf edirdilr v gcl dniz donanmasna malik idilr. Ona gr d bu lklr dniz yollarnn almas qarda sas mqsd kimi dururdu. Bu dvrd corafiyann inkiafnda olan sas mrhllrdn biri Byk Corafi kfir adlanr. Byk Corafi kflr XV srdn XVII srin ortalarna qdr davam etmidir.

taliyann Genuya hrind anadan olmu spaniya dnizisi Xristofor Kolumb (1451-1506) Yerin kr formasnda olmas fikrin saslanaraq 1492-ci ild Hindistana dniz yolunu amaq n qrb istiqamtd yola dmdr. 12 oktyabr 1492-ci d onun ekspedisiyas Baham adalarna atmdr. Hmin gn Amerikann kf olunduu vaxt hesab edilir. Kf ediln razilrin Hindistan olduunu frz edn Kolumb yerli halini hindular^ razilri is Vest-Hind adlandrmdr. Sony alar bir ne df d Mrkzi Amerikaya syaht edrk Kolumb burada yerln adalar yrnmidir. Syaht nticsind imal passt cryan v Sarqas dnizi myyn edilmidir^

Bu torpaqlarn mstqil materik olmasn talyann Genuya hrindn olan ispan dnizisi Ameriqo Vespui (1454-1512) sbuta yetirdi. Syyah hmin razilr / Dnya"" ad vermidir. Ona gr d Yeni kf ediln razilr onun adn dayr (bax: Cnubi Amerikann yrnilm tarixi). Lakin X.Kolumbun adna Latn Amerikasnda lk, AB-d2i ay v mahal vardr (Kolumbiya).

1498-ci ild rq istiqamtd zn portuqal dnizisi Vasko da Qama (1469-1524) Afrikann cnubundan kerk Hindistana dniz yolunu amdr. Syaht zaman Hind okean yrnilmi. Afrikann bykly v formas dqiq myyn edilmidir. vvllr Hind okeannn Nam4um torpaqlar arasnda

8

daxili dniz olduu tsvvr edilirdi. Lakin indi onun digr okeanlarla laqsinin olmas myyn oldu.

1494-c ild spaniya v Portuqaliya arasnda balanm Tordesilyas saziin sasn ispanlar qrhy portuqallar is rq trf zmli idilr. Yeni kf ediln razilr d hmin lklr (srhd txminn 55 q.u.-dan keirdi) mxsus olmal idi. rq zmkl Hindistana dniz yolu aldqdan sonra qrb istiqamtdn d dniz yolunun almas tlb olunurdu.

dviyyatn daha ox olduu Molukk adalarna qrb istiqamtdn dniz yolunu amaq mqsdl spaniya krallna xidmt girmi portuqal dnizisi Fernan Magellan (1480-1521) ilk df dnya syahti etmidir. F.Magellan vvllr, Portuqaliya xidmtind olarkn bu razilrd olmudur. 1519- cu ild 265 nfrl be gmid qrb istiqam-tind yola dn F.Magellan Cnubi Amerikann trafndan dolanm, sonralar syyahn adna verilmi boazdan Sakit okeana kemidir. Filippin adalarnda yerli tayfalar arasnda olan toqquma zaman F.Magellan ldrlmdr. Ekspedisiyann sa qalan 18 nfr zv X.S.El-Kanonun bal il bir gmid 1522-ci ild rqdn vtn geri qaytmdr.

F.Magellann syahti nticsind Yerin kr klind olmas praktiki olaraq sbuta yetirilmi, Dnya okeannn vahidliyi sbut edilmidir. Syahtdn sonra mlum olmudur ki, X.Kolumb tamam yeni materik kf etmidir. Sakit okean Atlantik okeanna nisbtn daha genidir. He bir kly rast glmyn F.Magellan vvllr Byk okean adlanan bu su hvzsin Sakit okean adm vermidir. Lakin hazrk dvrd d ona bir ox lklrd Byk okean deyirlr.

kinci df dnya syahtini ingilis dnizisi Frensis Dreyk 1577-1580-ci illrd etmidir.

Avstraliya materikini 1606-c ild Hollandiya dniz syyah Vilyam Yanszon kf etmidir. Sonralar onun yrnilmsind Abel Tasman, C.Kuk v baqa syyahlarn byk xidmtlri olmudur (bax: Aystraliyann yrnilmsi).

ingilis qnizisi Ceyms Kuk (1728-1779) df dnya syahti etmidir. 1768-1771-ci illrd olan birinci syaht zaman o. Sakit okeann cnubunda olmas frz ediln Cnub torpan axtarmdr. Bu torpaqlar tapa bilmyn C.Kuk Yeni Zelandiya adalarm yrnmi, onlar arasnda yerln v .sonralar onun adna veriln boazdan kemi. Yeni Zelandiyann mstqil adalar olduunu sbut etmidir. vvllr A.Tasmann dediyin gr bel hesab edirdilr ki. bu adalar Cnub materikinin bir

hisssidir. Sonra Avstraliyann rq sahillrini yrnn syyah geri dnmdr. 1772-1775-ci illrd olan ikinci syaht zaman C.Kuk bir ne df Cnub

qtb dairsini kes d burada yerlmsi frz olunan qurunu tapa bilmmi v onun axtarlmasnn mmkn olmadn sylmidir. Bu syahtd o, Cnubi Sandvi, Cnubi Georgiya, Yeni Kaledoniya v Norfolk adalarm kf etmidir. C.Kukun nc ekspedisiyasnn (1776-1779) tkil edilmsind sas mqsd Sakit okeann imal hisssini yrnmk v imal- qrbdn dniz yolunu amaq olmudur. rq istiqamtd hrkt edn syyah Hind okeanndan Sakit okeana kemi. Yeni Zelandiyadan Havay adalarna, oradan is Berinq boazna qdr zmdr. imal Buzlu okeanna kedikdn sonra daha irli ged bilmyn C.Kuk geri dnm v Havay adalarnda yerli hali il toqquma zaman hlak olmudur.

Rusiyada is ilk dnya syahtini etmk rfi 1803-1806-c illrd I.F.Kruzentern v Y.F. Lisyanskiy nsib olmudur.

Antarktidam 1820-ci ild rus dnizilri F.F.Bellinshauzen v M.P.Lazarev kf etmilr.

1.3. Trk dnyas lklrind corafi biliklrin inkiaf

Trk dilli lklrd elmi dnyagrnn formalamas v inkiafnda bu-Nsr Frabi (IX sr), bu li bn Sina (980- 1037), bulhsn Bhmnyar (XI sr) kimi alim v mtfkkirlrin byk rolu olmudur. Corafi biliklrin toplanmas, o dvrd olmu razilrin v lklrin yrnilmsi n d bu alimlrin srlrinin hmiyyti oxdur.

bu-Reyhan Biruni (973-1048)- Mrkzi Asiyadan olan ensiklopediya alimdir. O, Mrkzi Asiyada yerln Xorzm hrind anadan olmu, 1018-ci ild Qzny aparlm, mrnn sonuna qdr orada yaamdr. Kemi nsillrdn qalan izlr kitabnda alimin yaad dvrn lklri v corafi obyektlri haqqnda danlr. Biruni dnyada ilk df diametri 5 m olan qlobus hazrlamdr. O, corafi uzunluun hesablanmas sullarn vermi. Yerin evrsinin uzunluunu hesablam (41500 km), Yerin Gn trafnda frlanmas fikrini sylmidir.

Mahmud Qaqari (1029-1126) - Trk xalqlarnn yaad razilrin xritsini vermi, bu xalqlarn dilin aid lt trtib etmidir. Bu mlumatlar alimin 1072-1074-c illrd yazd Divani-It-it-trk srind toplanmdr. Burada hminin trk xalqlarnn istifad etdiyi il tqvimi, brclrin ad.

10

xalqlarn tarixi v adt-nnlri haqqnda mlumatlar da vardr. Nsrddin Tusi (1201-1274) - Cnubi Azrbaycann Tus

hrind anadan olmudur. Onun rhbrliyi il 1259-cu ild Maraa hrind gy cisimlrini yrnmk n rsdxana tikilmidir. Burada N.Tusi astronomik hesablamalar aparm, yerin frlanmasn sbut etmidir. O, yaad dvrd mvcud olan 256 hrin koordinatlarn (Zic Elxani srind) vermidir. Hmin mlumatlar hazrda mntqlrin yerini myyn etmk n ox vacibdir. Elmin digr sahlrini aid d onun xeyli ilri vardr.

bdrrid Bakuv - Bu Azrbaycan corafiyanas XIV srin axr, XV srin vvllrind yaayb yaratmdr. O, Yer krsini yeddi iqlim qurana blmdr. Burada hr bir quraqda yerln lklr, hrlr v digr corafi obyektlr bard danlr. 'Abidlrin xlassi v qdrtli hkmdarn mczlri (1404) adlanan mhur srind .Bakuvi Azrbaycan v onun hrlri haqqnda da mlumat vermidir. O, Azrbaycan drdnc v beinci iqlim quraqlarna aid edir.

Uluqby Mhmmd (1394-1449) - zbk astronornu v riyaziyyatsdr. O, mir Teymurun nvsidir. Uluqby zbkistann Smrqnd hrinin valisi olmu v burada rsdxana tikdirmidir. Alim Yeni astronomik cdvllr srind mindn artq ulduzun kataloqunu vermidir. Gy cisimlri haqqnda veriln rqmlr haznda alnm mlumatlardan ox az frqlnir. Rsdxanann qalqlar indiy qdr saxlanlr.

Piri Ris (1465-1554) - Trk dnizisi v kartoqrafdr. P.Ris 1513-c ild dnyann xritsini trtib etmidir. O, Kitabi Bhriyy srind (1521) Amerikann kf edilmsi bard mlumat vermidir. Afrikann Atlantik okeannn sahillrin syaht edn admiral hmin razilrin xritsini hazrlamdr.

Haci Zeynalabdin irvani (1780-1838) - Azrbaycann n mhur corafiyanas v syyahdr. O, amax hrind anadan olmu, be yanda ikn ailsi raqn Krbla hrin kmdr. H.Z.irvani mrnn 40 ilini ayr-a\n lklr syaht hsr etmi, bu dvr rzind 60 min km yol qt etmidir.

Birinci syahti zaman, 1796-1809-ci illrd H.Z.irvani raq, ran, Azrbaycan (syyah 1826-c ild d burada

11

gzmidir) fcjamstcm, Hindistan, Pakistan, Banqlade, Seylon, ndoneziya adalar, Kmir, Tibet, rqi Trkstan, Turan (zbkistan, Trkmnistan) lklrind olmudur.

H.Z.irvaninin ikinci syahti 1810-cu ilin yanvarnda balanr. Oman krvzindn kerk Omana glir, sonra Hbistan, Somali, Sudanda gzir. H.Z.irvani Qrmz dnizi kerk Sudiyy rbistannn Cidd hrin glir, lknin Mkk, Mdin v digr hrlri il tan olur. Bu syahti zaman syyah Misird d olur, lk haqqnda zngin mlumat toplayr. 1831-32-ci illrd H.Z.irvani Suriyan gzrk raqa atr. Onun ikinci syahti Cnubi Azrbaycannda sona atr.

H.Z.irvani nc syahti zaman il mddtind Trkiyni, Egey dnizini v Aralq dnizini yrnmidir. Syyah imali Afrikan v Knar adalarn da gzmi, qay-darkn Balkan yarmadasnda, Bolqarstanda olmudur. Syaht zaman H.Z. irvani Qara dnizin sahillri. Krm yarmadas, Azrbaycan, Tehranla tan olmudur.

O, drdnc syahti zaman randan, Omandan, dn krvzindn kerk Sudiyy rbisamna glir. Qrmz dniz xr v burada vfat edir. H.Z.irvani Sudiyy rbisanmn Cidd hrind dfn edilmidir.

Onun srlrind gzib-grdy lklr, hrlr, onlarn mnyi v xalqlar bard zngin mlumatlar vardr. Syaht balar, Syaht bostan, Mriftlrin kfi v Syaht baalar H.Z. irvaninin mhm kitablardr. O, Tmkin txlls il erlr d yazmdr.

Hac Mhmmdli irvani - H.Z. irvaninin qardadr. Syyah 26 il mddtind Misir, Hindistan, Mrkzi Asiya v rq lklrini gzmi, onlar haqqnda zngin materiallar toplamdr. Onun nsan rafti adl sri 1829-1830-cu illrd yazlmdr.

XIX srd Azrbaycanda maarifiliyin v elmi biliklrin inkiafnda Abasqulu aa Bakxanov (1794-1847), Hsnby Zrdabi (1842-1907) v smaylby Qutqaminn (1806-1861) xsusi rolu olmudur.

Abasqulu aa Bakxanov (1794-1847) - Azrbaycann maarifisi v filosofudur. Glstani-rm srind Azrbaycanda olan yaay mntqlri v onlarn mnyi haqqnda oxlu mlumatlar vardr. A.Bakxanov X.Kolumbun Amerikan kf etmsi bard Qrib kflr srind mlu- mat verir. Trkmnay mqavilsindn sonra (1828) Rusiya il 12

iran arasnda olan srhdlri myyn edn v Qaraba yrnn komissiyann trkibind A.Bakxanov da itirak etmidir.

Sonrak dvrlrd o, mrnn 10 ilini syaht hsr etmidir. Bu illr rzind A.Bakxanov Pola, Ukrayna, Belorus, Baltikyan lklr, Rusiya v rb lklrind olmudur.

Polada olarkn A.Bakxanov N.Kopernikin ev muzeyind onun srlri il tan olmu, astronomun Heliosentrik Sistem nzriyysini (1543) yrnmidir. Toplad mlumatlardan o, ^Kainatn sirlri kitabn yazarkn istifad etmidir. A.Bakxanov mumi corafiya adl srin d mllifidir.

Qafur Rad Mirzzad (1884-1943)- 1909-cu ild ana dilind ilk orjinal drslik yazmdr. Qafqaz corafiyas adlanan bu kitabda (117 shifd) Qafqazn tbiti, iqtisadiyyat bard mlumatlar vardr. Burada Bak v Yelizavetpol (Gnc) quberniyalarnn iqtisadi hyat geni thlil edilir. Qafqaz corafiyas kitab hm d Rusiya razisind yaayan trk xalqlar arasnda da milli dild ilk drslikdir. mumi corafiya (I, II hisslr) v Corafiya terminlri lti kitablar da onun qlminin mhsullardr. Q.R.Mirzzad Azrbaycanda corafiyann tdris edilmsi v yrnilmsi n xeyli i grmdr.

Qeyd edk ki, Corafyayi thfeyi nsuhiyynin trc-msi ad altnda Bakda 1904-c ild nr edilmi kitab ana dilind ilk corafiya kitabidr. Lakin o fars dilindn trcm edilmidir.

Mhmmdhsn Baharl (Vlili; 1896-1943) 1921-ci ild ADR-in corafiyasna aid Azrbaycan kitabn yazmdr. Burada lknin corafiyas haqqnda geni materiallar vardr. Kitabda veriln Qafqaz v Azrbaycann birg xritsi ana dilind ilk xrit hesab olunur. Uzun illr qadaan edilmi Azrbaycan kitab son illrd yenidn nr olunmudur.

13

II FSL. PLAN V XRT

2.1. Plan

Kiik mzihnn byk miqyasla tsvirin plan deyilir. Burada ox vaxt mktb hyti, meydanalar, parklar, knd yaay mntqlri, onlarn trafnda olan kin yerlri, otlaqlar, kolluqlar, turizm obyektlri, hrlrin mhlllri v s. kimi razilr tsvir edilir. Onun zrind tsvir ediln corafi obyektlr rti iarlrl v miqyasla verilir. Plann miqyas 1:10000 v daha byk olur. rti iarlr razinin n il rtldyn, planda hans obyektlrin yerlmsini gstrir. Plana sasn razid olan obyektlrin yerlm vziyyti^ onlarn llrif digr obyektlr nisbtn tutduu mvqe, bu obyektlr arasndak msaf myyn edilir. Planda tsvir ediln razinin relyefi, onun mxtlif hisslrind olan melr, kolluqlar, kin sahlri aydn grnr.

Plan xritnin btn stnlklrin malik olmaqla iri miqyasl olur, thrif olmur, obyektlr daha dqiq verilir. Yerin kr killi olmas nzr alnmr. Meridian v paralellr planda kilmir. Ondan yalnz kiik razilrin tsviri zaman istifad olunur.

razinin plana alnmas havadan v yerdn aparlr. Havadan planalma aerofotoplanalma adlanr.

AerofotoDkilhrdD razinin yuxandan grn verilir. Burada obyektlr boz rngd tsvir edilir. Lakin aerofotokiUdrdd razid olan btn obyektlrin hams znn hqiqi formasna oxamr, bir ox obyektlri (ms. aaclarn nv trkibini, razinin n il rtlmsini) dqiq myyn etmk olmur. razinin bu tipli tsvirind aylarn, gllrin, yaay mntqlrinin adlar yazlmr, bzi obyektlr haqqnda olan mlumatlar ld etmk olmur. Kosmik gmi v ya tyyarld qurulan xsusi aparatlarla kiln aerofotodkilhr sasnda razinin plan v topoqrafik xritsi trtib olunur.

Yerst planalmann dqiq v gzyar nvlri vardr. Gzyar planalma ayaql menzula zrind qurulan plan- etd kilir. Onun ls 40x40 sm olur. Bunun n ilk nvbd imal-cnub istiqamti verilir v miqyas seilir. Tsvir edilck razilr aydn grndkd v kiik razini hat etdikd bir nqtd dayanmaqla planalma aparlr. Hmin nqt qtb adlanr v plana alnacaq razinin mrkzind seilir. O, planetin mrkzind qeyd edilir. Bel planalmaya qtb sulu il planalma deyilir.

14

Myyn marrutla hrkt edn zaman razinin plan hazrlandqda, plan trtib edilck razilr tam grnmdikd v daha geni razilri hat etdikd marrut sulu il planalma ttbiq edilir. Bu mqsdl vvlc konkret marrutlar myyn olunur. Sonra bir ne nqtd dayanmaqla grnn sahlr plana krlr. Hmin nqtlr stansiyalar deyilir. Ona gr d bu sul marrut sulu il planalma adlanr. Planalma n kompas, vizir xtkei, ol prgar, l lenti, ruletka v s. altlr lazmdr.

Plan tsvir ediln razilrin yrnilmasi, onlardan tsrrfatda istifad edilmsiy yollar, yaayq mntqlri salnmas, torpaqlardan knd tsrrfatnda istifad edilmsi, tbitin dyidirilmsi v yenidn qurulmas n istifad edilir. Tikintisi planladrlan obyektlr v yaay mntqlrinin layihlri vvlc planda kilir. Sonra bu ilr hyata keirilir. nki planda razi daha dqiq v geni tsvir olunur. Turizm v mdafi ilrind, di^r elmi v praktiki ilrd d plann hmiyyti bykdr.

2.2. Miqyas

Plan v xrit zrind olan xttin Yer zrindki hqiqi xttin uzunluuna olan nisbtin miqyas deyilir. Ms. 1:1000000 miqyas onu gstrir ki, xrit zrindki sm Yer zrind 1000000 sm- brabrdir. lm ilri aparmaq n Yerdki msaf metr v ya km- evrilir. Demli, Yerdki msaf 10 km-dir. Miqyasn mxrcindki rqmin qiymti artdqca onun qiymti kiilir, lakin plan v ya xritd tsvir ediln razinin sahsi artr (kil 1).

1:1000000 1 sm-d 10 km

km irq 1-1 10 20

-f-

30 Q SO -i

60 i tn

ddi rniqyas Adl (zahl) miqyas Xtti miqyas

kil 1 Miqyasn sas nv vardr: ddi, adl v xtti. ddi miqyas

Yer zrindki obyektlrin xritd tsviri zaman onlarn n qdr kiilmsini gstrir. Xrit zrind veriln miqyas ddi miqyasdr. Ms. 1:100000, 1:30000000 v s.

Adl miqyas (izahl miqyas^ xrit zr msaflrin llmsi ilrind istifad edilir. Adl miqyas bilmk n Yerdki msafni (ddi miqyas) mert v ya km- evirmk lazm glir.

15

ddi miqyasa sasn xritdki 1 sm l km- v ya 1 sm 300 km- uyun glir. Xritdki l sm- uyun gln Yer zrindki msaf miqyasn kmiyyti adlanr.

Xtti miqyas 1 sm-dn bir brabr hisslr blnm iki paralel dz xtlrdir. Onun zrind adl miqyasn qiymtlri yazlr. Sfrdan sol trfd olan 1 sm daha kiik hisslr (mm~ lr) blnr. Xtti miqyasn kmyi il obyektlrin hqiqi llri yrnilir, onlar arasnda msaf hesablanr. Bunun n prgardan istifad edilir. Sap v ya kurvimetr vasitsil xtti miqyasa sasn yri xtlrin (ms. ay, srhd, nqliyyat yollar) uzunluunu da myyn etmk olar. Uzunluu 1 sm-dn kiik olan xtlrin az xta il llmsi n xtti miqyas daha lverilidir (kil 1).

2.3. Plan v xritlrin rti iarlri

Plan v xritlr rti iarlrl Yer sthinin tsviridir. rti iarlrin miqyasl, miqyassz v izahedici nvlri olur. Miqyasl rti iarlr sahvi v xtti qruplara ayrlr. Sahvi (v ya konturlu^ rti iarlr myyn razi tutan iarlrdir. Melr, gllr, mnliklr, kin sahlri sahvi rti iarlr misaldr. Xtti srti iarlr xtlr vasit ssil tsvir olunur. Ms. aylar, yollar, teleqraf xtlri, srhdlr v s. Hr iki nv iarlr sasn lm ilri aparmaq olar.

Miqyassz rti iarlrdn istifad etmkl hr hans lm ilrini aparmaq olmaz. Bu iarlr obyektlrin yalnz yerini gstrir. Zavodlar, fabriklr, heykllr, tst borular, teleqlllr miqyassz iarlrl rsvir olunur.

Plan v topoqrafik xritlrd izahedici rti iarlr d rast glinir. Ms. izahedici rti iarlr ayn istiqamtini gstrn xtlr, srtini v gmiiliy yararl olmasn ks etdirn yazlar, krpnn ndn tikilmsini, n qdr yk gtr bilmsini, eni v uznlumu bildirn yazlar aiddir.

Plan v topoqrafik xritlrd rti iarlr obyektlrin hqiqi formasna oxasa da xritd onlar xsusi iarlr v rnglrl gstrilir. Xritlrin hazrlanmas prosesind bir ne rti iar sullardan istifad olunur. Onlara iarlr^ xtti iarlr^ keyfiyyt fonu, izoxtlr, lokal diaqramlar, areallar, nqtlr, hrkt xtlri, kartodiaqram, kartoqram sullar aiddir.

16

Fiziki-corafi xritlrd bir-birindn hndrlyn gr frqlnn razilr rnglrl ayrlr. Eyni bir mvzunu gstrn xritd bir rngin mxtlif calarlarmda istifad olunur. Bu sula lay-lay rnglm v ya keyfiyyt fonu sulu deyilir. Bzi obyekt v hadislri tsvir etmk n izoxtlardn, hndsi fiqurlardan, diaqramlardan, oxlardan v rqmlrdn istifad olunur.

qtisadi-corafi xritlrd istiqamti gstrn xtlrin rngi hadis v proseslrin mxtlifliyini, qalnl is onlarn miqdarn bildirir. Bu tipli xritlrd hr hans bir gstriciy gr frqlnn lklr v ya regionlar da rngin mxtlif a- larlarma gr ayrlr. Xritlrin knarlarnda hndsi fiqurlar v diaqramlarn kmyi il region v lklrin sosial-iqtisadi gstricilrin aid mlumatlar verilir.

2.4. fq v onun chtlri. Kompas. Azimut

Dzn razilrd insan trafnda daha geni sahlri grr. Knarlarda sanki gy qbbsi Yer sthi il birlir. Yer sthinin gzl grnn hisssin fq deyilir. Yksklik artdqca fqn grnn sahsi genilnir. nsan dznlikd 4-5 km traf grr. 10 m yksklikdn 11,3 km, 20 m-dn 16 km, 100 m-dn 36 km, 1000 m-dn 121 km, 5000 m-dn 271 km- qdr traf sahlr grnr.

fqd istiqamtin tyin edilmsi n onun chtlrindn istifad edilir. imaly cnubj rq v qrb fqn drd sas chtlridir. razid istiqamtin daha dqiq tyin olunmas n drd aralq chtlr d myyn edilir. Bunlar imal-rq^ imal-qrby cnub-rq v cnub-qrb istiqamtlridir. Naviqasiya ilrind chtlr rumblar deyilir. Bunun n 32 rumb ayrlr (kil 2).

Gnorta klgsinin kediyi xtt razidn ken meridianla st-st dr. Onu (jrnomo/ adlanan v uzunluu 1 m olan reyka il myyn edirlr. fqd chti tyin etmk n kompasdan da istifad edilir. Kompasn qrbinin imal-cnub istiqamti maqnit meridian il st-st dr. Maqnit meridianlar imal v Cnub maqnit qtblrini birldirir (bax: Yerin maqnit sahsi).

Mhld digr obyektlr^ gr d fttqn-ehthritn tyin etmk mmkndr. Ms. 1^3

17

gecd saat 12-d cnubda durur. Bu zaman arxas Gn trf dayandqda sada rq, .solda qrb trf olur. Yerin frlanma oxunun xyali davam Kiik Ay brcnn quyruunda olan Qtb ulduzundan keir. Melrd aaclarn ya hlqlri imal- da sx, cnubda bir-birindn aral yerlir. Qarqa yuvalar aac- larn cnubunda olur. Onlar cnub istiqamtdn yuvalarna girir.

Payz v yaz gec-gndz brabrliyi gn Gn ekvatorda rqd xr, qrbd batr. Yayda Gn orta enliklrd imal- rqd xr, imal-qrbd batr. Qda is cnub-rqd xr, cnub-qrbd batr. Yazda drlrd qar cnub yamacda imal yamaca nisbtn daha tez riyir. Evlrin damnda is ksin.

Tk bitn aacn imal hisssindki budaqlar nisbtn qsa olur. Aaclarn v khn evlrin damnn imalnda mamr ml glir.

Planda chtlr planetd olan imal-Cnub istiqamtin gr myyn olunur. Bu istiqamt olmadqda plann yuxar trfi imal, aa trfi cnub olur. Xritlrd istiqamt meri- dianlara v paralellr sasn tyin edilir.

Azimut. imala olan istiqamtl hr hans bir yaya qdr olan istiqamt arasndak bucaa azimut deyilir. O, saat qrbinin hrkti istiqamtind, 0-360^ arasnda llr. Buna hqiqi azimut deyilir. Hqiqi azimutu xrit zrind corafi meridianlara sasn transportirl t'yin etmk olar (kil 2).

m

Lakin kompasn qrbinin istiqamti maqnit meridian il st-st dr. Ona gr d maqnit meridianndan hesablanan azimut maqnit azimutu adlanr. Topoqrafik xritlrd olan maqnit meyl bucan (inhiraf buca) nzr almaqla maqnit azimutuna sasn hqiqi azimutu hesablamaq mmkndr.

18

Topoqrafik x,rit:thrih olan kilometr xtlrin sasn tyin ediln azimit buca direksion bucaq adlanr. O, saat qrbi istiqamtind 0-360 arasnda hesablanr. Topoqrafik xritlrd kilmi kilometr xtlri il hqiqi meridian arasndak bucan qiymti bmin xritlrd verilir. Kilometr tbqsinin aquli xttinin fimal istiqamti il maqnit meridian arasnda olan bucaa istiqamt tshihi deyilir.

2.5. Nisbi v mtlq hndrlklr. Horizontallar

Yer sthi hamar deyildir. Onun zrind mxtlif hndrly v ya drinliy malik olan dalara, drlr v kkliklr rast glinir. Yev sthinin bel alaq-hndrlklrin relyef deyilir.

Yer zrind bir nqtnin digr nqty nisbtn hndrlyn nisbi hndrlk deyilir. Tpnin nisbi hndrly nive- lir il llr. Nivelir uzunluu 1 m olan, zrind aqul qurulan reykadr. Onun ucuna perpendikulyar brkidilir. Lakin bir ox hallarda nisbi hndrly sasn tpnin hqiqi hndrlyn tyin etmk mmkn olmur. Tpnin mxtlif yamaclar mxtlif nisbi hndrly malik olarsa onun hqiqi hndrlynn bir ne qiymti alnr. Ona gr d mtlq hndrlkdn istifad edilir. razid olan nqtnin okean v ya onunla su mbadilsi olan dnizlrin sviyysindn olan hndrlyn mtlq hndrlk deyilir. Mtlq hndrlk xritd nqt il iar edilir v hndrlyn mtlq qiymti nqtnin yannda rqml yazlr (kil 3).

Plan v xritd relyef horizontal adlanan xtlr vasitsil gstrilir. Eyni hndrly malik olan nqtlri birldirn qapal yri xtlr horizontallar (v ya izogipslr) deyilir. Hopizontalkr bir-biri il ksilmir. Onlar bir-birin yaxn

19

olduqda dik yamac, uzaq olduqda maili yamac gstrir. Hopizontollarn yrisind veriln perpendikulyar xtt berqtrix adlanr. Berqtrix daxil ynlirs horizontallar drni, xaric ynlirs tpni tsvir edir.

Plan v topoqrafik xritlrd hr be horizontaldan biri qaln xtl kilir v onun zrind horizontaln hndrly- nn qiymti yazlr. Horizontallar zrind yazlan rqmin yuxars relyefin yksldiyi istiqamtd olur. gr son hori- zontaln daxilind yerln nqtnin mtlq qiymti yazlmrsa onda hmin nqtnin mtlq hndrly kimi son horizontaln hndrlyn gtrmk olar. ki qonu horizontal arasndak msafy ksm ykskliyi deyilir. Onun qiymti plan v topoqrafik xritlrd xtti miqyasn altnda verilir. Fiziki xritlrd is horizontallarn qiymti hndrlk kalasna sasn myyn edilir.

2.6. Qlobus. Meridianlar v paralellr

Qlobus Yer zrind olan obyektlri olduu kimi gstrn modeldir. Qlobusda bucaq, sah, istiqamtlr znn hqiqi formasnda tsvir edilir, yni onlarn thrifi olmur. Onun z- rind meridianlar v paralellr hr yerd dz bucaq altnda ksiir. Ona gr d qlobusda dqiq lm ilri aparmaq olar.

Dnyada ilk df olaraq ^ qlobus XI srd zbk alimi l-Biruni trfindn hazr- lanmdr. Avropada is ilk df qlobusu 1492-ci ild alman kartoqraf Martin Behaym dzltmidir. Onun qlobusu Ptolemeyin xritsi sasnda trtib edilmidir v hazrda AFR-in Nrnberq hrindki muzeyd sax- lanlr.

Qlobuslar 1:30000000 (byk miqyasl), 1:50000000 (orta miqyasl), 1:83000000 (kiik miqyasl) miqyaslarda olur. Onlar kil 4 sasn fiziki v siyasi

20

mzmunda hazrlanr. Daha ox orta miqyasl qlobusdan istifad edilir. Qlobusda Yerin qtblrdn basql nzr alnmr. fqi mstviy qlobusun oxunun meylliyi 66^33^ olur. Bu bucaq Yerin frlanma oxunun orbit mstvisin olan meylliyin brabrdir (bax; Yerin Gn trafnda hrkti). Yerin z oxu (L) trafnda hrkti zaman sabit qalan nqtlr corafi qtbhv deyilir. Onlar Yerin frlanma oxunun Yer sthi il ksidiyi nqtlrdir, ^imcl Buzlu okeannda yerln imal qtbn (A) ilk df 6.IV.1909-cu ild amerikal syyah Robert Piri, Antarktidada yerln Cnub qtbn is (B) norveli qtb tdqiqats Rual Amundsen 14.XII.1911-ci ild atmdr (kil 4). Cnub qtbn ikinci df 18.01.1912-ci ild ingilis Robert Skott glmidir.

Qlobusda qtblrdn eyni msafd kilmi evry ekvator deyilir. O, Yer krsini imal v Cnub yarmkrlrin blr. Burada gec v gndzn uzunluu hmi brabr olur. Payz v yaz gec-gndz brabrliyi gnlrind Gn alar ekvatora dz bucaq altnda dr, yni Gn zenitd durur.

Ekvatora paralel kilmi evrlr paralellr deyilir. Ekvatordan imala v cnuba getdikc paralel evrlrinin uzunluu azalr. Ms 30^ paralellrin 1 qvsnn uzunluu 96,5 km, 40^ paralellrin qvsnn uzunluu 85,4 km, 60^-nin uzunluu 55,8 km, 80^-nin uzunluu 19,4 km-dir. Ekvator mstvisi zrind paralellrin proyeksiyas konsentrik evrlr formasndadr. Xritlrd paralellr sasn rq v qrb istiqamtlri myyn olunur.

Qlobusda qtblri birldirn evrlr meridian (mnas gnorta xtti demkdir) deyilir. Btn meridian evrlrinin uzunluu eynidir v onlar imaldan cnuba kilir. 1844-c ild olan Beynlxalq razla sasn (Vainqtonda olan Corafiya konqresind) London hri yaxnlnda olmu Qrinvi rsdxanasndan ken meridian balanc meridian hesab edilir. Bu meridian Qrinvi meridian da adlanr. O, Yer krsini 180^ meridianla birlikd rq v Qrb yarmkrlrin blr. Ekvator evrsinin 3600-y blnmsi, xritd meridian v paralellrin kilmsi, corafi enlik v corafi uzunluqlarn hesablanmas ideyas qdim yunan alimi Hipparxa (b.e.. 160- 125) mxsusdur.

Btn meridianlarn evrlri v ekvator evrsinin uzunluu txminn eyni olduuna gr onlarn 1^ qvsnn uzun

21

luu 111,3 km-dir (meridianlar n 111,1 km). Yni 40000 km/3600=l 11,3 km. Xrit zr hesablamalarn asan olmas n bu rqm 111 km gtrlr. Yer zrind 111 km msaf mstvi kimi gtrlr, y*ni burada Yerin yriliyi nzor alnmr.

Meridian v paralellr xritd kartoqrafik bk (qlobusda is corafi bk) ml gtirir. Onlara bzn shv olaraq drc toru da deyilir. Onun kmyi il xrit zrind olan istniln nqtnin yerini myyn etmk v ya koordinatlar verilmi nqtni xrity krmk olar. Bunun n corafi enlik v corafi uzunluqdan istifad olunur.

Corafi enlik - ekvator v istniln nqtdn ken paralel arasnda olan meridian qvsnn uzunluudur (b). O, paralellr sasn tyin edilir. Corafi enlik 0-90^ arasnda ekvatordan hesablanr. Ekvatordan imalda yerln nqtlr n imal enliyi, cnubda yerln nqtlr n cnub enliyi gtrlr. Corafi enliyin qiymti qlobusda balanc meridiann zrind, xritd is sa v sol knarlarda yazlr. Qlobusda paralellr hr 10^-dn bir kilir. imal qtbnn corafi koordinat 90^ m.e., Cnub qtbnn corafi koordinat 90^ c.e.- dir (kil 4).

Corafi uzunluq-balanc meridianla istniln nqtdn ken meridian arasnda olan ekvator qvsnn (l) uzunluudur. Corafi uzunluq 0-180^ arasnda balanc meridiandan llr. Qrinvi meridianndan rqd yerln nqtlr n rq uzunluu, qrbd yerln nqtlr n qrb uzunluu gtrlr. Corafi uzunluun gstricilri qlobusda v yarmkrlr xritsind ekvatorun zrind, xritd is aa v yuxar knarlarda verilir. Qlobusda meridianlar hr 10^-dn v ya 15^-dn bir kilir. Corafi enlik v uzunluq nqtnin corafi koordinatn myyn edir. Ms. Bak hrinin corafi koordinat 40 m. e., 50 .u.-dur.

2.7. Xritlr v onlarn tsnifat. Atlas

Qlobusun hazrlanmas v istifad edilmsi tindir, eyni vaxtda onun yalnz yarsn grmk olur. Qlobusu gzdirmk d mmkn olmur. Buna gr d mxtlif miqyasl v mzmunu olan xritlr trtib edilir. Xrit - Yer sthinin v ya onun myyn hisssinin qbul edilmi rti iarlrl, mstvi zrind kiildilmi v mumilmi tsviridir. Xritd geni 22

razilr verilir, drc toru kilir, Yerin yriliyi nzr alnr. Qlobusla mqayisd xritd bucaq, sah, istiqamt thrifi olur, meridian v paralellr mxtlif yerlrd mxtlif bucaq altnda ksiir.

Thrif - Yer zrind olan obyekt v hadislrin xritd tsviri zaman z hqiqi formasndan knara xmalardr. Onun istiqamt, hucaq v sah nvlri vardr. Thsil mssislri n ixtiyari thrifli xritlr hazrlanr. Xritlrd mrkzdn knarlara getdikc thrifin qiymti artr.

Xritlr miqyasna, mzmununa v hat etdiyi raziy gr tsnif olunur. Miqyasna gr byk, orta v kiik miqyasl xritlr olur. Miqysi l:10000-dn l:200000- qdr olan xritlr byk miqyasldr. Onlara topoqrafik xritlr d deyilir. Bu xritlr zrind dqiq lm v hesablama ilri aparlr. Topoqrafik xritlr 1:10000, 1:25000, 1:50000, 1:100000 v 1:200000 miqyaslarnda hazrlanr.

1:200000-1:1000000 miqyaslarda trtib edilmi xritlr orta miqyasl xritlr deyilir. Bu xritlr eyni zamanda icmal- topoqrafik xritlr d adlanr. Onlar zrind ox da dqiq olmayan lm v hesablama ilri aparmaq mmkndr. Azrbaycann divar xritlri d orta miqyasda hazrlanr (1:600000). Miqyas 1:1000000-dan kiik olan xritlr kiik miqyasl xritlr v ya icmal xritlri deyilir. Bu miqyasl xritlrd razi mumilmi halda verilir. Tsvir ediln razi bydkc xritnin miqyas kiilir.

hat etdiyi raziy gr dnyann, yarmkrlrin, okeanlarn v dnizlrin, materiklrin v onlarn bir hisssinin, lklrin v onlarn bir hisssinin (region, inzibati v ya iqtisadi rayonu) xritsi frqlndirilir. Bzn bir riv daxilind bir materik v okeann xritsi verilir.

Mzmununa gr is iimimcorafi v tematik xritlr mvcuddur. Vmumcorafi xritlr fiziki, iqtisadi v kompleks xritlr daxildir. Onlarn zrind btn corafi obyektlr (aylar, gllr, srhdlr, hrlr, faydal qazntlar v s.) eyni sviyyd tsvir edilir. Topoqrafik xritlr d bu qrupa aiddir.

Tematik xritlrd hr hans bir mvzu daha trafl tsvir olunur. Onun zrind yalnz bir obyekt v ya hadis daha qabarq v aydn verilir. Tematik xritlrin tbii hadislri gstrn v iqtisadi proseslri ks etdirn xrit qruplar vardr. Ms. iqlim, torpaq, halinin sxl, yerlmsi v s.

23

Mdqsdindn asl olaraq eimi-mlumat, tdris, turist, hrbi, naviqasiya v s. xritlr vardr.

Qlobusu mstviy keirmk n mxtlif hndsi fiqurlardan istifad edilir. Bu proses kartoqrafik proyeksiya adlanr. Onun bir ne nv vardr. Silindrik proyeksiya zaman btn Yer sthi mstviy krlr, silindr ekvator boyu qlobusa toxunur. Bu xritlr zrind ekvatorda v orta enliklrd thrif az olur. Konus proyeksiyas orta v yksk enliklrd yerln razilrin mstviy krlmsi n istifad olunur. Ms. Rusiyann xritsi konus proyeksiyas il hazrlanr.

imal Buzlu okean v Antarktida kimi qtb sahlrinin mstviy krlmsi azimtal proyeksiya il hyata keirilir. Yarmkrlrin xritsi d azimtal proyeksiya (Lambert proyeksiyas Ud) sasnda trtib edilir. Bu zaman mstvi qlobusa ekvator zrind yerln nqtd toxunur. oxzl proyeksiya hr hans iki meridianlar v paralellr arasnda qalan trapesiyann xritsinin trtibi n hmiyytlidir. Kartoqrafik proyeksiya zaman mstvinin qlobusa toxunduu sahlrd thrif olmur. Ona gr d bu razilr sfr thrifli sahlr v ya nqtlr deyilir.

Yer zrind olan btn obyektlrin v hadislrin xritd dolun tsvir edilmsi mmkn deyil. Buna gr xritlrin trtib edilmsi zaman kartoqrafik mumilm aparlr. Bu proses kartoqrafik generalizasya da deyilir. Kartoqrafik mumilm xritlrin mzmunundan, miqyasndan v mqsdindn asldr. Tematik xritlrd yalnz tsvir ediln br proses aydn verilir. Digrlri seilir v ya tam ixtisar olunur. Xritlrin miqyas azaldqca da kartoqrafik mumilm artr. n mfssl tsvir topoqrafik xritlrd olur.

Mxtlif mzmuna^ miqyasa^ hat dairsin gr frqlnn xritlr birlikd toplu halnda olursa ona atlas deyilir. lk atlas eramzn II srind yaam yunan alimi Ptolomey hazrlamdr. Byk Corafi kflrdn sonra 1595-ci ild flamandiyal kartoqraf Q.Merkator ilk df olaraq trtib etdiyi xritlrin toplusunu atlas adlandrmdr. Dnyann^ ayr-ayr lklrin, onun bir hisssinin atlas trtib edilir. B'zn hr hans bir mvzu v ya hadis haqqnda da atlaslar olur. Mqsdindn asl olaraq elmi-mlumat, tdris v turist atlaslar mvcuddur.

24

III FSL. GN SSTEM V YER

3.1. Gn sisteminin elementlri

Bizi hat edn alm Kainat v ya Kosmos adlanr. O, mxtlif Qalaktikalardan ibartdir. Qalaktika - mxtlif ld olan planetlr v ya ulduzlar sistemidir. Kainat 100 milyonlarla Qalaktikalardan tkil olunmudur. Onlara Metaqalak- tika deyilir.

Bel Qalaktikalardan birin d Gn sistemi daxildir. Bizim Qalaktikaya Sd yolu (v ya Khkaan) da deyilir. Onun trkibin 100 mlrd-dan ox ulduzlar^ ulduz sitemlri v digr kosmik obyektlr daxildir. Qalaktikann ya 10-15 mlrd ildir.

Ulduzlar - zhrindn klli miqdarda enerji buraxan, nhng ll krkilli qaz ynlardr. Qalaktikaya daxil olan ulduzlar qruplar halnda yerlir. Onlara brclr deyilir v mxtlif adlarla adlanr. Brclrin oxuna adlar qdim yunanlar vermidir. Hazrda 88 brc mlumdur. Gndn byk olan ulduzlar nhng ulduzlar, ondan kiik olanlar crtdan ulduzlar adlanr. Sthinin temperaturuna gr isti v soyuq ulduzlar vardr. imal yarmkrsind n parlaq ulduz Veqadr. Btn smada is Sirius n parlaq ulduz kimi grnr.

Gn bizim Qalaktikada n byk gy cismidir. Bu gy cismi Gn sisteminin mrkzind yerlir. O, Yer n yaxn olan ulduzdur, burada istilik v in sas mnbyidir. Gnin trkibi 70% hidrogendn, 29% heliumdan, 1% digr elementlrdn (oksigen, karbon, azot v digr yngl elementlr) ibartdir. Burada gedn zncirvari nv reaksiyas prosesind hidrogen heliuma evrilir. Nticd alman istilik traf alm splnir. Onun mrkzind temperatur 20.0. 000^8, sthind 6000^S-y atr, bir dqiqd trafa 5,43x10-'^ kal istilik verir. Gn i Yer sthin 8 dq. 18 san. rzind glib atr. Gn z oxu trafnda saat qrbinin ks istiqamtind 25,4 Yer sutkas rzind dvr edir. Gn sistemi Qalaktikann mrkzi trafnda 180 mln il rzind bir df frlanr (600 km/san srtl).

Gnin trafndak atmosfer fotosfer, xromosfer v Gn tac kimi tbqlrdn ibartdir. Gnd v onun traf tbqlrind gedn proseslr hr 11 ildn bir gclnir. Fotosfer Gnin sthindn 200-300 km-dk msafd yerlir. Burada temperatur 57000S-dn ox olur. Fotosferd yaranan dairvi

25

(diametri 200000 km- qdr) qara lklr Gnin ekvatorunun hr iki trfind mahid olunur.

Xromosfer Gnin sthindn 14-15 min km msafy qdr uzaqlaan qaz tbqsidir. O, fotosferin zrind yerlir. Xromosfer Gnd yaranaraq trafa splnn qrmz alov dillrindn ibartdir. Onlara protuberanslar deyilir.

Gn tac Gndn 5 mln. km-dk msafd yerlir. O, Gndn traf alm splnn ykl hissciklrdn, tozlardan, qaz ktllrindn (onlara koronium deyilir) ibartdir. Bu plazma axnlar Gn klyi adlanr.

Gn sisteminin trkibin 9 planet, 33 peyk, hminin as- teroidhr (kiik planetlr), kometlr v meteoritlr daxildir. Peyklr- planetlr trafmla frlanan tbii gv cisimlridir.

Planetlr - Gn trafnda frlanan v ks olunmu Gn alar il iqlanan gy cisimlridir. Onlar iq samr, trafnda frlandqlar ulduzlarn in ks etdirdiklrin gr grnrlr. Planetlr kr formasnda olur. Bu gy cisimlri Gndn olan msafsin, onun trafnda frlanma dvrim, sxlna, lsn v ktlsin gr bir-birindn frqlqnir. Ona gr d planetlr iki qrupa blnrlr.

Daxili planetlr Gn yaxn yerlir, sxl oxdur, ar elementlrdn ibartdir, ilri kiikdir, ktlsi azdr, Gn trafnda nisbtn az mddtd frlanrlar. Bu qrupa Merkuri, Venera, Yer v Mars daxildir. Daxili planetlr Yer qrupu planetlri d deyilir. Yupiter, Saturn, Uran v Neptun xarici planetlr qrupunu (Yupiter qrupu) ml gtirir. Onlar Gndn uzaqda yerlir, sxl ox azdr, llri bykdr, ktllri oxdur. Xarici planetlr Gn trafnda uzun mddd frlanrlar.

Pluton planeti hl tam yrnilmmidir. Onu planetlr qrupundan he birin aid etmk olmaz. Pluton llrin gr Yer qrupu planetlrin yaxndr.

Merkuri Gn n yaxn planetdir. Onun sxl Yerin sxlna brabrdir. Onu Gn alarnn altnda shr v Gn batdqdan sonra parlayan nqt kimi grmk olur. Teleskopdan is Merkuri natamam dair v ya oraq formasnda grnr. Onun atmosferi ox seyrkdir. Planet z oxu trafnda yava frlanr. Merkuri sutkas 158,7 Yer sutkasna brabrdir. Ekvator mstvisinin orbit mstvisin meyli V^-dir. Onun hmi bir trfi Gn trf evrilmidir.

26

Mekurid atmosfer ox seyrkdir. Atmosferin qaz trkibi heliumdan ibartdir. Havada hminin arqon, neon vardr, az miqdarda karbon qaz olmasnn lamtlri myyn edilmidir. Atmosfer tzyiqi Yer nisbtn 1000 df azdr, ftanetin Gn alan il qzdrlan trfind temperatur 300^S-y qdr qalxr. Onun gec olan ks trfind -70^S-y qdr axta olur. Burada su yoxdur, yksk temperatur suyun olmasna imkan vermir. Ona gr d hyatn mvcud olmas n burada rait yoxdur.

Gman edilir ki, Merkurinin nvsind daha sx v ar elementlr stnlk tkil edir. Radioaktiv maddlr Yer nisbtn iki df oxdur. Planetin 2/3-ni dmir tkil edir. Nvsind olan yksk temperatur nticsind gcl vulkan faliyyti olur. Merkurinin sthind mxtlif ll kraterlr oxdur.

Merkuri qdim Roma fsanlrind ticart v yollar allah^ syahtilrin himaydardr.

Venera shr^ Gnin xmasndan az vvl rqd v axamst, Gn batdiqdan az sonra qrbd parlaq kild grnr. Frlanma oxu orbit mstvisin perpendikulyardr. Ekvator mstvisinin orbit mstvisin meyli 2-dir. Bu sbbdn planetd fsil dyimir. Oxu trafnda rqdn qrb (Gn trafnda dolanma istiqamtinin ksin) dvr edir. Gn Venera ili rzind iki df dour, iki df batr. Burada sutkann uzunluu 116,8 Yer sutkasna brabrdir. Venerann iqlanmayan trfi hmi Yer trf evrilir. Onun shiflrini 1610-cu ild Q.Qalilcy kf etmidir.

Gn yaxn olduuna v atmosfer tbqsinin trkibin gr o ox qzr. Planetin qaln atmosfer tbqsi onun daxilindn ayrlan karbon qazndan (97%) ibartdir. Bu is planetd istixana ejfekti yaradr. Atmosfer Gnin qsadalal (optik) alarn planetin sthin buraxr, oradan uzundal- al (infraqrmz) alar knara buraxmr. Onun trkibind karbon qaz il yana azot (2%), hidrogen, metan, ammonyak v digr tsirsiz qazlar, hminin bulud laylarnda su buxar (4- 11 mqr/1) vardr. Oksigen yoxdur, mxtlif qarqlar halnda az miqdardadr (0,01%). Atmosferd vulkan pskrmsindn xan qazlara oxar bir ox zhrli qazlar vardr.

Planetin sthind temperatur 4800-500^S-y qdr qalxr. Bel yksk temperatur onun qaz trkibinin formalamasna da tsir edir. Venera Gnin qarsndan kenkn onun atmosfer tbqsini M.V.Lomonosov myyn etmidir (1761).

27

1962 (Mariner-2) v 1967-ci illrd Veneraya avtomatik stansiyalar gndrilmidir.

Venerann atmosferin ultrabnvyi alar v Gn klyi ox daxil olduuna gr onun daxilindn ayrlan su molekullar hidrogen v oksigen paralayr. Ayrlm hidrogen kosmik fzaya uub gedir, oksigen is sxurlara birlir. Lakin ultrabnvyi alar onun sthin atmr.

Oxu trafnda aa srtl frlandna gr Venerann maqnit sahsi yoxdur, Onun sthind vulkan pskrmsi nticsind yaranm relyef formalar, hamarlanm razilr vardr. Burada olan dalarn hndrly 3 km-, vulkan kra- terlrinin diametri 35-150 km- atr. Onun sthind tektonik hrktlr ba verir, nki tektonik qrlmalar olduu myyn edilmidir.

Veneraya Dan ulduzu, rq lklrind Zhr d deyilir. Ona Qdim Romann gzllik v mhbbt allahnn ad verilmidir. Merkuri v Venerann peyki yoxdur.

Yer^ Venera v Mars planetlri arasndadr. O, Gndn orta hesabla 150 mln km msafd yerlir. q bu yolu 498 saniyd qt edir. Yerin diametri Gnin diametrindn 109 df kiikdir.

Ay Yerdn 384,4 min km msafd yerlir v onun yegan tbii peykidir. Ay Yer n yaxn gy cismidir. Onun diametri 3476 km- atr. Yerdn 81,3 df kiikdir. Ayn z oxu trafnda frlanma mddti 29,5 sutkaya brabrdir. O, Yer trafnda is 27,3 sutka mddtind frlanr (1,023 km/san srtl). Bu iki vaxt txminn brabr olduundan Ayn hmi bir trfi Yerdn grnr, y 'ni Yer trf evrilmi olur.

Ayn sthind relyef ox mxtlifdir. Burada olan geni dznliklr dniz adlanr. Lakin onlarda su yoxdur. Bu dznliklr lavalar il rtldr. Ayn sthind Yerdkin nisbtn hndr dalar, vulkan kraterlri, tektonik atlar vardr. Hazrda da vulkan v zlzllr olur. Onun sthind oxlu meteorit kraterlri d vardr. Burada bazalt, ona oxar sxurlar (reqolit), dmir v da meteorit qrntlar vardr. Onlarn ya 4,2 mlrd ildir. Ayn qabnn qalnl 60 km, mantiyas 960 km, nvsinin diametri 1500 km-dir. Onun maqnit sahsi Yerdkin nisbtn 1000 df azdr. Ayn trafndak qazlar (hidrogen v neon) seyrk olduundan onun Gn i dmyn sthi gec ox soyuyur. Bu zaman Ayn sthind temperatur -170S-y qdr aa dr. Onun Gn trf 28

evrilmi hisslrind temperatur 122S-y qdr qzr. Bel rait sxurlarn gcl anmasna v dalmasna sbb olur. Burada atmosferin sxl Yerdkin nisbtn 2000 df azdr.

Gnin, Yerin v Ayn qarlql vziyytindn asl olaraq Ay Yerdn 4 vziyytd grnr. Biz onu bir hft Aypara formasnda, bir hft nisbtn byk Aypara halnda, bir hft is tam Ay formasnda gtrk. Sonrak bir hft mddtnd Ay Yerdn grnmr. Bu dvrlr Ayn bdirlri deyilir.

Ay ilk df 1609-cu ild italyan fiziki v astronomu Qalileo Qaliley mahid etmidir. Bu Gy cismi 50-ci illrdn kosmik aparatlarla yrnilir. 1966-c ilin fevralnda Rusiyann avtomatik stansiyas, 20.VII.1969-cu ild is Amerika astro- naftlar ilk df Ayn sthind olmudur (lav cdvl 1).

Marsn frlanma oxu orbit mstvisin 65^04' meyllidir. Ona gr ilin fsillri dyiir. Onlar Yerdkindn iki df uzundur. Ekvator mstvisinin orbit mstvisin meyli 24056^-dir. Planetin ktlsi az olduuna gr seyrk atmosfer malikdir. AB-in Vikinq - 2 gmisi myyn etdi ki, atmosfer sasn karbon qazndan tkil olunur (95%). Atmosferin aa hisslrind az miqdarda azot, arqon, kobalt, hidrogen, metan, am- monyak, su buxar, qtb sahlrind ozon olduu myyn edilmidir. Burada tzyiq 2,6-6,8 mm civ stunu (600 Pa) arasndadr. Gndn Yer nisbtn uzaqda olduuna gr 2,5 df az istilik alr. Tropik quraqda Gn batmazdan vvl onun sthi soyuyur v qrov ml glir. Planetin sthind, ekvatorda temperatur gndz 20^-30

Yerdn grnmsin mane olur. lk df 1962-ci ild Mariner-4 v Mariner-7 Marsn klini kmidir.

Marsda kraterlr vardr. Onlarn zrind yaranan qaz buludlarnn formas tez-tez dyiir. Bir ne yz milyon il ya olan vulkanlarn faliyyti indi d davam edir. Burada olan dalar 11-13 km ykslir. Planetin sthinin 2/3-ni hat edn aq qrmz sahlr materiklr adlanr. Onun 1/3-ni hat edn dnizlr is tnd qrmz rngd grnr. Dnizlr qumlu shralardr, materiklr is yaylalara uyun glir.

Marsn 25%-i dmirdn ibartdir. Planetin sxl az olduuna gr onun ar nvsi yoxdur v maye haldadr. Buna gr Marsn maqnit sahsi Yerdkin nisbtn ox azdr. Venerada olduu kimi burada da suyun paralanmas prosesi gedir. Marsda qurumu ay yataqlar olmas myyn edilmidir. Demli, onun sthind aylar olmudur.

Marsn sthind bitki vardr, onlar gy rngddir. Bu razilr yayda tnd rngd grnr. btidai bitkilr aid olan alaq boylu otlar, mamr srt iqlim raitind bitir.

Marsn sthinin ox hisssind olan qumlar qrmzmtl rngddir. Planet Yerdn qrmz grndyn gr ona qdim yunan fsanlrinin mharib allahnn ad verilmidir. Dey-mos v Fobos Marsn tbii peyklridir, Fobos Marsn trafnda daha srtl frlanr. Peyklri 1877-ci ild A.Xoll kf etmidir.

Yupiter Gn sistemind n ox ktly malik olan planetdir. Onun ktlsi btn planetlrin birlikd gtrln ktlsindn iki df oxdur. Onun frlanma oxu orbit mstvisin perpendikulyardr. Ona gr d planetd fsillr dyimir. Frlanma oxu ekvator mstvisin y meyllidir. Yupiteri Gnl qardurma zaman smada adi gzl sar rngli ulduz kimi grmk olur. Ona gr ki, Yupiter Gn alarn ks etdirrk ona san rng verir. Planet mahid edilrkn qaz tbqsi kimi grnr. Onun diskini ilk df Q.Qaliley, halqalarn olmasn S.K.Vsexsvyatski (1960) mahid etmidir. O, gcl radiasiya qura il hat olunmudur v onun mrkkb maqnit sahsi vardr. Bu maqnit sahsindn elektronlar formasnda elektromaqnit dalalar alanr. Onun sthind olan atmosfer hidrogen, ammonyak, metan, helium qazlarndan ibartdir v onlarn sxl ox ykskdir. Burada tzyiq 100000 atmosfer qdrdir. Buludlarn yuxar qatlarnda tzyiq 1 atmosferdir.

30

Yupiterin gec v gndz yarmkrlrind temperatur frqi olmur. O, Yer nisbtn 27 df az istilik qbul edir. Ona gr d sthind temperatur -170^-210^8 arasnda olur. Yupiterin zrind ekvatora paralel tnd v aq rngli zolaqlar, dyin buludlar grnr. Tnd v aq rngli zolaqlar tdricn bir- birini vz edir. Onlar atmosferd ktllrin hrkti, gcl burulanlarla laqdardr. Planetin zrind Byk Qrmz Lklr myyn edilmidir (1878). Diametri 11 min km-dn 48 min km- qdr olan bu ovalkilli hk3hv qazlardan tkil olunur. Onlar 20 cnub enliyinddir. Lklr bir ne il qrmz olur, digr vaxtlarda a rng alr v hmi mvcud olur. Yupiter kosmik fzaya Gm iihn ald istilikdn 2,9 df ox istilik verir. Bu enerji onun daxilindn olan alanma il laqdardr. Daxili enerji planetin qravitasiya enerjisi il baldr. Bu lamt gr Yupiter ulduzlara oxardr. Yupiterin 1/10-ni tkil edn nvsi brkdir. Nv qaz halnda olan xarici tbq il hat olunur.

Yupiter qdim yunan fsanlrind v dinind ba allahn addr. Ona hminin gy gurultusu v ildrm allah kimi d sitayi edirdilr. Yupiterin 16 peyki vardr. lk df 1610-cu ild Q.Qaliley Yupiterin n parlaq tbii peyklri olan o, Avropa, Hanimed v Kallistonu kf etmidir. Digr peyklri Amalteya, Himaliya, Elara, Pasife, Sinope, Lisiteya, Karme, Ananke, Leda, Fiva, Adrasteya v Metida adlanr. Onun 8, 9, 11, 12-ci peyklri planetin hrktinin trsin frlanr. Qalan planetlr Yupiterin trafnda onun Gn trafnda dolanma istiqamtind frlanr.

Saturnun frlanma oxunun orbit mstvisin meyli 6336^/-dir. Onun Yerdn mahid ediln hisssi atmosferind olan buludlardr. Planetin maqnit sahsi vardr. Onun ekvatoru yaxnlnda geni v yast halqalar vardr. Saturnun halqalarn ilk df Q.Qaliley mahid etmi, onlarn dzgn tsvirini X.Hgens vermidir (1659). Bu halqann olmas il o, digr planetlrdn frqlnir. Brk toz hissciklrindn ibart olan bu halqa btv deyil. Tnd rngli aralq halqalar onu bir ne konsentrik halqaya blr. Onlar buz kristallarndan v buzla rtlm meteorit ktllrindn ibartdir (A.A. Belopolski).

Saturn digr xarici planetlr kimi hidrogen (80%) v he- liumdan (18%) tkil olunur. Ar elementlr azdr (2%) v onun mrkzind toplanr. Burada temperatur 20000 K-dir,

31

Yksk tzyiq olduuna gr onlar brk haldadr. Planetin atmosferi hidrogen v heliumdan, hminin metan, ammiakdan tkil olunur. Temperatur -145^^S-dir. Saturnu teleskopla mahid etdikd onun zrind ekvatora paralel tnd v aq rngli razihr grnr. Saturn qdim Roma dini v fsanlrind spin allahdr. Saturnun 17 peyki vardr. Peyklr Mimas, Enselad, Tetis, Diona, Reya, Titan, Hiperion, Yapet, Feba, Yanus, Epimetey, Yelena, Tclesto, Kalipso, Atlas, Pandora, Prometey adlar verilmidir. Onlardan n byy Titandr (dia- metri 5150 km). Planet n yaxn Yelena, n uza Febadr (1898-ci ild klf edilmidir, planet trafnda 550,5 sutkada dolanr, diametri 230 km, planetdn msafsi 12952,0 min km- dir).

Uran 1781-ci ild ingilis astronomu U.Herel trfindn kf edilmidir. U.Herel planetin Titaniyay Obreon peyklrini d ilk df mahid etmidir (1787). Uran quruluuna gr Yupiter oxayr. Onun ekvatoru orbit mstvisi il 98 bucaq ml gtirir. Bu lamtin gr Uran baqa planetlrdn frqlnir. O, Gn trafnda 84 il 7 gn frlanr. Onun frlanma oxu orbit mstvisin paraleldir. Buna gr d Gn fqd ox yksy qalxr, vaxtn yarsnda gah cnub, gah da imal yarmkrsini iqlandrr. Nticd planetd uzunmddtli qtb geclri v gndzlri ml glir (42 Yer ili qdr). Yalnz Urann ekvatoru boyu kiik zolaqda Gn hr 10 saatdan bir fqd grnr.

Planet z oxu trafnda baqa planetlr nisbtn ks istiqamtd (saat qrbinin ksin) dvr edir. Bu hrkt istiqamti onun Gn trafnda dolanma istiqamtin uyun glir. Onun qtblrdn basql ox bykdr. Planetin atmosferinin trkibin hidrogen, metan v helium daxildir. Temperatur -2200S-dir. O, Yer nisbtn Gndn 370 df az iqlanr. 1978-ci il-d Urann trafnda halqalar kf edilmidir. Uran qdin Yunan fsanlrind sma allahnn addr.

Planetin trafnda 15 peyk frlanr. Yupiterin peyklri olan Ariel, Umbriel, Titaniya, Obreon, v Miranda planetin frlanma istiqamtind, ekvator mstvisind hrkt edir. AB-n Voyacer stansiyas 1985-ci ild Urann , 1986-c ild Porsiya, Culyetta, Kressida, Rozalinda, Belinda, Dezdemona, Kordeliya, Ofeliya, Bianka peyklrini myyn etmidir.

Neptunun atmosferi hidrogen, metan v heliumdan ibartdir. Planet is metan v hidrogendn ibartdir. Uranda uzun mddt 32

qeyri-normal hallar mahid olunurdu. Onun orbiti cazib qanununa uyun glmirdi. Bunu yalnz planetin arxasnda baqa bir planetin olmas il izah etmk olard. Fransz alimi U.Leverye (1846) v ingilis alimi C.Adams (1845) riyazi hesablamalarla yeni planetin gydki yerini myyn etdilr. Rus astronomu A..Leksel onun orbit gstricilrini hesablamdr. Sonra 1846-c ild alman astronomu .Halle Neptun adlanan bu planeti kf etmidir. Neptun qdim yunan fsanlrind bulaqlar v aylar allahnn addr. Neptunun 8 tbii peyki vardr. Triton v Nereida onun vvldn mlum olan tbii peyklridir, AB-m Voyacer avtomatik planetlraras stansiyasnn kmyi il 1989-cu ild onun Nayada, Talassa, Despina, Qalateya, Larissa v Protey peyklri kf edilmidir.

Neptunun ekvatorunun orbit mstvisin meyli 29-dir. Onun zrin dn Gn alarnn 83%-i rtafa yaylr. Sthind orta temperatur -160^S-y qdr aa dr.

Pluton 1930-cu ild amerika astronomu K.Tombo trfindn kf edilmidir. Urann hrktindki sarsntlar yrnmk sasnda P.Lovell Plutonun hrktini hesablamdr (1915). Uzaqda yerldiyin gr az yrnilmidir. Sxl ox bykdr, diametri 6000 km- atr (S.V.Kozlovski). Onun sthind atmosferin olmas myyn edilmmidir. Sthind orta temperatur -230^S-y qdrdir. Frlanma oxunun orbit mstvisin meyli -dir.

Pluton qdim yunan fsanlrind yeralt dnya allahnn adlarndan biridir. 1978-ci ild C.U. Kristi trfindn planet nisbtn yaxn yerln parlaq Haron peyki kf edilmidir (diametri 1186 km, planetdn msafsi 19,6 min km).

Asteroidlr (kiik planetlr) - brk maddlrdn ibart formasz qrntlardr, iri planetlr nisbtn onlarn llri kiik olur v mxtlif bucaqh formalara malikdirlr. Onlar formasna gr meteoritlr oxayr. Gn sistemind n byk asteroid Strtx2id\r. Onun diametri 1003 km-dir. Bundan baqa Pallada (diametri 608 km), Vesta (538 km), Yunona (247 km) v s. asteroidlr vardr. 140000-dn ox asteroid olmas gman edilir. Hllik onlardan 2300-i qeyd alnmdr.

Asteroidlrin oxu is 10 m-dn 100 km- qdr diametr malikdir. Onlar da planetlr kimi Gn trafnda frlanr. Lakin asteroidlrin orbiti dartlm formada olur, Mars v Yupiter planetlri arasnda yerlirlr. Asteroidlrin vvllr mvcud olmu planetlrin (Taeton adl planetin^ qalqlar

33

olmasiy ya da kosmik toz kthsmin sxlmas noticsido yaranmas gman edilir. Onlarn digr planetlrl toqqumaq ehtimallar vardr. Ona gr ki, bu iki gy cisimlrinin orbitlri bzn ksiir. Orbitlri bir-birin yaxn, ktllri frqli olduuna gr asteroidlr zlri d toqqua bilr. Bu zaman yaranan paralarn planetlrin sthin dmsi mmkndr.

Kometlr - planetbrarcs fzada hrkt edn kiik gy cisimlridir. Onlar asteroidlrdn d kiik olur, orbitlri Gn sistemindn xeyli uzaqdr. Kometlrin Gn trafnda hrkt orbiti dartlm ellipsi xatrladr (bzn parabolaya da oxayr). Kometlrin nvsi buz paralarndan v metal hissciklrindn ibart olur. Onlar Gnin cazib zonasna daxil olduqda orbitlrini dyiir, buzlar riyir, nvdki brk hissciklr splnir. Gn yaxn msafdn kedikd kometlrdn oxlu qaz v tozlar ayrlr, qaz quyruu klind Gn ks istiqamtd uzanr. Bu quyruqlarn uzunluu mlrd km-lrl llr. Kometlr brk halda olan v iq saan nvdn, rimi vziyy9td olan traf hisslrdn, qaz v tozlardan tkil olunmu bir v ya bir ne quyruqdan ibartdir. Hr df Gn yaxn msafdn kedikd komet oxlu qaz v toz itirir.

Kometlrin nvsi trafnda olan dumanIa koma deyilir. Komalarna gr qazl, tozlu v qazl-tozlu kometlr vardr. Onlar trkibin gr nhng planetlr oxayr. Bu gy cisimlri baqa gy cisimlri il (ms. meteoritlrl) toqquduqda kiik hisslr paralanr, meteor axnlar yaranr. Lakin bu meteor axnlar vvlki orbit zr hrktini davam etdirir. ndiy qdr 500 komet mahid edilmidir. Lakin onlarn say dflrl oxdur. Kometlr ox az hallarda Gn sistemin daxil olur v bzn planetlr trfindn tutularaq peyklr evrilmsi frz edilir (Yupiterin ks istiqamtd frlanan peyklri). Bu gy cisimlrinin khn kometlrin paralanmas nticsind yaranmas (F. A.Bredixin), asteroidlrin toqqumas nticsind ml glmsi (S.V.Orlov) v ya planetlrdn qopan hisslr olmas gman edilir.

Meteoritlr -asteroidlrin paralanmas il ml gln gy cisimlri olub bu v yc digr planetlrin cazib qvvsi il onlarn zrin dr. Lakin meteorlarn Gn sistemin knardan glmsi v ya burada olan planetlrin paralar olmas fikirlri d mvcuddur. Onlarn ls 5-10 km olur. Meteorlar dmirdn (dmir v silikatl), dadan (silikatl) v onlarn hr 34

ikisinin qarndan ola bilr. Atmosferin yuxar qatlarnda uarkn onlar meteor adlanr. Atmosfer daxil olduqdan sonra qzr v alb-yanr v onlarn oxu Yer sthin atmr. Mete- orlar Yer sthin drs onlara meteoritlr deyilir. Onlarn yanmasndan ml gln odlu kr bolid adlanr. Atmosferin sx qatlarna meteorit seli daxil olmas Ulduz ya adlanr. Hr gn Yer sthin 2 min qdr meteorit dr.

1947-ci ild Sixote-Alin dalarnda (70 t), 1920-ci ild Namibiyada (Qoba meteoriti), 1818-ci ild Qrenlandiyada (Keyp-York I, 31 t) meteorit dmdr. 1908-ci ild Sibird Podkamennaya Tunquska aynn hvzsin 2 min t arlnda meteorit dmdr. Lakin onun qalnlarn tapmaq mmkn olmamdr. Yer krsinin mxtlif rayonlarnda (Kanadada, Cnubi Afrikada, Rusiyada) diametri 30-40 km-dn 140 km- qdr olan meteorit ktaterlri vardr. Azrbaycanda Yardml rayonuna da 1959-cu il noyabrn 24-d 150 kq meteorit dmsi qeyd alnmdr.

3.2. Gn sisteminin v Yerin ml glmsi haqqnda frziyylr

Elmi biliklr genilndikc kainatn sirlri d getdikc almdr. 1543-c ild polyak astronomu Nikolay Kopernik (1473-1543) Heliosentril Sistem nzriyysini irli srmdr. Hmin nzriyyy gr Gn planetlr sisteminin mrkzinddir. Digr planetlr is onun trafnda frlanr.

1755-ci ild alman filosofu mmanuil Kant v ondan bir az sonra 1796-c v 1824-c illrd fransz riyaziyyats Pyer Lap- las Gnin v bu sistem daxil olan planetlrin qaz v tozlardan ibart olan qzmar dumanln sxlamas nticsind yaranmas fikrin glmilr. Bu alimlrin (sasn Laplasn) kosmoqonik nzriyysin sasn qzmar qaz-toz dumanlnn brk nv trafnda frlanmas v cazib qvvsi nticsind onlar toplanmdr. Sonra bu tbii ktl soyumu v brkimidir. Bu is planetlrin yaranmasna sbb olmudur. Mrkzd soyumayan ktldn Gn formalamdr.

Lakin sonrak tdqiqat ilri gstrdi ki, qzmar qazlar v tozlar planet evril bilmz. Eyni zamanda Kant-Laplas frziyysin gr planetlrin, o cmldn Yerin daxili qatlar rimi haldadr. Bu tbqlrin is brk halda olmas sbut

35

edildi. Ona gr d bu kosmoqonik nzriyy zn tam dorultmad.

XVIII srd fransz tbitnas Jorj Bffonun fikrin gr Gn baqa bir gy cisminin yaxnlamas v onun paralanmas nticsind ondan mxtlif ll paralar ayrlmdr. Onlarn Gn trafnda frlanmas prosesind is planetlr yaranmdr. Bu kosmoqonik nzriyyni Amerika fiziklri emberlen v Multon da mdafi edirlr.

XX srd is ingilis Fred Xoyl bel bir fikir sylmidir ki. Gn sistemind frlanan planetlr Gn yaxn yerln baqa ulduzun paralanmas nticsind yaranmdr. Onun ox hisssi kosmik fzaya getmi, az bir hisssindn planetlr v onlarn peyklri ml glmidir.

Kant-Laplas frziyysind olan ziddiyytlri izah etmk n XX srd yeni kosmoqonik nzriyylr irli srlmdr. XX srd yaam rus alimlri O.Y. mitd (1944), V.Q.Fesenkov, V.A.Krat v A.. Lebedinski Gn sisteminin soyuq halda olan frlanan qaz v toz dumanlqdan ml gldiyini sylmilr. Bu buludlarn sxlmas il eyni vaxtda onlar frlanmaa balamlar. Onlarn tdricn yaxnlamas v brkimsi Gn sistemin daxil olan planetlrin yaranmasna sbb olmudur. Mrkzd n ox ktl toplanm, temperaturun ykslmsi nticsind nv reaksiyas balanmdr. Bu proses Gnin formalamasna gtirib xarmdr.

Soyuq halda olan Yerin yaranmas 6-7 mlrd il vvl baa atmdr. Sonra Yer qzmaa balanmdr. Bu prose.ul Gn istiliyinin d byk rolu olmudur. Daxili hisslrin ox qzmas nticsind gcl vulkan pskrmsi ba vermidir. Onlar litosferin atmosferin, sonra is hidrosferin yaranmasna sbb olmular (4,5-5 mlrd il vvl).

Yerd olan n qdim qranit v qneys sxurlarnn ya 4,5-5 mlrd, ildir. 4 mlrd, il vvl nv v mantiya artq formalamdr. Yerin inkiaf tarixind iki sas mrhl ayrlr. Birinci onun yaranmasindan vvl balanan v 7-4,5 mlrd, il mddtind davam edn planetar mrhldir. Dnya okeannn yaranmasndan sonra balanan ikinci mrhl geoloji mrhl adlanr.

3.3. Yerin formas v llri

Qdim insanlar hmi Yerin formas v llrini yrnmy almlar. lkin ideyalara gr Yer yast formaya malikdir, isti lklrd yaranm tsvvrlr sasn onu tspaa zrind dayanm fillr saxlayr. Dniz v okeanlarn sahill-

36

rind yaayanlar is Yerin balina zrind dayandn sylyirdilr.

B.e.. VIII srd yaam Homer Yerin hamar olmas fikrini sylmidir. B.e.. V srd yaam Herodot (b.e.. 490-425) qdim yunan tarixisi v syyahdr. O. z dvrnd m'lum olan btn razilri gzmi, 9 kitabdan ibart olan Tarix srind hmin lklr haqqnda zngin materiallar vermidir. Alim eyni zamanda trtib etmi. Yerin oval formasnda olduunu gstrmidir.

Yerin dqiq formas, llri qdim Yunanstanda v rqd yrnilmidir. Qdim yunan alimi Pifaqor (b.e.. IV sr) ilk df Yerin kr klind olmas fikrini sylmidir. Onlarn tsvvrn gr n mkmml cisimlr kr formasna malikdir. Yer d kr klind olmaldr. Kr n az sahy malik olmaqla n ox ktlsi olan hndsi fiqurdur. Bu dvrd bzi mahidlr d Yerin kr klind olmasn sbut edirdi. Ms. dzn yerlrd obyektlr v ya dnizlrd gmilr uzaqladqca gzdn itir, yaxnladqda onlarn ls byyr. Yksklik artdiqca fqn grnn hisssi genilnir. Ay tutulmas zaman Yerin klgsi Ayn zrind dairvi olur.

Aristotel (b.e. 384-322) Yerin kr formasnda olduunu ilk df sbut etmidir. B.e.. III srd Eratosfen v XI srd l-Biruni onun llrini hesablamlar. l-Biruninin ald nticy gr Yer evrsinin uzunluu 41500 km-dir.

1528-ci ild fransz Jan Fernel meridian qvsnn uzunluuna gr Yerin radiusunu lmdr. Digr fransz alimi Jan Pikara 1669-70-ci illd Yerin radiusunun 6371,7 km olduunu myyn etmidir.

Yerin hqiqi formas kiik oxu trafnda frlanan ellipsin ml gtirdiyi frlanma ellipsoidini (sferoidi) xatrladr, yni qtblrdn baslm, ekvatordan dartlmdr. Yerin formas onun llrindn, quruluundan, mxtlif qatlarda sxlqlarn paylanmasndan, z oxu trafnda frlanma sr*tindn asldr. Bu amillr daim dyiir.

1924-c ild masir sullarla Yerin aadak llri hesablanmdr. 1940-c ild rus alimi F.N. Krasovskinin rhbrliyi il Yer krsinin yeni llri hesablanm v 1946-c ild SSR Nazirlr Sovetinin qrar il tsdiq edilmidir (kil 5).

37

Sahsi 510106 min kv.km, quru hiss 149 mln kv.km, su sahsi 361 mln kv.km, ekvator radiusu (a) 6378,160 km,qtb radiusu (b) 6356,777 km, qtb basql 21383 m, orta radius 6371,032 km, meridiann uzunluu 40008,550 km, ekvatorun uzunluu 40075,696 km, hcmi 1,083 *10'2 km-^, ktlsi 5,976 lO^'^ kq, sxl 5,518 q/sm-\

Yer krsinin formas tam sferoid formasnda yox, geoid formasndadr (alman fiziki B..Listinq, 1873). Geoid suyun sakit sviyy sthinin ml gtir-diyi formadr. Son vaxtlar kosmik aparatlardan aparlan hesablamalarn kmyi il Yerin kavdioid (rk) formasnda olduu myyn edilmidir.

Yerin kr klind olmas nticsind gec-gndzhr ml glivy saat quraqlar ayrlr. Eyni zamanda hrkt edn hava v suyun istiqamti dyiir, tbii proseslr v hadislr corafi zonalq sasnda yaranr. Gn alar Yerin sthinin mxtlif sahlrin mxtlif bucaq altnda dr. Nticd ekvatordan qtblr doru Yer sthinin qzmas azalr.

imal v Cnub yarmkrlrind eyni corafi enliklr Gn- dn eyni miqdarda istilik aldna gr bu razilrd eyni iqlim raiti v tbii zonalar yaranr. Onlar rq-qrb istiqamtind yerlir.

3.4. Yerin z oxu v Gn trafnda hrkti

Yerin hrktinin iki sas nv vardr. O, hm z oxu trafnda, hm d Gn trafnda frlanr.

Yer z oxu trafnda 23 saat 56 dq. 4 san. rzind frlanr. Buna bir gn v ya sutka deyilir. Yer zrind olan btn obyektlr onunla birlikd frlandna v hrkt srti ox byk olduuna gr biz bunu hiss etmirik.

38

Yerin kr klind olmas nticsind gec-gndz ml glir. Onun z oxu trafnda frlanmas il gec v gndz bir- birini vz edir. Yerin z oxu trafnda hrkti zaman ekvator zrind olan nqt 24 saatdan sonra 360^ dnrk vvlki vziyytin qaydr.

Yerin z oxu trafnda hrkti nticsind vaxt vahidi olan sutka yaranr, sutkalq ritmik hadislr ba verir, Yer Gn trfindn ox qzb-soyumur. Bu hrkt nticsind Yerin qtblrdn basql ml glir (.Nyutonun fikrin sasn). Yerin z oxu trafnda hrkti onun zrind hrkt edn hava axnlar, aylar v okean cryanlarnn imal yarmkrsind saa, Cnub yarmkrsind sola meyl etmsin sbb olur. Buna Kariolis qanunu deyilir. lk df 1835-ci ild fransz riyaziyyats Q. Kariolis (1792-1843) bu qvvni myyn etmidir.

imal yarmkrsimh meruUonal istiqam^lh axan aylarm sa .sa/ilLv'i, CDnah yarmkihsinh axan aylarm sol salilhri ox yuyulur vo sldrm olur. Nticd aylarn mcras imalda saa, cnubda sola gedir. Buna Ber qanubu deyilir. Bu fikri ilk df 1857-ci ild rus alimi K.M.Ber (1792-1876) sylmidir.

Saat quraqlarnn ayrlmas, qabarma dalalarnn yaranmas da Yerin hrktinin nticlrindn biridir. Qabarma dalalar Yerin sutkalq hrktinin ksin ynlir.

Yer Gn trafnda 365 gn 5 saat 48 dq. 46 san-y hrkt edir v buna il deyilir, ilin uzmlumm 365 gn olduunu ilk df qdim yunan alimi Fales (b.e.. 624-543) sylmidir. Yerin frlanma oxu orbit mstvisin 66^33^ (66^33^15/^2) meyllidir. Bu meyllik hmi sabit (ild 46,11// dyiir) qalr, yni Yerin z oxu trafnda frlanma oxu hmi z-zn paralel olur. Yerin Gn trafnda hrkti zaman onun imal v Cnub yarmkrlri qeyri-brabr qzr. Ona gr d fsillr ml glir.

Yerin Gn trafnda hrkt etdiyi yol orbit adlanr. Bu orbit ellips formasndadr. Onun uzunluu 940 mln. km-dir. Hmin yolda Yer orta hesabla 29,8 km/san v ya 109 min km/saat srtl hrkt edir.

Yerin illik hrkt orbitinin fokuslarndan birind Gn yerlir. Ona gr d Yerl Gn arasnda olan msaf il rzind dyiir. Alman astronomu .Keplerin ikinci qanununa gr Yerin illik Iwrokt yolunun radiusu horahor vaxtda horabor salo czr. Demli, Yerin hrkt srti d dyiir. 3 yanvarda Yer Gnoso ,v yaxn msafodo olur. Ona priheli vziyyti deyilir. Hmin gn Yerin orbitd hrkt srti 30,3 km/san. olur. Yerl Gn arasndak msaf 147 mln km- qdr azalr.

39

Yayda, iyulun 5-n afeli vziyyti deyilir. Homin }ndd Yev Gnd^dm n uzaqda yerh^ir. Onlar arasndak msaf 152 mln km olur. Lakin afeli vziyytind Yer orbit zr aa srtl (29,3 km/san) frlanr. Demli, Cnub yanmkrsindki yay imal yarmkrn nisbtn qsadr. Yerdn Gnsf qdr olan orta msaf (149,6 mln km) uzunluq vahidi kimi bir astronomik vahid brbrdir. 1964-c ild qbul edilmi bu vahid gy cisimlri, xsusil Gn sistemind olan planetlr arasndak msafnin llmsi n istifad edilir.

Yerin Gn trafnda hrkti zaman drd sas vziyyt vardr. Gn alar 21 martda ekvatora dz bucaq altnda dr, yni Gn zenitd olur. Bu zaman Yerin imal v Cnub yarmkrlri Gndn eyni miqdarda istilik alr. Yerd gec v gndzn uzunluu brabr olur. Ona gr d 21 mart gn yaz gec-gndz brabrliyi gn adlanr. Sonra Gnin zenitd olduu nqtlr imal yarmkrsin keir v burada yaz, Cnub yarmkrsind is payz fsli balanr,

22 iyunda Gn alar 23^27^ m.e.-d zenitd durur. Bu enlik imal tropiki v ya Xrng tropiki adlanr. Bu vaxtda imal yarmkrsind yay balanr. Ona gr d imal yarmkrsi Gndn daha ox iq alr. Burada n uzun gndz, n qsa gec mahid olunur. Cnub yarmkrsind is bu gn q balanr, burada n qsa gndz, n uzun gec olur.

imal yarmkrsind yay olarkn gec-gndzlrin bir- birini vz etmsi 66^34' m,e.-n qdr ba verir. Bu xtt imal qtb dairsi deyilir. 22 iyunda burada 24 saat gndz olur. imal qtbn doru gndzlrin uzunluu artr v qtbd 180 gn atr. Buna qtb gndz deyilir. Hmin vaxtda 66^34' c.e.-d yerln Cnub qtb dairsind 24 saat gec olur. Buradan Cnub qtbn doru geclrin uzunluu artr v qtbd 180 gn gec mahid olunur. Bu vaxt is qtb gecsi adlanr.

22 iyunda Gnin zenitd olduu nqtlr 23^27' m.e.-dn cnuba dnr. Ona gr d 22 iyun yay gndnm gn adlanr.

23 sentyabrda Gn yenidn ekvatorda zenitd olur. Bu gn payz gec-gndz brabrliyi gn deyilir. Hmin vaxtda da Yerin imal v Cnub yarmkrlri Gndn eyni miqdarda istilik alr. Yerd gec v gndzn uzunluu brabr olur. 23 sentyabrda imal yarmkrsind payz, Cnub yarmkrsind yaz fsli balanr.

40

Sonra Gn alarnn dz bcaq altnda ddy nqtlr Cnub yarmkrsin keir v 22 dekabrda ly^T c.e. zenitd olur. Bu paralel Cnub tropiki v ya Olaq tropiki deyilir. Bu vaxtda Cnub yarmkrsind yay balanr. Ona gr d bu yarmkr Gndn daha ox iq alr. Burada n uzun gndz, n qsa gec mahid olunur. imal yarmkrsind is bu gn q balanr, burada n qsa gndz, n uzun gec olur.

22 dekabrda Gn alarnn zenitd olduu nqtlr 23^27" C.e.-dn imala dnr v 21 martda yenidn ekvatora atr. Ona gr d 22 dekabr q gndnm gn adlanr.

Cnub yarmkrsind yay balanarkn 66^34' c.e.-d yerln Cnub qtb dairsind 24 saat gndz olur. Buradan Cnub qtbn doru gndzlrin uzunluu artr v qtbd 180 gn atr. 22 dekabr gn 6634' tn.e.-d yerln imal qtb dairsind 24 saat gec mahid olunur. imal qtbn doru geclrin uzunluu artr v qtbd 180 gn gec yaranr.

Yerin Gn trafnda hrkti nticsind vaxt vahidi olan il ayrlr, fsillr ml glir. Fsillrin ml glmsi is tbitd mvsmi dyimlr sbb olur. Ms. aylar qda donur, yazda dar, aaclar yazda ik ldn ir.

3.5. Iiqlanma quraqlar

Yerin Gn trafnda frlanmas zaman onun ayr-ayr sahlri Gn trfindn mxtlif drcq iqlanr v istilik alr. Ona gr d Gn alarnn dm bucandan^ gec v gndzn uzunluundan, fsillrin yaranmasndan asl olaraq Yer zrind be iqlanma qura ayrlr.

imal v Cnub tropiklri arasnda isti iqlanma qura (v ya tropik quraq) yerlir. Burada il rzind Yer sthi oxlu miqdarda istilik alr, iqlim ox istidir.

Tropiklr v qtb dairlri arasndak razilrd imal v Cnub mlayim iqlanma quraqlar ayrlr. Gn burada zenitd olmur. lin drd fsli mlayim quraqlarda aydn hiss edilir. imaldan cnuba doru iqlim istilir. qlim is bu quraqlar daxilind mlayimdir.

imal qtb dairsindn yuxarda imal soyuq iqlanma qura, Cnub qtb dairsindn aada Cnub soyuq iqlanma qura ayrlr. Onlara qtb qura da deyilir. Bu iqlanma quraqlar daxilind yayda qtb gndzlri olur. Gn fqd

41

ox alaqda durur. Yer shti Gn trfindn ox zif qzdrlr. Qda uzun mddt Gn fqd grnmr v qtb geclri mahid edilir. Burada iqlim soyuqdur. Bellikl, Yer zrind bir isti, iki mlayim v iki soyuq (qtb) iqlanma qura vardr.

3.6. Yerin maqnit sahsi v qravitasiyas

Yerin mxtlif sahlrind olan sxurlar czbetm xasssin malikdirlr. Buna eyni zamanda sxurlarn maqnitlik xasssi d deyilir. Ona gr d btn Yer krsinin d maqnitlik xasssi vardr. Yerin maqnit sahsi maqnit qvv xtlri vasitsil zn gstrir. Onlar qapal bir sistemdir. Maqnit qvv xtlri Yerin mrkzind yerldirilmi maqnitin yaratd xtlr oxayr.

Yer sthinin hr hans bir nqtsind qurulmu maqnit qrbi maqnit qvv xtlri boyu dnr. Bu cihaz kompas adlanr. Kompas aquli ox trafnda srbst frlanan maqnit qrbidir. lk kompas Qdim ind b.e.. III srd yaradlmdr. Avropada is o XII-XIII srlrdn istifad edilir. Kompasn qrbinin imal ucu Yerin imal yarmkrsind yerln imal maqnit qtbn trf, cnub ucu Cnub yarmkrsind olan Cnib maqnit qtbn trf dnr.

Qtblrd, gmilrd, iri dmir filizi yataqlarnda kompasdan istifad edilmir, istifad edilmsi mqsdlrindn asl olaraq ayr-ayr razilrd fqn chtlri radiokompas, astro- kompas v da kompas il tyin edilir. Nqliyyat vasitlrind fqn chtlri girokompaslarla tyin olunur. razid yerln yalara qdr azimut xttini tyin etmk n bussoldan istifad olunur. Onun zrind drc blglri vardr. 1600-c ild Cilbert kompasn qrbinin frlanmasna Yerin maqnit sahsinin tsir etdiyini gstrmidir. vvllr bel tsvvr edirdilr ki, ona qtb ulduzu tsir gstrir. Yerin maqnit sahsind ba vern hadislr kompasdan baqa maqnit teodoliti, elektrik maqnitimetri, aeromaqnitimetr, maqnit trzisi, qravimetr, inklinator adlanan cihazlarla yrnilir.

imal v Cnub maqnit qtblrini birldirn v kompasn maqnit qrbinin oxundan ken xtt maqnit meridian adlanr. Bunu XI srd in alimi en Qua myyn etmidir. Maqnit meridianlar corafi meridianlar il st-st dmr. imal 42

maqnit qtb Kanada Arktikas arxipelaqnda pi^W m.e., 102^48^ q.u.), Cnub maqnit qtb Antarktidann Hind okean sahillrind (65^06^ c.e., I3900^ .u) yerlir. Corafi meridianla maqnit meridian arasndak bucaa maqnit meyl buca deyilir. Hr hir razi n maqnit meyl bucann qiymti topoqrafik xritlrd olan xtti miqyasn altnda verilir. Maqnit qrbinin imal hisssinin meyl etmsi corafi meridiandan qrb olarsa o qrb meyletmsi (v ya mnfi meyletm)^ rq olarsa rq meyletmsi (v ya msbt meyletm) adlanr. Eyni maqnit meyl bucana malik olan nqtlri birldirn xtlr izoqonlar deyilir. Kompasn maqnit qrbinin gstrdiyi istiqamt v maqnit meyl bucann kmyi il hqiqi imal istiqamti tyin edilir (bax: Azimut).

1829-1833-c illrd ingilis dnizisi Con Rossun bal altnda olan ekspedisiyann sas mqsdi imali Amerikann imalndan kemkl Sakit okeana imal-Qrb dniz yolunu tapmaq idi. 1830-31-ci illrd Butiya yarmadasnn yrnilmsi zaman onun qrb sahillrind C.Rossun qarda olu Ceyms Ross (1800-1862) imal maqnit qtbnn yerini myyn etmidir.

1839-1843-c illrd Antarktidaya olan ekspedisiyaya balq edn Ceyms Ross Cnub maqnit qtbnn Antarktidann sahillrind yerldiyini myyn etdi. Bu nqtnin koordinatlarn alman riyaziyyats K.F.Qauss (1777-1855) nzri chtdn hesablamdr.

Maqnit qtblrinin yeri daim dyiir. Onlar ild 5-6 km rq v ya qrb hrkt edir. Buna sbb Yer qab v nvnin mxtlif srtl hrkt etmsidir. Nticd onlar arasnda elektrik burulan yaranr v Yerin maqnit sahsi yerini dyiir. Maqnit qtblrinin yerini dyimsi Yerin daxilind, mxtlif sahlrd mxtlif temperatur olmas nticsind yaranan elektrik cryannn t siri il d ola bilr.

Srbst hrkt edn maqnit qrbi yalnz maqnit ekvator xtti zrind fqi vziyytd dayanr. Maqnit ekvator xtti Qrb yarmkrsind corafi ekvatorun cnubundany imal yarmkrsind onun imalndan keir. Maqnit ekvator xttindn imala hrkt etdikc kompasn qrbinin imal ucu aa enir. imal maqniq qtbnd qrbin imal ucu aa olmaqla o aquli vziyytd dayanr. Maqnit ekvator xttindn cnuba hrkt etdikc ksin kompasn qrbinin cnub ucu aa dnr. Cnub maqniq qtbnd qrbin cnub ucu aa olmaqla

43

o aquli vziyytd olur. Maqnit qrbi il Yerin mstvi sthi arasndak bucaq maqnit yilm buca adlanr. O, imal v cnub ola bilr. Maqnit ekvator xtti zriml maqnit yilm buca 0^, maqnit qtblrind 90^^-y brabr olur. Eyni maqnit yilm bucana malik olan nqtlri birldirn xtlr izoklinlr deyilir. Maqnit meyl buca v maqnit yilm buca Yerin hr hans nqtsind maqnit qvv xtlrinin istiqamtini gstrir.

Atmosferin yuxar qatlarnda oxlu ykl hissciklr vardr. Ykl hissciklrin topland, Yerin maqnit sahsinin hat etdiyi btn Yertraf sahlr maqnitosfcr adlanr. Maqnitosfer Yer sthin gln elektromaqmit v korpuskulyar radiasiyann ox hisssini udur, Yer zrind olan anl orqanizmlri onlarn mhvedici tsirindn qoruyur.

Yer sthin yaxn atmosferin yuxar qatlarnda Gn fallnn artmas nticsind elektrik cryanlar ml glir. Onlar dyin maqnit sahlrinin yaranmasna sbb olur. Bu hadisy maqnit frtnalar deyilir. Bir ne saatdan bir ne gn qdr davam edn bu hadis canllara tsir edir, radiodalalarn normal yaylmasna mane olur. Qtb parltlar da maqnit frtnalar nticsind yaranr.

Maqnit sahsinin kmyi il fqn chtlri tyin edilir. Bu is dniz v hava nqliyyat vasitlrinin idar edilmsind mhm hmiyyt ksb edir. Yerin maqnit xasslrinin yrnilmsi il dmir, nikel, titan, kobalt v s. ferromaqnit xassli faydal qazntlarn taplmas asanlar. Ferromaqnit metallar maqnit xasssin malik olan elementlrdir. Bu metallar maqnit xasslrin gr bir-birindn kskin frqlnir. Faydal qazntlarn maqnit xasslrin gr axtarlmas maqnit kfiyyat sulu adlanr. Sxurlarn maqnit xasslri onlarn geoloji quruluu il laqdardr. Dmir filizlrind v maqmatik sxurlarda maqnitlik xasssi daha yksk, knt mnli sxurlarda ox zifdir. Maqnitometr adlanan cihaz ferromaqnit sahsind maqnit xasslrinin ox olduunu gstrir. Onlar maqnit anomaliya rayonlar adlanr. Bu rayonlar qranit v bazalt sxurlarnn Yer sthin yaxn olmas il baldr. Burada kompasn qrbinin meyletm v yilm bucaqlar hmin yer n olan orta gstricidn knara xr. Yerin tkind olan dmir filizinin miqdarndan v anomali-yann hat etdiyi razidn asl olaraq dnya {Braziliya, rqi Sibir), regional v mhlli anomaliya vardr. Ms. rqi Sibirdki 44

dnya maqnit anomaliya rayonunda rq meyletmsi vzin qrb meyletmsi mahid olunur. km sxurlar maqnit sahsin he bir tsir gstrmir. Ona gr hmin razilrd km sxurlarna uyun olan faydal qazntlarn axtar aparlr.

Qvavitasiya. Fransz fiziki Pyer Kri apard tcriblrd myyn etmidir ki. maqnit xasssin malik olan elementlr qzdrldqda onlarn bu xasssi azalr. Dmir 770*^S-d. nikel 358S-d. kobalt 1150S-d maqnit xasssini tam itirir. Buna Kri nqtsi deyilir. Buradan bel nticy glmk olar ki, mantiya v nvd olan elementlrin maqnit xasssi ya yoxdur, ya da ox azdr.

Yer sthin yaxn sahlrd srbst buraxlan cisimlr Yer sthin dr. Buna sbb Yerin onlar czb etmsidir. Cazib qanununu 1687-ci ild ingilis fiziki .Nyuton kf etmidir. Arlq qvvsinin tsiri il Yer btn cisimlr eyni tcill tsir edir. Czih qvvsi v mrkzdnqama qvvsinin tfsiri il Yer sthind arlq qvvsi yaranr. Arlq qvvsi cisimlri Yer czb edn qvvdir. Cazib qvvsi eyni zamanda qravitasiya adlanr. Yerin formasndan, onun z oxu trafnda frlanmasndan v sxurlarn trkibindn v sxlndan asl olan arlq qvvsi qeyri-brabr paylanr. Mrkzdnqama qvvsi mrkzdn olan msafdn asldr. Bu sbbdn onun qymti qtblrd sfra. ekvatorda maksimum qiymt malikdir.

talyan fiziki Q.Qaliley formas v kisi mxtlif olan btn cisimlrin eyni tcill ddyn myyn etmidir. Yer sthind arlq qvvsi tcili 9.8 m/kv.san-dir. Lakin arlq qvvsi tcili hndrlkdn v corafi enlikd asl olaraq dyL^ir. Onun vahidi Qal (Qaliyeyin ad il) adlanr v qravimetrl llr, l Qal=l sm/kv.san Qravimetriya ikilri nticsind myyn edilmidir ki. ekvatorial quraqda arlq qvvsi 978 Qal. qtblrd 973 Qal-dr. Bel mxtlif qiymtlr sxurlarn sxlndan v mxtlif trkibd olmasndan asldr. Sxurlarn sxl Yerin orta sxl il mqayis edildikd hr hans razid hans mineral faydal qazntlarn olduu myyn edilir. Eyni zamanda hans razilrin qalxmas v ya enmsi hesablanr. Qravitasiyann yrnilmsi Yerin formasnn^ daxili quruluunun tdqiqi^ naviqasiya msllrinin hlli n hmiyytlidir.

Yerin maqnit sahsini, burada ba vern dyiikliklri yrnmk mqsdil maqnit rsdxanalar qurulur. Hazrda dnyada 80- qdr bel rsdxana faliyyt gstrir. Dnyada ilk maqnit rsdxanas K.F.Qausun bal il yaradlmdr.

3.7. Saat quraqlar

Yerin z oxu trafnda frlanmas zaman onun mxtlif yerlrind sutkann mxtlif vaxtlar olur. Ona gr d Yer krsinin hr hans hisssind vaxtn myyn edilmsi v bu vaxtlar arasnda laq yaratmaq n saat quraqlar ayrlr. Saat quraqlarnn ayrlmasn ilk df 1870-ci ild Kanada

45

mhndisi Sandford Fleminq tklif etmi, Qrinvi meridianndan balayaraq onlarn hr 15^-dn bir blnmsini sylmidir. AB v Kanadada saat quraqlar layihsi 1883-c ild, Rusiyada 1909-c ild qbul edilmidir.

Yer z oxu trafnda 24 saat mddtind frlandna gr onun zrind bir saat frqi olmaqla 24 quraq ayrlr, yni 360^:24=15. Ona gr d bir saat qura. aralarnda 5-Iik msaf olan iki meridian arasnda gtrlr. 1924-c ild olan Beynlxalq razla sasn Qrinvi meridian sfmnc (hm d 24-c) saat qurann mrkzind yerlir v onun orta xttidir. Demli, bu saat qura 730' .u v 730' q.u. arasndadr. Saat guraalar hr 15-dn bir ayrldna gr birinci saat qura 730' .u v 2230' .u. arasnda, ikinci saat qura 2230^ .u v 3730' .u. arasnda v s. yerlir. Saat quraqlarnn orta meridian da hr 15^^-dn bir artr. Ms. 0 .u. XXIV, 15 .u. birinci, 30 .u. ikinci, 90 .u. altnc saat qurann orta meridiandr. Azrbaycan nc saat qurana dr.

Bir saat qurann daxilind, eyni zamanda bir meridian xttinin zrind yerln mntqlrd vaxt eyni olur. Bir saat qursann daxilind olan vaxt quraq vaxt, bir meridian z- rma olan vaxt yerli vaxt adlanr. rq getdikc hr quranan bir vaxt bir saat artr, qrb getdikc is bir saat azalr. gr 15 rq gedrkn vaxt bir saat (v ya 60 dq.) artrsa, onda hr 1 v ya 111 km rq hrkt etdikc vaxt 4 dqiq irli gedckdir. Saat quraqlarnn srhdlri yalnz okean v dnizlrd meridianlar zr keir. Quruda lklrin v onlarn daxilind yerln inzibati-razi vahidlrinin bir saat qurann daxilind olmas n quraqlarn srhdlri lk v va inzibati-razi vahidlrinin srhdlri il st-st dr (kil 6).

XXIIl 0 ve ya

XXIV

II n

Bak

22^30' 730' O 730' 2230' 3730' q.u q.u .u .u u

523

Saat quraqlarnn ayrlmas zaman ld olunmu razla sasn sutkann balanc XII saat qurann orta xtti olan 180^ meridiandan hesablanr. Bu meridiana vaxtn dyimsi xtti deyilir. Dnizilr bu xtti qrbdn rq keirs bir sutkan nzr almadan o birin (ms. ayn 9-dan 11-n) keir. Bu xtti rqdn qrb kedikd is onlar bir sutkan iki df yaamal olurlar (ms. ayn 10-dan lO-na keirlr).

Quraq vaxtnn bir saat irli (v ya geri) kilmsi dekret vaxt adlanr. Bu vaxt 16.VI.1930-cu ildn ttbiq olunur. SSR Nazirlr Sovetinin frman (dekreti) il gnn iql vaxtlarndan smrli istifad etmk n o zaman quraq vaxt bir saat irli kilmidir.

Hazrda is (1981-ci ildn) yay mvsmnd sutkann iql saatlarndan daha smrli istifad etmk n lkd yay v q vaxtlarma keilir. Martn son bazar gn saatn qrblri bir saat irli, oktyabrn son bazar gn is bir saat geri kilir.

47

IV FSL. LTOSFER

4.1. Yerin daxili quruluu

Yerin sthindn mrkzin doru sas tbq ayrlr. Yeyin daxind onun nvsi yerlir. Yerin z oxu trafnda frlanmas zaman ar elementlr onun mrkzind toplanr. Yngl elementlr is Yerin sthin trf qalxr v st mantiyada ylr. Ona gr d nv 85-90% dmirdn, nikeldn v digr ar elementlrin qarndan ibartdir. Yer zrind yngl elementlr, xsusil alminium stnlk tkil edir. Onun radiusu 3470 km- atr. Nvnin st qat maye haldadr. Burada dmirl birlikd oksigen v yngl elementlrin oksidlri d vardr. Onun daxili qat is yksk tzyiq olduuna gr kip haldadr. Daxili qatn qalnl 1250 km-dir.

Yerin nvsinin zrind yerln mantiya qat 2900 km qalnla malikdir. Onun trkibind maqnezium, dmir, oksigen, silisim-oksid, xlor kimi elementlr v su stnlk tkil edir. Burada temperatur yksk olsa da tzyiqin d yksk olmas il laqdar maddlr kip haldadr. Yerin 1000 km

qdr drinliyin sahsind ayrlr.

Burada, drinlikd plastik astenosfer

st mantiya

Mantiya

100-150 km yumaq, qat olan yerlir.

Astenosferd silisium v maqnezium elementlrinin miqdar oxdur. Ona gr d bu tbqy SiMa tbqsi d deyilir. Bura Yerin n ox hrktd olan hisssidir. Yer qab il birg bu qata tektonosfer deyirlr. Onlar Yer qabnda olan btn tektonik hrktlrin, vulkanlarn v oca drind yerln zlzllrin sas mnbyidir (kil 8).

Mantiyann st hisssind yerln Yerin qab brk hal- dadr. Onun qalnl okeanlarn altnda 5-10 km, dalarda 70- 80 km- qdrdir. Yer qabnn trkibind oksigen^ silisium, 48

kil 7

alminium, elmir, kalsium, kalium, natrium v maqnezium elementlri vardr. Burada silisium v alminium stnlk tkil etdiyin gr SiAl tbqsi d adlanr. Yer qabndan mantiya qatna kerkn ss dalalarnn yaylma srti artr. Bunu ilk df 1909-CLI ild Yuqoslaviya alimi A.Moxorovii yrndiyin gr hmin srhd Moxorovii srhddi v ya MOXO srhddi adlanr.

Mantiyann st hisssi v Yerin qab birlikd litosfer adlanr. Onun qalnl 50-200 km drinliy qdr gtrlr.

Yer ml gldiyi ilkin vaxtlarda soyuq halda olmudur. ^onxdiVdi yksk tzyiq^ sxlma v radioaktiv maddlrin paralanmas nticsind istilik ml glmidir. Bu is yerin daxili sahlrinin qzmasna sbb olmudur. Ona gr Yerin daxilin doru getdikc temperatur artr. Bu artm hr 100 m- d 3 tkil edir. Temperaturun hr 100 m-d dyimsin geotermik qradiyent deyilir. Temperaturun ne metr aa ddkd 1^ artmas is geotermik pill adlanr. Yerd geotermik pill 33 m-dir. Lakin bu gstrici mxtlif yerlrd mxtlifdir. Geotermik pill relyefdn, sxurlarn istilik keirmsindn, vulkan ocac}larmn yaxnlndan, yeralt sularn dvranndan asldr. sti bulaqlar, kmr v neft yataqlar, cavan pskrlm sxurlar geotermik pillnin azalmasna sbb olur. Tektonik chtdn sabit razilrd temperatur Yerin daxilin trf ox yava artr. Ms. Cnubi Afrikada temperaturun ykslmsi n 111 m drinlik tlb olunur. Vulkan faliyyti gcl olan razilrd geotermik pill 5 m- qdr ola bilr. Daimi donuluq zonalarnda 1000-1500 m drinliy qdr temperatur O^S-dn aadr. Txmini hesablamalara gr 50 km drinlikd temperatur lOOO^S-dn ykskdir. Yerin drin qatlarnda temperaturun brabr paylanmas v 4000-5000S- dn ox olmamas frz edilir (bzi mlumata gr 20000^8).

4.2. Yer qabn tkil edn sxurlar

Mxtlif kimyvi elementlr birlrk eyni fiziki xasslr malik olan minerallar ml gtirir. Yer zrind 3000-dn ox mineral vardr. Onlarn 50-sindn oxu sxurlarn trkibind vardr. Minerallarn birlmsindn is sxurlar yaranr. Sxur - eyni tbii xasslr malik olan mineral birlmlridir. Sxurlar mnyin gr 3 qrupa ayrlr.

49

Maqmatik sxurlar maqmamn yerin sthinda vs ya myyn drinlikd soyumas nticsind ml glir. Maqmamn Yer sthin qalxmas effuziya adlanr. Onun nticsind effuziv sxurlar yaranr. Yer sthind lava ox tez soyuyur, kiik kris- tallar yaranr. Nticd sx, mhkm v ar sxurlar yaranr. Ms., bazalt, vulkan isti v pe