Crna Gora Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne ... · Detaljni prostorni plan za višenamjenske akumulacije na rijeci Morači – Detaljna razrada NARUČILAC: Ministarstvo

Crna Gora

Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine

DPP ZA PROSTOR VIŠENAMJENSKIH AKUMULACIJA NA RIJECI MORAČI

Detaljna razrada - Nacrt -

Podgorica, februar 2010. god.

Detaljni prostorni plan za višenamjenske akumulacije na rijeci Morači – Detaljna razrada

NARUČILAC: Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine Crne Gore OBRAĐIVAČ PLANA

Urbi Montenegro – Podgorica, licenca broj: 1201-442/1 WINsoft – Podgorica, licenca broj: 01-219/07 Geateh – Slovenija Geos – Austrija Nosilac izrade Plana: Urbi Montenegro Izvršni direktor: dr Kaliopa Dimitrovska – Andrews, dipl. ing. arh. Menadžer: Predrag Bulajić, dipl. ing. el.

Radni tim: Odgovorni vođa projekta: Predrag Bulajić, dipl. ing. el. Tim za prostorni dio: Koordinator: Andreas Berchtold, dipl. arh. Urbanizam i prostorno planiranje: Branka Gogić, dipl. planer Geologija i životna sredina: dr Vasilije Radulović, dipl. ing. geologije Uređenje predjela: Vesna Jovović, dipl. pejz. arh. Održivi razvoj i životna sredina: Radosav Nikčević, dipl. ing. šumarstva Saobraćaj: Radenko Ostojić, dipl. ing. građ. Telekomunikacije: Zoran Marković, dipl. ing. el. Demografija i GIS: Ivana Ivanović, dipl. matem. Tim za tehnološko – ekonomski dio: Koordinator: mr Zoran Stojič, dipl. ing. građ. Hidrotehnika: Luka Javornik, dipl. ing, građ. Energetika: Danilo Vuković, dipl. ing. el. Postrojenje hidroelektrana: mr Zoran Stojič, dipl. ing, građ. Vodoprivreda: Saša Klemenčić, dipl. ing. građ. Ekonomija: dr Borislav Uskoković, dipl. ecc. Vlasništvo/katastar nekretnina: Dražen Medojević, dipl. prav. Geodezija: Šćepanović Veselin, dipl. geod. Saobraćaj: Sandra Arović, dipl. ing. građ. Tehnička obrada i logistika:

Saša Šljivančanin Igor Vlahović Saša Pejović Milan Bulajić

Podgorica 03. februar 2010. Za Obrađivača

Predrag Bulajić


- 1 -

SADRŽAJ SPISAK TEMATSKIH KARATA, TABELA, GRAFIKONA I ŠEMA........................................... 5

SKRAĆENICE I AKRONIMI........................................................................................................ 8

UVOD........................................................................................................................................... 9

A. OCJENA POSTOJEĆEG STANJA PROSTORNOG UREĐENJA...................................... 11 1. Granice zahvata Detaljnog prostornog plana (DPP) i odnos prema okruženju ......................13 1.1. Granice i opis zahvata DPP.......................................................................................................13 1.2. Odnos prema okruženju ............................................................................................................14 2.1. Postojeća namjena prostora i režim korišćenja ......................................................................17 2.2. Postojeća organizacija prostora ...............................................................................................17 2.3. Pregled prirodnih uslova za formiranje višenamjenskih akumulacija ................................18

2.3.1. Opisi terena sliva, akumulacionih bazena i lokacija brana..............................................................18 2.3.1.1. Hidroakumulacija „Zlatica“................................................................................................................18 2.3.1.2. Hidroakumulacija „Milunovići“ ..........................................................................................................35 2.3.1.3. Hidroakumulacija „Raslovići“ ............................................................................................................35 2.3.1.4. Hidroakumulacija „Andrijevo“ ...........................................................................................................36

2.3.2. Seizmološki rizici i hazardi.................................................................................................................37 2.3.3. Erozioni procesi u Slivu Morače .......................................................................................................38 2.3.4. Klimatski uslovi..................................................................................................................................39

3. STVORENI USLOVI .............................................................................................................. 40 3.1. Stanovništvo..............................................................................................................................40

3.1.1. Broj stanovnika u zahvatu DPP po naseljima ...................................................................................40 3.1.2. Stanje razvijenosti demografskih struktura ......................................................................................41 3.1.3. Glavni demografski problemi.............................................................................................................41

3.2. Naselja.........................................................................................................................................42 3.2.1. Sistem i mreža naselja........................................................................................................................42 3.2.2. Stanje razvoja naselja u zahvatu DPP ...............................................................................................42

3.3. Privredni razvoj ..........................................................................................................................43 3.3.1. Opšte odlike privrednog i društvenog razvoja .................................................................................43 3.3.2. Nivo razvoja po privrednim granama ................................................................................................45

3.3.2.1. Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo .................................................................................................45 3.3.2.2. Turizam............................................................................................................................................46 3.3.2.3. Ostala privreda.................................................................................................................................46

3.4. Društvene djelatnosti.................................................................................................................47 3.5. Opremljenost prostora tehničkim infrastrukturnim sistemima .............................................47

3.5.1. Saobraćaj.............................................................................................................................................47


- 2 -

3.5.1.1. Drumski saobraćaj ........................................................................................................................... 47 3.5.1.2. Željeznički saobraćaj........................................................................................................................ 48 3.5.1.3. Telekomunikacije i poštanski saobraćaj .......................................................................................... 48

3.5.2. Energetski sistemi .............................................................................................................................. 48 3.5.3. Hidrotehnički sistemi.......................................................................................................................... 48

3.5.3.1. Korišćenje voda za vodosnabdijevanje ............................................................................................ 48 3.5.3.2. Ostali vidovi korišćenja voda............................................................................................................ 48 3.5.3.3. Zaštita od zagađivanja ..................................................................................................................... 49

3.5.4. Komunalni servisi ............................................................................................................................... 49 4.1. Stambeni fond............................................................................................................................ 50 4.2. Domaćinstva .............................................................................................................................. 51

6. POTENCIJALI, OGRANIČENJA I KONFLIKTI .................................................................... 56

B. PROJEKCIJA RAZVOJA I KONCEPTI ORGANIZACIJE UREĐENJA I KORIŠĆENJA PROSTORA ............................................................................................................................... 83

1. KONCEPT ORGANIZACIJE, UREĐENJA I KORIŠĆENJA PROSTORA........................... 85 1.1. Organizacija prostora u zahvatu DPP...................................................................................... 85 1.2. Mreža naselja ............................................................................................................................. 85 1.3. Namjena i korišćenje zemljišta................................................................................................. 86

1.3.1. Poljoprivredno zemljište..................................................................................................................... 86 1.3.2. Šume i šumsko zemljište.................................................................................................................... 89 1.3.3. Naselja ................................................................................................................................................. 89 1.3.4. Vodno zemljište................................................................................................................................... 89 1.3.5. Saobraćajnice...................................................................................................................................... 90 1.3.6. Turizam, sport i rekreacija.................................................................................................................. 90 1.3.7. Vjerski i sakralni objekti ..................................................................................................................... 91 1.3.8. Zone izgradnje hidroenergetskih građevinskih objekata................................................................. 92

1.4. Korišćenje mineralnih sirovina za izgradnju .......................................................................... 92 1.5. Analitički podaci i pregledne karte u zahvatu DPP – planirano stanje................................ 93

2. URBANISTIČKO - TEHNIČKI USLOVI...............................................................................123 2.1. Smjernice urbanističkog i arhitektonskog oblikovanja prostora........................................ 123 2.2. Zaštitne zone i područja, zone, lokacije i objekti od opšteg interesa ................................ 123 2.3. Smjernice za regulacionu komponentu Plana - Smjernice za projektovanje .................... 123

2.3.1. I kategorija UTU................................................................................................................................. 124 2.3.2. II kategorija UTU................................................................................................................................ 125 2.3.3. III kategorija UTU............................................................................................................................... 134

3. KONCEPCIJA INFRASTRUKTURNIH SISTEMA I NAČIN NJIHOVOG POVEZIVANJA SA INFRASTRUKTURNIM SISTEMIMA U OKRUŽENJU ....................................................135

3.1. Višenamjenske akumulacije i hidroelektrane na Morači ..................................................... 135 3.1.1. Akumulacija Zlatica........................................................................................................................... 135 3.1.2. Akumulacija Milunovići .................................................................................................................... 135 3.1.3. Akumulacija Raslovići ...................................................................................................................... 135 3.1.4. Akumulacija Andrijevo ..................................................................................................................... 136

3.2. Položaj drumskih saobraćajnica............................................................................................ 136 3.2.1. Auto put Bar-Boljare ......................................................................................................................... 136 3.2.2. Magistralni put Podgorica – Kolašin, regionalni i lokalni putevi................................................... 136

3.2.3.4. Lokalni put Mrtvo Duboko-Smolice-Dumačine (km 4+650) – put br. 5 ........................................... 142


- 3 -

3.2.3.5. Lokalni put M. Morača (Osredci) – Liješnje – Višnje – Kapetanovo jezero, (km 29+720.00) – dio puta br. 6 ....................................................................................................................................................143 3.2.3.6. Lokalni put M.Morača (Debeli lug)-Ljevišta (km 17+788.00) – dio puta br. 10...............................143 3.2.3.7. Lokalni put M.Morača (Nikonovac)-Đuđevine-Milića brijeg-Crkvine-Pčinja (Jad.Magistrala), (km 15+585) – dio puta br. 11............................................................................................................................144 3.2.3.8. Lokalni put Kruna brane Luge (367 mnm)-Đuđevine (put M.Morača-Crkvine), (km 1+110) – dio puta br. 12 ..................................................................................................................................................144 3.2.3.9. Lokalni put Sreteška gora-Prekobrđe-Milića brijeg, (km 10+850) – dio puta br. 13 ........................145 3.2.3.10. Lokalni put Sreteška gora-Kruševice – dio puta br. 15 ................................................................146 3.2.3.11. Lokalni put Bioče (Anovi-Brijeg Vuksanovića-Krkor potok-Bulin most(Mala rijeka) -Regionalni put Bioče-Lijeva Rijeka), (km 2+325.00) – put br. 17 ........................................................................................146

3.3. Položaj željezničke pruge Bar-Beograd .................................................................................147 3.4. Položaj energetskih prenosnih sistema.................................................................................147 3.5. Položaj telekomunikacionih sistema......................................................................................148 3.6. Položaj hidrotehničkih sistema...............................................................................................149

3.6.1. Opis područja i kanalisanje otpadnih voda.....................................................................................149 3.6.2. Analiza potencijalnih zagađivača ....................................................................................................149 3.6.3. Određivanje područja na kojima se isplati graditi javnu kanalizaciju...........................................151

3.7. Položaj komunalnih servisa ....................................................................................................152 4. ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE, PRIRODE, KULTURNIH DOBARA I UREĐENJE PREDJELA.............................................................................................................................. 153

4.1. Ciljevi i mjere za zaštitu životne sredine i pejzažnih vrijednosti ........................................153 4.2. Ciljevi i mjere za zaštitu spomenika kulture .........................................................................154

5. SMJERNICE ZA UBLAŽAVANJE UTICAJA ZA DETALJNI PROSTORNI PLAN VIŠENAMJENSKIH AKUMULACIJA NA MORAČI ............................................................... 155

5.1. Zaključci ....................................................................................................................................155 5.1.1. Pitanja vezana za životnu sredinu ...................................................................................................155

5.1.1.1. Biodiverzitet ...................................................................................................................................155 5.1.1.2. Kvalitet vode ..................................................................................................................................156 5.1.1.3. Hidrologija......................................................................................................................................156 5.1.1.4. Geološki uslovi i seizmika ..............................................................................................................156 5.1.1.5. Klimatske promjene .......................................................................................................................157 5.1.1.6. Materijalna imovina ........................................................................................................................157 5.1.1.7. Kvalitet vazduha i saobraćaj ..........................................................................................................157 5.1.1.8. Kulturna baština i kulturni spomenici ..............................................................................................157 5.1.1.9. Pejzaž ............................................................................................................................................157

5.1.2. Društveno ekonomska pitanja .........................................................................................................157 5.1.2.1. Naselja, stanovništvo i zdravlje ......................................................................................................157 5.1.2.2. Zaposlenost i obrazovanje .............................................................................................................157 5.1.2.3. Industrija (rekreacija, turizam, itd.) .................................................................................................158

5.2. Preporuke..................................................................................................................................158 5.2.1. Opšti dio ............................................................................................................................................158 5.2.2. Životna sredina, geološka i hidrološka pitanja...............................................................................158 5.2.3. Društveno-ekonomski segment.......................................................................................................159

6. EKONOMSKO – TRŽIŠNA PROJEKCIJA ......................................................................... 160 6.1 Višenamjensko korišćenje resursa rijeke Morače .................................................................160

6.1.1. Korišćenje akumulacija ....................................................................................................................160 6.1.2. Razvoj turizma i rekreacije ...............................................................................................................160

6.2. Uticaj višenamjenskih akumulacija na rijeci Morači na razvoj planskog područja i okruženja..................................................................................................................................161

6.2.1. Analiza kvaliteta i bilansi potopljenog zemljišta i objekata ...........................................................161


- 4 -

6.2.2. Razvoj energetike ............................................................................................................................. 165 6.2.3. Razvoj poljoprivrede......................................................................................................................... 168 6.2.4. Razvoj šumarstva ............................................................................................................................. 169 6.2.5. Razvoj turizma................................................................................................................................... 170 6.2.6. Sintezni iskaz privrednog razvoja.................................................................................................... 170

6.3. Razvoj društvenih servisa ...................................................................................................... 171 6.4. Demografski procesi ............................................................................................................... 171

7. SMJERNICE I MJERE ZA REALIZACIJU PLANA ............................................................173 7.1. Opšte odredbe ......................................................................................................................... 173

7.1.1. Opšti prioriteti Plana......................................................................................................................... 173 7.1.2. Korišćenje prirodnih resursa na području Plana ........................................................................... 173 7.1.3. Zaštita životne sredine ..................................................................................................................... 174

7.2. Smjernice za sprovođenje Plana............................................................................................ 174 7.2.1. Smjernice za minimiziranje konflikata u korišćenju prostora sa stanovištva uređivanja predjela i zaštite životne sredine ............................................................................................................... 174 7.2.2. Smjernice za razvojnu komponentu Plana...................................................................................... 174

7.2.2.1. Usklađivanje drugih planova, programa i dokumentacije ............................................................... 174 7.2.2.2. Obaveze u sprovođenju Plana ....................................................................................................... 175

7.3. Način, faze i dinamika realizacije plana................................................................................. 175 7.3.1. Pripremni radovi, privremeni objekti i faze gradnje ....................................................................... 175 7.3.2. Trajna namjena lokacija poslije izgradnje....................................................................................... 178

7.4. Pretpostavke za praćenje sprovođenja i dopune Plana ...................................................... 178 SADRŽAJ ATLASA GRAFIČKIH PRILOGA..........................................................................179

PRILOG – IZVOD IZ IDEJNOG PROJEKTA SANACIJE PLATOA MANASTIRA MORAČA180


- 5 -

Spisak tematskih karata, tabela, grafikona i šema Tematske i pregledne karte

Naziv Str. Stanje prostornog razvoja zahvata DPP 15

Geološka – karta terena mjesta brane i HE "Zlatica" na rijeci Morači 19

Presjek po osi istražnog profila za HE "Zlatica" 21

Geološka – karta terena mjesta brane i HE "Milunovići" na rijeci Morači 23

Presjek po osi brane za HE "Milunovići" na rijeci Morači 25

Geološka – karta terena mjesta brane i HE "Raslovići" na rijeci Morači 27

Geološki presjek terena po osovini brane za HE "Raslovići" na rijeci Morači 29

Geološka - karta terena mjesta brane i HE "Andrijevo" na rijeci Morači 31

Geološki presjek terena mjesta brane "Bijele Stijene II" i HE "Andrijevo" na rijeci Morači 33

Legenda preglednih karata stanja prostornog razvoja 57

Pregledna karta Zone 1 (Zlatica 1), razmjera 1:10000 59




Pregledna karta Zone 5 (Milunovići 1), razmjera 1:25000 67


Pregledna karta Zone 7 (Raslovići 1), razmjera 1:10000 71


Pregledna karta Zone 9a (Andrijevo 1), razmjera 1:25000 75

Pregledna karta Zone 9b (Andrijevo 1), razmjera 1:25000 77

Pregledna karta Zone 9c (Andrijevo 1), razmjera 1:25000 79

Pregledna karta Zone 10 (Andrijevo 2), razmjera 1:25000 81

Koncept prostornog razvoja zahvata DPP 87

Legenda preglednih karata planiranog prostornog razvoja 95 i 97









Pregledna karta Zone 9a (Andrijevo 1), razmjera 1:25000 115

Pregledna karta Zone 9b (Andrijevo 1), razmjera 1:25000 117

Pregledna karta Zone 9c (Andrijevo 1), razmjera 1:25000 119

Pregledna karta Zone 10 (Andrijevo 2), razmjera 1:25000 121


- 6 -

Tabele Naziv Str.

Produkcija nanosa u okviru pojedinih slivova akumulacija 38 Stanovništvo na teritoriji zahvata DPP u opštinama Podgorica i Kolašin 40 Pregled broja stanovnika opštine Podgorica po naseljima u zahvatu DPP (popis 2003) 40 Učešće stanovnika zahvata DPP u ukupnom stanovništvu (pregled po starosnoj strukturi) 41 Odnosi broja stanovnika u zahvatu DPP za opštine Podgorica i Kolašin 41 Uporedni pregled kategorija naselja u zahvatu DPP po broju stanovnika (1948/2003) 42 Raspored privrednih i društvenih djelatnosti u zahvatu DPP 44 Pregled obrazovnih ustanova i broja upisanih učenika u zahvatu DPP 47 Broj i kvadratura stanova u zahvatu DPP u opštini Podgorica (pregled po naseljima) 50 Broj i kvadratura stanova u zahvatu DPP u opštini Kolašin (pregled po naseljima) 50 Pregled promjene broja stanova po popisima u zahvatu DPP 1948 – 2003 – opština Podgorica 51 Pregled promjene broja stanova po popisima u zahvatu DPP 1948 – 2003 – opština Kolašin 51 Pregled domaćinstava po brojnosti članova u zahvatu DPP – opština Podgorica 52 Pregled domaćinstava po brojnosti članova u zahvatu DPP – opština Kolašin 52 Pregled promjene broja domaćinstava u zahvatu DPP – opština Podgorica 53 Pregled promjene broja domaćinstava u zahvatu DPP – opština Kolašin 53 Namjena korišćenja prostora po zonama - Postojeće stanje 56 Projekcija stanovništva po naseljima u zahvatu DPP 85 Uporedni pregled kategorija naselja u zahvatu DPP po broju stanovnika (1948/2003/projekcija 2021) 86

Promjene površina poljoprivrednog zemljišta u zahvatu DPP 86 Promjene površina šuma i šumskog zemljišta u zahvatu DPP 89 Promjene površina za individualnu stambenu izgradnju u zahvatu DPP 89 Promjene površina rijeke Morače i njenih pritoka u zahvatu DPP 89 Promjene magistralnog i lokalnih puteva u zahvatu DPP 90 Planirane površine za turizam i rekreaciju u zahvatu DPP 90 Promjene površina vjerskih i sakralnih objekata u zahvatu DPP 92 Namjena korišćenja zemljišta po zonama detaljne razrade i zonama višenamjenskih akumulacija 93 Osnovni elementi uzdužnih profila izmještanja magistralnog puta radi realizacije hidroakumulacije „Zlatica” 137

Osnovni elementi uzdužnih profila izmještanja magistralnog puta radi realizacije akumulacije „Raslovići” 138

Osnovni elementi uzdužnih profila Andrijevo-Melještak, glavni projekat (1988) 139 Osnovni elementi uzdužnih profila Melještak-M.Morača, idejni projekat (1988.) 140 Osnovni elementi uzdužnih profila brana Andrijevo- Lazine, idejno rješenje 2009. 142 Osnovni elementi uzdužnih profila Mrtvo Duboko-Smolice - Dumačine (km 4+650) – put br. 5 142 Osnovni elementi uzdužnih profila M.Morača (Osredci)-Liješnje-Višnje-Kapetanovo jezero, (km 29+720.00) – dio puta br. 6 143

Osnovni elementi uzdužnih profila M.Morača (Debeli lug)-Ljevišta (km 17+788.00) – dio puta br. 10 144 Osnovni elementi uzdužnih profila M.Morača (Nikonovac)-Đuđevine-Milića brijeg-Crkvine-Pčinja (Jad.Magistrala), (km15+585) – dio puta br. 11 144

Osnovni elementi uzdužnih profila kruna brane Luge (367 mnm)-Đuđevine (put M.Morača-Crkvine), (km 1+110) – dio puta br. 12 145

Osnovni elementi uzdužnih profila Sreteška gora-Prekobrđe-Milića brijeg, (km 10+850) – dio puta br. 13 145

Osnovni elementi uzdužnih profila Sreteška gora-Kruševice – dio puta br. 15 146 Osnovni elementi uzdužnih profila Bioče (Anovi)-Brijeg Vuksanovića-Krkor potok-Bulin most(Mala rijeka)-Regionalni put (Bioče-Lijeva Rijeka), (km 2+325.00) – put br. 17 147

Pregled površina planskih zona 149 Projekcija stanovništva po naseljima – opština Podgorica 149 Projekcija stanovništva po naseljima – opština Kolašin 149


- 7 -

Naziv Str. Procjena gustine naseljenosti 151 Pregled potopljenih objekata prema izvoru podataka 161 Pregled potopljenih objekata, infrastrukture i zemljišta po namjenama 162 Pregled potopljenih objekata, infrastrukture i zemljišta po namjenama (akumulacija Zlatica) 163 Pregled potopljene infrastrukture i zemljišta po namjenama (akumulacija Milunovići) 163 Pregled potopljenog zemljišta po namjenama (akumulacija Raslovići) 164 Pregled potopljenih objekata, infrastrukture i zemljišta po namjenama (akumulacija Andrijevo) 164 i 165 Procjena ekonomskih parametara 168 Eko-agro proizvodna struktura- investiciona procjena, prihod, dobit, zaposlenost 169 Lokacije, obim i globalna projekcija turističkog razvoja 170 Ekonomski parametri turističkog razvoja 170 Rekapitulacija privrednog razvoja po sektorima sa finansijskim pokazateljima 171 Projekcija stanovništva po naseljima u zahvatu DPP 171 Uporedni pregled kategorija naselja u zahvatu DPP po broju stanovnika (1948/2003/projekcija 2021) 172

Grafikoni

Naziv Str.

Učešće djelatnosti stanovništva u Slivu Morače - opština Podgorica 44

Učešće djelatnosti stanovništva u Slivu Morače - opština Kolašin 45

Učešće djelatnosti aktivnog stanovništva u Slivu Morače 45

Slike Naziv Str.

Manastir Morača 54, 55

Manastir Duga 54

Most Knjaza Danila 54

Gustine naseljenosti naselja u slivnom području Morače 150

Šeme

Naziv Str.

Uključenje HE na Morači u elektroenergetski sistem Crne Gore 148

Primjer određivanja populacionih ekvivlenata i aglomeracija za izgradnju javne kanalizacije 151


- 8 -

Skraćenice i akronimi $ Dolar € Euro BDP Bruto domaći proizvod BiH Bosna i Hercegovina DPP Detaljni prostorni plan DUP Detaljni urbanistički plan EIA Procjena uticaja na životnu sredinu EU Evropska Unija GIS Geografski Informacion sistem GUP Generalni urbanistički plan GWh Gigavat sati ha Hektar HE Hidroelektrana IFC Međunarodna finansijska korporacija International Finance Corporation km Kilometar km2 Kvadratni kilometar KN/m2 Kilo Njutn po kvadratnom metru – jedinica mjere za nosivost KNU Kota normalnog uspora kV Kilo Volt l/sec Litara u sekundi m Metar m2 Kvadratni metar m3 Kubni metar m3/sec Kubni metar u sekundi ME Ministarstvo ekonomije Crne Gore mnm Metara nad morem Monstat Crnogorski zavod za statistiku MW Megavat NSOR Nacionalna strategija održivog razvoja NVE Norveška Direkcija za vodne rezerve i energiju PAH Policiklični aromatični ugljovodonici PPO Prostorni plan opštine PPCG Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine PPPPN Prostorni plan područja posebne namjene PPPN Prostorni plan posebne namjene PUP Prostorno – urbanistički plan SEA Strateška procjena uticaja na životnu sredinu Sliv Morače Dio sliva Morače uzvodno od planirane lokacije brane HE Zlatica TE Termoelektrana UN Ujedinjene Nacije UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation USAID United States Development Assistance UTU Urbanističko – tehnički uslovi Zahvat DPP Dio Sliva Morače unutar granica detaljne razrade DPP-a ZN Zajednica naselja


- 9 -

Uvod

Pravni i planski osnov, povodi i cilj izrade planskog dokumenta, kao i orjentirni obuhvat i granice planskog dokumenta definisani su programskim zadatkom.

Planski dokument je, takođe u skladu sa programskim zadatkom, rađen na dva nivoa i u okviru

dva dokumenta: − osnovnom-strateškom koji je rađen za prostor sliva Morače uzvodno od lokacije brane

„Zlatica“ i − detaljnom, koji je rađen za prostor definisan kao Zahvat DPP višenamjenskih

akumulacija na srednjem toku rijeke Morače. Sliv Morače uzvodno od brane HE Zlatica zauzima površinu od oko 790 km2. Sama granica Sliva je data na svim grafičkim prilozima. Ovo područje se posmatra u ovim granicama kako bi bilo moguće integralno razriješiti sva pitanja održivog razvoja i korišćenja višenamjneskih akumulacija na rijeci Morači. U okviru ovog područja definisana je granica zahvata DPP u skladu sa ciljevima i zadacima za njegovu izradu.


- 11 -

A. OCJENA POSTOJEĆEG STANJA PROSTORNOG UREĐENJA


- 13 -

1. Granice zahvata Detaljnog prostornog plana (DPP) i odnos prema okruženju 1.1. Granice i opis zahvata DPP Granice zahvata DPP formirane su u skladu sa ciljevima i zadacima za njegovu izradu. U prvom dijelu, DPP treba da stvori uslove za izgradnju višenamjenskih akumulacija sa pratećim objektima za proizvodnju, prenos i distribuciju električne energije, ali i da obezbjedi dalji održivi razvoj u tom području kroz dalju urbanizaciju, infrastrukturno opremanje i razvoj privrednih djelatnosti. Zahvat je formiran imajući u vidu i potrebe zaštite životne sredine i njenog unapređenja. Takođe granice su formirane i u skladu sa zadatkom neophodne detaljne razrade prostora i formiranje urbanističko tehničkih uslova. To znači da je u skladu sa prethodnim zadacima, kao i uvažavajući prirodne i stvorene uslove (reljef i visinska predstava, veličine prostora i dužine toka Morače, infrastrukturni koridori od državnog značaja, naseljene i zone za privređivanje vezane za ta naselja i saobraćajnice, izvršeno definisanje zahvata DPP odnosno zone detaljne razrade. U osnovi tu se radi o prostoru 4 hidroakumulacije minimalno, ali dovoljno proširene, da se obezbjedi njihovo funkcionisanje integralno sa susjednom mrežom naselja i državnom infrastrukturom. Za ovaj prostor država Crna Gora odnosno nadležno ministarstvo donošenjem ovog plana preuzima odgovornost za planiranje razvoja, zaštitu životne sredine, koordiniranje rada budućih investitora i lokalnog stanovništva. Te zone u okvitu 4 hidroakumulacije su formirane i iz praktičnih razloga, radi savladavanje velike površine i kako bi nadležni organ lakše mogao izdati UTU za izgradnju novih objekata. Ostatak prostora u Slivu Morače je integralno razmatran sa ciljem usaglašavanja sa Prostornim planovima višeg reda i planovima opština Podgorica i Kolašin na kojima se višenamjenske akumulacije nalaze i za koji se daju smjernice koje treba dalje razraditi u pomenutim planovima. Sliv Morače uzvodno od brane HE Zlatica zauzima površinu od oko 790 km2, a sam zahvat DPP odnosno zona detaljne razrade površinu od 32,77 km2. Zahvat DPP je podijeljen u 10 zona u okviru prostora 4 višenamjenske akumulacije i to:

1. Hidroakumulacija Zlatica (zone Zlatica 1 površine 1,24 km2, Zlatica 2 površine 0,78 km2, Zlatica 3 površine 3,48 km2 i Zlatica 4 površine 1,03 km2),

2. Hidroakumulacija Milunovići (zone Milunovići 1 površine 1,59 km2 i Milunovići 2 površine 1,67 km2),

3. Hidroakumulacija Raslovići (zone Raslovići 1 površine 0,25 km2 i Raslovići 2 površine 1,74 km2)i

4. Hidroakumulacija Andrijevo (zone Andrijevo 1 površine 17,71 km2 i Andrijevo 2 površine 3,27 km2).

Sve analize i planski bilansi iskazuju se za integralno za prostore 4 hidroakumulacije, sa željom da se vrši njihov jedinstven i integralni razvoj kao cjelina, što je jedino i prirodno i moguće. Granica zahvata plana je data u grafičkom prilogu u kome se nalazi i spisak koordinata granice. Planska rješenja, odnosno detaljna razrada zona, sa namjenom korišćenja prostora, infrastrukturnim i drugim elementima je data u ovom dokumentu u odgovarajućim poglavljima.


- 14 -

1.2. Odnos prema okruženju1 Odnos prema okruženju iskazan je kroz Osnovni planski dokument, koji je urađen za šire područje u odnosu na zahvat DPP, odnosno za Sliv Morače. U njemu je prikazan odnos prostora srednjeg toka rijeke Morače neposredno uz planirane akumulacije, sa ostatkom prostora. Sam zahvat DPP formiraju četiri predione cjeline (Dolinski dio Morače, Kanjonski dio Morače, Međuriječje i Manastir Morača). Svi ti odnosi iskazani su kroz odgovarajuće grafičke priloge, a pored međusobnog položaja i odnosa predionih cjelina iskazan je i kroz mrežu naselja i načina uvezivanja infrastrukture sa okruženjem, koji su pored tekstualnog i grafičkog dijela ilustrovani i priloženom sinteznom tematskom kartom postojećeg prostornog razvoja zahvata DPP. Ukratko, zahvat DPP, odnosno širi prostor srednjeg toka Morače, predstavlja sa svoje 4 predione cjeline kičmu Sliva Morače. U njemu su koncentrisani državni infrastrukturni koridori od kojih je najvažniji magistralni put Podgorica-Kolašin i dio željezničke pruge Bar-Beograd, koji danas povezuju sva tri regiona Crne Gore i vrše međunarodno povezivanje Crne Gore dalje prema Srbiji. Ovo područje predstavlja i prostor preko koga prolaze elektroenergetski prenosni sistemi od državnog i međunarodnog značaja. U okviru samog Sliva Morače u skladu sa prirodnim uslovima, a dominantno u gornjem toku Morače i uz tokove pritoka (Ibrištica, Mrtvica, Mala rijeka i Kruševička rijeka), kao i prostora Donje Morače, Vlahovića i Gornjih Rovaca formirane su ostale predione cjeline, koje se skoro u potpunosti oslonjene na prostor zahvata DPP i opštine kojima gravitiraju, odnosno Podgorici i Kolašinu. Skromna infrastruktura, koja se ogleda u dotrajalim seoskim putevima i energetskoj distributivnoj mreži je skoro sva oslonjena na pomenuti državni infrastrukturni koridor. Svi društveni servisi su slabo razvijeni i stanovništvo je upućeno na njihovo korišćenje dominantno u Podgorici, a manjim dijelom u Kolašinu. Najvitalnija naselja iz policentrične mreže naselja se nalaze upravo u zahvatu DPP, i u njima je sačuvan osnovni nivo društvenih servisa (osnovne škole, zdravstvene ambulante i dr.) i od njihovog razvoja, zavisi i opstanak ostalih naselja iz Sliva Morače. Samo periferni djelovi Sliva Morače, koji manjim dijelom i pripadju opštinama Nikšić i Danilovgrad određene razvojne potrebe ostvaruju prema pomenutim gradovima.

1 Tematska karta: „Stanje prostornog razvoja zahvata DPP”


- 17 -

2. Analiza prirodnih uslova i stanja prostornog razvoja 2.1. Postojeća namjena prostora i režim korišćenja Kao rezultat dosadašnjeg društveno-ekonomskog i demografskog razvoja na prostoru opština Podgorica i Kolašin, čiji djelovi teritorija su obuhvaćeni Detaljnim prostornim planom, namjena prostora u zoni višenamjenskih akumulacija odnosno zahvatu DPP ukupne površine od 3.276,59 ha iskazuje se kroz:

- Poljoprivredno zemljište 617,14 ha - Šume i šumsko zemljište 1893,96 ha - Naselja 129,60 ha - Groblje 1,69 ha - Vjerski objekti 5,15 ha - Rijeka Morača 109,37 ha - Pritoke rijeke Morače 44,97 ha - Saobraćajnice

o Magistrala (40,5 km) 29,99 ha o Lokalni putevi (93 km) 42,30 ha

- Ostale površine (neobraslo zemljište i kamenjari itd) 402,42 ha 2.2. Postojeća organizacija prostora Postojeća organizacija prostora je data kroz analizu postojećeg stanja u poglavljima koja govore o prirodnim uslovima, mreži naselja i infrastrustrukturnoj opremljenosti. Na osnovu raspona nadmorskih visina, položaja u okviru toka rijeke Morače, reljefnih karakteristika, klimatskih osobenosti, florističke različitosti i društvenih i privrednih djelatnosti zahvat DPP se dijeli u 4 predione cjeline i to: 1. Dolinski dio Morače od Zlatice do kraja sela Milunovića karakteriše osnovno priobalje Morače sa proširenom terasom na Bioču i Milunovićima, sa submediteranskom klimom, florom i faunom na terasma i padinama neposrednog priobalja. Morača je usjekla kanjon u fluvioglacialnom materijalom dubine oko 30 m. Same terase iznad kanjona pogodne su za agro-proizvodnu i turističku valorizaciju. Ovoj predionoj cjelini pripadaju naselja Bioče, Vijedenje, Duga i Mrke. 2. Kanjonski dio Morače od Milunovića do Melještaka (Platije) karakteriše klasični kanjon sa skoro okomitim stranama. Klima je još uvijek modifikovana submediteranska zavisno od nadmorske visine. Sadašnja namjena je dominantno putni koridor. Ovoj cjelini pripadaju donji djelovi (priobalje) naselja Rijeka Piperska i Pelev Brijeg (nenaseljeni dio). 3. Međuriječje se nalazi na sastavu Mrtvice i Morače, koje su formirale rječne terase na kojima se nalazi naselje Međuriječje. Ovom predjelu gravitiraju sela Mrtvo Doboko, Vlahovići, Gornja Rovca (desno priobalje Mrtvice i Morače) i Cerovice (desno priobalje Morače i Ibrištice). Karakteriše ga za ovo područje natprosječna naseljenost i dobra putna infrastruktura. Od privrednih djelatnosti koristi se prirodni potencijal za poljoprivredu i marginalno ugostiteljstvo uz magistralni put. Klima je izmijenjena submediteranska koja na višim nadmorskim visinama prelazi u planinsku. Ovoj cjelini pripadaju naselja Međuriječje, Mrtvo Duboko i Sreteška Gora. 4. Manastir Morača se nalazi na prelazu iz srednjeg u gornji tok Morače, na formiranim višekaskadnim terasama u koje se Morača usjekla u poslednjem glacijalnom dobu. Iako usječen u planinski prostor Crne Gore i ovdje se osjeća uticaj submediteranske klime, zbog relativno niskih nadmorskih visina (oko 300 mnm) i samog toka Morače koji ga otvara ka jugu i Jadranskom moru. Na proširenim terasama sa lijeve i desne strane nalazi se naselje Manistir Morača sa za ovo područje relativno dobro razvijenim društvenim servisima, ugostiteljskim uslugama i Manastirom Morača, kao značajnim vjeskim i kulturnim


- 18 -

centrom. Tu se nalaze i niži djelovi sela Osretci. Danas ovaj prostor karakteriše razbijeni tip urbanizacije, sa ekstezivnom poljoprivredom. Od dendroflore zastupljen je hrast, cer, crni grab, klen, lipa, a iznad visina 700 mnm, u zavisnosti od ekspozicije, bukva, hrast kitnjak, javor i jasen kao karakteristične vrste. Ovoj cjelini pripadaju naselja Vrujica, Đuđevina i Manastir Morača. 2.3. Pregled prirodnih uslova za formiranje višenamjenskih akumulacija 2 2.3.1. Opisi terena Sliva, akumulacionih bazena i lokacija brana 2.3.1.1. Hidroakumulacija „Zlatica“ Tereni sliva Mjesto brane i HE „Zlatica“ je najnizvodniji profil na Morači uzvodno od ušća Zete, gdje se završava Sliv Morače. Sve navedeno u poglavljima vezanim za orografiju i hidrografiju; geološku građu terena, geomorfološke odlike, hidrogeološke odlike, inženjerskogeološke odlike, seizmogeološke odlike – rizike i hazarde, ostale geološke rizike i hazarde, mineralne sirovine, klimu regiona i hidrologiju, važi za terene sliva Morače do mjesta brane i HE „Zlatica“. Izdvajamo samo podatke za akumulacioni basen i mjesto brane što je bitna prirodna odlika o čemu do sada nije bilo rije;i. Po istom principu će u daljem tekstu biti obrađena i ostala tri uzvodna pregradna mjesta – mjesta brana HE „Milunovići“, HE „Raslovice“ i HE „Andrijevo“. Tereni akumulacionog basena Tereni akumulacionog basena i HE „Zlatica“ sa normalnim usporom od 81 mnm (zapremina akumulacije od oko 16 hm3 i korisnom zapreminom od 13 hm3), je u koritu Morače koje pripada sinklinorijumu doline Zete i duž reversnog razloma između tog sinklinorijuma i antiklinorijuma Kučke kraljušti. Ti tereni su u prostoru akumulacije izgrađeni od krednih, skaršćenih, veoma vodopropustnih krečnjaka, trijaskih i jurskih krečnjaka i takođe skaršćenih dolomita. Duž akumulacije korito Morače predstavlja estavelski horizont sa nagibom prema jugu. U krečnjačkim terenima sliva naspram ove akumulacije hidrogeološko razvođe je podzemno i zonarno. To su tereni u kojima je karstifikacija preticala eroziju Morače. Na potezu ove akumulacije korito Morače je kratkotrajno bez vode u sušno doba godine. Tereni mjesta brane Osnovne stijenske mase mjesta brane i HE „Zlatica“ je u krednim i dolomitičnim krečnjacima koji su otkriveni na lijevom boku brane (korita Morače). Na ovo osnovno gorje su glaciofluvijalni zrnasti sedimenti, vezani karbonatnim vezivom toliko da čine konglomerate u terasama Morače. Dno Morače je sa aluvijalnim šljunkovima i pjeskovima ispod kojih je krečnjačko gorje duboko za oko 10 m. Na tlo terasa Morače se spuštaju drobine i na kote oko 70 mnm. Ispitivanja VDP-a je vršeno upumpavanjem voda u bušotinu sa pritiscima i do 9 atmosfera. Ta ispitivanja su pokazala gubljenje – gutanja različitih količina voda, u različitim intervalima (dubina) što ukazuje na nabušene diskontinuitete i kaverne. Za potrebe izrade građevinskih projekata narednih nivoa za terene mjesta brane i prateće objekte treba uraditi seizmička mikrorenizacija, na planu određene razmjere (1:500 ili druge razmjere), sa

2 Tematska karta:

- Geološka – karta terena mjesta brane i HE "Zlatica" na rijeci Morači - Presjek po osi istražnog profila za HE "Zlatica" - Geološka – karta terena mjesta brane i HE "Milunovići" na rijeci Morači - Presjek po osi brane za HE "Milunovići" na rijeci Morači - Geološka – karta terena mjesta brane i HE "Raslovići" na rijeci Morači - Geološki presjek terena po osovini brane za HE "Raslovići" na rijeci Morači - Geološka - karta terena mjesta brane i HE "Andrijevo" na rijeci Morači - Geološki presjek terena mjesta brane "Bijele Stijene II" i HE "Andrijevo" na rijeci Morači


- 35 -

procjenama stabilnosti kanjona u prostoru uticajnom na branu i elektranu po prethodno urađenim projektima kompleksnih geoloških i seizmogeoloških istraživanja. 2.3.1.2. Hidroakumulacija „Milunovići“ Tereni sliva Za terene sliva ove akumulacije se ne može navesti niša bitno i specifično što nije rečeno za sliv Morače do brane HE „Zlatica“. Razvođe i ovog sliva je naspram i iznad ove akumulacije u karstnim terenima na zapadu u masivu planine Kamenika i na istoku, takođe u karstnim terenima površi Bratonožića. Kroz te terene razvođe je na dosta dugim potezima zonarno. Teren akumulacije Osnovno gorje terena akumulacionog basena HE „Milunovići“ je izgrađeno od trijasko-jurskog krečnjaka, dolomitičnih krečnjaka, krečnjačkih dolomita i dolomita. U terenima ovog akumulacionog basena koji je sa kotom normalnog uspora na 119 mnm; (ukupnom zapreminom od oko 9,9 hm3 i korisnom zapreminom od oko 6,8 hm3) nijesu zapažena poniranja voda Morače u njenom koritu i ako je to jako vidno izraženo u estavelama mlina manastira Duge na lijevoj obali Morače odmah nizvodno od brane i u sredini korita Morače gdje je takođe nekad radila vodenica na snage voda koje poniru. Ta poniranja su vezana za razlome koje prate vodotok Morače od sjevera (atar sela Raslovića), ka Bioču gdje se sučeljavaju sa reversnim rasjedima Kučke kraljušti. Dosadašnja saznanja upućuju na zaključak da je predviđena akumulacija duboko u kanjonu Morače i to u dijelu do koje je erozija skoro dostizala karstifikaciju. Tereni mjesta brane Osnovno gorje mjesta brane HE „Milunovići“ je trijasko-jurskim dolomitima – krečnjacima, koji su otkriveni u lijevom boku korita dok su u desnom pod glaciofluvijalnim konglomeratima terase Morače koji su na višim kotama pod drobinama izmiješanim sa zemljastim masama. Dno Morače je pod aluvijalnim šljunkovima i pjeskovima debljine i preko 5 m. Tereni mjesta brane su istraživani istražnim bušotinama sa ispitivanjima VDP-a, pijezometrijskim bušotinama, istražnim bunarom i galerijom. Ispitivanjem VDP-a pokazalo se neravnomjerno gutanje voda pod istim pritiscima (do 9 at) na različitim dubinama. Za terene mjesta brane sa pratećim objektima treba, pored ostalih istraživanja, uraditi seizmičku mikroreonizaciju na planu u pogodnoj razmjeri od 1:500 ili 1:1.000 sa procjenom stabilnosti padina na potezu zahvata brane i hidroelektrane. 2.3.1.3. Hidroakumulacija „Raslovići“ Tereni sliva Tereni sliva ove hidroelektrane su uzvodno od prethodnih u terenima znatno viših kota u kojima je kanjon Morače dublji. Karbonatne stijenske mase su na površi - višim kotama skaršćene. Ti djelovi sliva, ove kao i prethodnih akumulacija, izgrađeni od karbonatnih stijena su skaršćeni i bezvodni sa razbijenim karstnim izdanima duboko u terenu ali na nivoima koji su iznad voda u koritu Morače. Razvođe sliva ove akumulacije dijelom je zonarno. Tereni akumulacionog basena Tereni ove akumulacije su još uzvodniji i još u dubljim djelovima kanjona Morače pa time još više u terenima gdje erozija Morače približno prati karstifikaciju. U terene ove akumulacije koja je sa normalnom uspornom kotom na 155 m (ukupnom zapreminom od 11,3 hm3 i kor. zap. 7,8 hm3) nije registrovano poniranje voda. Te terene izgrađuju krečnjaci i dolomiti trijasa, jure i krede sa


- 36 -

pružanjemslojeva skoro upravno na vodotok Morače i uzvodnim padom. U obalama prethodnih akumulacija pa ni u obalama ove nema takvih nagiba sa nepovoljnim diskontinuitetima koji bi upućivali na odrone većih masa koje bi ugrozile akumulaciju i/ili branu sa pratećim objektima. Tereni mjesta brane Osnovno gorje mjesta brane i HE „Raslovići“ izgrađuju stratifikovani jurski krečnjaci sa međuslojnom ispunom listastih glinaca i glinovitih laporaca. Na lijevom boku mjesta brane su dijelom otkriveni ovi krečnjaci dok su na drugom dijelu i na desnom boku pokriveni glaciofluvijalnim zrnastim sedimentima – konglomerati terase Morače. Ove konglomeratične terase na višim kotama pokrivaju drobine koje su skoro pravi sipari. Tereni ovog mjesta za branu i hidrolektranu su istraživani istražnim bušenjem sa ispitivanjem VDP-a i istražnim galerijama. Dobijeni rezultati su povoljniji od onih dobijenih istim metodama istraživanja na prethodnim mjestima brane. Za terene mjesta i ove brane sa objektima treba uraditi seizmičku mikroreonizaciju na karti razmjere 1:500 ili dr. sa procjenom stabilnosti terena kanjona u zahvatu brane i hidroelektrane. 2.3.1.4. Hidroakumulacija „Andrijevo“ Tereni sliva Tereni sliva brane i HE „Andrijevo“ su još uzvodniji u slivu Morače, u odnosu na predhodne. Te terene većim dijelom izgrađuju vezane slabo okamenjene meke stijenske mase (durmitorski fliš) i škriljavo glinovito-laporovito-pjeskovite stijenske mase gornjeg perma i donjeg trijasa, a manjim dijelom krečnjaci i dolomiti mezozoika sa vulkanitima. To su tereni sa mrežom povremenih i stalnih potoka, rečica i rijeka koje predstavljaju prave bujice koje spiraju znatni stjenoviti materijal u korito Morače. Tereni ovog dijela sliva Morače daju najveći dio suspendovanog i vučnog materijala tom vodotoku. To je za predmetnu problematiku glavna odlika predmetnog sliva Morače, a posebno dijela do brane za HE „Andrejevo“. Tereni ovog sliva idu od kota od oko 150 mnm do kota koje idu i preko 2.200 mnm Tereni akumulacionog basena Terene akumulacionog basena na manjem – kraćem – najnizvodnijem dijelu izgrađuju debeloslojeviti jurski i kredni krečnjaci. Veće djelove terena akumulacionog basena izgrađuju stijenske mase durmitorskog fliša na kojem su mjestimično deponovani glaciofluvijalni terasni sedimenti, koji se nalaze iznad ovih na padinama deluvijalne drobine. Korito Morače, Sjeverice i Mrtvice je sa aluvijalnim pjeskovima i šljunkovima. Erozija Morače i njenih pritoka na potezu ove akumulacije je preticala karstifikaciju. Vode ove akumulacije dopiru uzvodno do iznad manastira Morače koji je na koti oko 305 mnm dok je korito Morače u profilu Manastira na koti oko 250 mnm. Ovo znači da će nivo voda dolaziti ispod nivoa Manastira za oko 23 m. Naspram Manastira je poznato klizište zvano „Đuđevine“. Ovo klizište još nije definisano istražnim radovima na nivou da se zna njegova površina, debljina (ukupna zapremina), nagib klizne ravni, fizičke, geotehničke i druge karakteristike stijenskih masa i tla preko kojih je klizište, kao i druge karakteristike. Iz ovih razloga neophodno je proučiti raspoložive geološke i druge podatake i podloge i nakon toga izvršiti rekognosciranje terena i uraditi projektni zadatak za istraživanje pomenutih terena. U skladu sa Pravilnikom o izradi projekata geoloških istraživanja taj projektni zadatak se reviduje od posebne stručne komisije. Na osnovu tog projektnog zadatka treba uraditi projekat geoloških istraživanja sa seizmičkom mikroreonizacijom odnosnih terena. Na bazi dobijenih rezultata treba uraditi modele i simulirati stanja pri punjenju i pražnjenju akumulacije (Manastira i klizišta) punjenja i pražnjenja akumulacije u statičkim i dinamičkim uslovima. Sve ovo, razumije se, potrebno je raditi paralelno sa


- 37 -

ostalim istraživanjima na osnovu kojih bi se došlo do rezultata koji bi omogućili donošenje zaključka o načinu ostvarivanja predviđene akumulacije sa kotom normalnog uspora od 285 mnm. Teren - tlo na kome je manastir Morača može se adekvatnim konstrukcijama sigurno učiniti stabilnim a samim tim obezbjediti Manastir kada je u pitanju Manastir kao građevina. Kada su u pitanju drugi mogući uticaji, ako takvi mogu doći ostvarivanjem akumulacije do normalnog uspora od 285 mnm, kao što su povećana vlažnost vazduha, ona u vezi sa ovim treba konsultovati i uvažiti predloge i mišljenja drugih stručno-naučnih oblasti koji bi doprinijeli racionalnoj i sigurnoj zaštiti Manastira. Ove kompleksne analize, koje bi precizno izmjerile štetne uticaje na manastir Moraču treba uraditi u fazi izrade strateške procjene uticaja na životnu sredinu, dalje projektne dokumentacije koju će pratiti i izrada procjene uticaja na životnu sredinu. Sva planska i projektna rješenja moraju obezbjediti prihvatljiv nivo eventualnih negativnih uticaja na sam Manastir. Terene mjesta brane izgrađuju masivni gornjejurski krečnjaci sa manjom konglomeratičnom terasom (glaciofluvijal) na desnoj obali na kojoj je dijelom kameni nabačaj. U samom koritu su aluvijalni zrnasti sedimenti. Mjesto brane je u najužem dijelu kanjona sa predviđenim normalnim usporom na 285 mnm, (sa ukupnom zapreminom od 304 hm3 i korisnom zapreminom od 249 hm3). Za potrebe mjesta brane HE „Andrijevo“ istraživana su tri profila: Andrijevo, Bijele stijene I i Bijele stijene II. Istraživanja su vršena istražnim bušenjem sa ispitivanjem VDP-a, istražnim galerijama, geofizičkim metodama, mjerenjem direktno u terenu modula deformacija stijenskih masa metodom „limeni jastuci“ ispitivanjem u laboratorijsma fizičko-mehaničkih stijenskih masa mjesta brane, a i preko modela teren-brana (Bergamo – Italija). Na osnovu rezultata za osovinu lučne visoke betonske brane izabran je profil u kome je ispitivan modul elastičnosti stijenskih masa preko modula deformacija utvrđenih metodom „limenih jastuka“. Za ovo mjesto brane, obzirom na njenu visinu, karakter kanjona, prisustva pukotina unutar masivnih stijenskih masa i sl. treba uraditi posebna istraživanja sa ocjenom stabilnosti bokova brane i seizmičkom mikroreonizacijom. Ovim istraživanjima treba obuhvatiti dio kanjona za koji se ocijeni da u dinamičkim uslovima može doći do nestabilnosti većih blokova – količina stijenskih masa. 2.3.2. Seizmološki rizici i hazardi Za poterebe izrade idejnih projekata brana i hidroelektrana „Titograd“, „Zlatica“, „Milunovići“, „Raslovići“ i „Andrijevo“ urađena je komleksna seizmička studija. Ovom studijom su dati brojni seizmički i seizmogeološki podaci na osnovu kojih su određena sljedeća računska ubrzanja u temeljima objekata: „Andrijevo“ Normalni zemljotres: ....................................................... Am = 198 cm/s2

Maksimalni zemljotres:..................................................... Am = 236 cm/s2 „Milunovići“ Normalni zemljotres: ...................................................... Am = 242 cm/s2 Maksimalni zemljotres:..................................................... Am = 285 cm/s2 „Titograd“ Normalni zemljotres: ....................................................... Am = 330 cm/s2

Maksimalni zemljotres:.................................................... Am = 380 cm/s2 Za lokacije „Raslovići“ i „Zlatica“ posebne analize nijesu vršene, već se vrijednosti računskih parametara određne interpolacijom: „Raslovići“ Normalni zemljotres: .................................... Am = 220 cm/s2 sa Vm = 19.0 +-2.7 cm/s2

Maksimalni zemljotres:.................................. Am = 261 cm/s2 sa Vm = 21.5 +-2.8 cm/s2 „Zlatica“ Normalni zemljotres: .................................... Am = 286 cm/s2 sa Vm = 23.6 +-2.4 cm/s2


- 38 -

Maksimalni zemljotres:.................................. Am = 333 cm/s2 sa Vm = 27.7 +-2.5 cm/s2 Srednje vrijednosti seizmičkog koeficijenta (Kc) na projektnim lokacijama su 0,058 za „Andrijevo“, 0,065 za „Rasloviće“, 0,072 za „Milunoviće“, 0,085 za „Zlaticu“ i 0,097 za „Titograd“. Analizom seizmičkog hazarda u funkciji magnituda, u regionu poluprečnika 80 km od srednje računske lokacije („Milunovići“) određene su sljedeće mjerodavne računske magnitude zemljotresa: - Tip III distribucije ekstrema: Normalni zemljotres: ................................ M = 7.19 Maksimalni zemljotres:.............................. M = 7.41 - Tip S (Tanh -1(arg)) distribucije ekstrema: Normalni zemljotres:.............. M = 7.33 Maksimalni zemljotres:.......... M = 7.53 2.3.3. Erozioni procesi u Slivu Morače U idejnim projektima za hidroakumulacije-hidroelektrane Zlatica, Milunovići, Raslovići i Andrijevo, dat je naglasak na negativni uticaj erozionih procesa na zasipanje-smanjenje korisne zapremine i dužine radnog vijeka budućih hidroakumulacija-hidroelektrana.

Tabela – Produkcija nanosa u okviru pojedinih slivova akumulacija Naziv sliva (međusliva) F km2 W m3/god W/km2 m3/god/km2

HE Zlatica 809 1004842 12421

HE Zlatica do prof. HE Milunovići 254 288201 1135

HE Milunovići 555 712903 12842

HE Milunovići do prof. HE Raslovići 40 36822 921

HE Raslovići 512 678771 13263

HE Raslovići do prof. HE Andrijevo 60 50004 833

4 HE Andrijevo 455 640131 1407

U sintezi, količine erozionog nanosa koje se produkuju i dospijevaju u akumulaciju Zlatica, pod pretpostavkom da se samo ona radi(cio sliv od 809 km2) i njihov uticaj na vijek trajanja akumulacije-elektrane definišu se sledećim veličinama:

− Zapremina akumulacije ...............................................................................................................16 x 106 m3

− Zapremina mrtvog prostora ....................................................................................................... ..3 x 106 m3 − Godišnji dotok .............................................................................................................. 1942.6 x 106 m3/god − Ukupna zapremina vučenog i suspendovanog nanosa koji dospijeva u akumulaciju...........251599 m3/god − Ukupna zapremina vučenog nanosa koji dospijeva u akumulaciju..........................................36232 m3/god − Odnos zapremine akumulacije i godišnjeg dotoka vode...................................................................0.00824

Iz dijagrama Brune-a, procenat zadržanog nanosa u akumulaciji je 43% što znači da će se od godišnjeg dotoka nanosa u akumulaciji Zlatica zadržati 108188 m3/god, znači sav vučeni nanos i 0,33% suspendovanog. Količina nanosa u periodu od 52 godine iznosi približno koliko i zapremina planirane akumulacije.

Za rješavanje ovog problema u Osnovnom planskom dokumentu je planiran čitav niz mjera od izgradnje antierozionih pregrada, formiranja 11 novih hidroakumulacija u gornjem toku Morače i pritokama, kao i čitav niz bioloških mjera kao što je pošumnjavanje i drugo.


- 39 -

2.3.4. Klimatski uslovi Predmetni tereni su na potezu kraćem od 60 km, na kotama od ispod 100 mnm do preko 2.000 mnm Na tako kratkom potezu imamo promjenu klime od izmjenjeno sredozemne do planinske. Uticaj sredozemne klime se proteže ka sjeveru od Podgorice kanjonom Morače do Platija i kanjonom Male rijeke do profila prema Pelevom Brijegu. Dalje prema sjeveru i van ovih kanjona klima postepeno prelazi u planinsku klimu. Na osnovu podataka sa kišomjernih stanica u prostoru predmetnog sliva i ostalih u Crnoj Gori i okolnim terenima urađena je karta izohijeta. Sa te karte se vidi da, gledano u višegodišnjem prosjeku, najmanje padavina ima u prostoru hidroakumulacije „Zlatica“ (ispod 2.000 mm) Od tih prostora prema sjeverozapadu, sjeveru i sjeveroistoku padavine rastu dostižući količine i preko 2.400 mm. Za ostale klimatske parametre postoje samo registrovani podaci na klimatološkoj stanici (KS) „Podgorica“ i KS „Kolašin“. Podaci sa KS „Podgorica“ mogu se prihvatiti kao mjerodavni za terene sa kotama do oko 400 mnm U tim terenima (do K.285 mnm) su predviđene brane, hidroelektrane i akumulacije voda u kanjonu Marače. Za ostali dio sliva nema drugih mjerodavnijih klimatskih pokazatelja osim onih sa KS „Kolašin“. Po podacima sa KS „Podgorica“ dolazi se do vrijednosti za:

- Prosječno višegodišnje osunčavanje od oko 2.477 časova; aps.max od 2.723 časa; i apsolutni minimum od 2.180 časa;

- Relativnu srednju vlažnost vazduha od oko 65. - Oblačnost srednja od oko 4,7 ili 47% desetine pokrivenog neba oblacima; - Najveća učestalost vjetrova je iz sjevernog kvadranta (13,8%), iz južnog kvadranta 11,1%, sa

zapada 1,9%; sa istoka 2%, tišine su 8,4%. - Temperaturu vazduha od oko Tsred = 15,4oC; Tmax = 43,8oC i Tmin = -15,6oC;


- 40 -

3. Stvoreni uslovi Stvoreni uslovi u posmatranom području zahvata DPP analizirani su kroz oblasti stanovništva i njegovih privrednih i društvenih djelatnosti, naselja, infrastrukturne opremljenosti prostrora i uspostavljenih komunalnih servisa. 3.1. Stanovništvo Prema popisu iz 2003. godine u Slivu Morače živi 4.175 stanovnika. U periodu između dva popisa (1991-2003. godine) broj stanovnika opao je za 26,65%, po prosječnom godišnjem padu od 2,22%. Gustina naseljenosti Sliva Morače je mala, veoma različita i iznosi 5,28 st/km2, odnosno približno 10% prosječne gustine naseljenosti u Crnoj Gori. Prema popisu iz 2003. godine u zahvatu DPP živi 894 stanovnika. U periodu između dva popisa (1991 – 2003. godine) broj stanovnika opao je za 7,17%, po prosječnom godišnjem padu od 0,60%. Gustina naseljenosti zahvata DPP je otprilike polovina prosječne gustine za čitavu Crnu Goru i iznosi 27,28 st/km2. Ovako izražene razlike u gustini naseljenosti su posljedica procesa eksterne migracije, odnosno stalnog preseljavanja stanovništva van Sliva i doline Morače. Ovo je, uglavnom, proisteklo iz procesa urbanizacije i kretanja stanovništva iz Sliva prema urbanim centrima Kolašinu, a posebno Podgorici.

Tabela – Pregled broja stanovnika opštine Podgorica po naseljima u zahvatu DPP (popis 2003)

Starosna struktura Naselje

0-19 20-59 60 i više Ukupno

Bioče 48 94 37 179 Vijedenje 21 30 16 67 Duga 1 20 13 34 Mrke 50 101 49 200 Rijeka Piperska 17 38 21 76 Ukupno - Podgorica 137 283 136 556 Vrujica 14 33 16 63 Đuđevina 9 26 24 59 Manastir Morača 2 30 17 49 Međuriječje 28 49 37 114 Mrtvo Duboko 8 6 21 35 Sreteška Gora 0 11 7 18 Ukupno - Kolašin 61 155 122 338 Ukupno zahvat DPP 198 438 258 894

3.1.1. Broj stanovnika u zahvatu DPP po naseljima U priloženim tabelama dat je pregled broja stanovnika u naseljima opština Podgorica i Kolašin, koje ulaze u zahvat DPP. Pregled uključuje i starosnu strukturu stanovništva.

Tabela – Stanovništvo na teritoriji zahvata DPP u opštinama Podgorica i Kolašin

Broj stanovnika

1991. 2003. 2003/

1991.

Sliv Morače 5.692 4.175-

26.65%Zahvat DPP 963 894 -7,17% dio u Kolašinu 513 338 -34,11% dio u Podgorici 450 556 23,56%


- 41 -

Na osnovu tabela3 se vidi da u zahvatu DPP-a živi ukupno oko 894 stanovnika, odnosno 21,41% stanovnika Sliva Morače ili 0,14% stanovnika Crne Gore. Gledano po opštinama, u zahvatu DPP živi oko 0,33% stanovnika opštine Podgorica i oko 3,40% stanovnika opštine Kolašin. 3.1.2. Stanje razvijenosti demografskih struktura U narednom periodu (do 2021. godine) očekuje se dalji porast učešća starijeg stanovništva, naročito u seoskim naseljima. Od ukupnog broja stanovnika u zahvatu DPP, njih:

- 198 ili 22,15% su djeca predškolskog i školskog uzrasta,

- 438 ili 48,99% je radno aktivno, a - 259 ili 28,86% je starosti preko 60 godina.

Priložena tabela daje pregled učešća stanovništva zahvata DPP u ukupnom broju stanovnika na nivou cijelih opština, odnosno Sliva Morače. Najveći dio aktivnog stanovništva u zahvatu DPP se bavi, prevashodno, poljoprivredom. 3.1.3. Glavni demografski problemi Iz rezultata popisa stanovništva iz 1991. i 2003. godine vidi se da je na seoskom području u zahvatu DPP došlo do pada broja prisutnog stanovništva za 8,25%. Dok je u opštini Kolašin došlo do pada broja prisutnog stanovništva u svim naseljima u prosjeku za 33,98%, u Podgorici je došlo do porasta broja prisutnog stanovništva u svim naseljima. Taj porast, u prosjeku, u seoskim naseljima u zahvatu DPP koja pripadaju Podgorici iznosi 23,01%. Sa aspekta demografskih problema u zahvatu DPP Morače može se konstatovati nekoliko bitnih faktora:

- Smanjenje broja stanovnika generalno i u opštini Kolašin;

- Nastavljeno je ranije ispoljeno opadanje prirodnog priraštaja;

- Opadanje broja sklopljenih brakova; - Smanjenje broja članova porodice (po

popisu iz 2003. taj broj prosječno iznosi 2,88 u zahvatu DPP);

- Prelazak mlađe populacije iz ruralnih u urbana naselja.

- Nastavljena je tendencija starenja stanovništva;

3 Izvor - Monstat

Tabela – Učešće stanovnika zahvata DPP u ukupnom

stanovništvu (pregled po starosnoj strukturi)

% u odnosu na opštinu

% u odnosu na Sliv Morače

naselja u Kolašinu Kolašin 0-19 godina 0,61% 1,46% 20-59 godina 1,56% 3,71% 60 i više godina 1,23% 2,92% naselja u Podgorici Podgorica 0-19 godina 0,08% 3,28% 20-59 godina 0,17% 6,78% 60 i više godina 0,08% 3,26%

Tabela – Odnosi broja stanovnika u zahvatu DPP za opštine Podgorica i Kolašin

Br. Stanovnika po popisu

1991. 2003.

Procenat promjene 2003/1991

opština Podgorica 146121 169132 15.75% Bioče 158 179 13.29% Vijedenje 28 67 139.29% Duga 31 34 9.68% Mrke 170 200 17.65% Rijeka Piperska 63 76 20.63% naselja u Pogorici 450 556 23.56%

opština Kolašin 11046 9949 -9.93% Vrujica 88 63 -28.41% Đuđevina 127 59 -53.54% Manastir Morača 73 49 -32.88% Međuriječje 139 114 -17.99% Mrtvo Duboko 46 35 -23.91% Sreteška Gora 40 18 -55.00% naselja u Kolašinu 513 338 -34.11%

UKUPNO 963 894 -7.17%


- 42 -

3.2. Naselja 3.2.1. Sistem i mreža naselja U opštini Podgorica, zahvat DPP formiraju naselja: Bioče, Vijedenje, Duga, Mrke, Rijeka Piperska i priobalnim dijelom Morače nenaseljeni dio Pelevog Brijega.

U opštini Kolašin, zahvat DPP formiraju naselja: Vrujica, Đuđevina, Manastir Morača, Međuriječje, Mrtvo Duboko i Sreteška Gora, kao i svojim manjim i slabo naseljenim dijelom Vlahovići, Osretci i Raičevina. Razmještaj privrednih i društvenih djelatnosti u naseljima zahvata DPP – Koncentracija i disperzija manifestuju se i preko razmještaja djelatnosti po naseljima. Laka dostupnost naselja uz magistralu Podgorica – Kolašin, kao i gravitaciona snaga urbanog i privrednog razvoja Podgorice izazvalo je porast dnevnih radnih migracija, a često i dodatno iseljavanje sa ovog područja u područje Podgorice. Niska dostupnost za usluge višeg ranga (obrazovanje, zdravstvena zaštita i dr) karakteristična je i za ovaj prostor. 3.2.2. Stanje razvoja naselja u zahvatu DPP Za seoska područja karakteristična je niska gustina naseljenosti i pretežna zaposlenost stanovništva u poljoprivredi i šumarstvu, prerađivačkoj industriji, državnoj upravi i socijanom radu, obrazovanju, saobraćaju i ugostiteljstvu. Mrežu naselja u seoskim područjima, po pravilu, čine manja naselja sa manjim brojem usluga i urbanih djelatnosti. Pretežni dio seoskih naselja u zahvatu DPP su naselja razvijena oko magistralnog puta, kao i sa određenim stepenom koncentracije izgradnje u seoskim centrima. Veću koncentraciju izgradnje i bolju opremljenost imaju naselja u blizini magistralnog puta Podgorica – Kolašin. Proces demografskog pražnjenja kao i nadprosječnog povećanja broja naselja sa malim brojem stanovnika u području zahvata DPP ilustrovan je narednom tabelom. Kao što se vidi, od 4 naselja u kojima je 1948. godine bilo više od 200 stanovnika, danas nije ostalo nijedno naselje. U slučaju naselja, koja obezbjeđuju vitalnost policentričnog sistema na seoskom području (naselja koja broje od 100 do 500 stanovnika) situacija je znatno gora nego što je u prosjeku u Crnoj Gori, gdje taj pad iznosi oko 50%. Naime, taj broj naselja u zahvatu DPP u periodu 1948 – 2003. je smanjen za 62%, odnosno sa 8 na 3 naselja.

Tabela – Uporedni pregled kategorija naselja u zahvatu DPP po broju stanovnika (1948/2003) 1948. 2003.

Kat

egor

ija

sela

Broj

stanovnika Broj sela Učešće u broju naselja zahvatu

DPP Broj sela

Učešće u broju naselja u

zahvatu DPP 1. 0 – 25 0 0.00% 1 9.09% 2. 26 – 50 0 0.00% 3 27.27% 3. 51 – 100 3 27.27% 4 36.36% 4. 101 – 200 4 36.36% 3 27.27% 5. 201 – 300 3 27.27% 0 0.00% 6. 301 – 500 1 9.09% 0 0.00% 7. 501 – 1000 0 0.00% 0 0.00% 8. preko 1000 0 0.00% 0 0.00% UKUPNO 11 11

Seoska područja u zahvatu DPP mogu se podijeliti sljedeće grupe:

− Seoska područja u blizini Podgorice (Bioče)


- 43 -

− Seoska područja sa mješovitim djelatnostima, koja još zavise od poljoprivrednih djelatnosti, ali je primjetan i razvoj drugih, na primjer, turizma, usluga i sl (Manastir Morača, Bioče);

− Pretežno poljoprivredna seoska područja;

Polazišta za dalje uređenje prostora su: − Značajan dio seoskih područja ima ograničenja za razvoj, dijelom i zbog nepovoljnih opštih

trendova u pogledu stanovništva, privrednog rasta, itd; − Demografsko pražnjenje većeg dijela brdskog i planinskog područja predstavlja znatno

ograničenje za ukupni razvoj zahvata DPP, što zahtijeva preduzimanje većeg broja novih mjera; Najvažniji problemi karakteristični za oblast stanovanja u zahvatu DPP mogu se svesti na sljedeće:

− Neadekvatno održavanje i ubrzano propadanje postojećeg stambenog fonda; − Nepovoljni kreditni uslovi koji se nude građanima za rješavanje stambenih pitanja; − Neodgovarajuće rješavanje stambenog pitanja socijalno ugroženih domaćinstava.

Zahvat DPP, pored administrativne podjele na dvije opštine, karakteriše i podjela na 4 predione cjeline koje se, između ostalog, mogu analizirati i sa aspekta uspostavljene mreže naselja. Grupisanje naselja po predionim cjelinama dato je u poglavlju 2.2. A dijela. Osnovne karakteristike (stanovništvo i djelatnosti) mreže naselja po predionom cjelinama date su u nastavku. Sa pregledne tematske karte se uočava da je policentrična mreža naselja formirana, uglavnom, grupisanjem naselja uz dolinu rijeke Morače, duž kojih se vršilo i infrastrukturno opremanje (magistralni, regionalni i lokalni putevi). Pored unutrašnjeg povezivanja, naselja su povezana sa okruženjem magistralnim putem za Podgoricu i Kolašin, regionalnim putevima za Mateševo i Šavnik, a željezničkom prugom (u zahvatu postoji željeznička stanica u Bioču) preko Podgorice i Kolašina integriše se u šire okruženje. Područje je slabo servisirano u oblasti obrazovanja i zdravstva, dok drugih servisa, praktično, i nema. U zahvatu DPP trenutno rade 3 osnovne škole, a povremeno funkcionišu 3 zdravstene stanice. Privreda, ima nepovoljnu strukturu u kojoj dominira poljoprivredna proizvodnja, sa niskim prihodom. Takva privredna djelatnost ne ostavlja prostora za angažovanje lokalnih finansijskih sredstava za razvoj zahvata DPP. Sve pomenute okolnosti samo pospješuju dalje iseljavanje sa područja naselja opštine Kolašin i pogoršavanje stanja uspostavljene mreže naselja. Mnoga naselja danas funkcionišu po sezonskom principu (samo ljeti) i postoji velika opasnost od njihovog trajnog nestajanja (naprimjer Sreteška Gora sa manje od 25 stanovnika). 3.3. Privredni razvoj 3.3.1. Opšte odlike privrednog i društvenog razvoja Prostor zahvata DPP karakteriše nizak nivo ali i relativno povoljna struktura privrednih djelatnosti, uglavnom u oblastima poljoprivrede (17,82%), prerađivačke industrije (10,4%), saobraćaja i skladištenja (8,91%), trgovine i servisa (6,93%), ugostiteljstva (5,94%) i drugog. Procjenjuje se da je ovom prostoru 2009 godine ostvaren bruto nacionalni dohodak od približno 1.000.000 Eura, odnosno nešto malo više od 1.000 eura po stanovniku. U društvenim djelatnostima zastupljeno je obrazovanje (9,9%), državna uprava (8,91%) i ostale društvene i komunalne djelatnosti (oko 13%). Svi procenti iskazani su prema udjelu pojedinih djelatnosti u ukupno aktivnom stanovništvu. Raspored privrednih i društvenih djelatnosti u zahvatu DPP najslikovitije je prikazan sledećom tabelom i grafikonima.


- 44 -

Tabela – Raspored privrednih i društvenih djelatnosti u zahvatu DPP

U

kupn

o

Poljo

priv

reda

, lov

i šu

mar

stvo

Prer

ađiv

ačka

indu

strij

a

Proi

zvod

nja

i sna

bdije

vanj

e el

ektr

ično

m e

nerg

ijom

, ga

som

i vo

dom

Trgo

vina

i se

rvis

i

Ugo

stite

ljstv

o

Saob

raća

j, sk

ladi

šten

je i

veze

Drž

avna

upr

ava,

odb

rana

i so

cija

lni r

ad

Obr

azov

anje

Zdra

vstv

o

Ost

ale

kom

unal

ne i

druš

tven

e dj

elat

nost

i

Ost

alo

Bioče 40 1 10 1 5 4 3 4 1 1 4 6Vijedenje 12 2 1 0 1 0 2 2 0 0 1 3Duga 16 0 1 0 1 1 1 1 0 0 10 1Mrke 43 1 6 1 4 1 8 5 6 1 5 5Rijeka Piperska 14 0 0 0 0 2 0 2 1 0 3 6Ukupno u zahvatu DPP u Podgorici 125 4 18 2 11 8 14 14 8 2 23 21Vrujica 12 7 0 0 0 0 0 1 1 0 0 3Đuđevina 9 4 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1Manastir Morača 19 1 0 0 1 2 2 2 6 1 3 1Međuriječje 24 10 3 0 1 2 2 0 4 0 0 2Mrtvo Duboko 2 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0Sreteška Gora 11 8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3Ukupno u zahvatu DPP u Kolašinu 149 32 3 1 3 4 4 4 12 1 3 10Ukupno u zahvatu DPP 274 36 21 3 14 12 18 18 20 3 26 31

Učešće djelatnosti stanovništva u zahvatu DPP - opština Podgorica

Poljoprivreda, lov i šumarstvo, 3.20%

Državna uprava, odbrana i socijalni rad,

11.20%

Trgovina i servisi, 8.80%

Ugostiteljstvo, 6.40%

Proizvodnja i snabdijevanje

električnom energijom, gasom i vodom,

1.60%

Prerađivačka industrija, 14.40%

Saobraćaj, skladištenje i veze,

11.20%

Obrazovanje, 6.40%

Zdravstvo, 1.60%

Ostale komunalne i društvene djelatnosti,

18.40%

Ostalo, 16.80%


- 45 -

Učešće djelatnosti stanovništva u zahvatu DPP - opština Kolašin

Zdravstvo, 1.30%

Saobraćaj, skladištenje i veze,

5.19%

Obrazovanje, 15.58%

Državna uprava, odbrana i socijalni

rad, 5.19%

Ostale komunalne i društvene

djelatnosti, 3.90%

Trgovina i servisi, 3.90%Ugostiteljstvo,

5.19%


Proizvodnja i snabdijevanje električnom

energijom, gasom i vodom, 1.19%

Ostalo, 12.99% Poljoprivreda, lov i šumarstvo, 41.56%

Učešće djelatnosti aktivnog stanovništva u zahvatu DPP

Ostalo, 15.35%Ostale komunalne i

društvene djelatnosti, 12.87%

Zdravstvo, 1.49%

Obrazovanje, 9.90%

Saobraćaj, skladištenje i veze, 8.91%


Proizvodnja i snabdijevanje

električnom energijom, gasom i vodom, 1.49%

Ugostiteljstvo, 5.94%

Trgovina i servisi, 6.93%Državna uprava,

odbrana i socijalni rad, 8.91%

Poljoprivreda, lov i šumarstvo, 17.82%

3.3.2. Nivo razvoja po privrednim granama I onako nizak nivo privrednih djelatnosti, različito je i nejednako raspoređen kako po prostoru tako i po djelatnostima. Pregled tih skromnih privrednih djelatnosti dat je u nastavku po vrstama, sa osnovnom idejom da se iskažu potencijali. 3.3.2.1. Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo Polaznu osnovu razvoja čine značajni prirodni potencijali i određene komparativne prednosti sa opredjeljenjem za podsticanjem i unapređenjem organske poljoprivrede sa ciljem proizvodnje zdrave hrane.


- 46 -

Glavni problem u odvijanju procesa poljoprivredne proizvodnje je nedovoljna primjena savremenih tehnologija u procesu proizvodnje i ograničenost kapaciteta; Trenutno u zahvatu DPP je evidentirano 617,14 ha poljoprivrednog zemljišta. Uprkos činjenici da je došlo do značajnih društvenopolitičkih i sistemskih promjena koje su išle u korist razvoja poljoprivrede, poljoprivreda je u zahvatu DPP zadržala glavne osobine tradicionalnog niskoproduktivnog sektora. Prema podacima iz popisa 2003. godine, glavni proizvodni subjekti su privatna gazdinstva kojih u zahvatu DPP ima 115 (od čega 57 u Podgorici, a 58 u Kolašinu). Na tim gazdinstvima, poljoprivredom se bavi 38 aktivnih stanovnika (od čega 4 u Podgorici, a 34 u Kolašinu). Vodni resursi, značajni za poljoprivredu u cjelini, a naročito kao objekti i sredstva za ribarsku proizvodnju nijesu efikasno korišćeni. Šume i šumska zemljišta Na relaciji od planirane akumulacije i HE Zlatica do Pelevog Brijega se nalazi zona submediteranske dendoflore, dok se sjeverno od Pelevog Brijega prostire zona planinske dendoflore. Na ovom potezu prisutna je klasična visinska zonalnost: bukva, jasen, javor, jela i smrča (do pozicija 1600 m), iznad kojih se nalazi subalpijska bukva (fagetum subalpinum), bor krivulj (pinus montana) i klečica (juniperus nana). Trenutno u zahvatu DPP je evidentirano 1.893,96ha šumskog zemljišta. Ribarstvo Režim malih voda većine vodotoka u Crnoj Gori nije povoljan za razvoj ribljeg fonda. Čak i neki veliki vodotoci presušuju (Morača prije Zete), ili su protoci rijeka u doba minimalnih voda izrazito mali. U pogledu kvaliteta voda generalno se može reći da su uslovi povoljni za razvoj riba, mada ima i određenih lokaliteta sa nepovoljnijim kvalitetom. Iz popisa vrsta se vidi da je u slivu rijeke Morače do sada registrovano 35 vrsta riba. Zadnjim istraživanjima registrovano je prisustvo 30 vrsta. Porodica šaranskih vrsta u ovom slivu je dominantna i zastupljena je sa 19 predstavnika. Pastrmke su zastupljene sa 4 vrste. Ostale porodice zastupljene su sa po dvije, odnosno jednim predstavnikom. U rijeci Morači je ranije bio prisutan i lipljen (Th. Thymallus), a po nekim podacima i dvije naprijed navedene vrste pastrmki. Bez obzira što je u ispitivanim vodama registrovano znatno više ciprinidnih vrsta riba vode Morače su uglavnom pogodne za salmonide-pastrmke. Rezultati hemijskih istraživanja, a potvrđuju ih i rezultati istraživanja makroinvertebrata, pokazuju da je cijeli tok rijeke Morače do Podgorice pogodan za egzistenciju salmonidnih vrsta riba. U ovim vodama su registrovane pastrmke mada je brojnost u pojedinim djelovima znatno smanjena. Navedena područja Morače pružaju optimalne uslove, po kvalitetu vode. 3.3.2.2. Turizam Turističko-ugostiteljska djelatnost u zahvatu DPP odvija se uz magistralni put Podgorica-Kolašin u dijelu servisiranja putnika u tranzitu, koji se u ovom području vrlo kratko zadržavaju. Posebnu vrijednost u tom smislu ima Manastir Morača. Prema podacima iz popis 2003. godine, ugostiteljstvom se bave 12 aktivna stanovnika, od čega 8 u Podgorici, a 4 u Kolašinu, što turističku valorizaciju ovog prostora sliva Morače čini minornom. 3.3.2.3. Ostala privreda Ostale privredne djelatnosti u zahvatu DPP su nedovoljno razvijene, što najbolje ilustruje podatak da:


- 47 -

- Prerađivačkom industrijom se bavi 21 aktivno lice - U oblasti saobraćaja, skladištenja i veza radi 18 aktivnih lica - Ostalim komunalnim djeltnostima se bavi 26 aktivnih lica - Trgovinom i raznim servisima se bavi 14 aktivnih lica

3.4. Društvene djelatnosti Društvene djelatnosti u zahvatu DPP su nedovoljno razvijene, što najbolje ilustruje podatak da u oblasti:

- Obrazovanja radi 20 ili 7,30% aktivnih lica - Državne uprave, odbrane i socijalnog rada radi 18 ili 6,50% aktivnih lica - Zdravstva radi 3 ili 1,10% aktivnih lica

Prostorni raspored osnovnih škola, učenika i nastavnika je neravnomjeran. U zahvatu DPP nalaze se 3 škole, koje 2009. godine pohađa 130 učenika, i to:

- U Podgorici u naseljima Bioče, ukupno 40 učenika, - U Kolašinu u naseljima Manastir Morača i Međuriječje, ukupno 90 učenika.

Tabela – Pregled obrazovnih ustanova i broja upisanih učenika u zahvatu DPP

Naselje / Opština Naziv škole Broj učenika

upisanih 2009. godine

Podgorica 40 Bioče O.Š. „18. oktobar“ 40 Kolašin 90 Manastir Morača O.Š. „Mojsije Stefanović“ 34 Međuriječje O.Š. „Međuriječje“ 56 UKUPNO u Slivu Morače 130

Slično drugim društvenim djelatnostima, i kapaciteti i usluge u oblasti zdravstvene zaštite imaju neravnomjeran prostorni razmještaj. 3.5. Opremljenost prostora tehničkim infrastrukturnim sistemima 3.5.1. Saobraćaj U zahvatu plana, može se reći sa izuzetkom južnog dijela da u okviru saobraćajnih sistema postoji samo drumski i telekomunikacioni saobraćaj. 3.5.1.1. Drumski saobraćaj U zahvatu DPP kao integrativni sistem nalazi se magistralni put i početci dva regionala puta i mreža lokalnih puteva. Kada se uzmu u obzir godine izgradnje i činjenica da su, uglavnom, mala sredstva ulagana za održavanje, onda je jasno u kakvom je stanju putna infrastruktura. Posebno ako se zna da se u Slivu Morače oko 50% mreže nalazi na nadmorskoj visini većoj od 1.000m. Svi lokalni putevi u zahvatu DPP su ispod tehničko-tehnološkog nivoa za normalni saobraćaj u svim godišnjim dobima i vremenskim uslovima (mali radijusi krivina, uski kolovozi, nezavršeni i nestandardni tuneli, veliki podužni usponi i padovi-i do 20%), i sa takvim elementima oni su nefunkcionalni, kako za postojeći tranzit, tako i tekuću egzistenciju stanovnika ovog prostora i potreba za očekivani razvoj. Opšte karateristike drumske mreže, unutar zahvata DPP, slične su sa karakteristikama ukupne mreže Crne Gore a to znači da:


- 48 -

- Prosječna starost mreže je vrlo velika. U poslednjih dvadesetak godina vrlo malo je izgrađeno novih dionica primarne mreže;

- Godinama je vrlo malo ulagano u održavanje i rekonstrukciju putne mreže, što se normalno odražava na kvalitet, posebno ako se ima u vidu da je dobar dio mreže na velikim nadmorskim visinama. U zadnje vrijeme bilježi se pozitivan pomak u održavanju i posebno rekonstrukciji mreže ali i dalje ima dosta kritičnih mjesta;

Od magistralnih puteva najvećom dužinom unutar zahvata DPP su djelovi dionica Jadranske magistrale M-2 Petrovac – Podgorica – Kolašin. Jadranska magistrala u evropskoj mreži puteva ima oznaku E-65, E-80. Od regionalnih puteva u zahvatu DPP je i početni dio pravca Bioče – Mateševo R-19 Od lokalnih i nekategorisanih puteva izgrađene su veze 11 naselja iz zahvata DPP sa magistralom. 3.5.1.2. Željeznički saobraćaj U zahvatu DPP samo na kratkoj relaciji na početku hidroakumulacije Zlatica nalazi se dio pruge Bar-Beograd. Kontaktno zahvatu DPP, nalazi se željeznička stanica Bioče. 3.5.1.3. Telekomunikacije i poštanski saobraćaj Aktuelno stanje u telekomunikacijama u ovom prostoru karakteriše dominantna primjena bežičnih komunikacija i to: Mobilna telefonija, Radio-difuzija, dok je fiksna telefonija slabo zastupljena. Duž koridora magistralnog puta Podgorica – Kolašin postavljen je fiber-optički kabal. Pošta Crne Gore, i pored pojave konkurentskog operatora, i dalje ima dominantnu ulogu, jer je zastupljena u skoro svim većim naseljenim mjestima. 3.5.2. Energetski sistemi U zahvatu DPP se nalaze djelovi osnovne elektroenergetske mreže napona 400 kV, 220 kV i 110 kV i odgovarajuće distributivne mreže koja omogućava da se skoro sva naselja u ovoj zoni (osim teško pristupačnih sela u središnjem i sjevernom dijelu) snabdijevaju električnom energijom. Distributivna mreža u sistemu Elektroprivrede Crne Gore obuhvata vodove 35 kV, transformatorske stanice TS 35/10 kV, postrojenja 10 kV u TS stanicama 110/10 kV, vodove 10 kV, TS stanice 10/0,4 kV i vodove niskog napona. U zahvatu DPP rade 2 lokalne distribucije (Podgorica i Kolašin). Njihov prostorni raspored, dužine i vrste su detaljno dati u odgovarajućim grafičkim prilozima. 3.5.3. Hidrotehnički sistemi 3.5.3.1. Korišćenje voda za vodosnabdijevanje U zoni zahvata DPP organizovano snabdijevanje vodom preko vodovodnog sistema ima:

- Izvorište „Bioče“ daje vode za potrošače Bioča. - Izvorište „Duga“ daje vodu za naselje atara sela Duga.

3.5.3.2. Ostali vidovi korišćenja voda Na terasama uz vodotoke u zahvatu DPP stanovništvo individualno i samoinicijativno koristi vodu za navodnjavanje.


- 49 -

Za sada ne postoji korišćenje voda za akvakulturu ni za flaširanje vode. 3.5.3.3. Zaštita od zagađivanja Za sada ne postoje značajnija zagađenja od otpadnih voda. U poređenju sa klasama kvaliteta koje su predviđene Uredbom o kategorizaciji i klasifikaciji voda, utvrđeno stanje kvaliteta voda je zadovoljavajuće. 3.5.4. Komunalni servisi U ovom području, pored gore pomenutih nema ostalih komunalnih servisa. To znači da u ovom prostoru koji je ispodprosječno naseljen i u kom nema značajnih privrednih aktivnosti, nema uspostavljenih sistema za tretman čvrstog komunalnog otpada i otpadnih voda. Ovaj nedostatak biće otklonjen u planskom periodu kroz uspostavljanje ovih servisa tokom i nakon završetka paniranih investicija.


- 50 -

4. Ekonomsko – demografska analiza Osnovni pokazatelji i indikatori iz oblasti ekonomskog razvoja izvedeni su iz analize djelatnosti aktivnog stanovništva i procijenjenog bruto dohotka u poglavlju 3.3.1 A dijela, dok je u nastavku data analiza kvantiteta i kvaliteta izgrađenih dobara i njihovog prostornog rasporeda. U pogledu stanovništva, pored djelatnosti urađena je i analiza domaćinstava, po raznim osnovama, kako bi se ocjenila njihova ekonomska snaga i procijenio potencijal za budući razvoj. Prema popisu iz 2003 godine u zahvatu DPP je živjelo 304 domaćinastava, od čega u opštini Podgorica 169, a u opštini Kolašin 135. Prosječan broj članova domaćinstava je 2,88. 4.1. Stambeni fond Područje zahvata DPP, pored niske gustine naseljenosti karakteriše i ispod-prosječan kako broj stambenih i drugih objekata, tako i prosječna korisna površina tih objekata. Po popisu iz 2003 godine u zahvatu DPP evidentirano je 5531 stambeni objekat, ukupne površine od 30461 m2. U nastavku je dat pregled tih objekata prema naseljima i načinu korišćenja. Uočava se da je prosječna veličina objekata mala i iznosi 57,37 m2. Tabela – Broj i kvadratura stanova u zahvatu DPP u opštini Podgorica (pregled po naseljima)

Stanovi

Naselje Za stalno stanovanje Ostali tipovi stanovanja

Uku

pno

stan

ovi i

kv

adra

tura

Nastanjeni Nenastanjeni Privremeno

korišteni

Korišćeni u poslovne

svrhe

Ostale nastanjene prostorije

Ukupno stanovnika

u objektima

br. jed. 92 50 11 31 0 184 Bioče m2 5112 3037 455 1620 0 -

br. jed. 54 19 6 29 0 67 Vijedenje m2 3398 1423 300 1675 0 -

br. jed. 21 13 4 4 0 25 Duga m2 1408 894 270 244 0 -

br. jed. 94 63 8 19 4 0 200 Mrke m2 6179 4331 570 979 299 0 -

br. jed. 38 25 0 13 0 76 Rijeka Piperska m2 2880 1836 0 1044 0 -

br. jed. 299 170 29 96 4 0 552 zahvat DPP u Podgorici m2 18977 11521 1595 5562 299 0 - Tabela – Broj i kvadratura stanova u zahvatu DPP u opštini Kolašin (pregled po naseljima)

Stanovi


Uku

pno

stan

ovi i

kv

adra

tura


korišteni


svrhe


Ukupno stanovnika

u objektima

br. jed. 36 22 14 0 2 63 Vrujica m2 1906 1001 905 0 72 -

br. jed. 48 24 8 16 0 59 Đuđevina m2 2714 1460 438 816 0 -

br. jed. 25 20 4 1 0 41 Manastir Morača m2 1113 918 135 60 0 -

br. jed. 63 39 24 0 0 114 Međuriječje m2 3476 1869 1607 0 0 -


- 51 -

Stanovi


Uku

pno

stan

ovi i

kv

adra

tura


korišteni


svrhe


Ukupno stanovnika

u objektima

br. jed. 28 13 13 2 2 35 Mrtvo Duboko m2 946 394 452 100 54 -

br. jed. 32 8 24 0 0 18 Sreteška Gora m2 1329 313 1016 0 0 -

br. jed. 232 126 87 19 0 4 330 zahvat DPP u Kolašinu m2 11484 5955 4553 976 0 126 -

br. jed. 531 296 116 115 4 4 882 Ukupno zahvat DPP m2 30461 17476 6148 6538 299 126 -

Prema uporednim podacima, u zahvatu DPP evidentan je pad broja objekata u periodu od 1971. do 1991. godine, što je uglavnom posledica zemljotresa iz 1979 godine, dok je u periodu od 1991. do 2003. evidentirana ekspanzija izgradnje objekata koja u potpunosti nadoknađuje te prethodne negativne trendove, kako u broju tako i u kvalitetu objekata. U nastavku je dat uporedni pregled stambenih jedinica za naselja u zahvatu DPP za obje opštine. Tabela – Pregled promjene broja stanova po popisima u zahvatu DPP 1948 – 2003

Broj stanova Promjena u procentima (%) Naselje 1971 1981 1991 2003 1981/71 1991/81 2003/91 2003/71

Bioče 51 56 46 92 9,80 -17,86 100,00 80,39Vijedenje 23 11 14 54 -52,17 27,27 285,71 134,78Duga 34 19 13 21 -44,12 -31,58 61,54 -38,24Mrke 70 62 52 94 -11,43 -16,13 80,77 34,29Rijeka Piperska 33 29 16 38 -12,12 -44,83 137,50 15,15Zahvat DPP u Podgorici 188 166 127 245 -11,70 -23,49 92,91 30,32Vrujica 44 41 54 36 -6,82 31,71 -33,33 -18,18Đuđevina 55 57 77 48 3,64 35,09 -37,66 -12,73Manastir Morača 23 17 20 25 -26,09 17,65 25,00 8,70Mrtvo Duboko 22 19 17 28 -13,64 -10,53 64,71 27,27Međuriječje 50 50 51 63 0,00 2,00 23,53 26,00Sreteška Gora 29 23 14 32 -20,69 -39,13 128,57 10,34Zahvat DPP u Kolasinu 223 207 233 232 -7,17 12,56 -0,43 4,04Zahvat DPP 411 373 360 477 -9,25 -3,49 32,50 16,06

4.2. Domaćinstva Nisku gustinu naseljenosti karakteriše i mali broj domaćinstava, koje u zahvatu DPP, u odnosu na Crnu Goru, karakteriše i ispod-prosječan broj članova, odnosno 2,88 člana po domaćinstvu. U nastavku je dat pregled broja domaćinstava po naseljima u zahvatu DPP, diferenciranih na domaćinstva sa i bez gazdinstva.


- 52 -

Tabela – Pregled domaćinstava po brojnosti članova u zahvatu DPP – opština Podgorica

Naselje

Uku

pno

Sa 1

čl

anom

2 3 4 5 6 7 8 9

10 i

više

Pros

j. B

r. čl

anov

a

Ukupno 49 11 10 4 6 5 6 5 2 3,65sa gazdinstvom 10 3 1 2 3 1 5Bioče

bez gazdinstva 39 11 7 3 6 5 4 2 1 3,31Ukupno 19 3 4 4 4 2 1 1 3,53sa gazdinstvom 5 1 1 2 1 4,4Vijedenje

bez gazdinstva 14 3 3 3 2 2 1 3,21Ukupno 13 8 2 1 1 1 1,92sa gazdinstvom 8 5 1 1 1 2,13Duga

bez gazdinstva 5 3 1 1 1,6Ukupno 63 11 19 8 12 7 5 1 3,16sa gazdinstvom 24 2 9 4 5 3 1 3,08Mrke

bez gazdinstva 39 9 10 4 7 4 4 1 3,21Ukupno 25 5 8 3 3 3 2 1 3,04sa gazdinstvom 10 3 2 1 1 1 1 1 3,2

Rijeka Piperska

bez gazdinstva 15 2 6 2 2 2 1 2,93Ukupno 169 38 43 20 26 15 11 12 3 1 0 3,23sa gazdinstvom 57 10 16 7 9 4 4 5 1 1 0 3,42

Ukupno u zahvatu DPP u Podgorici bez gazdinstva 112 28 27 13 17 11 7 7 2 0 0 3,13

Tabela – Pregled domaćinstava po brojnosti članova u zahvatu DPP – opština Kolašin

Naselje

Uku

pno

Sa 1

čl

anom

2 3 4 5 6 7 8 9

10 i

više

Pros

j. B

r. čl

anov

a

Ukupno 24 7 8 2 3 2 2 2,63sa gazdinstvom 17 5 5 1 2 2 2 2,82Vrujica

bez gazdinstva 7 2 3 1 1 2,14Ukupno 24 8 9 3 1 1 1 1 2,46sa gazdinstvom 22 8 8 3 1 1 1 2,36Đuđevina

bez gazdinstva 2 1 1 3,5Ukupno 20 8 7 3 1 1 2,05sa gazdinstvom 4 2 1 1 2,5

Manastir Morača

bez gazdinstva 16 6 6 3 1 1,94Ukupno 41 8 15 5 5 7 1 2,78sa gazdinstvom 9 2 1 1 3 2 3,22Međuriječje

bez gazdinstva 32 6 14 4 2 5 1 2,66Ukupno 16 7 7 1 1 2,19sa gazdinstvom 6 1 4 1 2,83

Mrtvo Duboko

bez gazdinstva 10 6 3 1 1,8Ukupno 10 6 1 2 1 1,8sa gazdinstvom

Sreteška Gora

bez gazdinstva 10 6 1 2 1 1,8Ukupno 135 44 47 15 11 10 5 1 2 0 0 2,44sa gazdinstvom 58 18 19 5 6 4 3 1 2 0 0 2,69

Ukupno u zahvatu DPP u Kolašinu bez gazdinstva 77 26 28 10 5 6 2 0 0 0 0 2,26


- 53 -

Naselje

Uku

pno

Sa 1

čl

anom

2 3 4 5 6 7 8 9

10 i

više

Pros

j. B

r. čl

anov

a

Ukupno 304 82 90 35 37 25 16 13 5 1 0 2,88sa gazdinstvom 115 28 35 12 15 8 7 6 3 1 0 3,05Ukupno u

zahvatu DPP bez gazdinstva 189 54 55 23 22 17 9 7 2 0 0 2,78 U zahvatu DPP prema uporednim podacima evidentan je pad broja domaćinstava u periodu od 1961. do 2003. godine. Izuzetak je period 1991 do 2003 godine za opštinu Podgorica u kome je zabilježen porast broja domaćinstava. U nastavku je dat uporedni pregled broja domaćinstava po naseljima u zahvatu DPP za obije opštine. Tabela – Pregled promjene broja domaćinstava u zahvatu DPP – opština Podgorica Naselja Broj domaćinstava po popisima Promjene u procentima (%) Podgorice

1948

1953

1961

1971

1981

1991

2003

1953

/48

1961

/53

1971

/61

1981

/71

1991

/81

2003

/91

2003

/48

Bioče 53 52 48 63 57 48 49 -1,89 -7,69 31,25 -9,52 -15,79 2,08 -7,55

Vijedenje 22 23 39 23 11 14 19 4,55 69,57 -41,03 -52,17 27,27 35,71 -13,64

Duga 32 32 30 39 19 14 13 0,00 -6,25 30,00 -51,28 -26,32 -7,14 -59,38

Mrke 63 63 61 71 58 50 63 0,00 -3,17 16,39 -18,31 -13,79 26,00 0,00 Rijeka Piperska 37 42 40 33 26 16 25 13,51 -4,76 -17,50 -21,21 -38,46 56,25 -32,43

Ukupno 207 212 218 229 171 142 169 2,4 2,8 5,0 -25,3 -17,0 19,0 -18,36

Tabela – Pregled promjene broja domaćinstava u zahvatu DPP – opština Kolašin Naselja Broj domaćinstava po popisima Promjene u procentima (%) Kolašina

1948

1953

1961

1971

1981

1991

2003

1953

/48

1961

/53

1971

/61

1981

/71

1991

/81

2003

/91

2003

/48

Vrujica 33 29 47 44 35 31 24 -12,12 62,07 -6,38 -20,45 -11,43 -22,58 -27,27

Đuđevina 78 80 65 58 56 58 24 2,56 -18,75 -10,77 -3,45 3,57 -58,62 -69,23

Manastir Morača 25 33 88 38 25 24 20 32,00 166,67 -56,82 -34,21 -4,00 -16,67 -20,00

Međuriječje 62 57 75 50 49 39 41 -8,06 31,58 -33,33 -2,00 -20,41 5,13 -33,87 Mrtvo Duboko 26 25 27 25 19 16 16 -3,85 8,00 -7,41 -24,00 -15,79 0,00 -38,46 Sreteška Gora 29 30 30 29 20 14 10 3,45 0,00 -3,33 -31,03 -30,00 -28,57 -65,52

Ukupno 253 254 332 244 204 182 135 0,4 30,7 -26,5 -16,4 -10,8 -25,8 -46,64

UKUPNO u zahvatu DPP

460 466 550 473 375 324 304 1,3 18,0 -14,0 -20,7 -13,6 -6,2 -33,91


- 54 -

5. Ocjena stanja životne sredine Gledano u cjelini, što je već konstatovano za šire područje Sliva Morače, kvalitet životne sredine kroz kvalitet vazduha, stanje zemljišta, kvaliteta voda, stanje biodiverziteta i radiološko opterećenje stanovništva je očuvan, što omogućava sveobuhvatan i dinamičan održivi razvoj zone zahvata DPP. U zahvatu DPP po osnovu nacionalnog zakonodavstva u Crnoj Gori nema zaštićenih prirodnih područja. Kulturno nasljeđe čine 3 spomenika kulture, od čega je 1 spomenik prve kategorije, a 2 su spomenici treće kategorije. U zahvatu DPP nalaze se spomenici kulture: Slika – manastir Morača

- I kategorija o manastir Morača sa crkvama Uspenja

Bogorodice, i sv. Nikole, nastao 1252. godine u Kolašinu

- III kategorija o Manastir Duga, Bioče je nastao oko

1755. godine u Podgorici i o Most knjaza Danila, rijeka Mrtvica,

nastao je 1858. godine u Kolašinu’ Slika – manastir Duga

Slika – Most Knjaza Danila

Manastir Morača se nalazi na ivici padine koja se u dvije terase spušta prema Morači. Visinska razlika između nivoa manastira i rijeke je oko 40 m. Manastir je najvećim dijelom temeljen na konglomeratnim stjenama. Danas je manastirski kompleks izložen brojnim rizicima. Ugroženost kulturne baštine kao i fonda zgrada je slijedeća:

- Blizina magistralnog puta po kome se odvija i saobraćaj teških transportnih vozila; - Nestabilnost kosine prema rijeci, sa mogućnošću odrona stijenske mase; - Potok iznad konaka a ispod puta, iz kojeg se voda drenira u smjeru temelja manastirskih

zgrada.


- 55 -

Zbog loše situacije i zatečenog stanja manastirskog kompleksa, treba započeti što prije sa integralnom sanacijom, koja mora obuhvatiti sakralna dobra i šire okruženje.


- 56 -

6. Potencijali, ograničenja i konflikti4 U prethodnim poglavljima su detaljno opisani prirodni potencijali i ograničenja, kao i uočeni konflikti izazvani djelatnostima stanovništva i izgrađenom infrastrukturom. To je u nastavku sistematizovano iskazano u tabeli, prostorno grupisano po lokacijama višenamjenskih akumulacija i u okviru planskih zona detaljne razrade. Ti numerički podaci grafički su interpretirani na sledećim sinteznim preglednim kartama. Tabela – Namjena korišćenja prostora po zonama - Postojeće stanje

Naziv akumulacije/zone Po

ljopr

ivre

da

Šum

e

Nas

elja

Gro

blje

Vjer

ski

obje

kti

Vode

ne

povr

šine

M

orač

e Vo

dene

po

vrši

ne

prito

ka

Saob

raća

j m

agis

tral

a

Saob

raća

j lo

kaln

i put

evi

Ost

ale

povr

šine

Povr

šina

zo

ne

ha ha ha Ha ha ha ha ha ha ha ha

Zona 1 - Zlatica 1 20.47 25.08 2.52 0.00 0.00 4.04 0.00 1.20 1.78 68.47 123.55

Zona 2 - Zlatica 2 22.61 24.58 7.69 0.19 0.00 4.31 0.00 1.55 1.13 16.19 78.24

Zona 3 - Zlatica 3 151.24 65.40 42.62 0.29 0.00 12.33 3.52 3.88 9.04 59.70 348.02

Zona 4 - Zlatica 4 24.90 36.31 3.75 0.00 1.85 5.35 0.32 1.24 2.77 26.82 103.30 Hidroakumulacija Zlatica 219.22 151.36 56.58 0.48 1.85 26.02 3.85 7.87 14.72 171.17 653.11

Zona 5 - Milunovići 1 46.31 28.11 14.37 0.00 0.00 9.38 0.06 2.29 2.21 56.01 158.74

Zona 6 - Milunovići 2 13.52 60.83 3.85 0.13 0.00 11.71 0.00 3.30 0.29 73.32 166.95 Hidroakumulacija Milunovići 59.83 88.94 18.22 0.13 0.00 21.09 0.06 5.59 2.49 129.33 325.69

Zona 7 - Raslovići 1 0.30 13.74 0.00 0.00 0.00 2.48 0.00 0.81 0.00 7.87 25.19

Zona 8 - Raslovići 2 0.40 126.71 1.65 0.00 0.00 18.44 0.07 4.82 0.00 22.38 174.48 Hidroakumulacija Raslovići 0.70 140.45 1.65 0.00 0.00 20.92 0.07 5.63 0.00 30.25 199.67

Zona 9a - Andrijevo 1 2.35 104.22 0.07 0.00 0.00 8.79 1.10 2.66 0.00 47.06 166.26

Zona 9b - Andrijevo 1 152.62 720.79 27.22 0.49 0.00 7.64 20.13 0.48 13.59 13.47 956.43

Zona 9c - Andrijevo 1 107.74 486.03 14.43 0.60 0.00 7.36 16.03 3.52 6.95 5.46 648.11

Zona 9 - Andrijevo 1

Zona 10 - Andrijevo 2 74.67 202.17 11.42 0.00 3.30 17.55 3.73 4.24 4.55 5.67 327.32 Hidroakumulacija Andrijevo 337.39 1513.22 53.15 1.08 3.30 41.34 40.99 10.91 25.09 71.67 2098.12

Ukupno 617.14 1893.96 129.60 1.69 5.15 109.37 44.97 29.99 42.30 402.42 3276.59

4 Pregledne karte:

Hidroakumulacija Zlatica: − Pregledna karta Zone 1 (Zlatica 1), razmjere 1:10000 − Pregledna karta Zone 2 (Zlatica 2), razmjere 1:10000 − Pregledna karta Zone 3 (Zlatica 3), razmjere 1:25000 − Pregledna karta Zone 4 (Zlatica 4), razmjere 1:10000

Hidroakumulacija Milunovići: − Pregledna karta Zone 5 (Milunovići 1), razmjere 1:25000 − Pregledna karta Zone 6 (Milunovići 2), razmjere 1:25000

Hidroakumulacija Raslovići: − Pregledna karta Zone 7 (Raslovići 1), razmjere 1:10000 − Pregledna karta Zone 8 (Raslovići 2), razmjere 1:25000

Hidroakumulacija Andrijevo: − Pregledna karta Zone 9a (Andrijevo 1), razmjere 1:25000 − Pregledna karta Zone 9b (Andrijevo 1), razmjere 1:25000 − Pregledna karta Zone 9c (Andrijevo 1), razmjere 1:25000 − Pregledna karta Zone 10 (Andrijevo 2), razmjere 1:25000


- 83 -

B. PROJEKCIJA RAZVOJA I KONCEPTI ORGANIZACIJE UREĐENJA I KORIŠĆENJA PROSTORA


- 85 -

1. KONCEPT ORGANIZACIJE, UREĐENJA I KORIŠĆENJA PROSTORA5 1.1. Organizacija prostora u zahvatu DPP Od centara definisanih Prostornim planom Crne Gore, u zahvatu DPP nalazi se lokalni centar opštine Kolašin – Manastir Morača. Od centara definisanih Prostornim planom opštine Podgorica u zahvatu se nalazi planska zona, odnosno, lokalni centar Bioče. Prema PPO Kolašin u zahvatu DPP nalaze se djelovi zajednica naselja Manastir Morača i Međuriječje. Sama organizacja prostora u zahvatu DPP dio je šire organizacije prostora Sliva Morače koja je opisana u Osnovnom planskom dokumentu, a koju najbolje ilustruje sledeća pregledna karta. 1.2. Mreža naselja Sa ciljem podrške Prostornim planom Crne Gore, Prostornim planom Podgorice i Prostornim planom Kolašina definisanog policentričnog sistema mreže naselja, u zoni zahvata DPP, kroz analizu uticaja i usmjerenja, stvoreni su svi preduslovi za ostvarivanje zacrtanih ciljeva kroz izgradnju, razvoj i povezivanje magistralnih, regionalnih i lokalnih infrastrukturnih sistema, čime će se stvoriti preduslovi neophodnog prostornog i privrednog povezivanja i funkcionisanja naselja, i time podstaći:

- Razvoj malih naselja sa manje od 50 stanovnika u zahvatu DPP i to u opštini Podgorica Duga, a u opštini Kolašin Manastir Morača i Sreteška Gora.

- Smanjenje tendencije doseljavanja u prigradska naselja Podgorice i Kolašina; - Razvoj specijalnih funkcija (poljoprivrednih, turističkih, proizvodnih i dr.) u lokalnim centrima i

većim seoskim naseljima - Razvoj infrastrukture i podizanje standarda opšte opremljenosti u lokalnim centrima i seoskim

naseljima. Tabela – Projekcija stanovništva po naseljima

u zahvatu DPP Redni broj

Naselje Popis 2003.

Urojekcija 2021.

1 Bioče 179 3792 Vijedenje 67 723 Duga 34 494 Mrke 200 2605 Rijeka Piperska 76 171

Ukupno – naselja u Podgorici 556 9311 Vrujica 63 1032 Đuđevina 59 793 Manastir Morača 49 1544 Međuriječje 114 1595 Mrtvo Duboko 35 1356 Sreteška Gora 18 68

Ukupno – naselja u Kolašinu 338 698Ukupno naselja u zahvatu DPP 894 1629

Planirani proces privrednog razvoja, infrastrukturnog povezivanja i razvoja društvenih djelatnosti detaljno je opisan u Osnovnom planskom dokumentu, kao i u poglavlju 6 ovog dokumenta. Kao posledica tako planiranog razvoja očekuje se sledeća projekcija broja stanovnika po naseljima: Proces demografskog pražnjenja kao i povećanja broja naselja sa malim brojem stanovnika u području zahvata DPP u periodu od 1948 do 2003 godine ilustrovan je narednom tabelom. Realizacijom ovog

5 Tematska karta: Koncept prostornog razvoja zahvata DPP


- 86 -

plana taj negativni trend bi bio zaustavljen i uspostavila bi se nova i vitalnija mreža naselja u zahvatu DPP. Ponovo bi se pojavila naselja sa preko 200 stanovnika (Bioče i Mrke), dok bi najveći broj naselja imao između 100 i 200 stanovnika, čime bi se odagnala opasnost nestajanja tih naselja. Tabela – Uporedni pregled kategorija naselja u zahvatu DPP po broju stanovnika (1948/2003/projekcija 2021)

Popis 1948. Popis 2003. Projekcija 2021. Kategorija

naselja Broj stanovnika

Broj sela

Učešće u broju naselja zahvatu DPP

(%)

Broj sela

Učešće u broju naselja

u zahvatu DPP (%)

Broj sela Učešće u

broju naselja u zahvatu DPP (%)

1. 0 – 25 0 0 1 9,09 0 02. 26 – 50 0 0 3 27,27 1 9,093. 51 – 100 3 27,27 4 36,36 3 27,274. 101 – 200 4 36,36 3 27,27 5 45,455. 201 – 300 3 27,27 0 0 1 9,096. 301 – 500 1 9,09 0 0 1 9,097. 501 – 1000 0 0 0 0 0 08. preko 1000 0 0 0 0 0 0

UKUPNO 11 11 11 1.3. Namjena i korišćenje zemljišta U neposrednom okruženju višenamjenskih akumulacija, odnosno u zahvatu DPP, planirani bilans namjena korišćenja prostora od 3276,59 ha iskazuje se kroz:

- Poljoprivredno zemljište 288.69 ha - Šume i šumsko zemljište 1454.60 ha - Naselja 291.40 ha - Vodene površine

o Akumulacije 1013.82 ha o Rijeka Morača 1.04 ha o Pritoke rijeke Morače 9.17 ha

- Saobraćajnice o Autoput (0,5km) 2,4ha o Magistrala (43km) 51.97 ha o Lokalni put (48,7km) 36.30 ha

- Groblja 1.53 ha - Turizam 61.59 ha - Sport i rekreacija 6.85 ha - Vjerski kompleksi 3.73 ha - Zone izgradnje hidroenergetskih građevinskih objekata 59.84 ha

U pojedinim djelovima dolazi do preklapanja površina po namjenama, što je uzrokovalo razliku u površini samog zahvata DPP i zbiru površina po namjenama korišćenja prostora. Ovo je najizraženije na području akumulacije Andrijevo gdje površina preklapanja namjena korišćenja prostora iznosi oko 4ha. 1.3.1. Poljoprivredno zemljište Obradivo poljoprivredno zemljište u zahvatu DPP smanjiće se za oko 53%, odnosno, u prosjeku oko 328,45 ha zbog izgradnje višenamjenskih akumulacija, pratećih objekata i infrastrukture.

Tabela – Promjene površina poljoprivrednog zemljišta u zahvatu DPP

Postojeće stanje

(u ha) Plan

(u ha) Promjena

Zlatica 219.22 143.78 -34.41%Milunovići 59.83 27.65 -53.79%Raslovići 0.7 0.00 -100.00%Andrijevo 337.39 117.26 -65.24% UKUPNO 617.14 288.69 -53.22%


- 89 -

Utvrđeni prioriteti razvoja u najkraćem se ogledaju kroz intenziviranje poljoprivredne proizvodnje usmjeravanjem na aktivnije korišćenje zemljišta u skladu sa pedološkim svojstvima. 1.3.2. Šume i šumsko zemljište Realizacijom ovog Plana, površina šuma i šumskog zemljišta u zahvatu DPP smanjiće se za oko 23% odnosno, u prosjeku, oko 439,36 ha. Priložena tabela ukazuje na promjene ovih površina pojedinačno za svaku akumulaciju. 1.3.3. Naselja Za individualnu stambenu izgradnju planira se uvećanje prostora za oko 161,80ha što, ukupno, čini uvećanje od preko 124%. Priložena tabela ukazuje na promjene ovih površina pojedinačno za svaku akumulaciju. 1.3.4. Vodno zemljište Vodno zemljište u zahvatu Plana činiće jezera i vodotoci, korito i obale vodotoka Morače sa pritokama i planiranim akumulacijama Zlatica, Milunovići i Raslovići i Andrijevo. Ukupna površina formiranih akumulacija iznosiće oko 1031,82ha i to:

− Akumulacija Zlatica 139.41ha − Akumulacija Milunovići 70.94ha − Akumulacija Raslovići 71.00ha − Akumulacija Andrijevo 732.48ha

Formiranje ovih akumulacija, izazvaće umanjenje površine rijeke Morače i njenih pritoka u zahvatu DPP. Pregled ovih promjena, pojedinačno po akumulacijama, dat je u priloženoj tabeli.

Tabela – Promjene površina rijeke Morače i njenih pritoka u zahvatu DPP

Rijeka Morača Pritoke Morače

Postojeće stanje (u ha)

Plan (u ha) Promjena



Zlatica 26.02 1.04 -96.00% 3.85 0.67 -82.57%Milunovići 21.09 0.00 -100.00% 0.06 0.00 -100.00%Raslovići 20.92 0.00 -100.00% 0.07 0.02 -71.12%Andrijevo 41.34 0.00 -100.00% 40.99 8.48 -79.32% UKUPNO 109.37 1.04 -99.05% 44.97 9.17 -79.61%

Tabela – Promjene površina šuma i šumskog zemljišta u zahvatu DPP

Postojeće stanje

(u ha) Plan

(u ha) Promjena Zlatica 151.36 193.32 27.72%

Milunovići 88.94 106.74 20.01%Raslovići 140.45 108.33 -22.87%Andrijevo 1513.22 1046.22 -30.86%

UKUPNO 1893.96 1454.60 -23.20%

Tabela – Promjene površina za individualnu stambenu izgradnju u zahvatu DPP

Postojeće stanje

(u ha) Plan

(u ha) Promjena Zlatica 56.58 95.30 68.44%

Milunovići 18.22 61.93 239.91%Raslovići 1.65 0.00 -100.00%Andrijevo 53.15 134.17 152.43% UKUPNO 129.6 291.40 124.85%


- 90 -

1.3.5. Saobraćajnice Zbog formiranja višenamjenskih akumulacija planira se izmiještanje magistralnog puta Podgorica – Kolašin u dužini od oko 13 km, kao i izmiještanje, revitalizacija i formiranje novih lokalnih putnih pravaca. Dužina lokalnihih i nekatogirisanih puteva koji se potapaju iznosi oko 17 km. Tabela – Promjene magistralnog i lokalnih puteva u zahvatu DPP

Magistrala Lokalni putevi Autoput




Plan (u ha) Promjena Plan

(u ha)

Zlatica 7.87 13.23 68.11% 14.72 16.95 15.14% 2.4 Milunovići 5.59 8.50 52.03% 2.49 1.23 -50.46% 0 Raslovići 5.63 9.45 67.85% 0 0.13 +0.13ha 0 Andrijevo 10.91 20.79 90.60% 25.09 18.00 -28.27% 0 UKUPNO 29.99 51.97 73.30% 42.3 36.30 -14.17% 2.4

1.3.6. Turizam, sport i rekreacija U zahvatu DPP-a planira se izgradnja objekata za turizam, ugostiteljstvo, sport i rekreaciju na površini od oko 68,5 ha. Za ove najmene u zahvatu DPP trenutno ne postoje realizovani objekti. Koncept razvoja turizma i rekreacije bazira se na tome da će realizacija hidroakumulacija i elektrana na Morači stvoriti jedinstvene mogućnosti za razvoj turizma i rekreacije. Ovim planom se stvaraju prostorne pretpostavke i definiše nivo razvoja različitih vidova turizma i rekreacije. Na čitavom prostoru u zahvatu DPP sljedeće aktivnosti će biti obezbjeđene:

- Biciklizam: uspostavljanjem mreže biciklističkih staza koje bi, daljim razvojem i uspostavljanjem odgovarajuće infrastrukture bile povezane sa biciklističkim stazama Podgorice sve do Skadarskog jezera. Ovdje bi se koristili i svi putevi projektovani i izgrađeni u sklopu izgradnje hidroelektrana, kao npr. putevi za održavanje obala hidroakumulacija. Za sve biciklističke staze se predviđaju odmorišta, a gdje je to moguće i uslužne djelatnosti (hrana, suveniri itd)

- Ponuda putnicima u tranzitu: Rekonstruisani magistralni put i autoput u određenim tačkama biće povezani sa branama i akumulacijama, kako bi se i putnicima u tranzitu mogle pružiti određene turističke usluge.

U daljem tekstu navode se i ostali vidovi turizma i rekreacije, za koje se prostorno prepoznaju i rezervišu posebne zone i lokacije: Hidroalumulacija Zlatica Hidroakumulacija Zlatica se nalazi u neposrednoj okolini Podgorice i lako je dostupna lokalnom stanovništvu. Nivo vode u ovoj akumulaciji će biti konstantan, što omogućava da se sljedeće turističko – rekreativne djelatnosti koncentrišu na ovoj akumulaciji:

− Turistički centar sa hotelom i centrom za planinarenje − Javno dostupna obala za kupanje

Tabela – Planirane površine za turizam i rekreaciju

u zahvatu DPP

Turizam

(u ha) Sport i rekreacija

(u ha) Zlatica 37.07 2.45

Milunovići 4.62 4.40Raslovići 5.77 0Andrijevo 14.13 0

UKUPNO 61.59 6.85


- 91 -

− Marina za privatna plovila i iznajmljivanje plovila − Turistički brodovi sa organizovanim turama po jezeru − Kružne staze sa tematskim prikazima − Biciklističke staze − Alpski rolercoaster-a (tobogan) − Ribolovni centar za izdavanje dozvola za ribolov sa mrestilištem − Parking prostori − Restorani − Galerije za izložbe

Hidroakumulacija Milunovići Hidroakumulacija Milunovići je druga u nizu elektrana posmatrano od Podgorice. Ova akumulacija sa stabilnim novoom vode će se nalaziti u kanjonskom dijelu Morače, i u njoj će se moći razvijati sljedeće aktivnosti:

− Odmorišta sa mogućnošću pružanja uslužnih djelatnosti (hrana, suveniri itd) − Biciklističke staze − Pješačke staze − Lokacije za posmatranje ptica − Ribolov

Hidroakumulacija Raslovići Hidroakumulacija Raslovići je treća u nizu elektrana posmatrano od Podgorice. Po pitanju prirodnih uslova, ova akumulacija ima uslove za razvoj skoro istih turističko-rekreativnih aktivnosti kao i HE Milunovici. Ovdje se predlaže razvoj sljedećih aktivnosti:

− Odmorišta sa mogućnošću pružanja uslužnih djelatnosti (hrana, suveniri itd) − Biciklističke staze − Pješačke staze − Lokacije za posmatranje ptica − Ribolov

Hidroakumulacija Andrijevo Hidroakumulacija Andrijevo je četvrta u nizu elektrana posmatrano od Podgorice i ima najvišu branu. Vještačko jezero će prekriti ogromnu površinu i biće najimpresivnije od svih, mada mu nivo vode neće biti konstantan. Ova elektrana i njena akumulacija nude brojne mogućnosti za razvoj turizma i rekreacije:

− Centar za posjetioce sa vidikovcem-platformom na brani − Žičara za posjetioce za spuštanje do brane − Izložbena postava o izgradnji elektrane − Parking − Biciklističke staze − Pješačke staze − Lokacije za posmatranje ptica − Razvoj seoskog turizma u cilju podsticanja ekonomskog razvoja ruralnog zaleđa − Centar za posjetioce Manastir Morača: restoran, razvoj vjerskog turizma (npr. vjenčanja,

postavljanje platforme za posmatranje i sl) 1.3.7. Vjerski i sakralni objekti Na području zahvata DPP doći će do smanjenja površina vjerskih objekata za oko 27%, odnosno oko 1,42ha, dok će se površine rezervisane za groblja smanjiti za manje od 10%, odnosno oko 0,16ha. Za funkcionisanje Manastira Morača i Duga planira se prostor od 3,72 ha.


- 92 -

Priložena tabela daje detaljan pregled ovih promjena, pojedinačno po akumulacijama. Tabela – Promjene površina vjerskih i sakralnih objekata u zahvatu DPP Vjerski objekti Groblje





Zlatica 1.85 1.83 -0.85% 0.48 0.63 31.01%

Milunovići 0.13 0.13 1.24%

Andrijevo 3.3 1.90 -42.49% 1.08 0.77 -29.10%

UKUPNO 5.15 3.73 -27.53% 1.69 1.53 ‐9.69% 1.3.8. Zone izgradnje hidroenergetskih građevinskih objekata U prvoj fazi uspostavljanja višenamjenskih akumulacija za zone gradnje brana i hidroenergetskih i ostalih postrojenja rezerviše se prostor od oko 59,84 ha i to:

− Akumulacija Zlatica 6.72ha − Akumulacija Milunovići 39.83ha − Akumulacija Raslovići 5.05ha − Akumulacija Andrijevo 8.24ha

Po završetku izgradnje, dio tog prostora biće prenamijenjen, u pravilu, u prostor za stanovanje i turizam. 1.4. Korišćenje mineralnih sirovina za izgradnju Šljunkovi i pjeskovi Za izgradnju objekata brana višenamjenskih akumulacija, pratećih objekata i infrastrukture da sada nije iskazana precizna potreba u šljunku i pijesku. Budućom tehničkom dokumentacijom treba definisati eksploataciju šljunkova i pjeskova iz korita – dolina vodotoka pritoka u Slivu Morače, kojom bi se, koliko je to moguće, pospješila regulacija vodotoka na potezima eksploatacije šljunka i pijeska.

Kamenolomi Pogodne mikrolokacije eksploatacija potrebnih količina tehničkog građevinskog materijala karbonatnog i magmatskog porijekla, po traženom kvalitetu utvrdiće se kada se to precizira detaljnijom tehničkom dokumentacijom. Tada će se u cilju zadovoljenja potrebnog kvaliteta i kvantiteta te sirovine, a u skladu sa zahtjevima zaštite životne sredine cijeniti opravdanost otvaranja novih kamenoloma (aktiviranje napuštenih i povećanje eksploatacije postojećih). Ovo znači da se za dodatne potrebe tehničkog građevinskog stjenovitog materijala mimo postojećih kapaciteta postojećih kamenoloma treba uraditi adekvatna tehnička dokumentacija u skladu sa zakonskom regulativom Crne Gore, pravilnicima i standardima. Vrlo perspektivna lokacija prepoznata Idejnim projektima za izgradnju hidroelektrana na Morači je zona Šujaci u Milunovićima, koja bi mogla zadovoljiti potrebe za sve četiri elektrane.


- 93 -

1.5. Analitički podaci i pregledne karte u zahvatu DPP – planirano stanje Planski koncept organizacije, uređenja i korišćenja prostora u zahvatu DPP je u nastavku prezentiran tabelom analitičlih podataka i setom preglednih karata6. Tabela – Namjena korišćenja zemljišta po zonama detaljne razrade i zonama višenamjenskih akumulacija

Namjena Akumulacija Zlatica

Akumulacija Milunovići

Akumulacija Raslovići

Akumulacija Andrijevo

Ukupno u zahvatu

DPP Poljoprivreda 143,78 27,65 0,00 117,26 288,69Šume 193,32 106,74 108,33 1046,22 1454,60Naselja 95,30 61,93 0,00 134,17 291,40Groblje 0,63 0,13 0,00 0,77 1,53Turizam 37,07 4,62 5,77 14,13 61,59Sport i rekreacija 2,45 4,40 0,00 0,00 6,85Vjerski objekti 1,83 0,00 0,00 1,90 3,73Zona gradnje energetskih objekata 6,72 39,83 5,05 8,24 59,84

Akumulacija 139,41 70,94 71,00 732,48 1013,82Vodene površine Morače 1,04 0,00 0,00 0,00 1,04

Vodene površine pritoka Morače 0,67 0,00 0,02 8,48 9,17

Saobraćaj - autoput 2,40 0,00 0,00 0,00 2,40Saobraćaj - magistrala 13,23 8,50 9,45 20,79 51,97Saobraćaj – lokalni putevi 16,95 1,23 0,13 18,00 36,30

Korekcija površina zbog preklapanja namjena

-1,69 -0,26 -0,07 -4,30 -6,33

Površina akumulacije 653,11 325,69 199,67 2098,12 3276,59

6 Pregledne karte:

Hidroakumulacija Zlatica: − Pregledna karta Zone 1 (Zlatica 1), razmjere 1:10000 − Pregledna karta Zone 2 (Zlatica 2), razmjere 1:10000 − Pregledna karta Zone 3 (Zlatica 3), razmjere 1:25000 − Pregledna karta Zone 4 (Zlatica 4), razmjere 1:10000

Hidroakumulacija Milunovići: − Pregledna karta Zone 5 (Milunovići 1), razmjere 1:25000 − Pregledna karta Zone 6 (Milunovići 2), razmjere 1:25000

Hidroakumulacija Raslovići: − Pregledna karta Zone 7 (Raslovići 1), razmjere 1:10000 − Pregledna karta Zone 8 (Raslovići 2), razmjere 1:25000

Hidroakumulacija Andrijevo: − Pregledna karta Zone 9a (Andrijevo 1), razmjere 1:25000 − Pregledna karta Zone 9b (Andrijevo 1), razmjere 1:25000 − Pregledna karta Zone 9c (Andrijevo 1), razmjere 1:25000 − Pregledna karta Zone 10 (Andrijevo 2), razmjere 1:25000


- 123 -

2. Urbanističko - tehnički uslovi U regulacionon smislu DPP se primjenjuje:

1. Direktnim izdavanjem akta o urbanističkim uslovima u skladu s Prostornim planom za višenamjenske akumulacije i prateće sadržaje

2. Izradom projektne dokumentacije hidroenergetskih objekata, dionica magistralnog puta, dionica lokalnih puteva, turističkih naselja i dr.

2.1. Smjernice urbanističkog i arhitektonskog oblikovanja prostora Kod planiranja i uređenja prostora u naseljima i velikim infrastrukturnim zahvatima (akumulacije, brane, hidroelektrane, putna i elektroprenosna infrastruktura i dr) treba nastojati da se obezbijedi primjena najsavremenijih trendova arhitektonske prepoznatljivosti i formiranja novog vizuelnog identiteta. Naročito pažljivo treba planirati uređenje predjela (prostora uz puteve, jezera, zelene površine, rekreativne i sportske površine i druge otvorene površine). U ruralnim naseljima treba nastojati da se obezbjedi arhitektonska prepoznatljivost, koja polazi od postojećeg kvaliteta i karakteristika prostora, odnosno od graditeljskog (kulturnog) nasljeđa. U pogledu visina, gabarite treba prilagoditi postojećim, naslijeđenim strukturama. Očuvanje arhitekturne prepoznatljivosti izvodi se planiranim uređenjem i obnovom naselja i infrastrukture, a realizuje se kroz čuvanje predjela. Zaštita i unapređenje autentičnog kulturnog pejzaža i okruženja obezbjeđuje integralnu zaštitu prostornih cjelina i posebnih kompleksa i objekata koji imaju karakteristike kulturnog nasljeđa. Stara naselja sadrže, pored urbanih vrijednosti, brojne kategorije arhitektonskog nasljeđa, pokretni spomenički fond, objekte i prostore sa sačuvanim prvobitnim rasporedom i namjenom. Pitanje održavanja autentične namjene ili izbora odgovarajuće nove perspektive i kompatibilne namjene je jedna od krucijalnih stavki u postupku zaštite i revitalizacije starih naselja. Nasuprot tome, neodgovarajući izbor namjene u praksi kao posljedicu donosi degradaciju monumentalnih vrijednosti. 2.2. Zaštitne zone i područja, zone, lokacije i objekti od opšteg interesa Od javnog interesa su sva područja koja su zaštićena nacionalnim, regionalnim i međunarodnim dokumentima, kao i ona koja su to postala na osnovu donesenih zakonskih regulativa. Tako su akumulacije, brane i prateći objekti, kao i obale rijeka, područja i zone od javnog interesa. Ova područja i objekti definisani su na grafičkim prilozima u detaljnoj razradi za svih 10 zona u području zahvata DPP. Na osnovu člana 10. Zakona o vodama (Sl. List RCG 27/07 od 17.05.2007), utvrđuje se priobalno zemljište širine 15m uz obale jezera, radi omogućavanja opšteg korišćenja vodnog dobra. 2.3. Smjernice za regulacionu komponentu Plana - Smjernice za projektovanje U regulacionon smislu ovaj plan se primjenjuje izdavanjem akta o urbanističkim uslovima u skladu s Prostornim planom za višenamjenske akumulacije i prateće sadržaje. Izradom i usvajanjem DPP višenamjenskih akumulacija potrebno je osigurati u označenim granicama Plana status kompleksne i funkcionalne zaštite i kvalitetan prostorni razvoj područja u kojima se realizuju te akumulacije. U tom smislu se definišu se tri kategorije UTU:


- 124 -

- I kategorija UTU za višenamjenske akumulacije i objekte koji su njihov sastavni dio: brane, energetska postrojenja, prevodnice, trafostanice, dalekovodi, magistralni i lokani putevi, tuneli, propusti, nasipi i sl;

- II kategorija UTU za prateće sadržaje neophodne za održavanje višenamjenskih akumulacija: baze za održavanje brana, mjerne stanice, servisna pristaništa i privezi za plovila, biciklističke i pješačke staze, stajališta na obali sa sanitarnim i ugostiteljsko – uslužnim sadržajima, punktovi za informacije i dr;

- III kategorija UTU za izgradnju stambenih, privrednih, društvenih, ugostiteljskih, komunalnih i drugih objekata u granicama područja DPP.

2.3.1. I kategorija UTU I/ 1. Uslovi za brane – Proističu iz odgovarajućih stručnih propisa i standarda kao i iz klimatskih, geoloških, seizmičkih i sl. uslova mikrolokacije. Takođe, UTU za bane sadrže i elemente oblikovanja objekata i ambijentalne karakteristike mikrolokacije koji imaju uticaj na oblikovanje. Prirodni uslovi za formiranje višenamjenskih akumulacija, po svim elementima dati su u poglavlju 2.3 A dijela. Opis višenamjenskih akumulacija i objekata na njima dati su u poglavlju 3.1 B dijela i u odgovarajućim grafičkim prilozima. I/2. Uslovi za energetska postrojenja sa trafostanicama i dalekovodima – Proističu iz odgovarajućih stručnih propisa i standarda kao i iz klimatskih, geoloških, seizmičkih i sl. uslova mikrolokacije. Takođe, UTU za ostale elemente elektrana sadrže i elemente oblikovanja objekata i ambijentalne karakteristike mikrolokacije koji imaju uticaj na oblikovanje. Opis energetskih postrojenja dati su u poglavlju 3.5 B dijela i u odgovarajućim grafičkim prilozima. I/3. Uslovi za „riblje staze“ – Proističu iz odgovarajućih stručnih propisa i standarda kao i iz zahtjeva za obezbjeđenje kretanja životinja. I/4. Uslovi za magistralne i lokalne saoraćajnice – Proističu iz odgovarajućih stručnih propisa i standarda. Takođe, UTU za putnu mrežu sadrže i elemente oblikovanja putnih objekata u ambijentalne karakteristike mikrolokacije koji imaju uticaj na oblikovanje. Elementi za UTU, kako za izmještanje i gradnje novih djelova magistrale Podgorica-Kolašin, tako i za djelove lokalnih puteva, kojima se ovo područje integriše u prostor Sliva Morače su dati u poglavlju 3.2 B dijela ovog plana i u odgovarajućim grafičkim prilozima. I/5. Uslovi za tunele – Proističu iz odgovarajućih stručnih propisa i standarda kao i iz klimatskih, geoloških, seizmičkih i sl. uslova mikrolokacije. I/6. Uslovi za propuste – Mikrolokacije za ove objekte utvrđuju se na osnovu DPP, kao i veze sa lokalnim i drugim saobraćajnicama, postojećim i planiranim. Takođe, uslovi proističu i iz odgovarajućih stručnih propisa i standarda kao i iz klimatskih, geoloških, seizmičkih i sl. uslova mikrolokacije trase. I/7. Uslovi za nasipe – Proističu iz odgovarajućih stručnih propisa i standarda kao i iz klimatskih, geoloških, hidroloških, seizmičkih i sl. uslova mikrolokacije trase. Za ove objekte preciziraju se i max. visine usjeka i način finalne obrade, u skladu sa prirodnim i ambijentalnim karakteristikama mikrolokacije. I/8. Uslovi za saobraćajne znake i saobraćajne informacije – Ove uslove daje nadležno ministarstvo u skladu sa međunarodnim i domaćim propisima i standardima. Uslov je savremeno oblikovanje ovih elemenata I/9. Uslovi za ograde – Proističu iz konkretnih potreba mikrolokacije i oblikovnih karakteristika objekta. I/10. Uslovi za zaštitu od buke – Proističu iz odgovarajućih stručnih propisa i standarda i uslova mikrolokacije trase.


- 125 -

I/11. Uslovi za zaštitno zelenilo – Definišu se na osnovu karakteristika mikrolokacije, okolnog pejzaža i odgovarajućih stručnih propisa i standarda iz ove oblasti. 2.3.2. II kategorija UTU Urbanističko – tehnički uslovi za navedene objekte i površine sa kompleksnim sadržajima struktuiraju se na sledeći način i definišu se na osnovu tehnoloških zahtjeva za tu vrstu objekta, karakteristika mikrolokacije, okolnog pejzaža i odgovarajućih stručnih propisa i standarda iz ove oblasti:

- II/1. Uslovi za pješačke staze - II/2. Uslovi za biciklističke staze - II/3. Uslovi za servisna pristaništa i privezi za plovila - II/4. Uslovi za kupališta na otvorenom - II/5. Uslovi za ribolovni centar sa uzgajalištem ribe (mrestilište) - II/6. Uslovi za odmorišta na obali sa sanitarnim i ugostiteljsko – uslužnim sadržajima (parking,

toaleti, ugostiteljski objekat, punkt za informacije i sl) - II/7. Uslovi za alpski tobogan (roler coaster)

2.3.2.1. Pješačke staze Pozicioniranje staza: Način pozicioniranja staza varira u zavisnosti od očekivanja njegovih korisnika. Dnevni posjetici uglavnom urade jedan ili više obilazaka. Staza se projektuje na takav način da obuhvata različite tipove vegetacije, tipove zemljišta i nudi pogled na različite pejzaže. Učestale okuke na putu i promjene nagiba terena povećavaju atraktivnost staza. Kratki ogranci staza se mogu koristiti za pristup potocima, obližnjim vodotocima i planinskim vrhovima. Dužina: Ljubitelji dugih šetnji kroz prirodu prelaze od 2 do 5 km za jedan čas, zavisno od njihove kondicije, kao i karakteristika samog terena. Pješačke staze bi trebalo da imaju dužinu koja je dovoljna da pruži dovoljno mogućnosti za šetnju i, istovremeno, zadovolji mogućnosti i različitih očekivanja posjetilaca. Unutrašnje povezane staze i prečice omogućuju korišćenje pješačkih staza različitih sadržaja i dužina. Dnevno korišćenje: 0,5 do 8,0 km (1/2 dana); 8 do 24 km (cjelodnevni obilazak). Širina pročišćavanja terena za staze: potrebno je da širina pješačkih staza bude dovoljnih dimenzija koje obezbjeđuju da se izbjegnu efekti zatvorenosti i omogući promovisanje različitih ugođaja, kao npr. šumsko cvijeće, pašnjaci i obodi šuma. Pješačke staze, generalno, na padinama bi trebalo da budu široke minimum 0,5 m. Za lakše trase staze treba raščistiti od 1,2 do 2,0 m (jednosmjerne staze), a za teže trase staze: od 2,0 do 3.0 m (dvosmjerne staze). Visina pročišćavanja terena za staze: Pješačke staze, generalno, na padinama bi trebalo da budu široke minimum 2,5 m. Moguće je javljanje potrebe i za dodatno pročišćavanje visine kako bi se omogućio prolaz šetača sa višim rancima, nesmetan prolaz za vrijeme obiilnih kiša ili snijega, kada se grane spuštaju. Širina za pješačenje se određuje prema kategoriji staza i to za lakše trase staza: od 0,5 do 1,0 m (jednosmjerne staze), a za teže trase staza: od 1,0 do 2.0 m (dvosmjerne staze). Površina staza se oblikuje zavisno od kategorije staza i to za lakše trase staza: prirodna površina sa kaldrmom, a za teže trase staza: po mogućnosti prirodna površina ili kaldrma. Radijusi skretanja: kod ovih staza za radijusom skretanja nema nikakvih specijalnih zahtjeva. Ipak blage krivine su zahvalne u smislu estetike, ali i jednostavnog održavanja. Češće se projektanti odlučuju za prečice nego za okretanje pod oštrim uglom. DjelovI staze bez okuka ne bi trebalo da iznose više od 30 m.


- 126 -

Nagibi koji prelaze 10% su teški za pješačenje, ali i za održavanje. Bez postavljanja dodatne zaštite, vrlo često dolazi do problema sa erodiranjem tla. Stepenice, okretišta i ograde za pridržavanje pješaka mogu biti potrebni na nagibima od preko 25%. Povremene promjene uspona i padova tebalo bi uključiti u prikaze koje pruža staza u cilju promovisanja interesovanja korisnika i olakšavanja prirodnog oticanja sa ovih staza. Preporučeni nagib je od 0 do 5%, dok je maksimalni nagib 15% (održivi) ili 40% (na distancama kraćim od 50 m) Za dužinu vidnog polja, ne postoje specifični zahtjevi za definisanje dužina vidnog polja na pješačkim stazama. Ipak, ukrštanja sa putevima za motorna vozila moraju biti pažljivo locirana i projektovana kako bi se i pješacima na stazama, i vozačima automobila omogućio pogled dovoljan za bezbjedan prelaz u svim smjerovima. Objekti za prelazak preko vode zavise od toka vode, dužine prelaza, kao i očekivanja posjetilaca – pješaka. Svi ovakvi objekti moraju zadovoljiti uslove za uspostavljenje pješačkog saobraćaja. Mostovi: locirani iznad uobičajenog najvišeg nivoa vode ili kablirani na jednom kraju kako bi se spriječilo njegovo odnošenje. Širina se dimenzioniše na od 0,5 do 1,5 m na lakšim trasama, od 1,5 do 2.0 m na težim trasama i na 2,5 m ili više ako preko njih idu vozila za održavanje. Dopunsko korišćenje (sa dodatnim standardima za projektovanje staza) se planira zimi: šetnja sa krpljama, turno skijanje ili ski-skuteri, a ljeti: jahanje konja (slabije korišćenje) ili omogućavanje pristupa stazama za osobe sa hendikepom. Za sve se planiraju i dodatni kapaciteti: parking prostor, površina za piknik, površine za odmor, površine sa pogledom, kampovi, voda, oglasna tabla, informativni znaci. Staze za posmatranje ptica i prirode planiraju se u skladu sa pješačkim stazama, uvažavajući sljedeće uslove:

− Staze za posmatranje prirode se uglavnom projektuju sa ciljem da ugoste manji broj gostiju. − Principi izrade ovih staza bi trebalo da se fokusiraju na mjesta za ishranu, mjesta sa vodom

kao i teritorije različite flore i faune. − Ovdje treba uzeti u razmatranje zahtjeve habitata različitih divljih vrsta. Treba imati na umu da

se ovi zahtjevi često sezonski mijenjaju. Mjere unapređivanja habitata su neophodne kako bi se privukle željene vrste.

Trase staza treba postavljati da prolaze kroz staništa različitih divljih životinja. Aero-foto snimci pružaju dragocjene alate za lociranje vegetacije različitog tipa i starosti, proplanaka i kanala. Granične oblasti između različitih tipova habitata mogu da ponude najveću moguću različitost vrsta. Visoravni u zaleđu, između vodnog zemljišta ili kanala su odlične lokacije za postavljanje ovih puteva. Divlje životinje će često koristiti napravljene staze. Pažljivo treba odabirati istaknute tačke u blizini proplanaka ili kanala. Vodotoci većih brzina privlače ptice i brojne druge vrste. Grebeni predstavljau idealne tačke za posmatranje ptica koje žive u višim djelovima šuma. Potrebno je izbjegavati trase koje premošćavaju osjetljiva područja za gnijždenje i razmnožavanje životinja. Staze je potrebno projektovati tako da se oblastima koji pružaju pogled pristupa u pravcu suprotnom od sunca. Ovim su ptice i ostali divlji svijet su pogodno osvijetljeni za posmatranje i fotografisanje. Projektom staza treba predvidjeti blage krivine. Površinu staza je u najvećoj mogućoj mjeri potrebno održati kao prirodnu, sa komadićima drveta ili makadamom predviđenim samo u vlažnim područjima. Uske staze treba da prolaze neposredno uz vegetaciju. Kada to bezbjednost dozvoljava, trupci i uginula neoborena stabla bi trebalo da ostanu kao staništa i mjesta za ishranu mnogih ptica i sisara. Potrebno je razmotriti mogućnost postavljanja kućica za gniježdenje ili kreiranje vještačkih mjesta za odmor ptica u šumskom sistemu u blizini staze. Lokalne šumare bi trebalo konsultovati pri lociranju trasa i projektovanu staza.


- 127 -

2.3.2.2. Biciklističke staze Pozicioniranje staza: Zbog potencijalnih opasnosti koje nastaju prilikom vožnje – prolaska biciklista, kao najprikladnije predlažu se jednosmjerne biciklističke staze. Uglavnom se koriste staze u formi petlji ili staze sa definisanim startom i ciljem. Biciklističke staze za planinski biciklizam moraju biti pažljivo locirane, i mora se sprovodoti monitoring njihove upotreba kako bi životna sredina ostala neugrožena. Dužina staza: Dužine biciklističkih staza variraju zavisno od spretnosti i očekivanja biciklista. Biciklisti, uglavnom, voze brzinom od 14 do 35 km/h. U svakom slučaju, brzina se bitno razlikuje zavisno od samog bicikliste, krivina i nagiba. Većina biciklista može preći od 20 do 50 kilometara za jedan dan, dok iskusniji vozači mogu preći 80 km i više. Generalno, kao minimalna dužina za biciklističku stazu je 2 km. U svakom slučaju, pola kilometra duga petlja i staza sa brojnim preprekama i izazovima može biti poželjna za BMX bicikliste. Dnevno korišćenje: od 10 do 20 km (1/2 dana)

od 20 do 50 km (tokom cijelog dana) Širina pročišćavanja terena za staze iznosi za:

− Mountain bicycle: od 2,0 do 3,0 m − Touring biciklisti: 3,0 m (jednosmjerno) − Rekreativni biciklisti: od 3,0 do 4,5 m (dvosmjerno)

Potrebno je obezbjediti dodatnu širinu na sekcijanma sa većim nagibima i krivinama. Visina pročišćavanja terena za staze iznosi od 2,5 do 3,0 m. Širina površine za vožnju iznose za:

− Mountain bicycle: od 0,5 do 1,0 m − Obični biciklisti: od 1,0 do 2,0 m (jednosmjerno) i 2,5 m (dvosmjerno)

Površina staza se oblikuju posebno za:

− Mountain bike: Prirodna površina. Ekspert za geologiju može pomoći da se odredi trasa staze kako bi se izbjeglo zemljište sklono erodiranju.

− Obični biciklisti: Preporučuje se asfalt debljine 5 cm sa bazom od 25 cm kompaktnog kamenja. Može se koristiti i fini krečnjak i ostali vidovi izlomljenog granularnog kamena (10 mm ili manje).

Radijus skretanja: Široke i blage krivine sa dobrim nastavkom pogleda su idealne za biciklistička putovanja. Skretanja nikada ne treba locirati u podnožjima niti na samom vrhu. Oštre krivine zahtijevaju postavljanje znakova upozorenja kao i dovoljnu dužinu za zaustavljanje. Za mountain bicycle se propisuju sledeći radijusi: 1, 2 m (minimum), 2,5 m ili više (poželjno), a za obični biciklizam iIdealni minimalni radijus krivine se računa na sljedeći način:

r = ((0.8 * v) + 1.5)*0.3, gdje je: r = Radijus krivine u metrima v = brzima u km/h

Primjer: 4 m je the minimalni radijus za 15 km/h. Nagib: Biciklističke staze su prihvatljive ukoliko imaju nagib niži od 5%. Potrebno je izbjegavati prestrme nagibe prilikom spuštanja biciklista koje ugrožavaju korisnike staza i izlažu staze eriozionim problemima zbog kontinualnih kočenja i proklizavanja. Kada je to moguće, neizbježne strme nagibe postaviti na uzlaznim padinama. Većina biciklista će biti primorana da siđe sa bicikla i da ih izgura uz nagibe koji prelaze 15%. Okretnice sa preprekama kao i dovoljne dužine za zaustavljanje mogu biti korišćeni na strmim padinama.


- 128 -

Pristupe motorizovanim putevima bi trebalo pozicionirati na nivoima blagih nagiba – do 3%. Zbog podloge koja se koristi za oba tipa biciklističkih staza, one imaju slične zahtjeve po pitanju nagiba. Na planinskim biciklističkim stazama treba primjenjivati jame i vodene preusmjerivače za prelaz preko potencijalno opasnih mjesta.

Preporučeni nagib iznosi od 0 do 3%, maksimalni nagib iznosi od 5 do 10% (održivo) a 15% (na dionicama kraćim od 50 metara) Dužina vidnog polja: Dužina staza sa dobrim vidnim poljem kod motorizovanih puteva i prelazaka preko vode kod dvosmjernih staza mora biti minimum 30m. Iako krivine treba pažljivo projektovati kako bi imale što duži pogled, mjesta skretanja i krivine mogu pomoći smanjivanju brzine putovanja. Za projektovanje se propisuju:

− Zahtijevana dužina vidnog polja: 30 m − Minimalna dužina vidnog polja: 15 m

Prelasci preko vodotoka: Različiti ispusti, mostovi, ili drvene ponte bi trebalo koristiti za prelaske preko vodotoka. Mostove i ponte treba popločavati glatkim daščicama koje su postavljene pod uglom od 45 do 90 stepeni u odnosu na pravac vožnje. Šupljine između daščica postavljene u smjeru vožnje mogu ugroziti bicikliste. Pristupi mostovima treba da budu pravi u dužini od minimum 30 m. Mostovi: Moraju biti lociorani iznad uobičajenog maksimalnog nivoa vode. Mostovi moraju da imaju ograde sa obije svoje strane. Širine mostova se propisuju:

− od 1,2 do 2,5 m (jednosmjerno) − 3,0 m (dvosmjerno)

Kapacitet nosivosti je promjenjiv, 5 tona ili više za ako preko njih idu vozila za održavanje. Dodatno korišćenje staza se planira:

− Zimi: Ski – skuteri ili turno skijanje i šetnja po snijegu sa krpljama − Ljeti: Pješačenje i dostupnost staza osobama sa hendikepom − Jahanje konja kao alternativno korišćenje


- 129 -

Planiraju se prateći kapaciteti: Parking prostor za automobile i bicikla, kampovi, oglasna tabla, informativni znaci. 2.3.2.3. Servisna pristaništa i privezi za plovila Pristupne rampe Prije izgradnje objekata za spuštanje plovila, pažljivo treba razmotriti razvoj potreba, lokaciju, kao i kapacitet pristupne rampe. Generalno posmatrano, opremu za čamce bi trebalo na odgovarajući način smjestiti uzduž ili okolo kanala kako bi se rasporedilo korišćenje čamaca. Ovim bi se umanjila zagađenja na površini vode i konflikt separacije različitih tipova korisnika. Predlaže se da oprema na ovakvoj lokaciji treba da ima pristup odgovarajućim javnim putevima i servisima zavisno od željenog nivoa razvoja. Parcela bi trebalo da ima i dovoljnu površinu za parking koja se nalazi u blizni rampe za predloženu lokaciju. Sigurnost korisnika i mogućnost pristupa bi trebalo razmotriti u momentu kada se razmatra i sama lokacija. Preporučuje se da parking plovila bude lociran u blizini pristupne rampe kako bi bio omogućen lakši pristup i udobnost korišćenja. Takođe, pristupne rampe bi trebalo pozicionirati tamo gdje je voda povoljna za ove aktivnosti, kao i u blizini poznatih oblasti za ove tipove aktivnosti. Lokalna topografija može odigrati veoma bitnu ulogu prilikom projektovanja i osjetljivosti područja pri razvoju predloženih objekata. Veliki broj usijecanja ili nasipanja terena koji bi bili neophodni kako bi se lokacija upodobila za korišćenje može iziskivati veće troškove nego što bi to bilo opravdano za same objekte. Tipični objekti za servisiranje čamaca se lociraju na otprilike 5 km razdaljine na jezerima i akumulacijama. Ove distance se mogu mijenjati u djelovima gdje se nalaze brane ili sekcije sa vodom na kojoj nije moguća navigacija ili kada je pravljenje pristupa odgovarajućim servisnim objektima na suprotnoj strani rijeke neisplativo. Najveći dio čamaca se koristiti na udaljenosti do oko 5 km od pristupne rampe. Pristupne rampe se, uglavno projektuju na način da se najveći broj iskopavanja excavation vrše iznad nivoa vode, sa podvodnim djelovima rampe koji su prirodno uklopljeni u teren i jezero, gdje god je to moguće. Na ovaj način se smanjuju potrebe za usijecanjem, ili nasipanjem terena u pristupnim zonama, a umanjuje se i bilo kakav uticaj na životnu sredinu i okruženje uopšte. Efekte talasa i izloženosti vjetru treba razmotriti u cilju definisanja veličina pristupnih rampi. Izgled: međusobna odaljenost do 5 km, nagib rampe: min. 12% do max. 15%, širina: 6 m Materijal: Krečnjak, asfalt ili drveni materijali Dokovi za ukrcavanje


- 130 -

Kontakt mola sa terenom obezbjeđuje pješački pristup za ukrcavanje u plovila. Ovaj kontakt može takođe poslužiti kao privez na krajnjem dijelu mola. Molo bi trebalo da ima pomičnu vezu (šarku) na mjestu gdje se nalazi priključak na teren, a nalazi se iznad maksimalnog nivoa vode. Molo za pristup bi trebalo da ima dovoljnu dužinu iza dijela rampe u koji se spuštaju prikolice za transport plovila kako bi osigurao čamce od nekontrolisanog plutanja. Duža mola mogu biti postavljena pod uglom do 90 stepeni spram obale kako bi se izbjeglo formiranje kanala ili izloženost većim plutajućim predmetima ili talasima. Rampa za spuštanje pravilom se postavljaja duž desne strane mola (gledajući sa strane vode) kada se radi o jednoj rampi. Ovo pomaže boljoj preglednosti vozača kada se spuštaju unazad na rampu. Iza dijela rampe za spuštanje, svakih 8 m duž mola rezerviše se za opsluživanje jednog čamca/ broda (sa jedne strane) ili 2 broda (sa obije strane). Mjesto za manevrisanje oko mola i rampe treba da ima dubinu od minimalno 1 m. Po iskustvu, ova dubina je dovoljna da se može uslužiti većina čamca kraćih od 8 m. Veličina rampe i mola zavisi od veličine čamaca koji se predviđaju za akumulaciju. Kao dodatak rampama i molu, potrebno je obezbjediti dovoljno mjesta za parkiranje za automobile posjetilaca – korisnika čamaca. 2.3.2.4. Kupališta Generalno, temperatura Moračkih akumulacija neće odgovarati za kupanje. Promjena nivoa vode u akumulaciji Andrijevo, velike brzine vode u akumulacijama HE Milunovići i HE Raslovići neće omogućiti da se voda zagrije na željenu temperaturu. Dalje, veći dio obale i s njom povezanog terena suviše je klizav i krševit, da bi se mogli stvoriti uslovi za kupanje. Pa ipak, dijelovi obale u akumulaciji HE Zlatica mogli bi pružiti mogućnosti za razvoj nekih vidova kupanja. Da bi se to posliglo, prije korišćenja lokacija

za kupanje, pojedine djelove bi tebalo izdvojiti malom branom kako bi se stvorila mirna zona vode i stvorio određeni oblik zaliva gdje bi se voda mogla zagrijati. Dodatno izgradnji brane, biće potrebno i formiranje plaža pijeskom. Obalu za kupanje treba locitrati na osunčanim djelovima obale jezera. Analiza osunčanosti može ukazati na najpovoljnije djelove. Treba razmotriti zahtijevanu sigurnosnu razdaljinu do brane, a prije


- 131 -

svega do objekta zahvata vode hidroelektrane. Obala za kupanje treba da se nalazi u blizini saobraćajne infrastrukture. Prateći objekti, kao što su npr. sanitarni čvorovi, parking prostor, kamping prostor, restorani biće potrebni za posjetioce ovog područja. 2.3.2.5. Ribolovni centar sa uzgajalištem ribe (mrestilište) Pružanje potrebnih informacija i upravljanje sa posjetiocima su najbitniji zadaci u vezi ribolovnog centra, i on bi trebalo da obezbjeđuje sva saznanja o ribama i ribolovu u akumulacionom bazenu. Dozvola za ribolov se može izdavati u tom centru. Takođe je poželjno da se kapacitet za izložbe smjesti u okviru ovog centra. Ribolovni centar bi trebao biti lociran u blizini saobraćajne mreže. Idealno, ovaj centar bi bio odlična početna tačka za obilaske terena. Takođe, centar može biti smješten u bližini tehničkih objekata, brana ili hidroelektrana, i u tom slučaju bi pružao i informacije o hidroelektrani. Povoljna mjesta za ribolov bi trebalo da se nalaze u blizini centra, tako da se minimizuje dodatno vrijeme za nalaženje tih mjesta. Ova mjesta se mogu razmjestiti duž obale sa dostupom preko puta odmaknutog od obale akumulacije sa kraćim dostupima. Kratke silazne staze omogućiće pristup mirnim mjestima za ribolov. Ukupni nivo smetnji prilikom ribolova, naročito zbog kupanja na otvorenom i upravljanjem čamcima se može smanjiti odgovarajućim smještanjem objekata i opreme. Ribolovne farme-mrjestilišta se mogu koristiti za uzgoj ribe u akumulacijama. Uzgoj ribe se mora pripremiti vrlo pažljivo uz konsultacije sa ekolozima; uzgoj sa neodgovarajućim ribljim vrstama može ugroziti razvoj osjetljivog ekosistema. Ovdje, takođe treba ponuditi dodatne usluge kao npr, restorani, parking prostor, sanitarije, iznajmljivanje čamaca i prodavnice za prodaju ribolovne opreme. 2.3.2.6. Odmorišta sa katering mogućnostima Mogućnost odmaranja na stazama i korištenje katering snabdijevanja treba omogućiti na odgovarajućim razdaljinama. Razdaljine između odmorišta zavise od vrste transporta odnosno transportnih sredstava. Pješačke staze, oprema i objekti moraju biti dostupni na svaka dva sata hoda ili 3-4 km. Na biciklističkim stazama ova rastojanja mogu biti veća i iznose oko 8 do 10 km. Objekti koji se nalaze na jednom mjestu, kao npr ribolovni centar, otvorena kupališta ili marine, moraju uključivati odmarališta. Sa dobro organizovanom mrežom puteva i opreme, broj dodatnih odmorišta se može umanjiti, a odmorišta učiniti ekonomski isplativijim. Odmorištima mogu upravljati nadležni lokalni operateri, na određenim lokacijama može se organizovati kampovanje ili se može ponuditi neka druga vrsta odmora. Odmorišta treba locirati na slikovitim mjestima. Zbog lakšeg i kvalitenijeg održavanja i logistike, lokacija ne bi trebalo da bude smještena predaleko od putne mreže.


- 132 -

2.3.2.7. Alpski tobogan Alpski tobogan (roler coaster) postavljen je na cijevnim šinama od nerđajućeg čelika. Vozilo ili „Sanke“ za putnike voze mirno i tiho niz padinu velikom brzinom. Vozila su projektovana da njima mogu udobno da upravljaju dvije osobe, ali njime može jednostavno upravljati i samo jedan. Vozači kontrolišu brzinom spuštanja. Noseća konstrukcija leži direktno na terenu bez fundiranja, a u položaju se održava uz pomoć čeličnih spojnica. Staze topogana mogu biti postavljene na visini od 1 m do 6 m iznad zemlje. Promjene pravca u vertikali i horizontali treba da budu projektovane. Prisustvo kiše ne predstavlja problem jer efekat i sistem kočenja ne zahtijeva promjene pri ovakvim promjenama. Uzbrdice se mogu savladati uz pomoć specialnog Alpine Lifter-a, gdje su sanke okačene, ili sa klasičnom žičarom ili gondola-žičarom. 2.3.2.8. Smjernice za ublažavanje negativnog vizuelnog uticaja U većini slučajeva novoformirana tehnička oprema ima loš uticaj na prirodni pejzaž. S druge strane, dobro dizajnirani projekti mogu donijeti vizuelno poboljšanje i obogaćenje pejzaža. U oba slučaja, neophopdno je voditi računa o ublažavanju negativnog uticaja. Generalno, ublažavanje se može podijeliti u dvije kategorije:

− Primarne mjere: razmatranje detalja u fazama kreiranja projekta − Sekundarne mjere: koraci koji upućuju na negativne efekte idejnih projekata

Zbog toga je veoma bitno predvidjeti ublažavanje vizualnog uticaja u ranoj fazi planiranja. Projekat i dispozicija konstrukcije i izmjene pejzaža mora predstavljati dio procesa planiranja. Mjerama se mora razmatrati dugoročni razvoj. Ovim se garantuje uspjeh finansijskog i pejzažnog aspekta projekta. Cilj ovoga je da se ostvare koristi na pejzažni karakter, uslove i vrjednosti, paralelno sa ublažavanjem negativnih uticaja na okolinu. Najbolja strategija za svaki prepoznatljivi negativni efekat je njegovo izbjegavanje. Ukoliko ovo nije moguće, potrebno je razmotriti svaku od alternativnih strategija kao što su redukcija, sanacija i kompenzacija. Neka od glavnih pitanja koja su povezana sa različitim tipovima strategija ublažavanja su: Izbjegavanje: Izbjegavanje negativnih uticaja na pejzaž i vizuelne efekte se može postići pažljivim i kvalitetnim razmatranjima prilikom projektovanja. Skoro sve razvojne faze projekta, kao i vrijeme, troškovi i javne rasprave mogu biti redukovani ukoliko se ozbiljna prostorna ograničenja identifikuju i izbjegnu kroz samo planiranje i izradu idejnog projekta. Ovo može biti dostignuto kroz odabiranje lokacija koje mogu jednostavno pružiti predloženi razvoj ili davanjem inovativnog dizajna. Smanjivanje uticaja: U djelovima gdje negativni efekti ne mogu bitio izbjegnuti, redukcija bilo kog konflikta sa pejzažnim i prostornim ograničenjima zahtijeva detaljno razmatranje karakteristika lokacije. Ukoliko se predvidi smještanje objekta ukopavanjem u teren (sutereniski) može se često pomoći boljoj integraciji objekta u pejzaž. Nove prirodne strukture i sadnice, kao dio mjera ublažavanja, mogu povećati mogućnost da se kod pejzaža uveća estetski efekat. Pri tome uvijek treba obezbjediti da se ove sadnice uklapaju u postojeći karakter oblasti i da odgovaraju određenim okolnostima.


- 133 -

Oporavak: Mjere ublažavanja koje zavise direktno od nadodatih ili tzv „kozmetičkih“ pejzažnih mjera, kao što je na primjer postavljanje barijera od vegetacije u cilju oporavka od negativnih efekata stalnog objekta, ostaće vjerovatno bez većeg efekta. Bez obzira na to, obzirni tretman pejzaža može proširiti integraciju novog razvoja sa pejzažom u okruženju. Oporavak životne sredine bi trebalo posmatrati kao dio kompletnog procesa izbjegavanja i redukovanja negativnih uticaja. Kompenzacija: Kada negativni uticaji ne mogu biti ublaženi do prihvatljivog nivoa, druge mjere kompenzacije ili vezanih prostornih unapređenja mogu ublažiti ili kompenzovati neizbježne preostale efekte. Da bi kompenzacija bila efektna, neophodna je pouzdana procjena prirodnih vrijednosti i resursa koji će se izgubiti. Ovo je neophodno da bi se isto moglo ekvivalentno zamijeniti ili jednog dana postaviti kako je i bilo nekad. U svakom slučaju, diskutabilno je da li je moguće napraviti pravu kompenzaciju. Npr, nova šumska oblast može eventualno, tokom nekoliko dekada, kompenzirati gubitak postojećih zrelih šuma, u vizuelnom efektu, ali na taj način se nikada ne može kompenzovati gubitak uspostavljenog habitata ili drugih vrijednosti. Uglavnom, kompenzacija se treba uzimati u razmatranje kao posljednja opcija. U djelovima gdje bude potrebno kreiranje habitata, mora se konsultovati lokalni ekspert za tu oblast. Unapređenje: U pejzažnom i vizuelnom efekatom mogu se prepoznati mjere za upravljanje neophodnim promjenama (koje dolaze sa razvojem), tokom održavanja i, gdje je to moguće, unapređivanja kvaliteta prirrodne sredine za lokalno stanovništvo i posjetioce. Iako često povezano sa ublažavanjem, unapređenje je odvojeno pitanje koje ispituje mogućnosti i prilagođenost idejnih projekata da pozitivno utiču na pejzaž razvojnog područja i druge, šire oblasti. Predlozi za unapređenje su bazirani na efektu inicijalnog uticaja na pejzaž, kvalitet i trendove promjena u kojima se mogu pojaviti sljedeća pitanja:

− Može li razvoj pomoći oporavku ili rekonstrukciji lokanog pejzažnog karaktera i lokalnih razlika? − Može li razvoj pomoći u stvaranju autoriteta (propisima) za upravljanjem pejzažnim jedinicama

za određenu oblast? − Može li razvoj pomoći u rješavanju specifičnih pitanja kao što je npr. napušteno zemljište?

Unapređenje može biti predloženo na više načina, uključujući unaprijeđenje upravljanja zemljištem, ili restauracijom istorijskih pejzaža, habitata i drugih vrijednih objekata; obogaćivanja denudiranih agrikulturnih pejzaža; kreacija novih pejzaža, habitata i oblasti za rekreaciju. Ovakve mjere dozvoljavaju unapređenje prostora, kako bi kreirali adekvatnu zamjenu održivog razvoja i ukupnog kvaliteta životne sredine. Osnovne mjere ublažavanja:

− Osjetljive lokacije pružaju značajne mogućnosti za efektivne mjere ublažavanja, kroz izbor lokacije, kao i pozicije unutar te lokacije.

− Izgled lokacije: Pažljivo razmatranje izgleda lokacije može pomoći da se redukuje pejzažni ili vizuelni efekti. Npr. zgrade mogu biti locirane tako da imaju pogled na neugledne objekte ili aktivnosti iz osjetljive tačke pogleda.

− Izbor nivoa lokacije: pejzaž je trodimenzionalan i može obezbijediti opseg za redukovanje neprijatnih efekata pri pažljivom odabiru pozicije i njenog vertikalnog poravnanja.

− Odgovarajući oblici, materijali i dizajn sagrađenih struktura: Mnoge građevine i druge strukture ne mogu biti sakrivene, bilo da to nije poželjno ili čak nije praktično da se uradi. Pod ovim okolnostima, dizajn samih struktura, njihova arhitektuira, boja i teksture mogu biti dizajnirane da se prijatno uklope u okolinu.

− Osvjetljenje u sigurnosne svrhe je često neizbježno i može dati razlog da se moraju razmatrati vizuelni efekti. Moderni dizajn osvjetljenja su pogodni za minimiziranje ili izbjegavanje zagađenja svetlošću dizajniranjem fenjera, uklapanjem smjerova, ili sakrivanjem raznim barijerama. Takođe je moguće minimizirati korišćenje osvjetljenja sa sistemima koji osvjetljavaju minimalne površine koje zahtijevaju osvjetljenje za neki minimalni vremenski period.


- 134 -

− Modelovanje može odigrati svoju ulogu u prirodnim djelovima gdje prirodni oblici ili nivoi lokacija ne daju optimalni efekata paravana. Glavni zemljani radovi sami za sebe mogu ugroziti pejzaž i vizuelni efekat, tako da je potrebno voditi računa kako bi se omogućilo da novoformirani prirodni oblici izgledaju prirodno, kao jedna integrisana cjelina pejzaža.

− Sadnice: Struktuisane sadnice na površini mogu pomoći da se razvojni projekat integriše sa okolnim pejzažom, i može ublažiti rubove agrevnog izgleda građevina. Tamo gdje je to moguće sadnice treba da odgovaraju prirodnom izgledu lokalnih vrsta ili autohtonih vrsta. Sađenje unaprijed i, gdje je to moguće, zasadi netipičnih sadnica daju određeni potencijal za efektivno ublažavanje.

− Korišćenje kamuflaže ili prikrivanja: vizuelni efekti se mogu redukovati promjenama u perceptivne pojavenrazvoja ili strukture u smjeru da postane vizuelno prihvatljivija lokalnom stanovništvu, ili čak da se bolje uklapa u pejzaž.

2.3.3. III kategorija UTU

Granica zahvata DPP predstavlja zonu u kojoj se, pored planiranih višenamjenskih akumulacija očekuju dinamične promjene u prostoru u vidu gradnje turističkih, stambenih, privrednih, sportsko rekreacionih i drugih objekata. Takođe se očekuje i oživljavanje ruralnih naselja koja će uz izgradnju akumulacija i izmiještanja postojećih puteva, kao i autoputa Bar – Boljare biti dostupnija iz postojećih opštinskih, regionalnih i republičkog centra. Osnov za gradnju u zoni zahvata Detaljnog prostornog plana proizilazi iz ovog Plana ili drugog planskog dokumenta koji je usaglašen sa ovim Planom. Uslovi za gradnju se dobijaju na osnovu DPP-a, a za njihovo izdavanje je nadležano resorno ministarstvo. Ukoliko se u zoni zahvata DPP-a ukaže potreba za kompleksnom gradnjom (turistički kompleks, proizvodni kompleks, infarstruktura i dr.), UTU će se definisati na osnovu ovog Plana.


- 135 -

3. Koncepcija infrastrukturnih sistema i način njihovog povezivanja sa infrastrukturnim sistemima u okruženju 3.1. Višenamjenske akumulacije i hidroelektrane na Morači Sama koncepcija korišćenja hidropotencijala opisana je u Poglavlju 6, a u nastavku se daju osnovne prostorne karakteristike višenamjenskih akumulacija i infrastrukturnih objekata na njima koji su u funkciji proizvodnje električne energije. 3.1.1. Akumulacija Zlatica Akumulacija HE Zlatica je četvrta u nizu akumulacija hidroelektrana na Morači i predstavlja kompenzacioni bazen uzvodnih hidoroelektrana. Nalazi se imeđu sela Milunovići (gdje je profil brane HE Milunovići) i mjesta Zlatica nizvodno od Bioča (profil brane). Brana je locirana na 36+200 km toka rijeke Morače (računajući od njenog ušća u Skadarsko jezero), ili oko 8 km od Podgorice. Geografske koordinate mjesta brane su: 42o 30' 20¨ N i 19o 20' 10¨ E. Akumulacija se pruža u pravcu sjever-jug i ima dužinu od oko 11 km. Njena širina je približno jednaka čitavom dužinom, kreće se oko 200 m. Dijelom se pruža uz dolinu Male Rijeke koja se uliva u Moraču uzvodno od Bioča. Akumulacija se nalazi u kanjonskom dijelu koji je usječen u šljunkovitu terasu doline Morače. Akumulacija i ostali objekti HE Zlatica se nalazi na teritoriji opštine Podgorica. Akumulacija se formira do kote 81,00 mnm izgradnjom brane visine 62,5 m i ima korisnu zapreminu od 13 mil m3. U zoni akumulacije i njenom priobalju u poslednjih nekoliko godina izražena je urbanizacija. U zoni brane, postojeći magistralni put Podgorica – Kolašin treba izmjestiti na dužini oko 3,5 km. 3.1.2. Akumulacija Milunovići Akumulacija HE Milunovići je treća u nizu akumulacija HE na Morači. Nalazi se imeđu sela Raslovići (gdje je profil brane HE Raslovići) i sela Milunovići (profil brane HE Milunovići). Brana je locirana na 47+000 km toka rijeke Morače (računajući od njenog ušća u Skadarsko jezero), ili oko 16 km od Podgorice. Geografske koordinate mjesta brane su: 42o 33' 50˝ N i 19o 20' 35˝ E. Akumulacija se pruža u pravcu sjever-jug i ima dužinu od 8 km. Njena širina je približno jednaka čitavom dužinom, kreće se oko 200 m. Akumulacija se nalazi u kanjonskom dijelu usječenom u šljunkovitu terasu koja se pruža duž srednjeg toka Morače. Akumulacija i ostali objekti HE Milunovići se nalaze na teritoriji opštine Podgorica. Akumulacija se formira do kote 119,00 mnm izgradnjom brane visine 61,8 m i ima korisnu zapreminu od 6,8 mil m3. Ukupno plavljena površina iznosi 141 ha. Od ove površine obrađuje se oko 32 ha, pod pašnjacima je 11 ha, a ostalo su slaba šuma i neplodno zemljište. U vrijeme izrade tehničke dokumentacije (1987. godine) na području plavljenja je bilo 20 domaćinstava sa 45 stanovnika. Na ovom području nema industrijskih kapaciteta. 3.1.3. Akumulacija Raslovići Akumulacija HE Raslovići je druga u nizu akumulacija HE na Morači. Nalazi se imeđu sela Raslovići (gdje je profil brane) i brane Andrijevo. Brana je locirana na 54+800 km toka rijeke Morače (računajući od njenog ušća u Skadarsko jezero), ili oko 24 km od Podgorice. Geografske koordinate mjesta brane su: 42o 37' 05¨ N i 19o 22' 25˝ E. Akumulacija se pruža u pravcu sjever-jug i ima dužinu od 8 km. Njena širina je približno jednaka čitavom dužinom, kreće se od 200 – 300 m.


- 136 -

Akumulacija se nalazi u kanjonskom dijelu sa dosta strmim stranama, ali ne tako kao početna dionica kanjona HE Andrijevo. Akumulacija i ostali objekti HE Raslovići se nalaze na teritoriji opština Kolašin i Podgorica. Akumulacija se formira do kote 155,00 mnm izgradnjom brane visine 59 m i ima korisnu zapreminu od 7,8 mil m3. Ukupno plavljena površina iznosi 63 ha. Od ove površine obrađuje se oko 2 ha, pod pašnjacima je 31 ha, a ostalo su (30 ha) slaba šuma i neplodno zemljište. U zoni akumulacije nema naselja, niti je potrebno iseljavanje stanovništva. Nema ni industrijskih kapaciteta. U zoni brane, postojeći magistralni put Podgorica – Kolašin treba izmjestiti na dužini oko 1 km. 3.1.4. Akumulacija Andrijevo Akumulacija HE Andrijevo proteže se u kanjonskom dijelu srednje Morače, između kanjona Platije (profil brane) do iznad manastira Morače. Brana je locirana na 62+700 km toka rijeke Morače (računajući od njenog ušća u Skadarsko jezero), ili oko 32 km od Podgorice. Geografske koordinate mjesta brane su: 42o 40' 30˝ N i 19o 22' 20˝ E. Akumulacija se pruža u pravcu sjever-jug i ima dužinu od 14,5 km. Početna zona akumulacije (od brane), na dužini oko 2 km, se nalazi u uskoj kanjonskoj dolini širine 200 – 500 m, sa skoro vertikalnim stranama. Kanjon je usječen u planinski masiv Platija čiji se vrhovi izdižu do visine od 1042 mnm. Dalje prema sjeveru, rijeka Morača prima pritoke Sjevernicu, Melještak i Mrtvicu i u toj središnjoj zoni akumulacije, kanjonska dolina se širi i kreće od 500 do 2000 m i ima nešto blaže padine. Potom, riječna dolina sve do Manastira Morača i uzvodno od njega ponovo prelazi u uski kanjon strmih strana širine oko 200 m. Akumulacija i ostali objekti HE Andrijevo se nalaze na teritoriji opštine Kolašin. Akumulacija se formira do kote 285,00 mnm izgradnjom brane visine 150 m i ima korisnu zapreminu od 249 mil m3. Ukupno plavljena površina iznosi 890 ha. Od ove površine obrađuje se oko 140 ha, pod pašnjacima je 250 ha, a ostalo su slaba šuma i neplodno zemljište. Seoska naselja su razbijenog tipa. U vrijeme izrade tehničke dokumentacije (1987. godine) na području plavljenja je bilo 90 domaćinstava sa 310 stanovnika. Na ovom području nema insdustrijskih kapaciteta. Dolinom Morače prolazi magistralni put Podgorica - Kolašin, kojeg treba izmjestiti na potezu od brane do manastira Morače na dužini oko 14,5 km. 3.2. Položaj drumskih saobraćajnica 3.2.1. Auto put Bar-Boljare Koridor autoputa Bar – Boljare, ukupne dužine oko 164 km, na dionici Smokovac – Mateševo u Slivu Morače je dužine 29 km. Ovaj potez autoputa vezan je za petlju Smokovac i ide dalje prema Bioču, Pelevom Brijegu i Lijevoj Rijeci do Mateševa, koji se na lokacijama u Slivu Morače: Pelev Brijeg i Duške integriše sa saobraćajnom mrežom Crne Gore. U reonu Bioča autoput premošćuje akumulaciju visokim mostom dužine 950 m i to je jedini direktni kontakt sa područjem zahvata DPP. 3.2.2. Magistralni put Podgorica – Kolašin, regionalni i lokalni putevi Izmiještanje puteva koje uslovljavaju planirane akumulacije ima za cilj da supstituiše postojeću putnu mrežu u Slivu Morače koja se potapa, a planiranje i izgradnja novih da stvori osnovnu razvojnu pretpostavku za integralni razvoj ovog prostora.


- 137 -

Naime, postojeći, lokalni, šumski i nekategorisani putevi u Slivu Morače su ispod svih tehničko-tehnoloških kriterijuma (usponi i padovi i do 20%, serpentine, kontrapadovi, izuzetno mali radijusi krivina. Procjenjuje se da se oni ne mogu rekonstruisati, niti poslužiti tekućoj namjeni, a posebno ne za planirani razvoj. Svi putni pravci koji se planiraju, treba da imaju i vizuelnu vrijednost. Nagibe kosina treba projektovati principijelno u odnosu na kategoriju terena na način koji će omogućiti njihovo ozelenjavanje gramineama ili žbunastom dendroflorom, primjerenim za konkretne mikrolokalitete. Izgradnja višenamjenskih akumulacija doprinijeće razvoju ovog prostora: proizvodnja elektroenergije, agroproizvodnja, proizvodnja-flaširanje vode za piće, turizam i dr. U odnosu na ove potrebe neophodno je pristupiti planiranju i projektovanju nove lokalne putne mreže kao osnove integralnog razvoja ovog prostora. Idejne varijante su postavljene sa tehničkim elementima (usponi i padovi, radijusi krivina, širine kolovoza) koji će omogućiti predstojeći razvoj ovog područja. Svi putni pravci imaće karakter izrazito privrednih komunikacija (povezivanje budućih hidroelektrana; povezivanje skoro svih ključnih-osnovnih razvojnih punktova), pa su stoga i koncipirani sa značajno boljim elementima od minimalnih za ovu kategoriju puteva. 3.2.2.1. Izmještanje magistralnog puta radi realizacije hidroakumulacijeakumulacije „Zlatica” Razlozi izmještanja puta Planirana hidrakumulacija “Zlatica” (knu 81,00 mnm) je dijelom iznad postojećeg magistralnog puta pa je bilo nužno definisati novu trasu po kojoj će se put projektovati. Nova trasa je planirana na potezu nizvodno i uzvodno od brane, kao zamjena za postojeću dionicu magistralnog puta koji će se naći pod vodom, odnosno, ispod kote normalnog uspora. Na km 3+198.28 planiran je priključak na magistralu jer se i u konačnoj fazi postojeća magistrala koristi za prilaz groblju i naselju Pocić. Opis trase Trasa je po idejnom projektu iz 1987. godine postavljena na desnoj obali Morače, od krune brane niz vodu (profil broj 39) i od krune brane uz vodu, do priključenja u postojeći magistralni put (Bioče) iznad kote uspora na profilu broj 188. Maksimalni uspon na trasi iznosi 3,39%. Tuneli i vijadukti-mostovi naznačeni su u profilima kao i dionice slobodne trase na osnovu kojih će se dati procjena troškova. Širina kolovoza iznosi 7,0m. Radijusi horizontalnih krivina propisuju se Rmin=180m. Odnos kategorija terena je: 25% III./IV i 75% V/VI . Tabela – Osnovni elementi uzdužnih profila izmještanja magistralnog puta radi realizacije hidroakumulacije „Zlatica”

Broj profila Pozicija Stacionaža 1 Početak izmještanja 0+000.00 21 Veza izmještene i postojeće magistrale 0+357.71

39 Odvajanje ka kruni brane Zlatica 0+701.34 44' Početak tunelske cijevi 0+805.00 45' Početak tunela L=63.00m 0+816.00 47 Kraj tunela 0+879.00 48' Kraj tunelske cijevi 0+887.00 66' Početak tunela L=83.00m 1+150.00 72' Kraj tunela 1+233.00


- 138 -

Broj profila Pozicija Stacionaža 73' Kraj tunelske cijevi 1+241.00 84' Početak tunela L=34.00m 1+340.00 89' Kraj tunela 1+374.00 124 Početak tunela L=191.94m 2+153.06 134 Kraj tunela 2+345.00 135 Kraj tunelske cijevi 2+348.23 146' Početak vijadukta L=12.00m 2+452.00 148' Kraj vijadukta 2+464.00 168' Početak tunela L=223.00m 2+925.00 178' Kraj tunela 3+148.00 181 Priključak postojeće magistrale 3+198.28

188 Kraj izmještanja, uklapanje u magistralu 3+454.50 3.2.2.2. Izmještanje magistralnog puta radi realizacije hidroakumulacije „Raslovići” Razlozi izmještanja puta Idejni projekat za izmještanje dionice magistralnog puta koji će se naći ispod kote normalnog uspora buduće hidroakumulacije Raslovići urađen je kao izmještanje od krune brane nizvodno do uključenja u postojeću magistralu (profil 1, kota 152.20 mnm) i od krune brane uzvodno (profil 58 kota 156,48 mnm). Na km 0+183.49 odvaja se priključak na krunu brane. Opis trase Dužina novoprojektovane trase iznosi km 1+000.00. Širina kolovoza je 7,0m što je nivo elemenata postojeće magistrale. Trasa je komponovana od 4 horizontalne krivine radijusa od R=180m do R=1100m sa odgovarajućim prelaznim krivinama dužine L=50m do L=90m. Maksimalni uspon iznosi 4,11%. Odnos kategorija terena je: 20% III/IV i 80% V/VI . Tabela – Osnovni elementi uzdužnih profila izmještanja magistralnog puta radi realizacije akumulacije „Raslovići”

Broj profila Pozicija Stacionaža 1 Početak izmještanja 0+000.00 8' Odvajanje ka kruni brane Raslovići 0+183.49 58 Kraj izmještanja 1+000.00

3.2.2.3. Izmještanje magistralnog puta radi realizacije hidroakumulacije „Andrijevo” Razlozi izmještanja puta Hidroakumulacija Andrijevo, kao najveća čeona brana u čitavom hidroenergetskom sistemu Morače, nameće potrebu izmještanja magistralnog puta na velikoj dužini. Izmještena magistrala će omogućiti nesmetano odvijanje saobraćaja tokom izgradnje brane Andrijevo, kao i nakon izgradnje iste. Priključci na izmještenu magistralu obezbijediće veze za postojeća sela na desnoj obali Morače nizvodno od Manastira Morače (Jasenova, Ocka gora, Cerovice, Liješnje, Višnje, Velje Duboko, Mrtvo Duboko, Vlahovići, Gornja Rovca, Trmanje…). Na ovom prostoru postavljene su idejne varijante trasa koje supstituišu postojeće puteve koji će biti ispod kote normalnog uspora od 285m. Za naselja na lijevoj obali Morače, od mosta Grlo pa nizvodno, i sela u slivu Sjevernice, posebno su date idejne trase koje će zamijeniti postojeće puteve od mosta Pjenavac za Prekobrđe i dalje, tako da će njihovo ishodište za


- 139 -

Podgoricu biti Manastir Morača, a za Kolašin ili M.Morača ili pozicija Milića Ravan na trasi puta M.Morača-Milića Ravan-Ravni-Crkvine-Pčinja (Jad.Magistrala). Date su idejne trase, koje će Sretešku goru, odnosno Gornja i Donja Sela, povezati sa selom Kruševice i budućom hidroakumulacijom HE Kruševice te dalje za petlju autoputa Bar-Boljare na poziciji Duške. Takođe su date trase koje vežu buduće hidroakumulacije Kos i Luge sa planiranom novom putnom mrežom. U okviru detaljne razrade, na planu 1:2500 daće se sve veze lokalnih puteva, kao i veze planiranih brana, sa trasom izmještene magistrale. Opis trase

Kako je postojeći put jedna od najznačajnijih veza u Crnoj Gori, gdje se odvija intenzivan saobraćaj naročito u ljetnjim mjesecima, a početak radova na brani zavisi direktno od završetka izmještenog puta, to je dionica izmještene trase magistralnog puta kod hiroakumulacije Andrijevo podijeljena u dvije faze:

− Prva faza: izmještanje magistralnog puta od Andrijeva do mosta na Pjenavcu, od čega bi dio puta do Melještaka predstavljao definitivnu trasu izmještanja, a dio od Melještaka do Pjenavca privremeni put koji bi se potapao nakon završetka hidroelektrane.

− Druga faza: izmještanje od Melještaka do Manastira Morače.

Za prvu fazu dionice trase Andrijevo-Manastir Morača urađen je glavni projekat. Ova izmještena trasa je dužine 7942,48m do Pjenavca, dok dužina trase koja ostaje i nakon izgradnje hidroelektrane, do Melještaka, iznosi 6765,73 m. Minimalan uzdužni nagib upotrijebljen na ovoj trasi je 0,3%, a maksimalan je 7.0%. Od Melještaka do Manastira Morača urađen je idejni projekat izmještanja magistrale u dužini od 8945,71 m. Prema tome, ukupna dužina novoprojektovane dionice izmještene magistrale kod hidroakumulacije Andrijevo iznosi 15711,44m. Širina kolovoza na cijeloj dionici iznosi 7m. Tabele sa osnovnim elementima uzdužnih profila su date u prilogu za sljedeće dionice izmještene magistrale:

− 3a. Dionica Andrijevo-Melještak, glavni projekat (1988) − 3b. Dionica Melještak-M.Morača, idejni projekat (1988)

Posebno je dato varijantno rješenje 3b (Brana Andrijevo-Lazine km 2+275.00) . Ovo varijantno rješenje dato je kao alternativa projektovanom rješenju iz 1988. i čini tehničko poboljšanje u odnosu na njega. Naime, maksimalni uspon na dionici od Lazina do brane Andrijevo po ovom rješenju je 4,4% a po osnovnom rješenju iz 1987 godine je 7%. Tabela – Osnovni elementi uzdužnih profila Andrijevo-Melještak, glavni projekat (1988)

Broj profila Pozicija Stacionaža 1 Početak odvajanja od magistrale 0+000.00 35 Početak tunela L=41.87m 0+482.00 41 Kraj tunela 0+523.87 68 Početak tunela L=67.00m 0+756.48 75 Kraj tunela-početak vijadukta L=13.00m 0+823.48 79 Kraj vijadukta 0+836.48 86 Početak tunela L=115.30m 0+872.39 98 Kraj tunela-početak vijadukta L=41.16m 0+987.69 107 Kraj vijadukta 1+028.85 110 Početak tunela L=245.05m 1+045.35 135 Kraj tunela 1+290.40 144 Početak tunela L=504.76m 1+357.67 181 Kraj tunela-odvajanje ka kruni brane Andrijevo 1+862.43 190 Početak tunela L=270.47m 1+912.43


- 140 -

Broj profila Pozicija Stacionaža 211 Kraj tunela 2+182.90 232 Početak tunela L=181.16m 2+364.55 245 Kraj tunela 2+545.71 250 Početak tunela L=479.65m 2+568.21 285 Kraj tunela 3+047.86 288 Početak vijadukta L=46.27m 3+061.36 301 Kraj vijadukta 3+107.63 317 Početak tunela L=322.04m 3+263.27 346 Kraj tunela 3+585.31 396 Početak tunela L=42.65m 4+129.64 401 Kraj tunela 4+172.29 409 Početak tunela L=60.84m 4+221.43 416 Kraj tunela 4+282.27 443 Početak tunela L=97.48m 4+617.42 452 Kraj tunela 4+714.90 474 Početak tunela L=48.25m 4+949.52 482 Kraj tunela 4+997.77 527 Priključak puta za Trmanje 5+522.08 541 Početak tunela L=69.92m 5+657.20 550 Kraj tunela 5+727.12 563 Početak vijadukta L=48.54m 5+888.09 569 Kraj vijadukta 5+936.63 590 Početak vijadukta L=50.30m 6+183.75 600 Kraj vijadukta 6+234.05 642 Početak tunela L=71.46m 6+694.27

647 Kraj tunela-kraj I faze, privremeni priključak za Pjenavac 6+765.73

Tabela – Osnovni elementi uzdužnih profila Melještak-M.Morača, idejni projekat (1988.)

Broj profila Pozicija Stacionaža

1 Početak odvajanja od magistrale 0+000.00 6' Početak tunela L=61.99m 0+081.25 11 Kraj tunela 0+143.24 17' Početak tunela L=101.00 m 0+231.00 22' Kraj tunela 0+332.00 90' Početak tunela L=50.00m 1+288.00 93' Kraj tunela 1+338.00 144' Početak mosta L=76.00m 1+472.20 111'' Kraj mosta 1+548.20 142 Početak mosta L=71.16m 1+931.84 152 Kraj mosta 2+003.00 167 Početak tunela L=165.54m 2+187.27 183 Kraj tunela 2+352.81 188 Odvajanje planiranog lokalnog puta za Mrtvo Duboko 2+396.31 190' Početak arm. bet. mosta L=312.86m 2+423.00 197 Kraj mosta 2+735.86 220 Početak vijadukta L=9.00m 2+950.09


- 141 -

Broj profila Pozicija Stacionaža

222 Kraj vijadukta 2+959.09 230 Početak tunela L=105.66m 3+050.00 242 Kraj tunela 3+155.66 246 Početak tunela L=28.84m 3+187.16 248' Kraj tunela 3+216.00 293' Početak mosta L=112.5m 3+840.00 298' Kraj mosta 3+952.50 299' Početak tunela L=539.00m 3+969.00 308' Kraj tunela 4+508.00 321' Početak mosta L=85.00m 4+252.50 326' Kraj mosta 4+337.50 338' Početak tunela L=171.00m 4+547.00 346 Kraj tunela 4+718.00 371 Početak arm. bet. mosta L=37.14m 5+144.14 374' Kraj arm. bet. mosta 5+181.28 376' Početak arm. bet. Mosta L=87.00m 5+216.34 383 Kraj arm. bet. mosta 5+303.34 397' Početak tunela L=50.00m 5+578.00 402' Kraj tunela 5+628.00 410 Početak tunela L=62.07m 5+727.93 413' Kraj tunela 5+790.00 422 Početak tunela L=36.50m 5+954.39 424 Kraj tunela 5+990.89 425' Početak tunela L=106.11m 6+022.00 431 Kraj tunela 6+128.11 432' Početak mosta L=200.50m 6+154.50 437' Kraj mosta 6+355.00 438' Početak tunela L=285.62m 6+372.00 453 Kraj tunela 6+657.62 455 Početak tunela L=35.38m 6+692.62 458' Kraj tunela 6+728.00 470' Početak tunela L=62.00m 6+898.00 473' Kraj tunela 6+960.00 484' Početak tunela L=288.32m 7+240.00 502 Kraj tunela 7+528.32 522 Početak tunela L=193.55m 7+914.45 532' Kraj tunela 8+108.00 557' Početak tunela L=80.00m 8+502.00 562' Kraj tunela 8+582.00 566 Početak arm. bet. Mosta L=105.69m 8+669.30 573 Kraj arm. bet. mosta 8+774.99 573' Početak tunela L=25.40m 8+788.60 577' Kraj tunela 8+814.00 583 Kraj izmještanja 8+945.71


- 142 -

Tabela – Osnovni elementi uzdužnih profila brana Andrijevo- Lazine, idejno rješenje 2009. Broj

profila Pozicija Kote mnm Rastojanja ∆H m i% Stacionaža 0 Kruna brane Andrijevo +5m 300 0

1 Ulaz u most 272.5 625 27.5 -4.4 0+625

2 Kraj mosta-vijadukta, ulaz u tunel 265.9 M 150 6.6 -4.4 0+775

3 Kraj tunela Žlijeb, ulaz u most 259.3 T 150 6.6 -4.4 0+925

4 Kraj mosta Žlijeb 251.6 M 175 7.7 -4.4 1+100

5 Ulaz u most Lazine 218.6 750 33 -4.4 1+850

6 Kraj mosta Lazine 214.2 M 100 4.4 -4.4 1+950

7 Uključenje u magistalni put

nizvodno od brane 199.9 325 14.3 -4.4 2+275 3.2.3.4. Lokalni put Mrtvo Duboko-Smolice-Dumačine (km 4+650) – put br. 5

Namjena puta Ova trasa vezaće Mrtvo Duboko za Jadransku magistralu dobrom komunikacijom, a ujedno će i omogućiti da se i zaseoci Smreka, Zavrh, Dumačine vežu za ovaj ovaj putni pravac, odnosno preko njega za Jadransku magistralu. Opis trase Trasa Mrtvo Duboko-Smolice-Dumačine, postavljena je od škole, kroz gornji dio sela-ispod Đurevače, iznad kote uspora buduće akumulacije Andrijevo-iznad sela Smolice; do padina Dumačine gdje se veže za trasu iz idejnog projekta izmještanja magistralnog puta od brane Andrijevo do Manastira Morače, na profilu broj 188. Maksimalni uspon je 5%. Minimalni radijus je R=120m za Vr=60km/h. Planirana širina kolovoza je 5,5 m. Kategorije terena se procjenjuju na 80% III/IV i 20% V/VI. Tabela – Osnovni elementi uzdužnih profila Mrtvo Duboko-Smolice - Dumačine (km 4+650) – put br. 5

Br. profila Pozicija

Kote mnm Rastojanja ∆H i% Stacionaža

1 Škola 430 - - - 0+000 2 Ulaz u most 426.25 75 3.75 5 0+075 3 Kraj mosta 423.75 M 50 2.5 5 0+125 4 Ulaz u most 418.75 100 5 5 0+225 5 Kraj mosta 416.25 M 50 2 5 0+275 6 Ulaz u most (Dubočinjak) 396.25 400 20 5 0+675 7 Kraj mosta (Dubočinjak) 393.75 M 50 2.5 5 0+725 8 Ulaz u most 386.4 75 3.75 5 0+800 9 Kraj mosta 383.9 M 50 2.5 5 0+850 10 Ispod Đurevače 343.9 800 40 5 1+650

11 Ispod Đurevače

(ulaz ispod stijene) 318.9 625 25 4 2+275 12 Smolice (izlaz iz stijene) 309.9 450 9 2 2+725 13 Smolice ulaz u most 304.4 275 5.5 2 3+000 14 Kraj mosta 301.9 M 125 2.5 2 3+125 15 Ulaz u most 300 200 2 1 3+325 16 Kraj mosta 300 M 125 0 0 3+450 17 Zeleni vir 300 550 0 0 4+000 18 Ulaz u most 300 350 0 0 4+350 19 Kraj mosta 300 M 50 0 0 4+400

20 Put Andrijevo (brana)-

Manastir Morača 300 250 0 0 4+650


- 143 -

3.2.3.5. Lokalni put M. Morača (Osredci) – Liješnje – Višnje – Kapetanovo jezero, (km 29+720.00) – dio puta br. 6

Namjena puta Ova idejna trasa postavljena je sa mikrolokacije Debeli Lug- Jad. Magistrala na, približno 2km od Manastira Morače u pravcu Kolašina ili oko 300m od mosta Grlo u pravcu Manastira Morače. Osnovni cilj ove trase je da stvori uslov da se skoro sva sela, Donjemoračka i Rovačka, između Mrtvice i Morače saobraćajno vežu za ovu trasu jer se postojeće veze sa pozicije Međuriječje potapaju, odnosno biće ispod kote normalnog uspora hidroakumulacije Andrijevo. Opis trase Ovaj putni pravac bi otvorio sela-zaseoke: Crnine, Rašov laz, Rupe, Zakrilje, Prisoja, Rošca, Stara Jasenova, Jagodina Njiva, Ocka gora, Vrta, Kruševlje, Međupotočje, Jasičje, Previna, Kunak, Zaprevorje, Centar Liješnja, Kuta, Ploča, Jasenova, Rovine, Višnje. Od pozicije Liješnje, uža lokacija Ploča, odvojio bi se krak za Velje Duboko trasom boljih tehničkih elemenata od postojeće koja po svom karakteru ne obezbjeđuje normalnu komunikaciju, pa zato i ne može biti razvojni doprinos (energetski, agroproizvodni, turistički) za Velje Duboko u varijanti izgradnje hidroakumulacije Velje Duboko. Od Višanja (izvori Mrtvice), trasa je postavljena u pravcu Trebješa i Kapetanovog jezera u koridoru: Pod-Vršca-Veljanovice-Planinica-katun Milin do-Trebiješ (profil broj 128) gdje je petlja-raskrsnica za Kapetanovo jezero u jednom pravcu i za Lukavicu, Luke Bojovića, Zagrad i Nikšić u drugom pravcu. Budući put Nikšić-Zagrad-Lukavica-Trebješ (Kapetanovo jezero)-M.Morača-Đuđevine-Gornje Ravni-Crkvine-Kolašin biće aproksimativno dužine 76 km, dok je postojeći put iz Nikšića do Kolašina, preko Podgorice, dužine oko 131 km. Po svojoj budućoj funkciji, ovaj putni pravac otvara mogućnost za agroturistički razvoj jednog od najperspektivnijih planinsko-turističkih područja Crne Gore (Moračke planine). Mikrolokacije Višnje, a pogotovo Kapetanovo jezero, imaju izuzetno dobre razvojne osnove. Donje pozicije zaseoka Cerovice i donje pozicije u slivu Ibrištice, pored moguće veze za ovaj putni pravac, priključiće se i za izmještenu magistralu, na desnoj obali Morače, od Međuriječja do M.Morače. Maksimalni uspon na ovoj trasi je 6%, a širina kolovoza predviđa se 6.0 m dvosmjerni saobraćaj, a radijusi horizontalnih krivina su minimum R=100m po važećem standardu. Kategorije terena procjenjuju se na 70% III/IV i 30% u V/VI. Tabela – Osnovni elementi uzdužnih profila M.Morača (Osredci)-Liješnje-Višnje-Kapetanovo jezero, (km 29+720.00) – dio puta br. 6

Broj profila Pozicija Kote mnm Rastojanja ∆H i% Stacionaža

1 Manastir Morača, Debeli lug, Jad. mag. 370 0 0+000 2 Ulaz u most 375 100 5 5 0+100 3 Kraj mosta 380 M 100 5 5 0+200 4 Ulaz u most 393 225 13.5 6 0+425 5 Kraj mosta 399.5 M 100 6 6 4+525 6 Ulaz u most 417.5 300 18 6 0+825 7 Kraj mosta (Crnine) 420.5 M 50 3 6 0+875 8 Greben 440 325 19.5 6 1+200

3.2.3.6. Lokalni put M.Morača (Debeli lug)-Ljevišta (km 17+788.00) – dio puta br. 10 Namjena puta Idejna trasa ove buduće komunikacije postavljena je od Jadranske magistrale sa mikrolokacije Debeli Lug sa osnovnim ciljem da sobraćajno poveže buduće hirdoelektrane: Ljuta, Krušev lug i Ljevišta. Pored toga, kao razvojni cilj, njena uloga treba da bude ekonomska valorizacija, prirodno veoma izraženih agro-turističkih potencijala-sela Gornje Morače: Ljuta, Topli potok, Požnja, Krušev lug, Zavratca, Starče, Bojići i Ljevišta. Razvojno, ovaj put bi omogućio ekonomsku valorizaciju ovog prostora (primarna eko-agro proizvodnja, voda kao roba, ljetnji turizam, zimski turizam…). Naime, ovaj


- 144 -

prostor bi se našao na obalama čistih hidroakumulacija-jezera, pa bi na relativno malom prostoru posjedovao značajan broj razvojno sve aktuelnijih resursa. U integralnom planu, sve ove pozicije se relativno lako funkcionalno vežu za sistem Moračkih planina, a ove seoske naseobine bi bile i smještajno-destinacione pozicije, što će biti, vjerujemo, i predmet detaljne prostorno-planske elaboracije. Opis trase Preciznije, trasa je postavljena desnom obalom Morače, tako da operativno omogućuje laku vezu za poziciju brana Ljuta i Krušev lug, kao i za poziciju planiranih hidroelektrana, odnosno mašinskih zgrada. Od Kruševog luga, trasa ide desnim priobaljem rijeke Ratinje i zalazi skoro u centar sela Zavratca ,a zatim se skoro u kontinuitetu penje kroz sela Starče i Bojići, a iznad zaseoka Telač Do, veže se sa kotom krune brane Ljevišta na profilu broj 54 (kota 1031m) i potom, samom branom, prelazi u selo Ljevište, odnosno njegov dio koji će ostati iznad kote normalnog uspora buduće HE Ljevišta. Maksimalni uspon predviđen je 5,7%, a širina kolovoza 6m, a minimalni radijus R=120m. Kategorije terena se procjenjuju na 70 % III/IV i 30% V/VI. Tabela – Osnovni elementi uzdužnih profila M.Morača (Debeli lug)-Ljevišta (km 17+788.00) – dio puta br. 10


1 Osredci (Ravno, Jad.magistrala) 370 0+000 2 Osredci- ulaz u tunel 374.71 125 4.71 3.77 0+175

3.2.3.7. Lokalni put M.Morača (Nikonovac)-Đuđevine-Milića brijeg-Crkvine-Pčinja (Jad.Magistrala), (km 15+585) – dio puta br. 11 Namjena puta Osnovni cilj ove trase je da centralno poveže sve seoske naseobine na lijevom priobalju Morače od mosta Grlo do sliva Sjevernice, čije sadašnje veze potapa HE Andrijevo. Opis trase Sa krune brane (kota 367 mnm) trasa se spušta u prosjeku sa 0,45% do uključenja u trasu puta M.Morača-Crkvine, profil broj 4. Maksimalni pad je 0,45%. Širina kolovoza je 6m. Minimalni radijus je 100m. Kategorija terena procjenjuje se na 95% III/IV i 5% V/VI. Tabela – Osnovni elementi uzdužnih profila M.Morača (Nikonovac)-Đuđevine-Milića brijeg-Crkvine-Pčinja (Jad.Magistrala), (km15+585) – dio puta br. 11


1 Manastir Morača (Nikonovac- Jadr. Magistrala 330 2 Ulaz u most M.Morača 330 250 0 0 0+250 3 Kraj mosta M.Morača 340 M 200 10 5 0+450

3.2.3.8. Lokalni put Kruna brane Luge (367 mnm)-Đuđevine (put M.Morača-Crkvine), (km 1+110) – dio puta br. 12 Namjena puta Cilj trase je u osnovi da poveže krunu brane Luge (kota 367 mnm) sa postavljenom idejnom trasom puta M.Morača- Petrova Ravan- Crkvine- Pčinja (Jad. Magistrala) i omogući izgradnju i održavanje buduće brane-akumulacije, turistički razvoj i lokalnu komunikaciju.


- 145 -

Opis trase Sa krune brane (kota 367 mnm) trasa se spušta u prosjeku sa 0,45% do uključenja u trasu puta M.Morača-Crkvine, profil broj 4. Maksimalni pad je 0,45%. Širina kolovoza je 6m. Minimalni radijus je 100m. Kategorija terena procjenjuje se na 95% III/IV i 5% V/VI. Tabela – Osnovni elementi uzdužnih profila kruna brane Luge (367 mnm)-Đuđevine (put M.Morača-Crkvine), (km 1+110) – dio puta br. 12

Broj profila Pozicija Kote mnm Rastojanja ∆H i% Stacionaža 3 Kraj mosta 365.85 100 0.45 0.45 0+255

3.2.3.9. Lokalni put Sreteška gora-Prekobrđe-Milića brijeg, (km 10+850) – dio puta br. 13 Namjena puta Sadašnji lokalni putni pravac, od Jadranske magistrale (most pjenavac) za sela-zaseoke u slivu rijeke Sjevernice, biće pod vodom hidroakumulacije Andrijevo kao i zaseoci: Dobri Lug, Jabuka, Drijen i Potoci. Ostale naseobine, iznad kote velike vode budućeg jezera Andrijevo, ostaće bez funkcionalne veze sa Jadranskom magistralom, odnosno pozicijom Pjenavac. U odnosu na prednje projektovano stanje u varijanti izvođenja, bilo je nužno postaviti idejnu trasu koja će sve seoske naseobine u slivu Sjevernice funkcionalno vezati za Jadransku magistralu, odnosno, za Podgoricu i Kolašin, u kojim pravcima njihove egzistencijalne i razvojne potrebe idu. Opis trase Idejna varijanta ovog putnog pravca postavljena je sa pozicije Sreteška gora, pravcem Zagradac-Rijeka-Kaluđerov most-Kučino brdo-Meljaci-Svine-Vinogradine-Zasjednica-Bojin do(prevoj)-Streljanica-Raskrsnica-Raičevine-Muline- ukrštanje sa pravcem Manastir Morača-Kolašin. Sa ovog putnog pravca (sa pozicije Kaluđerov most , profil broj 12) odvojio bi se put za mašinsku zgradu hidroelektrane Kos a sa pozicije Meljaci (na primjer sa profila broj 17) odvojio bi se put za poziciju brane hidroakumulacije Kos. Selo-zaseok Ulica bi se vezalo na ovu trasu na prostoru između profila 18 i 19 (Meljaci). Širina kolovoza se predviđa 5,5 m, sa dvosmjernim saobraćajem. Minimalni radijusi horizontalnih krivina predviđaju se za računsku brzinu 50 km/h (minimum R=75m). Maksimalni uspon na trasi je 7%. Kategorije terena se procjenjuju na 80% III/IV i 20% V/VI. Tabela – Osnovni elementi uzdužnih profila Sreteška gora-Prekobrđe-Milića brijeg, (km 10+850) – dio puta br. 13

Broj profila Pozicija

Kote mnm Rastojanja ∆H i% Stacionaža

1 Sreteška gora (Peroševina, Livada) 350 - - 0 0+000 2 Ulaz u most 350 500 - 0 0+500 3 Kraj mosta 350 M 100 - 0 0+600 4 Ulaz u most 350 100 - 0 0+700 5 Kraj mosta,ulaz u most 350 M 75 - 0 0+775 6 Kraj mosta 350 M 75 - 0 0+850 7 Zagradac 350 100 - 0 0+950 8 Ulaz u most Bjelaja potok 350 1300 - 0 2+250 9 Kraj mosta Bjelaja potok 350 M 150 - 0 2+400


- 146 -

3.2.3.10. Lokalni put Sreteška gora-Kruševice – dio puta br. 15 Namjena puta Sreteška Gora, pa i Donja i Gornja Sela, kao supstitucija postojećem putu, sada ovaj prostor veže za Jadransku magistralu, na poziciji most Pjenavac, a koji će se u izvedenom stanju naći ispod kote normalnog uspora hidroakumulacije Andrijevo. Nova trasa povezuje ovaj prostor sa pozicijjom Raičevine, odakle se uključuje u Jadransku magistralu ili na poziciju Manastir Morača, ili u drugom pravcu takođe na Jadransku magistralu na prostoru Crkvina, uža lokacija Pčinja. Međutim, smatralo se za potrebno da ova sela u lijevom priobalju Sjevernice treba povezati I sa pozicijom Kruševice i dalje lokalnim putem do petlje autoputa Bar-Boljare (Duške). Opis trase a. Varijanta I – km 15+680.00:

Generalno, trasa je postavljena sa mikrolokacije Bjelaja Potok ,na koti približno 350m ,a na profile 8 trase puta Sreteška gora-Prekobrđe-Milića brijeg i penje se u kontinuitetu pravcem jugozapad, gdje se na poziciji Prljavi Brijeg kružnom krivinom okreće u pravcu jugoistoka do pozicije ulaza u tunel Pečački Vrh na koti približno 1100m. Ova dionica je isključivo postavljena padinom- osojnom stranom sa usponom od 7%. Sam tunel je u dužini od 1675m i usponom od 3%. Ima za cilj da izbjegne prevoj koji je na koti između 1300 i 1400m. Ova varijanta trase dalje ide sa padom od 6%, 2% i 1% do krune brane planirane akumulacije Kruševice (kota 1039m), na profilu 25. Sa krune brane trasa se penje usponom od 1% do pozicije na postojećem putu koji je iznad kote uspora (kota 1050). b. Varijanta II- km 6+025.00:

Odvaja se od varijante I na profilu 21 i ide padinom jugozapadno do prevoja Štavanj (kota približno 1190), odakle se spušta sa 5% I 6% do mosta Suvodski potok a ,zatim, sa padom od 2% I 5% uključuje se u trasu i na kruni brane Kruševice (profil 7 , odnosno , 25. Ova varijanta je svakako jeftinija jer izbjegava dosta dug tunel ,ali I mikroklimatski nepovoljnija jer se penje na prevoj Štavanj (kota 1190). Kategorije terena se procjenjuju na 90% III I IV, a 10% V I VI kategorije. Širina kolovoza se predviđa 5,5 m, sa dvosmjernim saobraćajem. Minimalni radijus horizontalnih krivina sugeriše se na 50m. Tabela – Osnovni elementi uzdužnih profila Sreteška gora-Kruševice – dio puta br. 15

I varijanta Broj

profila Pozicija Kote mnm Rastojanja ∆H i% Stacionaža

1 Ulaz u most Bjelaja potok 350.00 0 0 0 2 Početak mosta 429.00 1125 79.00 7.0 1125

II varijanta

Broj profila Pozicija Kote mnm Rastojanja ∆H i% Stacionaža 1 Pečački vrh 1047.25 0 0 2 Krši (ispod kote 1201) 1116.05 1376.00 68.80 5.0 1376.00

3.2.3.11. Lokalni put Bioče (Anovi-Brijeg Vuksanovića-Krkor potok-Bulin most(Mala rijeka) -Regionalni put Bioče-Lijeva Rijeka), (km 2+325.00) – put br. 17 Namjena puta Naselja na lijevoj obali Morače i Male rijeke: Brijeg Vuksanovića, Lučice i druga, sada se vežu za Jadransku magistralu mostom preko rijeke Morače na Bioču i mostom zvanim Bulin most na Maloj rijeci. Kako su oba mosta ispod kote normalnog uspora buduće hidroakumulacije Zlatica, to se moralo


- 147 -

uraditi alernativno rješenje u obliku idejne varijante za ovaj prostor. Ovaj putni pravac će omogućiti turistički razvoj lijeve obale-priobalja Morače, od Bulinog mosta nizvodno do grebena Rujevine, odnosno, između kota uspora akumulacije Zlatica, približno 81m, i kota priobalja (približno 120m). Ova trasa će biti na obali budućeg kupališta Podgorice i na samom ulazu u kanjon Male rijeke i to će, između ostalog, biti veoma dobar katalizator budućeg razvoja ovog prostora. Opis trase Trasa se veže za Jadransku magistralu na Bioču- pozicija Anovi, mikrolokacija raskrsnica puta Jadranska magistrala i put za Lijevu rijeku. Preko Morače, na postojećem putu, planira se novi most na koti približno 90 mnm, na lijevoj obali most se uključuje u potojeći put kojim ide do profila broj 4, a zatim, skreće lijevom krivinom na sjeveroistok gdje u nastavku, u pravcu, prelazi Krkor potok, neposredno ispod Sastava, potoka iz kostovskog Žlijeba, potoka iz uvale Dolovi. Put se dalje u istom pravcu uklapa u postojeći put za željezničku stanicu Bioče, a zatim, nastavlja u pravcu Male rijeke gdje na poziciji sadašnjeg Bulinog mosta prelazi Malu rijeku na koti približno 90m , i dalje se uključuje na put Bioče-Veruša (mikrolokacija Potkraje). Maksimalni planirani uspon na ovoj trasi je 4% (uključenje u put Bioče-Veruša). Širina kolovoza je 6m jer minimalno ta širina kolovoza omogućuje budući razvoj ove lokacije. Minimalni radijus je R=120 (projektna brzina 60 km/h). Kategorije terena se procjenjuju na 90% III/IV i 10% V/VI. Tabela – Osnovni elementi uzdužnih profila Bioče (Anovi)-Brijeg Vuksanovića-Krkor potok-Bulin most(Mala rijeka)-Regionalni put (Bioče-Lijeva Rijeka), (km 2+325.00) – put br. 17


1 Jad.Magistrala - Bioče 95 - - - 0+000 2 Ulaz u most “Morača” 90 175 5 2.8 0+175 3 Kraj mosta “Morača” 90 M 125 0 0.0 0+300 4 Skretanje sa postojećeg puta 98 550 8 1.4 0+850 5 Ulaz u most “Krkor potok” 92 250 6 2.4 1+100 6 Kraj mosta “Krkor potok” 91 M 50 1 2.0 1+150 7 Trasa puta za ž.st. Bioče 90 400 1 0.0 1+550 8 Ulaz u “Bulin most “ 90 350 0 0.25 1+900 9 Kraj “Bulinog mosta” 93 M 125 3 2.4 2+025 10 Put Bioče – Lijeva Rijeka 105 300 25 4.0 2+325

3.3. Položaj željezničke pruge Bar-Beograd Nijesu planirani nikakvi radovi na izmještanju pruge, koja kroz zahvat DPP prolazi dužinom od 2,2km. Pristupni put za željezničku stanicu Bioče, preko tkz. Bulinog mosta na Maloj rijeci je djelinmično ispod kote uspora HE Zlatica, pa je izvršeno izmještanje ovog dijela puta tako da će se, posle izgradnje hidroakumulacije Zlatica, željeznička stanica Bioče biti povezana novom putnom komunikacijom. 3.4. Položaj energetskih prenosnih sistema Položaj brana i objekata hidroelektrana je opisan u prethodnom poglavlju. Rješenje prenosnog sistema u Slivu Morače se sastoji od sledećih dalekovoda:

1. Dalekovod 2 x 110 kV Podgorica 1 - HE "Zlatica" 2. Dalekovod 110 kV HE "Zlatica" - HE "Milunovići" 3. Dalekovod 110 kV HE "Milunovići" - HE "Raslovići" 4. Dalekovod 110 kV HE "Raslovići" - Kolašin 5. Dalekovod 220 kV Podgorica - Pljevlja, ulaz-izlaz u HE "Andrijevo" 6. Dalekovod 110 kV Podgorica - EVP Trebješica, ulaz-izlaz u HE "Milunovići" 7. Dalekovod 110 kV Smokovac - Tuzi, priključak na HE "Zlatica"


- 148 -

Dužina postojećih dalekovoda iznosi 186,8 km, a planiranih još dodatnih 61,8km, što ukupno uznosi 242,6 km. Od toga u zahvatu DPP danas postoji 11,8 km, a za izgradnju planira se još oko 6km. Problematika priključivanja budućih hidroelektrana na Morači (HE Andrijevo, HE Raslovići, HE Milunovići i HE Zlatica) obrađivana je u idejnim projektima hidroelektrana na Morači, Studijom razvoja elektroenergetskog sistema Crne Gore (110, 220, 400 kV) do 2010. godine i Studijom razvoja mreže 110 i 35 kV elektroenergetskog sistema Crne Gore ( period 1995 – 2000. godine sa vizijom do 2020. godine) i izvještajem Komisije stručnog savjeta od 2004. godine. Komisija je proučila svu postojeću dokumentaciju i obišla mikrolokacije budućih elektrana i mogućih koridora dalekovoda kojima bi se priključile HE na Morači u elektroenergetski sistem Crne Gore. Potencijalni problem je pronalaženje dovoljnog gabaritnog prostora za proširenje rasklopnih postrojenja ovih HE, kao i koridora za potreban broj dalekovoda. Uvažavajući zaključke Komisije stručnog savjeta a poštujući principe određivanja trasa dalekovoda (zauzimanje prostora, vizuelni uticaji, električni efekti, uticaji građenja i održavanja) predlažu se sledeća uvezivanja hidroelektrana na Morači u elektroenergetski sistem Crne Gore:

- HE Andrijevo se uključuje u elektroenergetski sistem Crne Gore uvođenjem DV 220 kV Podgorica 1 – Mojkovac presjeka 360/57 AlČe po sist „ulaz – izlaz“.

- HE Raslovići se uključuju u sistem DV 110 kV presjeka HE Raslovići - HE Milunovići 240/40 AlČe i DV 110 kV HE Raslovići – Kolašin presjeka 240/40 AlČe.

- HE Milunovići se uključuju uvođenjem postojećeg DV 110 kV Podgorica 1 – Trebješica presjeka 150/ 25 AlČe, po sistemu „ulaz – izlaz“i izgradnjom DV 110 kV HE Zlatica- HE Milunovići presjeka 240/40 AlČe kao i DV 110 kV HE Milunovići – HE Raslovići presjeka 240/40 AlČe.

- HE Zlatica se uključuje izgradnjom dvostrukog DV 110 kV TS Podgorica 1 – HE Zlatica presjeka 240/40 AlČe, izgradnjom DV 110 kV HE Zlatica – HE Milunovići presjeka 240/40 AlČe i uvođenjem postojećeg DV 110 kV Smokovac – Tuzi presjeka 240/40 AlČe.

Predloženim načinom uključenja novih HE na Morači obezbijedio bi se siguran plasman u stanjima njihove maksimalne proizvodnje uz uvažavanje uobičajenog kriterijuma sigurnosti ispada jedne grane (n-1).

3.5. Položaj telekomunikacionih sistema Uz magistralu Podgorica Koplašin rezerviše se prostor za postavljanje fiber optičkih kablova.


- 149 -

3.6. Položaj hidrotehničkih sistema Uz saobraćajnice sa lijeve i desne obale akumulacija i rijeke Morače rezerviše se prostor za vodovod i kanalizaciju. Duž zahvata DPP izgrađuje se potreban broj crpnih stanica i kaptaža. Atmosferska i otpadne vode iz urbanizovanih područja sakupljaju se i vode do centralnog prečistača gdje se tretiraju i ispuštaju u rijeku Moraču. Lokacija centralnog prečistača predviđa se u reonu Zlatice. 3.6.1. Opis područja i kanalisanje otpadnih voda Osnovna dispozicija kanalizacionih sistema za otpadne vode proizilazi iz više uslova. Najznačajniji su: urbanistički, geodetsko-topografski i ekološki uslovi. Kanalisanje otpadnih voda naselja obuhvata otpadne vode iz domaćinstava, javnih i komercijalnih ustanova i industrije. Otpadne vode iz domaćinstava i javnih i komercijalnih ustanova imaju uobičajene karakteristike "domaćih upotrebljenih voda" i one se, po pravilu, bez prethodnog prečišćavanja upuštaju u javne kanalizacione sisteme poslje čega se prečišćene vode ispuštaju u recipijent. Industrijskih otpadnih voda u zoni zahvata DPP nema. Za budući razvoj se predviđa izgradnja separacionih sistema kanalisanja u svim naseljima. Ovi sistemi treba da se nadovežu i uklope u postojeće sisteme bilo opšteg ili separacionog tipa. Analizirane su mogućnosti za izgradnju javnih kanalizacionih sistema u svim naseljima, pri čemu je određeno samo nekoliko naselja gdje se planira izgradnja javnog sistema odvođenja otpadne vode. Ostala domaćinstva riješena su prefabrikovanim uređajima za prečišćavanje koja se individualno instaliraju. Odvođenje atmosferske kanalizacije u svim slučajevima riješen je prirodnim odticajem. Područje uređenja elektroenergetskog sistema Morače obuhvata 32,77 km2. Podeljeno je na nekoliko manjih područja: Zlatica 1, Zlatica 2, Zlatica 3, Zlatica 4, Milunovići 1, Milunovići 2, Raslovići 1, Raslovići 2, Andrijevo 1 i Andrijevo 2. Andrijevo 1 je zbog svoje veličine podjeljeno još na tri manja područja. Na predmetnom području uglavnom se nalaze seoska naselja, za koja je karakteristična niska gustina naseljenosti i raštrkana prostorna struktura. 3.6.2. Analiza potencijalnih zagađivača U narednim tabelama dat je izvod iz podataka koji se odnose na naselja koja su od interesa za takav tretman otpadnih voda koji nebi ugrozio kvalitet i čistoću voda u Morači i budućim akumulacijama. Tabela – Projekcija stanovništva po naseljima – opština Podgorica

Naselje Ukupno 1981.

Ukupno 2003.

Projekcija ukupno 2021.

Bioče 255 179 402 Blizna 72 16 18 Vijedenje 41 67 58 Duga 80 34 32 Lutovo 39 7 6 Mrke 230 200 168 Pelev Brijeg 64 24 24 Rijeka Piperska 114 76 155

Slacko 78 54 113 Stupovi 151 67 143 Trmanje 50 9 12

Tabela – Projekcija stanovništva po naseljima - opština Kolašin

Naselje Ukupno 1981.

Ukupno 2003.

Projekcija ukupno 2021.

Vlahovići 264 139 240 Vrujica 91 63 63 Đuđevina 175 59 60 Jasenova 47 35 84 Manastir Morača 65 49 158 Međuriječje 208 114 103 Osretci 265 75 66 Petrova Ravan 182 61 126 Raičevina 214 148 161 Sreteška Gora 81 18 62

Tabela – Pregled površina planskih zona

ZONA POVRŠINA (km2)

Zlatica 1 (zona 1) 1,24Zlatica 2 (zona 2) 0,78Zlatica 3 (zona 3) 3,48Zlatica 4 (zona 4) 1,03Milunovići 1 (zona 5) 1,59Milunovići 2 (zona 6) 1,67Raslovići 1 (zona 7) 0,25Raslovići 2 (zona 8) 1,74Andrijevo 1 (zona 9A ) 1,66Andrijevo 1 (zona 9B ) 6,56Andrijevo 1 (zona 9C ) 9,64Andrijevo 2 (zona 10) 3,27


- 150 -

Slika – Gustine naseljenosti naselja u slivnom području Morače


- 151 -

3.6.3. Određivanje područja na kojima se isplati graditi javnu kanalizaciju Metodologija ocjene: Područja na kojima se isplati graditi javnu kanalizaciju smo odredili na sledeći način:

- Planirano područje višenamjenskih akumulacija smo podelili na jedinice kvadratnog oblika veličine 1 ha

- U obzir se uzimaju samo jedinice, za koje se smatra, da je u njima 8 ili više PE (populacioni ekvivalent)

- Aglomeracija 7 u kojoj se isplati graditi javnu kanalizaciju je ona u koja ima 50 ili više PE

Rezultati: Uz pomoć katastra nepokretnosti, ortofoto snimka, aplikacije Google Earth, i podataka o broju stanovnika dobili smo rezulatate, koji su prikazani u tabeli.

Tabela – Procjena gustine naseljenosti Potpodručje br. celica sa 8

ili više PE br.

aglomeracija br. aglomeracija sa

više od 50 PE Procjenjen br. stavnovnika

Zlatica 1 (Zona 1) 4 1 0 44 Zlatica 2 (Zona 2) 11 3 0 140 Zlatica 3 (Zona 3) 57 9 2 380 Zlatica 4 (Zona 4) 6 1 0 80 Milunovići 1 (Zona 5) 5 1 0 110 Milunovići 2 (Zona 6) 1 0 0 35 Raslovići 1 (Zona 7) 0 0 0 0 Raslovići 2 (Zona 8) 1 0 0 30 Andrijevo 1 (Zona 9A ) 0 0 0 0 Andrijevo 1 (Zona 9B ) 16 2 0 160 Andrijevo 1 (Zona 9C ) 10 4 0 140 Andrijevo 2 (Zona 10 ) 10 4 0 140

7 skup ćelija ( 8 ili više PE), koji su povezani sačinjavaju aglomeraciju

nezavisne jedinice

Jedinica sa 8 ili više PE

aglomeracija izuzeto (redukcija)


- 152 -

Iz gornjih podataka se vidi, da je jedino područje na kojem se isplati gradnja javne kanalizacije područje u zoni 3 u kojoj su naselja Bioče i Mrke. Na ostalim područjima se izgradnja ne isplati. Tamo se preporučuje izgradnja kućnih prečištača. Ako budu postojale industrijske otpadne vode, njih mora vlastititim pročišćavanjem tretirati proizvođač. Na objektima turizma i ugostiteljstva, planira se instalacija sopstvenih uređaja za prečišćavanje. Na objektima elektroprivrede potrebno je izgraditi šahte za otpadnu vodu, koji se periodično prazne. Zbog planiranog povećanja broja stanovnika, nakon izgradnje elektroprivredne i turističke infrastrukture kanalizacija se planira i u zoni 10 u naselju Manastir Morača i u zoni 5 u naselju Rijeka Piperska zbog predviđenog građevinskog naselja. Idejno rešenje javne kanalizacje u naseljima Bioče i Mrke Kanalizacija je planirana na području zone 3, u naseljima Bioče i Mrke. Na tom području živi oko 380 stanovnika. Rast stanovnika na tom području je mala. Postoji mogućnost, da će se nakon izgradnje hidroeletrarna i povezanih objekata povećati broj stanovnika. Zbog toga se planira izgradnja objekta za prečišćavanje otpadne vode kapaciteta 500PE, na kojeg će biti vezana kanalizacija iz sela Bioče i Mrke. Prečišćena voda, isticaće u Moraču. Planirana kanalizaciona mreža, bit će izgrađena sa 3,5 km cijevi NL DN 200 i 1,8 km cijevi NL DN 250. Kako je teren vrlo dinamičan u idejnom rešenju se planira 8 pumpnih stanica. Položaj kanalizacionih cijevi i objekta za prečišćavanje otpadne vode vidi se na na prilozima 1 i 2. Idejno rešenje javne kanalizacje u naselju MANASTIR MORAČA Kanalizacija u naselju Manastir Morača je planirana, zbog predviđenog rasta turizma i povećanja broja stambenih jedinica. Planira se izgradnja objekta za prečišćavanje otpadne vode kapaciteta 200 PE, na koji će biti povezana kanalizacija iz dijela naselja Monastir Morača, turističke zone i iz samog Manastira. Planirana kanalizaciona mreža bit će izgrađena sa 1,7 km cijevi NL DN 200 i 0,7 km cijevi NL DN 250. Idejno rešenje javne kanalizacje u naselju RIJEKA PIPERSKA Kanalizacija u naselju Rijeka Piperska je planirana, zbog predviđenog građevinskog naselja sa kapacitom od 450 radnika. Planira se izgradnja objekta za prečišćavanje otpadne vode kapaciteta 500 PE, na koji će biti vezana kanalizacija iz gradilištnog naselja i dijela naselja Rijeka Piperska. Planirana kanalizaciona mreža bit će izgrađena sa 1,4 km cijevi NL DN 200, 0,6 km cijevi NL DN 250 i 0,2 km cijevi NL DN 300. 3.7. Položaj komunalnih servisa Odvoz čvrstog otpada vrši se na deponiju u Podorici.


- 153 -

4. ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE, PRIRODE, KULTURNIH DOBARA I UREĐENJE PREDJELA 4.1. Ciljevi i mjere za zaštitu životne sredine i pejzažnih vrijednosti Koncept životne sredine zasniva se na modelu održivog razvoja koji treba da bude specifičan za oblast zahvata DPP i u skladu sa lokalnim uslovima i zasnovan na prostornim kapacitetima. Razvoj područja mora da bude kompatibilan sa ekološkim vrijednostima i mora se raditi na njihovom poboljšanju i implementaciji. U odnosu na dalje integracije u Evropsku uniju - vodenim resursima će se upravljati na način koji je saglasan sa zakonskom regulativom i usvojenim evropskim konvencijama i direktivama. Pri identifikaciji novih zaštićenih područja koristiće se saznanja nastala u okviru nacionalne doktrine zaštite prirodne baštine čime će se obezbjediti zastupljenost svih reprezentativnih ekosistema u Crnoj Gori. Evropske tipologizacije staništa - EMERALD, Natura 2000, biće predmet daljih analiza i moguće primjene u zahvatu DPP. Upotreba i degradaicija zemljišta moraju da se smanje utvrđivanjem i primjenom efikasnih kontrolnih mehanizama i procedura. Područja vodoizvorišta moraju se zaštititi i osigurati od rizika zagađenja. Pejzažne forme su osnova razvoja posebnih privrednih djelatnosti uz poštovanje principa održivog razvoja. Razmatranje veze između zaštite određenih cjelina prirodnih vrijednosti i očuvanja okruženja (npr. karakter pejzaža crnogorskih planina, jezera i djelova kanjona rijeka će se očuvati zaštitom planinskog zaleđa sa svojim izvornim mediteranskim biodiverzitetom). Obale rijeka, jezera, polja i livade moraju biti zaštićeni, a u izgradnji mora da se poštuje adekvantna razdaljina, posebno u slučaju nekontrolisane gradnje. Nakon realizacije planiranih višenamjenskih akumulacija očekuju se sledeće promjene u predionim jedinicama: − U dolinskom dijelu Morače od Zlatice zaključno sa Milunovićima formiraće se tri jezera

(hidroakumulacije) koja će biti smještena u postojećem kanjonskom dijelu. Najveća dubina će biti 62 m, a srednja širina će iznositi oko 100 metara. Ovo će stvoriti uslove za integralni razvoj (proizvodnju električne energije, poljoprivrede, turizma, sporta i rekreacije).

− U kanjonskom dijelu Morače (Platije) izgradiće se velika lučna brana, koja će sama po sebi biti velika vizuelna atrakcija i koja će formirati veliko jezero dubine od 150 m. Ovo će stvoriti uslove za integralni razvoj (proizvodnje električne energije, turizam, sport i rekreacija).

− U Međuriječju će biti formirano veliko jezero, koje će potopiti znatne djelove površina na terasama, a time i dio naselja, putne infrastrukture, poljoprivrednog i drugog zemljišta. Ovdje će se drastično izmijeniti izgled predjela, formiranjem jezerskog pejzaža, novih putnih pravaca i formiranjem novih naseljskih struktura uz izmješenu magistralu. Na ovom području glavne djelatnosti biće poljoprivreda i turizam.

− U području Manastira Morače, doći će do formiranja jezera do blizu nivoa manastirskog kompleksa. Ovo neće izazvati potapanje naseljenih područja, a pojaviće se sporadično nova saobraćajna infrastruktura. Ovo će značajno promjeniti izgled pejzaža i generistai integralni razvoj (turizam, poljoprivreda, saobraćaj, proizvodnja električne energije).


- 154 -

4.2. Ciljevi i mjere za zaštitu spomenika kulture Imajući u vidu stanje kulturne baštine, neophodno je preduzeti odgovarajuće mjere za izradu kvalitetne dokumentacije o kulturnoj baštini na savremenoj osnovi. Takođe, neophodno je stvoriti uslove za preduzimanje neophodnih istraživanja spomenika, a naročito arheoloških nalazišta, što bi omogućilo potpuniju zaštitu kulturne baštine. Nelegalna gradnja, kao prepoznati investicioni fenomen u Crnoj Gori, može da ugrozi kulturno nasljeđe. Stoga se moraju donijeti odgovarajuće mjere zaštite tradicionalne arhitekture na osnovu međunarodnih iskustava i savremenih standarda. Uočljivost kulturnih spomenika i zaštićenih urbanih cjelina se mora osigurati i promovisati mjerama koje predviđaju lokalni propisi o prostornom planiranju i izgradnji. Pravilna zaštita kulturnih spomenika zahtijeva razmatranje okolnog područja. Potrebno je uraditi detaljnu procjenu i mapiranje potrebnih područja i granica kulturnih spomenika. Zbog kategorije koju uživa, ali i posebno osjetljive pozicije u kojoj će se naći nakon uspostavljanja višenamjenskih akumulacija posebno se analizira Manastir Morača i predlažu posebne aktivnosti i mjere. Bitna promjena tiče se i pejsaža, pa će se manastir u novim prilikama nalaziti na obali jezera. Problem stabilnosti manastirskog kompleksa rješava se geotehničkim mjerama koje bi u vizeuelnom smislu bile ukolopljene u okolinu. Sa mjerama stabilizacije kosine manastirskog kompleksa pejsažno će se urediti

čitava okolina, a u okviru tih radova predviđene su nove površine za korišćenje posjetilaca manastira. Potok treba regulisati i spriječiti isticanje vode iz korita prema temeljima objekata manastira. Privremeno treba tok preusmjeriti u drugom pravcu, da bi se radovi izvodili u osušenom koritu.

Zaštita manastira Morača od postojećih klizišta i nestabilnosti kosina, kao i uticaja buduće hidroakumulacije će se najbolje ostvariti obezbjeđenjem stabilnosti kosine rječnih terasa na dijelu manastira Morača izradom balasta-potpornih prizmi od kamena i sanacijom temelja manastira radi obezbjeđenja konstrukcije manastira od uticaja naknadnih deformacija rječne terase pri oscilaciji nivoa akumulacije i pri zemljotresu. Potporna konstrukcija temelja manastira treba da bude na određeni nivo hidroizolovana. Smjernice za izradu UTU za rješavanje problema stabilnosti platoa i temelja manastira Morača su urađene na osnovu Idejnog projekta sanacije platoa manastira Morače, iz koga su u prilogu dati: Situacioni plan u razmjeri 1:2500 i karakteristični presjeci građevinske intervencije, razmjere 1:500.


- 155 -

5. SMJERNICE ZA UBLAŽAVANJE UTICAJA ZA DETALJNI PROSTORNI PLAN VIŠENAMJENSKIH AKUMULACIJA NA MORAČI Konzorcijum COWI je angažovan od strane Norveške Direkcije za vodne resurse i energiju (NVE) koja je pritom zastupala Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine Crne Gore, da uradi Stratešku procjenu uticaja na životnu sredinu (SEA) za Detaljni prostorni plan za višenamjenske akumulacije na rijeci Morači (DPP). Glavni cilj ovog SEA Izvještaja je da obezbjedi održivi razvoj iz DPP-a, i da pri tome očuva nivo zaštite zdravlja ljudi i životne sredine. SEA je pripremljena u popunosti u skladu sa novim crnogorskim Zakonom o SEA, koji je tijesno usklađen sa EU Direktivom 2001/42/EC. Struktura SEA Izvještaja je u skladu sa zahtjevima člana 15 prethodno pomenutog zakona. U nastavku je dat izvod iz Nacrta Finalnog izvještaja (januar 2010). 5.1. Zaključci Ukratko bi se moglo reći da će generalno gledano DPP za 4 HE na rijeci Morači obezbjediti pozitivne efekte za cijelu Crnu Goru, kroz obezbjeđivanje hidro energije i smanjenje zavisnosti od uvoza. Postoje mogućnosti za stimulisanje lokalne oblasti i okretanje trenda pada broja stanovništva koji je nedavno zapažen u regionu u suprotnom smjeru. Međutim, DPP bi mogao takođe imati neke negativne efekte uglavnom u odnosu na rijetku floru i faunu u okviru regiona, čiji opseg nije moguće u potpunosti procjeniti, usled slabe raspoloživosti podataka, stoga je potrebno dalje istraživanje prije početka aktivnosti na izgradnji. DPP-om je takođe obuhvaćeno još 11 drugih akumulacija u gornjem slivu vezanih za male hidroelektrane, ali one su na idejnom nivou i tek treba da bude donešena odluka o njihovoj izgradnji. Pored toga, prije nego bi mogle biti dalje realizovane, ovih 11 akumulacija bi bile bi predmet značajno većih istraživanja i druge SEA. Trenutno postoje ograničene informacije o predloženom radu brana. Međutim, ukoliko se bude praktikovao dnevni vršni rad veoma je važno održavati osnovni protok (minimalni protok) u rijeci Morači koji je generalno jednak vrijednosti od 10% srednjeg protoka. Ovo bi tebalo detaljnije istražiti tokom pripreme EIA. 5.1.1. Pitanja vezana za životnu sredinu 5.1.1.1. Biodiverzitet

− Dolinu rijeke Morače i njene pritoke karakteriše veliki biodiverzitet (naročito Mrtvicu i Malu Rijeku) kao i Skadarsko jezero. Vjerovatno je da će DPP uticati na endemske vrste i usled međunarodnog značaja Ska- darskog jezera, potrebno je u skladu sa međunarodnim standardima i sporazumima (tj. Ramsar, Espoo konvencije) tokom pripremne faze izvršiti konsultacije o potencijalnim opasnostima i prihvatljivim nivoima gubitka biodiverziteta kako bi eventualne neophodne mjere ublažavanja uticaja mogle biti uključene u tender/glavni projekat.

− Promjene u nivoima jezera bi mogle uticati na životni ciklus riba i na gniježđenje migratornih ptica i potrebno je prije izgradnje izvršiti dalja istraživanja vezano za ovo pitanje.

− Veoma je značajno planirati postavljanje ribljih ljestvi u 3 nizvodne brane na rijeci Morači kako bi se omogućila migracija ribe, i ukoliko je moguće za branu Andrijevo. Trebalo bi budućom tenderskom dokumentacijom za izgranju brana predvidjeti obezbjeđivanje takvih objekata. Za branu Andrijevo, bi se tokom cijele faze planiranja projekta trebalo strogo pridržavati najnovijih rješenja u pogledu metoda i tehnika za migraciju riba kroz velike brane i ukoliko je neko od njih izvodljivo, trebalo bi biti integrisano u tehničko rješenje.


- 156 -

− Potrebno je utvrditi kolebanja dotoka vode u Skadarsko jezero kako bi se održala močvarna staništa i njihova ekološka funkcija i stoga je potrebno da ova analiza bude izvršena tokom detaljnije EIA.

5.1.1.2. Kvalitet vode

− Nivoi hranljivih materija i stanje algi u Skadarskom jezeru su na srednjem nivou. Međutim, unos hranljivih materija u jezero je visok i moglo bi doći do eutrofikacije (stagnacije) kada ne bi bilo veliko horizon- talno kretanje vode ispod površine. Pored toga drugi faktori mogu biti značajni, uključujući veliki unos sedimenata tokom proljeća, čime se smanjuje vidljivost i stoga i količina svjetlosti u jezerskoj vodi, na koji način se inhibira rast algi u prvom dijelu ljeta;

− U ljetnom periodu bi moglo doći do poboljšanja kvaliteta vode rijeke Morače usled predložene regulacije, s obzirom da će povećani protok vode razblažiti zagađujuće materije. Slično, u Skadarskom jezeru može doći do povećanja horizontalnog kretanja vode ispod površine jezera u kritičnoj sezoni rasta i na taj način se može smanjiti rizik od bujanja algi.

− Drugi tipovi zagađenja u ovom slivnom području obuhvataju teške metale i toksične materije iz industrije i ne očekuje se da će doći ni do poboljšanja ni do pogoršanja situacije usled planiranih HE; kvalitet vode u slivu rijeke Morače u oblasti DPP-a je odličan.

5.1.1.3. Hidrologija

− Gornja Morača, gdje se planiraju hidroelektrane, učestvuje sa oko 32% ukupnog protoka u rijeci Morači i 21% ukupnog dotoka u Skadarsko jezero.

− Ukupna zapremina sve četiri akumulacije je oko 340 miliona m3 što je manje od pola količine vode koja prođe hidrološku stanicu na Pernici (u blizini Andrijeva).

− Biće značajno održavati minimalni protok u rijeci. − Godišnje promjene u protocima vode u rijeci su prilično velike, sa velikim protokom u toku zime

i malim protokom u toku ljeta. Slično, nivoi vode u Skadarskom jezeru se značajno mijenjaju, i na taj način se održava močvarna površina od oko 150 km2.

− Vjerovatno je da je protok u rječnim sistemima Bojane i Drima značajniji za oscilacije nivoa vode u Skadarskom jezeru nego protok u rijeci Morači, ali protok u rijeci Morači je ipak značajan.

− Potrebno je bolje razumijevanje hidrologije ukupnog vodnog sistema prije izgradnje brana. Svi podaci bi bez izuzetka trebali biti stavljeni na raspolaganje od strane relevantnih organa. Potrebno je izvršiti ovo hidrološko istraživanje kako bi se procjenio značaj različitih sistema dotoka (pritoka, podzemnih voda, rijeke koja ističe) za nivoe vode u jezeru. Ova informacija će zatim biti unijeta u EIA koja treba da bude urađena u vrijeme izvođačkog projekta.

− Ukoliko Investitor/Koncesionar bude eksploatisao brane tako ima dnevnu vršnu proizvodnju (mali protok tokom noći i veliki protok tokom dana), mora se očekivati veće opterećenje u odnosu na biologiju rijeke. Trebalo bi još jednom, kada budu obezbjeđene i unešene u EIA detaljnije informacije o režimima rada, procjeniti ograničenja takvih praksi.

− Smanjenje protoka tokom zime može pomoći u smanjenju najvećih velikih voda i stoga smanjiti rizik oštećenja usled poplava.

5.1.1.4. Geološki uslovi i seizmika

− Brane na Morači se nalaze u Seizmičkoj Zoni VIII i rizik zemljotresa većih magnituda raste u južnom smjeru nizvodno. Važan zahtjev je puna seizmička procjena uključujući obezbjeđivanje opreme za seizmički monitoring i to bi trebalo biti urađeno prije faze izgradnje, tokom izgradnje i tokom faze eksploatacije.

− Zona potencijalnog klizišta u blizini Djurdjevine u zoni Andrijeva je u prošlosti bila predmet ograničenih geotehničkih istraživanja. U toku je tenderski postupak koji sprovode ME i IFC za geotehnička ispitivanja, s namjerom da se završe istraživanja prije završetka evaluacije ponuda za izgradnju HE na Morači. Ukoliko ovo ne može biti postignuto, onda će istražne radove izvršiti Investitor/Koncesionar. Trebalo bi prije dodatno ispitati vodonepropusnost u akumulacionim bazenima u okolini 4 HE i naročito brana Zlatica i Milunovici.


- 157 -

5.1.1.5. Klimatske promjene − Mada nije konačna, analiza klimatskih promjena ukazuje na to da je temperatura možda

neznatno porasla (za manje od 0,5°C) u poslednjih 10-15 godina, međutim nije moguće donijeti zaključke vezano za promjene u padavinama (smanjenju ili povećanju). Duže prognoze klimatskih promjena su dramatičnije, sa rastom temperature između 2 i 5°C u sledećih 100 godina.

5.1.1.6. Materijalna imovina − U DPP-u je dato veoma malo informacija o gubitku materijalne imovine. Ovo se naročito odnosi

na 11 brana u gornjem slivu. − DPP ne precizira koje akumulacije će se koristiti za snabdijevanje pijaćom vodom, u

svijetlu njihove višenamjenske funkcije, niti daje detalje o broju izvora snabdijevanja vodom koji će biti pogođeni. Dodatni detalji o ovom pitanju bi trebali biti precizirani tokom glavnog projekta.

5.1.1.7. Kvalitet vazduha i saobraćaj

− Kvalitet vazduha u području DPP-a ostaje dobar i poboljšaće se, generalno gledano, jer će na dolinu Morače uticati novi put Bar Boljare, i trasa ovog puta će odvući saobraćaj od Manastira Morača. Monitor- ing kvaliteta vazduha u području u okolini predloženih brana bi trebao početi prije izgradnje kako bi se ustanovile bazne vrijednosti za lokacije i da bi se onda nastavilo tokom faza izgradnje i eksploatacije projekta

5.1.1.8. Kulturna baština i kulturni spomenici

− Postoje indikacije o predistorijskim lokacijama u dolini Morače koje bi trebalo ispitati prije plavljenja; po mogućnosti tokom faze prije izgradnje kako bi eventualne mjere ublažavanja mogle biti uključene u glavni projekat.

− Ništa nije navedeno u DPP-u o predloženom izmještanju 150 grobova koji će biti poplavljeni, niti kako će to biti izvedeno i ko će biti odgovoran. Takve informacije bi po mogućnosti trebalo obezbjediti u fazi izvođačkog projekta kako bi se imalo vremena za realizaciju.

− Usled plavljenja akumulacije Andrijevo će biti izgubljena dva pješačka mosta stara preko 150 godina, kao i crkva i dvije osnovne škole, ali se u DPP-u ništa ne pominje o tome kako će se izvršiti ovi istražni radovi oko ovih lokacija .

− Freske u Manastiru Morača su u skorijoj prošlosti pretrpjele značajnu degradaciju usled povećane vlažnosti usled nedostatka preventivnog održavanja. Neophodna je detaljnija analiza situacije i trebalo bi, uz druge relevantne studije, tokom faze prije izgradnje i u fazi izgradnje HE na Morači naručiti posao vezano za mikroklimu.

5.1.1.9. Pejzaž

− Akumulacije koje će biti stvorene (naročito Andrijevo i Zlatica) će imati najveći uticaj na pejzaž. Izvršena je procjena pejzaža i vizuelnog uticaja i sa izuzetkom Andrijeva, smatra se da vizuelni uticaj brana neće biti previše veliki i akumulacije koje budu formirane izgradnjom brana bi mogle unaprijediti pejzaž i priv- lačnost ovog područja.

5.1.2. Društveno ekonomska pitanja 5.1.2.1. Naselja, stanovništvo i zdravlje

− Demografska i statistika o zdravstvenoj situaciji ukazuju na generalno gledano staro stanovništvo čiji je broj u opadanju.

− Očekivani životni vijek u projektnoj oblasti je sličan kao u drugim djelovima Crne Gore. − Neki ljudi će morati da se iselje iz područja koja će biti poplavljena, mnogi od njih su starije dobi

i stoga se mora razmisliti o posebnoj pažnji radi njihove mentalne dobrobiti. Potrebno je prije faze izgradnje pripremiti plan aktivnosti.

5.1.2.2. Zaposlenost i obrazovanje

− Zaposlenost u Projeknoj oblasti DPP-a je pretežno vezana za poljoprivredu i šumarstvo. − BDP u dolini rijeke Morače je nizak u poređenju sa drugim djelovima Crne Gore, dok stope

nezaposlenosti ostaju relativno visoke.


- 158 -

− Projekat će obezbjediti značajne mogućnosti za zapošljavanje; kod izgradnje brane, i takođe i u pogledu dodatnih mogućnosti zapošljavanja usled toga što će biti na raspolaganju više vode za navodnjavanje i ta- kođe usled povećanih aktivnosti u sektoru turizma.

− Konstatacija navedena u DPP-u da će se otvoriti 4.000 poslova u sektoru turizma zahtjeva da bude dodatno potkrijepljena prije početka projekta.

− Promjene nivoa vode u jezeru bi mogle uticati na izdržavanje ribara u Skadarskom jezeru i potrebno je izvršiti dodatna istraživanja kako bi se procjenilo ovo pitanje.

5.1.2.3. Industrija (rekreacija, turizam, itd.)

− Institucionalni kapacitet postojećih organizacija zainteresovanih strana će morati biti ojačan kao rezultat DPP-a. Potrebno je prije izgradnje izvršiti procjenu potreba za obukom i institucionalnih kapaciteta.

− Potrebno je potkrijepiti sugestiju datu u DPP-u da se akumulacija Zlatica može koristiti za vodosnabdijevanje Podgorice, i kao i za rekreaciju. Kod motornih čamaca, skutera, itd., postoji opasnost izlivanja nafte, što bi moglo dovesti do problema u korišćenju pijaće vode.

− Oscilacije nivoa vode u akumulaciji Andrijevo će otežati bavljenje turističkim /rekreacionim aktivnostima.

5.2. Preporuke Date su sledeće preporuke: 5.2.1. Opšti dio

− Programi ublažavanja uticaja i monitoringa bi trebali biti korišćeni kao obrazac za detaljniju dokumentaciju koja će biti potrebna kada budu pripremane EIA za projekte hidroelektrana, što bi trebalo biti paralelno sa glavnim projektom za brane.

− Trebalo bi prije tendera kontaktirati nadležni organ u Albaniji kako bi se razgovaralo o prekograničnim pitanjima vezanim za HE na Morači, i razmisliti o seminaru/konferenciji kako bi se razgovaralo o pitanjima upravljanja vodama i regulacije u kompletnom slivu Skadarskog jezera.

5.2.2. Životna sredina, geološka i hidrološka pitanja

− Plavljenje značajnih površina doline Morače bi moglo podrazumjevati stalni gubitak značajne flore i faune i potencijalnih lokacija kulturne baštine ili arheološki značajnih lokacija. Preporučuje se da se tokom perioda izrade izvođačkog projekta izvrše naknadna detaljna istraživanja u područjima plavljenja, kako bi eventualne mjere ublažavanja uticaja koje bi bile predložene kao rezultat istraživanja mogle biti obrađene na efikasan način.”Potrebno je više istraživanja radi boljeg razumijevanja dinamike promjena nivoa vode i ekologije (ptice, ribe, makrofiti, itd.) u Skadarskom jezeru, uključujući posledice smanjenih promjena nivoa vode na pružanje močvarnih područja;

− Potrebno je prije plavljenja uspostaviti sistem seizmičkog monitoringa kao i ugraditi u nove objekte mrežu instrumenata za mjerenje ubrzanja za monitoring dinamičkog ponašanja brana u slučaju zemljotresa.

− Trebalo bi prije ili tokom izgradnje sprovesti mjere za rješavanje uticaja povećane vlažnosti na freske manastira Morača i nastaviti monitoring tokom faze eksploatacije.

− Potrebno je uraditi detaljni hidrološki model za sliv Morače na vrijeme da se on ugradi u EIA koju bi trebalo raditi vezano sa glavnim projektom. Ovim bi trebale biti obuhvaćene rijeke, podzemne vode i jezero i trebalo bi obuhvatiti sve izvore podataka uključujući nedavnu inicijative Projekta Svjetske banke (GEF).

− Preporučeno je da se tokom faze izgradnje poboljša prekogranična raspoloživost postojećih hidroloških podataka, npr. da se razmisli o ugradnji dinmičkog sistema online monitoringa da bi se dobili precizniji polazni uslovi i nakon toga tokom faze eksploatacije.


- 159 -

− Potrebno je da hidrološke stanice za monitoring budu unaprijeđene i da se uzorci suspendovanih sedimenata uzimaju na predloženim lokacijama dovoda i ispusta brane, prije, tokom i nakon izgradnje brana. Neophodan je monitoring minimalnog protoka u rijeci Morači tokom perioda izgradnje i nakon izgradnje/u peirodu eksploatacije HE na Morači.

− Trebalo bi dati prioritet izgradnji više postrojenja za tretman otpadnih voda u cijelom regionu, sa posebnim fokusom na najveće gradove; ovo bi po mogućnosti trebalo realizovati paralelno sa izgradnjom HE na Morači.

5.2.3. Društveno-ekonomski segment

− Trebalo bi razmisliti o daljoj analizi uticaja na ribarstvo u Skadarskom jezeru i povezati je sa prethodno pomenutom inicijativom WB/GEF.

− Potrebno je ojačati zdravstvenu uslugu i unaprijediti je u svijetlu povećanja broja ljudi koji će raditi u oblasti (HE, turizam, rekreacija, itd.). Pored toga, potrebno je izvršiti takvo unapređivanje u svijetlu raseljavanja. Ova unapređivanja bi trebalo izvršiti tokom faze izgradnje projekta.

− Potrebno je obezbjediti da se raseljavanje vrši na odgovoran način i u skladu sa zakonskim propisima, pri čemu treba imenovati kontakt osobu u Vladi. Ovo bi trebalo realizovati tokom faze prije izgradnje/faze izgradnje.

− Potrebno je u naturi obezbjediti nadoknade za gubitak kuća i zemlje. Pored toga, potrebo je prije izgradnje projekta razmisliti o nadoknadi za gubitak prihoda od ribarstva, eksploatacije šljunka, itd., mogućnostima prekvalifikacije i podršci vezano za alternativne izvore prihoda.

− Potrebno je prije izgradnje u institucijama zainteresovanih strana sprovesti analizu instutucionalnog jačanja i procjenu potreba za obukom kako bi se obezbjedilo pravilno postupanje u pitanjima raseljavanja i nadoknađivanja.


- 160 -

6. Ekonomsko – tržišna projekcija 6.1 Višenamjensko korišćenje resursa rijeke Morače Rijeka Morača i njene pritoke su kao vodoprivredni sistem detaljno opisani u Osnovnom planskom dokumentu. 6.1.1. Korišćenje akumulacija Osnovne namjene akumulacija su proizvodnja električne energije, snabdijevanje vodom, rekreacija, obrana od poplava i manjim dijelom navodnjavanje. Upravljanje režimom rada akumulacija prepušteno je njihovim vlasnicima ili koncesionaru koji mora nastojati da nivo u akumulaciji drži na što konstantnijoj visini, što je moguće ostvariti protočnim radom donje tri hidroelektrane u ritmu sa čeonom akumulacijom Andrijevo. Operativnost višenamjenskog korišćenja akumulacija mora se obezbijediti odgovarajućom podrškom: monitoringom režima voda, uključivanjem potreba i zahtjeva korisnika, formiranjem vodoprivrednog informacionog sistema, operacionalizaciom različitih simulacionih i optimizacionih modela, itd. Kod akumulacija na rijeci Morači treba uzeti u obzir mjere sanitarne zaštite slivnih područja (pojasevi i zone sanitarne zaštite), radi očuvanja kvaliteta voda u njima i smanjenja rizika po zdravnje korisnika voda, a glavna mjera za postizanje takvog stanja je realizacija sistema za odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda, kao i dobra poljoprivredna praksa na čitavom slivu. Kod ovih akumulacija prioritetno se predviđa i zaštita od nanosa na erozionoj bazi u slivu. Pored osnovnih namjena akumulacije se koriste i za druge potrebe (ribarstvo, sport, rekreacija, turizam, itd). Može se očekivati da će u budućnosti akumulacije biti znatno više korišćene za uzgoj riba, sport i rekreaciju, pa je pri koncipiranju i razvoju ovih objekata potrebno ostaviti mogućnost razvoja naznačenih aktivnosti. Krajnji cilj izgradnje akumulacija i uređenja režima voda je obezbjeđenje dovoljnih količina voda za potrebe svih korisnika, zaštita životne sredine i isključenje (smanjenje) destruktivnog dejstva voda, uređenje vodnog režima, odnosno racionalno uređenje posmatranog prostora. Jedino se akumulacijama može ostvariti preraspodjela vode, prostorno i vremenski, nužna zbog izraženih neravnomjernosti protoka na ovoj rijeci. Uređenje zemljišta, naselja, sobraćajnih i dugih sistema nije moguće bez adekvatnog uređenja voda, pri čemu se posebno ističe pitanje očuvanja i unapređenja kvaliteta voda, kao elementa životne sredine koji je najviše izložen degradaciji. Uređenje infrastrukture, zemljišta i voda u zahvatu DPP treba da omogući povećanje privrednih aktivnosti, kako bi ovi prostori postali "atraktivni" za zadržavanje i čak dolazak stanovništva, posebno mlađe populacije, zbog čega je potrebna revitalizacija prostora, posebno seoskih naselja. U rijeci, nizvodno od brane na Zlatici, moraju se obezbijediti garantovani protoci neophodni za opstanak i razvoj svih nizvodnih biocenoza (vodoprivredni minimum), a i količine za ostale korisnike voda. Prije izrade tehničke dokumentacije za građenje akumulacija i drugih većih vodoprivrednih objekata mora se uraditi vodoprivredna osnova za predmetni sliv, u kojoj će, prema propisanoj proceduri, biti urađena analiza uticaja karakteristika sliva i aktivnosti na njemu na kvalitet voda u akumulaciji, mjere za zaštitu akumulisanih voda, kao i uticaj akumulacije na nizvodne tokove i priobalje te na hidrološke promjene koje utiču na prilike u Skadarskom jezeru. 6.1.2. Razvoj turizma i rekreacije Kada se govori o korišćenju vještačkih jezera u turističke, rekreativne i sportske svrhe onda je sigurno da najveće mogućnosti pruža jezero Zlatica i djelimično Andrijevo. Velika po površini, sa različitom


- 161 -

konfiguracijom obala i pristupima jezeru, raznovrsnom obraslošću obala i priobalnog područja, jezera pružaju velike mogućnosti za razvoj turizma. U prvoj fazi treba se orjentisati na domaći turizam, za korišćenje jezera za razne sportske i rekreativne aktivnosti. Planskom izgradnjom vikend naselja, turističkih smještajnih kapaciteta, prateće infrastrukture u priobalnoj zoni, jedne marine i nekoliko pristana obezbijediće se bitni uslovi za korišćenje prirodnih pogodnosti ovih vještačkih jezera i njihove okoline. Izgradnjom objekata plovnog turizma, kao i za iznajmljivanje plovnih objekata i druge opreme, jezero Zlatica može da preuzme ulogu centra za odmor, rekreaciju i sportove na vodi koje koriste Podgoričani. Neophodno je planirati atraktivne sadržaje na jezeru ili turističke destinacije do najinteresantnijih prirodnih atraktivnosti u bližoj okolini (kanjona Male Rijeke, Mrtvice, Ibrištice, Nožice, visokih planina i planinskih jezera itd.). Pod atraktivnim sadržajima se podrazumijeva organizovanje izleta brodićima duž jezera, sportskih takmičenja (veslačke regate, skijanje na vodi, itd.), kulturnih i zabavnih sadržaja, umjetničkih kolonija, izviđačkih kampova itd. Ribolov, a posebno sportski ribolov, treba da postane značajni segment turističke ponude. Neophodno je popraviti postojeći riblji fond u smislu njegove raznovrsnosti, kvaliteta i kvantiteta. Ribe kao što su pastrmka, mladica, lipljan, klijen su neke od onih koje su pogodne za sportski ribolov. Planirana jezera na Morači stvaraju nove mogućnosti za razvoj niza sportskih i rekreativnih aktivnosti. Naseljena mjesta, a posebno Podgorica, dobiće prostore za odmor, rekreaciju i sport. 6.2. Uticaj višenamjenskih akumulacija na rijeci Morači na razvoj planskog područja i okruženja 6.2.1. Analiza kvaliteta i bilansi potopljenog zemljišta i objekata Podaci o nekretninama koji će biti potopljene formiranjem višenamjenskih akumulacija, preuzeti su iz zvaničnih podataka Uprave za nekretnine Crne Gore, projektne dokumentacije Elektroprivrede Crne Gore iz 1987, kao i verifikacijom sa raspoloživih ortofoto snimaka, pa imaju ažurnost na nivou dokumentacije iz koje su preuzeti. Kako je katastar urađen samo za područje desne obale Morače na mjestu buduće akumulacije Zlatica i na području buduće akumulacije Andrijevo, podaci o broju objekata na lijevoj obali Morače kod buduće akumulacije Zlatica i na području budućih akumualcija Milunovići i Raslovići izvedeni su analizom orto-foto snimaka predmetnog područja iz jula 2007. godine.

Tabela – Pregled potopljenih objekata prema izvoru podataka Broj objekata Redni

broj Akumulacija Zona katastar orto foto snimak Ukupno

1 Zlatica Zlatica 1 0 8 8 2 Zlatica Zlatica 2 10 5 15 3 Zlatica Zlatica 3 0 24 24 4 Zlatica Zlatica 4 0 0 0

Ukupno Zlatica 10 37 47 5 Milunovići Milunovići 1 0 0 0 6 Milunovići Milunovići 2 0 0 0

Ukupno Milunovići 0 0 0 7 Raslovići Raslovići 1 0 0 0 8 Raslovići Raslovići 2 0 0 0

Ukupno Raslovići 0 0 0 9 Andrijevo Andrijevo 1 165 54 219 10 Andrijevo Andrijevo 2 0 2 2

Ukupno Andrijevo 165 56 221 Ukupno u zoni akumulacija 175 93 268

Iz prethodne tabele se vidi da će zbog formiranja akumulacija biti potopljeno 268 građevinskih objekata.


- 162 -

U priloženim tabelama su dati kumulativni podaci za sve četiri višenamjenske hidroakumulacije, dok je pojedinačni bilans kasnije dat za svaku pojedinačno. Tabele – Pregled potopljenih objekata, infrastrukture i zemljišta po namjenama

Pored zemljišta obuhvaćenog akumulacionim prostorom, za potrebe pripremnih radova i organizacije građenja, kako za HE Andrijevo tako i za HE Raslovići, HE Milunovići i HE Zlaticu, neophodno je eksproprisati jos oko 23 ha. 6.2.1.1. Bilans potopljenih dobara na akumulaciji Zlatica Na osnovu detaljno obrađenog katastarskog elaborata, utveđeno je da bi se formiranjem akumulacije potopila površina od ukupno 141 ha. Izgradnjom brane Zlatica potopio bi se postojeći put u dužini 3,6 km. Ovo je dio Jadranske magistrale, koji bi bio zamijenjen novim putem. Akumulacija HE Zlatica bi zahvatila djelove katastarskih opština Đurkovići i Bioče. Prema podacima Zavoda za zaštitu kulturno istorijskih spomenika Crne Gore na području potapanja nema nikakvih spomenika.

Građevinski objekti u privatnoj svojini

Površina u m2

Stambeni objekti I kategorije 13212,00Stambeni objekti II kategorije 3784,00Stambeni objekti IIIkategorije 180,00 Pomoćni objekti I kategorije 1423,00Pomoćni objekti II kategorije 560,00 Vodenica 250

Građevinski objekti u društvenoj svojini

Površina u m2

Crpna stanica 1 kom Privredni objekti - “Market” 400,00Osnovna škola KO Osredci 400,00Mjesna zajednica 360,00Osnovna škola Sreteška gora 180,00 Vjerski objekti Crkva 50,00

Zemljište Površina u ha

Njive 20,46Livade 113,31Pašnjaci 79,28Šume 475,09Vinogradi 3,88Voćnjaci 39,78Okućnice 5,28Ukupno obradivo 737,08 Neplodno 412,92 U K U P N O 1150,00

Infrastruktura Energetika i telekomunikacije Putna infrastruktura Dalekovod 110 kV 0,80 km Seoski i šumski putevi (i mostovi) 16,60 km

Čelični most 1 komDalekovod 35 kV 3,70 km Groblja Dalekovod 10 kV 0,20 km Groblja-eshumacija 150 kom

Vodovi 6,60 km Kulturno-istorijski spomenici Trafo stanica 1 kom Kaluđerski most (snimanje i obrada) PTT 8,50 km Most Kneza Danila (snimanje i obrada)


- 163 -

U priloženim tabelama je dat spisak dobara po vrstama i kategorijama, koja će biti potopljena realizacijom hidroakumulacije Tabele – Pregled potopljenih objekata, infrastrukture i zemljišta po namjenama (akumulacija Zlatica)

Infrastruktura Energetika i telekomunikacije Putna infrastruktura Dalekovod 110 kV 0,80 km Seoski i šumski putevi (i mostovi) Dalekovod 10 kV 0,20 km Putevi 0,6 kmVodovi 2,40 km Čelični most 1 komPTT 0,50 km

Trafo stanica 1 kom 6.2.1.2. Bilans potopljenih dobara na akumulaciji Milunovići Sa aspekta otkupa i odšteta, HE Milunovići je veoma povoljna. pošto se akumulacioni bazen nalazi u rječnom kanjonu, gdje zemljište nema neku veću vrijednost, a ne plavi se ni jedno domaćinstvo niti komunikacija. Prema podacima Zavoda za zaštitu kulturno istorijskih spomenika Crne Gore na području potapanja nema nikakvih spomenika. U priloženim tabelama je dat spisak dobara po vrstama i kategorijama, koja će biti potopljena realizacijom hidroakumulacije. Tabele – Pregled potopljene infrastrukture i zemljišta po namjenama (akumulacija Milunovići)

Građevinski objekti u privatnoj svojini

Površina u m2

Stambeni objekti I kategorije (25 domaćinstava) 4565,5Pomoćni objekti I kategorije 250Vodenica 250

Građevinski objekti u društvenoj svojini Komada

Crpna stanica 1


Njive 3,95Livade 22,23Pašnjaci 11,30Šume 19,43Vinogradi 3,88Voćnjaci 1,70Okućnice 0,56Ukupno obradivo 63,05Neplodno 77,95U K U P N O 141,00


Livade 1,90 Pašnjaci 10,60 Ukupno obradivo 12,50 Neplodno 43,50 U K U P N O 56,00

Infrastruktura

Energetika i telekomunikacije Dalekovod 35 kV 0,70 km


- 164 -

6.2.1.3. Bilans potopljenih dobara na akumulaciji Raslovići S obzirom da je akumulacioni bazen HE Raslovići u samom kanjonu rijeke Morače, da ugroženo zemljište nema veliku vrijednost, da se ne potapa ni jedno domaćinstvo, može se zaključiti da bi sa aspekta eksproprijacijskih troškova izgradnja ove hidroelektrane bila veoma povoljna. Socijalnih posledica usled potapanja u zoni akumulacije ne bi bilo. Prema podacima Zavoda za zaštitu kulturno istorijskih spomenika Crne Gore na području potapanja nema nikakvih spomenika. U priloženoj tabeli je dat spisak dobara po vrstama i kategorijama, koja će biti potopljena realizacijom hidroakumulacije. 6.2.1.4. Bilans potopljenih dobara na akumulaciji Andrijevo Ukupna površina koja će biti poplavljena izgradnjom ove hidroakumulacije iznosi oko 890 ha. Većina akumulacije je kanjonskog karaktera sa proširenjem u području sastava Morače sa rijekama Sjevernicom i Mrtvicom. Na području nema industrijskih kapaciteta. Od privrednih objekata najznačajniji je “Marketing”- tržni centar sa ugostiteljskim objektima. Od društvene svojine postoje dvije škole, koje treba izmjestiti, kao i jedna manja crkva koju treba izgraditi. Dolinom Morače prolazi Jadranski put koji treba izmjestiti na potezu od brane do manastira Morača u dužini od oko 13 km. Pošto sa obje obale rijeke Morače iznad buduće akumulacije ima sela i šumskog zemljišta u većim kompleksima, pa će biti neophodno izgraditi nove puteve sa priključcima na glavnu komunikaciju. Puteva ovakve vrste će biti ukupno 16 km, pa se i njihove investicije procjenjuju u okviru ovog teksta. Socijalna problematika potapanja Pored domaćinstava čiji će domovi biti potopljeni formiranjem akumulacije za HE Andrijevo, biće i ona koja će indirektno biti ugrožena, pošto im se najveći dio plodnog zemljišta potapa, dok manje vrijedno zemljište i kuće ostaju izvan zone akumulacije. Kod HE Andrijevo nije veliki broj ovakvih slučajeva, pa se računa da će se od preostalih imanja onih stanovnika koji će se iseliti, a koje će Investitior otkupiti, putem kompenzacije, ovakvi problemi moći da se riješe. Prema podacima Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, na području akumulacije HE Andrijevo od istorijskih spomenika kulture nalaze se “Kaluđerski most” ispod Manastira Morače i most Knjaza Danila. U priloženim tabelama je dat spisak dobara po vrstama i kategorijama, koja će biti potopljena realizacijom hidroakumulacije. Tabele – Pregled potopljenih objekata, infrastrukture i zemljišta po namjenama (akumulacija Andrijevo) Građevinski objekti u privatnoj

svojini Površina

u m2 Zemljište Površina u ha

Stambeni objekti I kategorije 8646,50 Njive 16,51 Stambeni objekti II kategorije 3784,00 Livade 87,18 Stambeni objekti III kategorije 180,00 Pašnjaci 25,78 Pomoćni objekti I kategorije 1173,00 Šume 455,66 Pomoćni objekti II kategorije 560,00 Ukupno obradivo 627,93

Neplodno 262,07

Ukupno zemljište 890,00

Tabela – Pregled potopljenog zemljišta po namjenama (akumulacija Raslovići)


Livade 2,00Pašnjaci 31,60Ukupno obradivo 33,60Neplodno 29,40U K U P N O 63,00


- 165 -

Građevinski objekti u društvenoj svojini

Površinau m2 Vjerski objekti

Privredni objekti - “Market” 400 Crkva 50 Osnovna škola u Međuriječju 400 Mjesna zajednica 360 Bivša osnovna škola u Sreteškoj gori 180

Infrastruktura

Energetika i telekomunikacije Groblja Dalekovod 35 kV 3,00 km Groblja-eshumacija 150 kom

Vodovi 4,20 km

PTT 8,00 km Kulturno-istorijski spomenici Putna infrastruktura Most Kneza Danila (snimanje i obrada) Seoski i šumski putevi (i mostovi) 16,00 km Kaluđerski most (snimanje i obrada)

6.2.2. Razvoj energetike U ekonomsko tržišnoj projekciji korišćen je materijal iz nacrta izvještaja „Tehnička i ekonomska analiza hidroelektrana na Morači“ koju je za IFC uradio Pőyry, u decembru 2009. godine. Pošlo se od pretpostavke da će izgradnja četiri višenamjenske akumulacije na Morači biti realizovana kroz koncesioni aranžman u trajanju od 30 godina. Pretpostavlja se da ovaj koncesioni period predstavlja dodatak inicijalnom periodu gradnje od 6 godina, u skladu sa postojećim Zakonom o koncesiji. Planirana investicija iznosi 543 miliona Eur, i približno je podijeljena na sljedeće stavke8:

- 248 miliona Eur za građevinske poslove, - 142 miliona Eur za turbine i elektro-mašinsku opremu, - 58 miliona Eur za izmještanje puteva, - 57 miliona Eur za eksproprijaciju zemljišta, - 13 miliona Eur za izgradnju prenosnih dalekovoda, - 12 miliona Eur za planove upravljanja društvenim i pitanjima životne sredine, - 10 miliona Eur za troškove vlasnika, - 3 miliona Eur za zaštitu manastira Morača.

Cilj ovog izveštaja je procjena izvodljivosti investicija u HE na Morači sa tehničkog, finansijskog i konomskog gledišta. Analizirani su troškovi investicija, proizvodnja, tržište, potražnja i cijene električne energije i uzete kao polazna osnova za finansijske i ekonomske analize. Hidrološka analiza i simulacija akumulacije pokazuju da se može očekivati godišnja proizvodnja električne energije od 712 – 730 GWh, zavisno od toga na koji način se upravlja elektranom. U finansijskoj i ekonomskoj analizi pretpostavljena je godišnja proizvodnja od 721 GWh. Prethodne studije su procjenjivale prosječnu godišnju proizvodnju električne energije na 697 GWh. 75% proizvodnje čini regulaciona energija, dok ostatak predstavlja takozvani obavezni pogon (MR). To podrazumijeva da se 75% električne energije može proizvesti kada su cijene struje visoke, odnosno tokom vršnih perioda dana. Crna Gora je dio regionalnog tržišta elektri�ne energije Balkana. Region Balkana slijedi ostale regione EU u tom smislu da se kreće u pravcu veće otvorenosti i transparentnosti tržišta. Cijeli region je postigao napredak u institucionalnom smislu, ali je potrebno dalje razvijati stvarno funkcionisanje tržišta. Postizanje likvidne referentne cijene će potrajati određeno vrijeme; očekuje se da će prelazne faze razvoja tržišta predstavljati osnove za transparentnost određivanja cijene. Bilateralna tržišta stoga mogu ponuditi dovoljnu likvidnost, u najmanjem slučaju za dugoročne produkte. Stoga, čisto bilateralno

8 Izvor – Pőyry:„Tehnička i ekonomska analiza hidroelektrana na Morači“


- 166 -

tržište možda u istoj mjeri ne odražava kratkoročne varijacije, ali se bilateralni ugovori mogu, naravno, dodatno specificirati, npr. zavisno od blokova opterećenja, godišnjeg doba, itd. Suštinski cjenovni mehanizam će biti isti, a cjenovni mehanizam će sadržavati važne informacije za trgovinu električnom energijom i nove investicije u perspektivi otvorenog tržišta. Razlike u vrsti prozvodnih kapaciteta u regionu stavljaju komercijalni pritisak na olakšavanje regionalne trgovine, što je vidljivo i u drugim dijelovima Evrope. Na tržištu koje funksioniše dobro, veleprodajna referentna cijena je od prednosti za trgovinu električnom energijom, poslovanje elektrana, analizu ponašanja potrošača i investicione odluke. Na Balkanu, kao i u EU, dugoročna cijena električne energije će biti zasnovana na dugoročnim marginalnim troškovima proizvodnje električne energije. Kada očekivana dugoročna cijena električne energije premaši ili se izjednači sa ukupnim troškovima novih proizvodnih kapaciteta, novo postrojenje će biti izgrađeno. Usljed različitih karakteristika elektrana koje obezbjeđuju energiju u osnovnom, srednjem ili vršnom opterećenju, dugoročni marginalni troškovi za elektrane se značajno razlikuju. Određivanje cijene električne energije iz hidroakumulacionih elektrana će zavisiti od oportunitetnih troškova izostanka proizvodnje koja u većini slučajeva predstavlja proizvodnju električne energije iz fosilnih goriva. Stoga određivanje cijene akumulacione hidroenergije zavisi od kretanja cijena goriva. Ne smatra se vjerovatnom konkurencija između marginalnih troškova različitih izvora hidroenergije. Očekuje se da će cijene goriva, te ostali faktori koji utiču na određivanje cijene električne energije postavljati relevantna mjerila za evaluaciju novih kapaciteta u regionu. HE na Morači će prodavati električnu energiju na regionalnom tržištu. Iz tog razloga je važno procijeniti da li je vjerovatno da u budućnosti uska grla između Crne Gore i njenih susjeda predstavljaju problem. Iako su kapaciteti prenosa od presudnog značaja, ipak i institucionalno okruženje koje se odnosi na upravljanje zagušenjima igra važnu ulogu. Zato je urađena analiza kako bi se procijenili trenutni i budući kapaciteti prenosa u regionu kao i metode upravljanja zagušenjima. Osim toga, modelirani su i budući kapaciteti za razmjenu i prenos električne energije. To je urađeno kako bi se testirao rizik od zagušenja i da li su kapaciteti prenosa dovoljni. Proučavanje kapaciteta prenosa ukazuje na to da ako se održava efikasno upravljanje zagušenjima, onda se očekuje da zagušenje bude samo ograničen problem za investiciju u HE na Morači. Radi procjene strukture prihoda HE na Morači, izvršeno je poređenje relevantnih vrsta konkurentnih vršnih postrojenja. Troškovi proizvodnje vršne energije sa fosilnim gorivima će određivati prihod svakog vršnog segmenta za HE na Morači. Zato su urađene projekcije za sirovu naftu, ugalj, lignit, prirodni gas i CO2. Pokazuje se da crnogorska cijena električne energije zavisi od međunarodnih cijena goriva. Zemlje Balkana su međusobno povezane i cijene u jednoj zemlji utiču na cijene u drugoj. Novi proizvodni kapaciteti su potrebni u budućnosti zbog očekivanog rasta potražnje. Značajan broj postrojenja na ugalj i lignit koja su u funkciji u regionu je star. Proces zastarijevanja će se nastaviti tokom narednih 5-6 godina dok HE na Morači ne počnu sa proizvodnjom. Zastarijevanje kapaciteta, kao i uticaj direktiva EU predstavljaju pokretačke snage za postepenu eliminaciju postrojenja. U Srbiji otprilike 1500 MW instalisanog kapaciteta (postrojenja na lignit i ugalj) potiče iz 1975. godine ili je starije. Cijena proizvodnje je određivana u skladu sa kapacitetom za regulaciju. Na osnovu tehničke analize koja se odnosi na regulacionu električnu energiju i komercijalne uslove u pogledu investicije u HE na Morači, Pöyry je procijenio sljedeću strukturu prihoda:

− 25% obavezni pogon (MR). Obavezni pogon je nezavisan od neposredne potrebe i cijena se određuje prema projektovanoj veleprodajnoj cijeni u Crnoj Gori

− 50% srednje vršno opterećenje: Srednja vršna energija se proizvodi u skladu sa potrebama sistema i cijena se određuje u skladu sa troškovima CCGT-a, sa godišnjim faktorom opterećenja od 50%

− 25% visoko vršno opterećenje: Vršna energija se proizvodi kao neposredni odgovor na potrebe sistema i cijena se određuje u skladu sa troškovima CCGT-a sa godišnjim faktorom opterećenja od 25%


- 167 -

Predstavljena su tri scenarija. Osnovni slučaj: Scenario normalizovanog privrednog rasta. Međunarodne cijene fosilnog goriva ostaju prilično stabilne u periodu do 2025. godine i onda počinje njihov porast. Slučaj visoke cijene: Scenario velikog privrednog rasta. Međunarodne cijene fosilnog goriva uslovljene su visokim privrednim rastom i povećavaju se tokom ovog perioda budući da se moraju pronalaziti skuplji izvori. Slučaj niske cijene: Scenario niskog privrednog rasta. Međunarodne cijene fosilnog goriva uslovljene su niskim privrednim rastom i uglavnom se zadržavaju na niskom nivou tokom većeg dijela ovog perioda. Analiza potražnje za električnom energijom u Crnoj Gori je relevantna za ekonomsku analizu, jer ona govori o troškovima i koristima po crnogorsko društvo. Za finansijsku analizu, rezultati su uglavnom korišteni samo kao reference za opravdanost. U nastavku su navedeni glavni pokretači domaće potražnje:

− U Crnoj Gori će potražnja za električnom energijom vjerovatno rasti zbog stalnog demografskog i privrednog rasta.

− U cjelini, veza između date stope rasta GDP-a i rasta potražnje za električnom energijom dugoročno teži slabljenju kako se povećava efikasnost, nastavljaju strukturalne promjene i potražnja za određenim energetskim uslugama postaje „zasićena“.

− Očekuje se da planirano otvaranje tržišta električne energije, pa otuda i napuštanje regulisanih tarifa za krajne potrošače, poveća cijene za krajnje potrošače. To bi moglo da smanji potencijalno povećanje potražnje za električnom energijom u regionu.

− Niži očekivani komercijalni gubici na prenosnoj i distributivnoj mreži će ujedno povećavati ponudu i smanjivati potražnju.

− Suprotan efekat tome je da će očekivani tehnički gubici na prenosnoj i distributivnoj mreži povećavati ponudu električne energije, pa tako smanjivati cijene. Takav efekat bi unekoliko povećao potražnju.

− Prognoze tražnje za električnom energijom u Crnoj Gori su dodatno komplikovane zbog Kombinata aluminijuma. Na nacionalnom nivou, efekat bi bio primjetan, posebno u pogledu nezaposlenosti. Na regionalnom nivou, efekat na potražnju električne energije bi bio ograničen, sa opštim povećanjem potražnje koje bi relativno brzo pokrilo gubitak. Vjerovatno je da bi finansijski uticaj zatvaranja KAP-a na HE na Morači bio ograničen.

Zatvaranje postrojenja u regionu može da uti�e na potražnju za elektri�nom energijom u kratkom i srednjem roku. Opšti rast potražnje u regionu može u nekoj mjeri nadoknaditi gubitak izazvan zatvaranjem pojedinih industrijskih postrojenja. Finansijska izvodljivost investicije je procijenjena prognoziranjem slobodnih novčanih tokova (FCF) za pretpostavljeni koncesioni period od 30 godina (bez terminalne vrijednosti). Korišten je model određivanja cijene uloženog kapitala (CAPM) za izračunavanje ponderisane prosječne cijene kapitala (WACC). FCF je diskontovan sa WACC-om. Analiza je urađena za tri scenarija Osnovni slučaj, Niski i Visoki. Razlika između scenarija je prognoza cijene električne energije. Osnovni slučaj, Niski i Visoki su predmet analize osjetljivosti ključnih ulaznih parametara. Finansijska analiza pokazuje da je projekat HE na Morači finansijski održiv u Osnovnom slučaju. Scenario Slučaja visoke cijene ukazuje na to da bi investicija dovela do viška dobiti. U Slučaju niske cijene, projekat ostaje neprofitabilan bez obzira na rezultate analize osetljivosti. Svrha ekonomske analize jeste da ocijeni ekonomske troškove i koristi koje ovaj projekat ima i da procijeni da li on donosi neto korist ili neto trošak društvu. Ekonomska analiza nije ograničena na 30-godišnji period koncesije, već pokriva cjelokupni životni ciklus investicije.


- 168 -

Scenario osnovnog slučaja generiše pozitivnu neto sadašnju vrijednost (NPV) od 474 mil €. EIRR za ovaj scenario iznosi 9,7% što ukazuje na to da će projekat dovesti do pozitvnih neto koristi. Analiza osjetljivosti ukazuje na ekonomsku održivost. Međutim, osnovni slučaj i slučaj niske cijene električne energije u kombinaciji sa visokom diskontnom stopom (10) rezultira negativnim vrijednostima NPV. Procjenjuje se da će HE na Morači donijeti koristi crnogorskom društvu. U svim scenarijima i sa osnovnom diskontnom stopom od 5,5%, diskontne neto koristi su pozitivne i variraju od niskih 91 mil€ do visokih 743 mil€. HE na Morači će predstavljati nacionalno bogatstvo i kao takve će Crnoj Gori obezbjeđivati sigurnost snabdijevanja električnom energijom. Bez Morače, Crna Gora bi vjerovatno i dalje zavisila od termoelektrana na fosilna goriva, a time i od snabdijevanja gorivom iz drugih zemalja. Sve u svemu, ekonomska analiza predviđa da će investicija u HE na Morači donijeti koristi crnogorskoj privredi, ukoliko se pridržava odgovarajućih planova za upravljanje uticajem na društvo i životnu sredinu. Procjena ekonomskih parametara U narednoj tabeli sintezno su iskazani osnovni parametri (ekonomski i društveni), na osnovu kojih se mogu cijeniti pozitini ili negativni uticaji na razvoj kako samog područja tako i čitave Crne Gore. Tabela – Procjena ekonomskih parametara Investicije Prihod Dobit Zaposlenost

Snaga u MW

Cijena po MW u € Iznos u € KWh

Cijena po kW

u €

Iznos u Eurima

% u odnosu

na prihod

Iznos Broj zaposlenih

240 2887500 693000000 700000000 0,12 84000000 70 % 58800000 192 6.2.3. Razvoj poljoprivrede Buduća hidroenergetska struktura i infrastruktura koja će takvu izgradnju i pratiti (putna, energetska i druga), stvoriće nužnu razvojnu pretpostavku za razvoj primarnog i sekundarnog eko-agroproizvoda. Eko-agroproizvod je jedan od strateških proizvoda Crne Gore, a prostor u zahvatu DPP u periodu u kojem će se desiti hidroenergetska gradnja, imaće veoma realne razvojne šanse. Naime, hidroakumulacije će stvoriti uslove za vodosnabdijevanje, navodnjavanje i turistički razvoj. Poseban benefit eko-agroproizvoda sa prostora zahvata DPP, a naročito iznad kote uspora HE Andrijevo, biće bonificiranje takozvanom eko rentom. Ovakav proizvod, proizveden u ambijentu čistih zemljišta, vode i vazduha, biće vrednovan na tržištu takozvanom eko rentom tj. biće vredniji nego sličan proizvod proizveden na nekom drugom manje ekološkom prostoru od ovoga. U usaglašenom razvoju, sa turizmom na istom prostoru, stvoriće se dodatni benefit u mogućnosti da se značajan dio proizvoda plasira na lokaciji proizvodnje. Kvantifikacija i, na osnovu toga, osnovni ekonomski parametri (investicije, prihod, dobit, zaposlenost, multiplikativni efekti) daje se u nastavku kao naznaka mogućih dometa razvoja. Broj stanovnika, a pogotovo starosna struktura na ovom prostoru, kao parametar razvoja nije ohrabrujući (ukupan broj stanovnika u zahvatu DPP je - u opštini Kolašin 735 od kojih se poljoprivredom bavi nih 71, a u opštini Podgorica 596 stanovnika od kojih se poljoprivredom bavi njih 6). Međutim, prostorni raspored i broj domaćinstava – gazdinstava koji bi se u budućoj razvojnoj koncepciji bavio intenzivnom eko-agro proizvodnjom ne mora poštovati trenutnu demografsku strukturu. Naime, skoro niko na ovom prostoru od postojećih stanovnika mlađeg životnog doba, neće i dalje ostati da bi živio siromašno, kakvo je sada stanje, a hoće da bi živio bogato, što je moguće.


- 169 -

Dakle, scenario status quo kao ishodište ima daljnju depopulaciju ovog prostora („bijela kuga“), što svakako ne može biti državni cilj. Najizglednije eko-agro proizvodne razvojne perspektive imaju naseobine sa najviše poljoprivrednog prostora i sa izdašnošću voda uključujući i novoprojektovane hidroakumulacije. U strukturi proizvoda, realna osnova postoji za:

− Intezivno vinogradarstvo na pozicijama submediteranskog klimata − intezivno pčelarstvo razvijeno na bazi čistog ambijenta, različitog klimata i različitog florističkog

medonosnog sastava na kratkom rastojanju − Proizvodnja ribe, kaveznog tipa u budućim akumulacijama i klasičnih potočnih ribnjaka − Kontinentalno voće − Kontinentalno povrće − Intenzivnu stočarsku proizvodnju štalsko-pašnog tipa − Ljekovito bilje i gljive − Prerada poljoprivrednih proizvoda

U tom smislu, a u dijapazonu od Bioča do Brskuta u jednom smjeru i od Bioča do Višanja i Ljevišta u drugom smjeru mogu se naglasiti sledeće najizglednije agroproizvonde pozicije:

Tabela – Eko-agro proizvodna struktura- investiciona procjena, prihod, dobit, zaposlenost Redni broj Naselje

Poljoprivredno stanovništvo

Broj gazdinstava

Investicije (€)

Prihod (€/god)

Zaposlenost (br.radnika)

1 Bioče 1 4 240000 120000 8 2 Vijedenje 2 1 60000 30000 2 3 Duga 1 60000 30000 2 4 Mrke 1 2 120000 60000 4 5 Rijeka Piperska 1 60000 30000 2

Svega u Podgorici 4 9 540000 270000 18 1 Vrujica 7 4 240000 120000 8 2 Đuđevina 4 4 240000 120000 8 3 Manastir Morača 1 3 180000 90000 6 4 Međuriječje 10 5 300000 150000 10 5 Mrtvo Duboko 2 2 120000 60000 4 6 Sreteška Gora 8 4 240000 120000 8

Svega u Kolašinu 32 22 1320000 660000 44

Ukupno zahvat DPP 36 31 1860000 930000 62

Dobit se projektuje na 20% ukupnog prihoda ili 186000 Eura. Analitika u tabeli urađena je na osnovu pretpostavki:

− Jedno tipsko gazdinstvo ima farmu od 10 muznih krava; ili 30 tovnih junadi ili 100 priplodnih ovaca;

− Investicije za jedno tipsko gazdinstvo su 60000 €; − Ukupan godišnji prihod po jednom tipskom gazdinstvu jednak je 30000€ (računa se da jedno

gazdinstvo ima 2 radnika).

6.2.4. Razvoj šumarstva Po svojoj osnovnoj funkciji, skoro sve šume u slivu Morače imaju zaštitni karakter. Sve glavne pritoke Morače imaju i bujične osobenosti (sliv u obliku lepeze, izvor erozionog materijala, intenzitet padavina,pogodne nagibe terena, obraslost terena itd). Postojeći šumski pokrivač ima zaštitni – konzervatorski karakter ovog prostora.


- 170 -

U izvedenom stanju budućih akumulacija, na srednjem toku Morače, zaštitni karakter postojećeg šumskog pokrivača još više će dobiti na značaju. Na pozicijama hrastovih šuma i šuma bukve panjače, uzgojno i zaštitno, poželjna je npr. konverzija sa jezgrima crnog bora, pogotovo na južnim ekspozicijama lijevog priobalja Morače (od Manastira Morače do izvorišta Javorskog potoka). 6.2.5. Razvoj turizma Realizacija višenamjenskih akumulacija, putne i druge infrastrukture generisaće veoma značajne razvojne osnove ovog, po prirodnom potencijalu, visoko vrijednog područja. Hidroakumulacije Zlatica i Milunovići kao protočne, imaće konstantan nivo vode i s obzirom na činjenicu da će biti na samoj periferiji glavnog grada Crna Gore, predstavljaće izuzetne motive za formiranje novih urbanizovanih zona u funkciji turizma i stanovanja, i to:

- Na prostoru hidroakumulacije Zlatica, pored kupališnih motiva, u skoro iskonski čistoj i toploj vodi budućeg jezera, direktna atrakcija biće i kanjon Male rijeke do čijeg samog ishodišta će biti vode jezera hidroakumulacije Zlatica. Puno toga će biti na sceni: pitomi vinogradi, kupanje, jedrenje, tihi odmor i uživanje, ali i atrakcija obilaska jednog od najvećih i najatraktivnijih kanjona Crne Gore.

- Na obalama hidroakumulacije Milunovići, takođe će se detaljnom razradom koncipirati turistički sadržaji strukture i kapaciteta koji omogućuje sama hidroakumulacija i njeno priobalje.

- Pozicija Međuriječje, buduće ostrvo Buljska kosa, poluostrvo Ćeća, su ambijenti na kojima su u detaljnoj razradi data rješenja turističkog aktiviranja.

- Manastir Morača će se naći na obali hidroakumulacije Andrijevo, pa je detaljnom razradom i na ovom prostoru programiran turistički razvoj.

- Mrtvo Duboko, seoska naseobina na obali jezera Andrijevo i na samom ulazu u izazovni Kanjon Mrtvice, imaće sasvim izgledne osnove za agroturistički razvoj.

Za sve naglašene mogućnosti turističkog razvoja, odnosno ambijente, na visočijim kotama od Manastira Morače, u varijanti opredjeljenja integralnog razvoja sliva Morače (hidroenergetskog, agroproizvodnog i turističkog) biće potrebne detaljnije projekcije i razrade.U normalnom optimističkom scenariju razvoja sa planerskim vidikom do 2020. godine, procjena pozicije, obima i globalnih proporcija turističke strukture je: Tabela – Lokacije, obim i globalna projekcija turističkog razvoja

R.br. Lokacija Broj ležaja Kategorija Površina

objekata Cijena po

m2 Iznos

1 Zlatica-Bioče-Milunovići 1000 **** 40.000 1000 40.000.000 Tabela – Ekonomski parametri turističkog razvoja

Broj ležajeva Prihod u Eurima Dobit u Eurima Zaposlenost 1.000 11.500.000 3.456.000 250

Sezona je računata 180 dana, sa popunjenošću od 80% i dnevnoj potrošnji od 80 Eura. Zaposlenost je računata sa 1 radnikom na 4 ležaja. Dobit je računata na 30% od planiranog prihoda. 6.2.6. Sintezni iskaz privrednog razvoja Prema planiranom scenariju razvoja, očekuje se povoljnija struktura razvoja sa značajnim finansijskim pokazateljima koji višestruko premašuju postojeći nivo privrednog razvoja.


- 171 -

Tabela – Rekapitulacija privrednog razvoja po sektorima sa finansijskim pokazateljima R.b. Djelatnost Investicije Prihod Dobit Zaposlenost1 Hidroenergija 693.000.000 84.000.000 58.800.000 1922 Ekopoljoprivreda 1.860.000 930.000 186.000 623 Turizam 40.000.000 11.500.000 3.456.000 250 Ukupno 734.860.000 96.430.000 62.442.000 504

Multiplikativno svi efekti se uvećavaju od 30 do 50%. 6.3. Razvoj društvenih servisa Kako direktno, tako i posredno uticaj izgradnje višenamjenskih akumulacija i ostale infrastrukture na mrežu naselja, demografska kretanja i privredni razvoj, ostvariće se pozitivan uticaj i u oblasti društvenog razvoja. Poboljšana dostupnost centara omogućiće efikasnije dijeljenje resursa u oblastima zdravstva, obrazovanja, kulture i drugih društvenih djelatnosti. Ovim će se omogućiti da se potrebe za servisima iz društvenih djelatnosti svakodnevno koriste bez potrebe promjene stalnog mjesta boravka, i afirmisati ostvarivanje koncepta policentričnog razvoja mreže naselja. 6.4. Demografski procesi Demografska projekcija po naseljima, koja za predpostavku ima realizaciju planiranog razvoja urađena je u Osnovnom planskom dokumentu za Sliv Morače. U nastavku je dat izvod iz te projekcije za naselja koja djelovima svoje teritorije formiraju zonu zahvata DPP. Tabela – Projekcija stanovništva po naseljima u zahvatu DPP

Naselje Ukupno 1981. Ukupno 2003.

Uku

pno

2021

pre

ma

tren

du i

u sc

enar

iju b

ez

inve

stic

ija

Povć

anje

br.

stan

ovni

ka

ostv

ariv

anje

m s

cena

rija

poljo

priv

redn

og ra

zvoj

a

Povć

anje

br.

stan

ovni

ka

ostv

ariv

anje

m s

cena

rija

turis

tičko

g ra

zvoj

a

Povć

anje

br.

stan

ovni

ka

ostv

ariv

anje

m s

cena

rija

hidr

oene

rget

skog

i vo

da

kao

roba

Ukupno 2021.

Bioče 255 179 142 20 140 40 379

Vijedenje 41 67 53 5 72Duga 80 34 27 5 10 49

Mrke 230 200 158 10 50 260

Rijeka Piperska 114 76 60 5 50 40 171

Ukupno - Podgorica 720 556 440 45 250 80 931Vrujica 91 63 43 20 20 103Đuđevina 175 59 40 20 79Manastir Morača 65 49 33 15 80 10 154Međuriječje 208 114 78 25 20 159Mrtvo Duboko 60 35 24 10 80 10 135Sreteška Gora 81 18 12 20 20 10 68Ukupno - Kolašin 680 338 230 110 220 30 698

Ukupno zahvat DPP 1400 894 670 155 470 110 1629 Proces demografskog pražnjenja kao i nadprosječnog povećanja broja naselja sa malim brojem stanovnika u području zahvata DPP u periodu od 1948 do 2003 godine ilustrovan je narednom tabelom. Realizacijom ovog plana taj negativni trend bi bio zaustavljen i uspostavila bi se nova i vitalna mreža naselja u zahvatu DPP. Ponovo bi se pojavila naselja sa preko 200 stanovnika (Bioče i Mrke),


- 172 -

dok bi najveći broj naselja imao između 100 i 200 stanovnika, a time i odagnao opasnost nestajanja tih naselja.

Tabela – Uporedni pregled kategorija naselja u zahvatu DPP po broju stanovnika (1948/2003/projekcija 2021) 1948. 2003. projekcija 2021.

Kategorija naselja

Broj stanovnika Broj sela


zahvatu DPP (%) Broj sela


u zahvatu DPP (%) Broj sela


u zahvatu DPP (%)

1. 0 – 25 0 0 1 9,09 0 02. 26 – 50 0 0 3 27,27 1 9,093. 51 – 100 3 27,27 4 36,36 3 27,274. 101 – 200 4 36,36 3 27,27 5 45,455. 201 – 300 3 27,27 0 0 1 9,096. 301 – 500 1 9,09 0 0 1 9,097. 501 – 1000 0 0 0 0 0 08. preko 1000 0 0 0 0 0 0

UKUPNO 11 11 11 U zaključku bi se moglo konstatovati, da bi ovakav scenario privrednog razvoja i infrastrukturnog opremanja, omogućio demografsku regeneraciju i naseljenost prostora srednjeg toka Morače koja je postojala prije popisa stanovništva iz 1981 godine.


- 173 -

7. Smjernice i mjere za realizaciju Plana Smjernice za sprovođenje Plana date su kroz opšte odredbe, definisanim etapama izgradnje višenamjenskih akumulacija, smjernice za razvojnu – stratešku i regulacionu - projektnu komponentu Plana. Posebno su definisane pretpostavke za praćenje i aktivnosti na, eventualnim dopunama Plana. 7.1. Opšte odredbe Ciljevi, planske koncepcije i rješenja Prostornog plana sprovode se:

- Primjenom utvrđenih kriterijuma; - Neposrednom primjenom pojedinačnih politika, mjera i instrumenata - Poštovanjem utvrđenih normativa i standarda - Ugrađivanjem i razradom Prostornim planom utvrđenih ciljeva i koncepcija kroz planove i

programe razvoja opština, užih teritorijalnih cjelina, naselja, javnih preduzeća, kao i kroz druge programe i projekte; i

- Nastavkom istraživanja i planiranja, izradom tehničke dokumentacije, monitoringom promjena u prostoru i operacionalizacijom osnovnih koncepcija Prostornog plana.

7.1.1. Opšti prioriteti Plana U sprovođenju planskih ciljeva i koncepcije, kao i u primjeni definisanih kriterijuma, mjera i instrumenata, normativa i standarda, prioritet ima:

- Obezbjeđenje neophodnih uslova i smanjenje na prihvatljivi nivo prostornih ograničenja za izgradnju, opremanje i funkcionisanje infrastrukturnih sistema u zahvatu Plana u skladu sa zakonskim propisima, opštim razvojnim opredjeljenjima i postavkama Prostornog plana;

- Sanacija do sada nastalih šteta od postojećih infrastrukturnih sistema i buduće rigorozno sprečavanje svih direktnih i indirektnih negativnih uticaja;

- Socijalna, ekonomska i ekološka zaštita stanovništva u zahvatu Plana, koje je ugroženo izgradnjom i funkcijom višenamjenskih akumulacija;

- Primjena prostorno-planskih, urbanističkih i ekoloških mjera koje su utvrđene Prostornim planom, opštih propisa u pogledu zaštite životne sredine i neposrednih tehničko – tehnoloških mjera zaštite;

- Stimulisanje, u prvom redu poreskim i kreditnim mjerama, onih djelatnosti i aktivnosti koje na planskom području najbrže povećavaju zaposlenost i ostvarivanje dobiti; i

- Obezbjeđivanje institucionalnih, organizacionih i informatičkih uslova za sprovođenje Prostornog plana, kao i uslova za nastavak započetih istraživanja, izradu odgovarajućih programa, planova i projekata od interesa za razvoj područja.

7.1.2. Korišćenje prirodnih resursa na području Plana Korišćenje prirodnih resursa biće zasnovano na principima racionalnosti i dugoročnim ciljevima razvoja. U vezi s tim poštovaće se sljedeći zahtjevi:

- Korišćenje poljoprivrednog zemljišta usmjeravaće se ka što većem očuvanju postojećih površina od prenamjene za građevinsko zemljište i kvalitativnom unapređivanju raspoloživog zemljišta, uz obezbjeđenje spoljne podrške (specijalizovani programi, obrazovanje, kreditna i poreska politika i sl) za aktiviranje rezervi u poljoprivrednoj proizvodnji individualnih domaćinstava, radi racionalnijeg i efikasnijeg korišćenja proizvodnog potencijala poljoprivrede i poboljšanja ekonomske i socijalne situacije poljoprivrednih domaćinstava;

- Obezbijediće se kontrola i nadzor nad korišćenjem zemljišta, radi sprečavanja kontaminacije, degradacije i destrukcije poljoprivrednog zemljišta;

- Intenziviraće se pošumljavanje u skladu sa prirodnim svojstvima zemljišta (posebno degradiranih i neobraslih površina čije korišćenje ne obezbjeđuje odgovarajuće ekonomske efekte), poboljšati biološko stanje šumskih ekosistema i preduzeti biotehničke i druge mjere zaštite od erozije, poplava i drugih vidova degradacije šumskog zemljišta; i

- Obavezaće se nosioci korišćenja i izgradnje višenamjenskih akumulacija i infrastrukturnih


- 174 -

sistema da preduzmu podizanje zaštitnih šuma, odnosno zaštitnog zelenila, a vlasnici i korisnici drugih, specifičnih zemljišnih površina na podizanje i njegovanje zelenih površina.

7.1.3. Zaštita životne sredine Prioritet u zaštiti životne sredine imaće:

- Zaustavljanje dalje degradacije i saniranje područja u kojima je kvalitet sredine najviše narušen dosadašnjim djelovanjem infrastrukturnih i privrednih sistema;

- Podsticanje onih sektora i grana u kojima uslovi privređivanja omogućavaju racionalnije korišćenje prirodnih resursa i bolju zaštitu životne sredine

- Stimulisanje primjene čistih i energetski štedljivih tehnologija za formiranje novih proizvodnih sektora uz obavezu otklanjanja štetnih posljedica izazvanih ovim aktivnostima;

- Obezbjeđenje zadovoljavajućeg kvaliteta življenja u naseljima, poštovanjem standarda uređenja prostora i komunalne opremljenosti naselja i individualnih posjeda;

- Kontrola sprovođenja propisa i mjera zaštite životne sredine od strane državnih i/ili nezavisnih stručnih institucija.

7.2. Smjernice za sprovođenje Plana 7.2.1. Smjernice za minimiziranje konflikata u korišćenju prostora sa stanovištva uređivanja predjela i zaštite životne sredine Smjernice za minimiziranje neizbježnih konflikata kao posljedice izgradnje višenamjenskih akumulacija i prateće infrastrukture proističu,uglavnom, iz preporuka datih Strateškom procjenom uticaja na životnu sredinu. 7.2.2. Smjernice za razvojnu komponentu Plana DPP će se realizovati:

- Tokom izrade i revizije postojećih prostornih planova: PPO Podgorica, PPO Kolašin i DPP autoputa Bar – Boljare;

- Izdavanjem akta o urbanističkim uslovima u skladu sa prostornim i urbanističkim planovima za: putni pravac autoputa Bar – Boljere, servisne saobraćajnice paralelne sa autoputem, denivelisana ukrštanja autoputa s postojećom železničkom prugom, infrastruktura za elektro i vodosnabdijevanje i telekomunikaciono povezivanje i drugo.

7.2.2.1. Usklađivanje drugih planova, programa i dokumentacije Nadležna javna preduzeća i posebne organizacije u roku od najduže šest mjeseci po donošenju Prostornog plana uskladiće sa planskim rješenjima, mjerama i smjernicama ovog Prostornog plana svoje srednjoročne i godišnje planove i tehničku dokumentaciju, a posebno planove rekonstrukcije i održavanja puteva, održavanja i izgradnje pruga, gasovoda, dalekovoda, optičkih kablova i dr. Nadležna služba zaštite prirode ugradiće u roku od šest mjeseci po donošenju Prostornog plana u svoje srednjoročne i godišnje programe rada poslove na analizi potreba i mogućnosti povezivanja vegetacijskih koridora međusobno i sa bliskim šumskim zonama i definisanju uslova za utvrđivanje položaja prolaza/prelaza za životinje u zoni DPP, radi očuvanja flore i faune (posebno migratornih vrsta). Nadležne službe zaštite spomenika kulture i prirode ugradiće u roku od šest mjeseci po donošenju Prostornog plana u svoje programe i planove rada stručne poslove na opservaciji terena, evidentiranju, utvrđivanju i kategorizaciji nepokretnih kulturnih dobara i utvrđivanju granica zaštićene okoline nepokretnih kulturnih dobara u zoni višenamjenskih akumulacija i koridorima postojećih i planiranih magistralnih infrastrukturnih sistema. Prioriteti u izvršenju poslova iz prethodna dva stava utvrdiće se saglasno dinamici razrade planskih


- 175 -

rješenja odgovarajućim urbanističkim planovima i aktima utvrđenim zakonom i izgradnje višenamjenskih akumulacija, autoputa i magistralnih infrastrukturnih sistema, a nadležni državni organi i posebne organizacije, u saradnji sa Ministarstvom za ekonomski razvoj, obezbijediće koordinaciju svih radova na prethodnom istraživanju prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara na planskom području. Nadležni državni organi za poljoprivredu, šumarstvo, vodoprivredu i životnu sredinu, kao i javna preduzeća i druge organizacije koje se bave djelatnostima od opšteg interesa, ugradiće smjernice i opredjeljenja ovog prostornog plana u planove, odnosno osnove uređenja i korišćenja zemljišta i pokrenuti izradu kompleksnih programa uređivanja poljoprivrednog i šumskog zemljišta i korišćenja i zaštite vodnih resursa u roku od dvanaest mjeseci po donošenju Prostornog plana. Nadležni državni organ za turizam izvršiće kategorizaciju turističkih mjesta i ugostiteljskih objekata u okviru pratećih sadržaja višenamjenskih akumulacija na području Prostornog plana. Gradske i opštinske turističke organizacije izvršiće usklađivanje svojih srednjoročnih i godišnjih programa rada sa planiranim razvojem turizma i turstičkih mjesta utvrđenim ovim Prostornim planom u roku od dvanaest mjeseci od donošenja Prostornog plana. 7.2.2.2. Obaveze u sprovođenju Plana Prioritetne mjere i obaveze za sprovođenje planskih rješenja i smjernica su:

1. Obezbjeđenje mjera pojačanog nadzora građevinske inspekcije radi kontrole korišćenja rezervisanog prostora za višenamjenske akumulacije i magistralne infrastrukturne koridore, do njegovog privođenja planiranoj namjeni;

2. Nadležni državni organi i posebne organizacije obezbijediće detaljno snimanje stanja

izgrađenosti prostora i vlasništva nepokretnosti predviđenih za uklanjanje u neposrednim zaštitnim pojasevima višenamjenskih akumulacija i infrastrukturnih koridora (autoputa, pristupnih puteva, gasovoda, regionalnog vodovoda, optičkog kabla i sl), a prema dinamici kompletiranja, izgradnje i modernizacije pojedinih infrastrukturnih sistema utvrđenih ovim Prostornim planom;

3. Nadležne skupštine gradova i opština donijeće srednjoročne i godišnje programe

rekonstrukcije i uklanjanja objekata u neposrednim zaštitnim pojasima višenamjenskih akumulacija i infrastrukturnih sistema, a na osnovu postignutog sporazuma o visini, dinamici i uslovima obezbjeđenja finansijskih sredstava nadležnih javnih preduzeća i posebnih organizacija;

4. Stručne službe nadležne skupštine gradova i opština informisaće, putem oglašavanja u

sredstvima javnog informisanja, lokalnu zajednicu o donijetim programima iz prethodne tačke, davati uputstva o pravima i obavezama vlasnika i korisnika obuhvaćenih nepokretnosti i druga potrebna obavještenja u vezi sa sprovođenjem Prostornog plana.

7.3. Način, faze i dinamika realizacije plana 7.3.1. Pripremni radovi, privremeni objekti i faze gradnje HE Andrijevo HE Andrijevo je prva u nizu hidroelektrana u Srednjem toku Morače. Predviđeno je, da se HE Andrijevo gradi oko 5 godina, sa sljedećim fazama: početak radova, skretanje rijeke, završetak građevinskih radova za montažni prostor i prvi agregat, zatvaranje optočnog tunela i početak punjenja akumulacije sa početkom redovnog rada prvog agregata, a 6 mjeseci kasnije i drugog. Osim toga, neophodno je izmještanje dijela magistrale, najprije nizvodno od brane, zatim deo od brane do potoka Melještak, a kasnije ostali put. Što se tiče situacije oko transporta i eksploatacije materijala situacija je sledeća: predviđeno je da se iskop iznad kote 167 izvrši u vrijeme izgradnje pomoćnih


- 176 -

brana sa prenosom materijala na bočne strane platoa mašinske zgrade na koti 167, pošto pristupni put koritu još neće biti završen. Preostali deo iskopa transportovaće se pristupnim putem koji ide preko nizvodne pomoćne brane ka građevinskoj jami. Iskop brane će se vršiti odozgo nadolje u etažama visine 10m, paralelno na oba boka sa obrušavanjem materijala u korito rijeke, gde se utovara i transportuje. Ovdje su neophodni kabl-kranovi. Materijal iz iskopa može se upotrebiti za nasip za zaštitu manastira Morače. Svi iskopi će se izvršiti prije početka betoniranja brane. Agregat za beton proizvodit će se drobljenjem krečnjaka. Kamenolom i drobilišno postrojenje nalazit će se na platou Grad na desnoj obali, oko 700m uzvodno od profila brane. Transport do betonske baze vršiće se trakom postavljenom u tunelu, dužine 650m. Kapacitet proizvodnje agregata je 80 m3/h. Za betoniranje optočnog tunela i pomoćne brane agregat će se obezbjediti iz Podgorice. Za betoniranje optočnog tunela i pomoćne brane neophodno je izgraditi manju betonsku bazu (20m3/h) na platou privrednog gradilišta, nizvodno od brane na oko 9km. Za ostale količine betona predviđena je betonska baza kapaciteta 80 m3/h na desnom boku, na koti 292. Transport betona za branu, predviđen je kabl-kranovima, a za mašinsku zgradu i ostale objekte automikserima i pumpama. Betoniranje brane će se vršiti u blokovima visine 2m, a predviđeni mjesečni kapacitet betoniranja je 12.000m3. Oplata i armatura pripremaće se na privrednom gradalištu nizvodno od brane, a dopremaće se kamionima i montirati pomoću kranova i autodizalica. Gradilštno stambeno naselje predvidjeno je na platou zvanom Mravinje, 0,5km nizvodno od brane Milunovići, a to će služiti i za fazu izgradnje HE Raslovići i Milunovići. Privredno gradilište predvidjeno je na platou 1km nizvodno od Raslovića, dok će se kod brane zbog nedostatka prostora, uraditi samo velika betonska baza sa laboratorijom, injekciona stanica, gradilišne kancelarije, priručni magacin i pomoćna radionica. Deponija materijaala nalazit će se kod dotoka potoka Melještak.

HE Raslovići HE Raslovići je druga u liniji hidroelektrana na srednjem toku Morače. Ovdje je moguće više varijanti građenja, i to: Andrijevo i Raslovići, pa zatim Milunovići odnosno Zlatica; Andrijevo i Milunovići, pa zatim Raslovići odnosno Zlatica; i konačno Andrijevo i Zlatica, a zatim Raslovići odnosno Milunovići. Detaljna obrada organizacije građjenja je urađjena za svako postrojenje posebno, uvažavajući uslove o zajedničkom naselju i privrednom gradilištu kod Milunovića za HE Andrijevo i HE Milunovići. Za slučaj HE Raslovići važe sledeće varijante:

1. Zasebna organizacija građenja sa posebnim kamenolomima i separacijama, ali sa smještajem naselja i privrednog gradilišta kod Milunovića,

2. Isto kao varijanta 1 samo sa djelimičnim separacijama i dovozom pijeska iz Podgorice, 3. Posebne organizacije građenja, posebni kamenolomi sa kompletnim separacijama (Raslovići i

Milunovići). Naselje i privredno gradilište u Milunovićima, 4. Isto kao varijanta 3 samo sa djelimičnim separacijama i dovozom pijeska iz Podgorice.

Kod varijante 1 je obrađena i zajednička organizacija građenja za iskope, dok se kod betonskih radova nije moglo izbjeći preklapanje. Kamenolom je planiran u Raslovićima. Kod varijante 3 predviđena je zajednička organizacija, samo što je zajednički kamenolom sa separacijom kod Raslovića. Na osnovu izvodenih analiza – promenljivih troškova (obuhvaćeni su: snabdjevanje agregatom, iskopi i betonski radovi) i grupe radova za različite varijante (obračun rada mehanizacije, pogonski troškovi mehanizacije, radna snaga prema odabranoj mehanizaciji, obračun izmjena i dopuna pripremnih radova), Raslovići, kao postrojenje sa kompenzacionim bazenom ima prednost u odnosu na ostala dva postrojenja, između ostalog jer je najbliže Andrijevu. Na osnovu rezultata analiza i proračuna, može se zaključiti, da je najbolja kombinacija izvođenje u zajedničkoj organizaciji građenja: prvo Andrijevo i Raslovići sa zajedničkom kamenolomom, drobilišnim postrojenjem i separacijom za kompletnu proizvodnju agregata, a zatim Milunovići i Zlatica, takođe u zajedničkoj organizaciji građenja sa posebnim kamenolomom, drobilišnim postrojenjem i separacijom za kompletnu proizvodnju agregata. Takođe se predviđa izgradnja zajedničkih objekata za Andrijevo i Rasloviće 1km nizvodno od Raslovića, a ostali objekti neposredno pored objekata.


- 177 -

HE Milunovići HE Milunovići je treća u liniji hidroelektrana na srednjem toku Morače. Za potrebu izgradnje ove HE je predviđeno stambeno naselje 800m nizvodno od brane na desnom brijegu. Privredno gradilište će se organizovati uz samo gradilište, a ovdje će se neposredno uz postojeći magistralni put nalaziti kancelarije, deponije građevinskog čelika i armiračnica, a sa lijeve strane parking prostor, skladište goriva, deponije građevinskog materijala i centralna fabrika betona. U neposrednoj blizini gradilišta će se nalaziti trafostanica, kompresorska stanica i injekciona stanica. Deponije iskopnih materijala su predvidjene 2,5km uzvodno od brane u području buduće akumulacije. Za sve faze građenja koristi se pristupni put do gradilišne jame širine 6m u nagibu do 8%. Gradnja se planira fazno sa sledećih 5 grupa aktivnosti: I faza: izgradnja optočnog tunela – pristup na lijevu obalu će se vršiti preko montažnog Bejli mosta, raspona 30m i širine 4m sa niveletom 93m. Na desnoj obali će se od mosta prema nizvodnom i uzvodnom portalu sprovesti transportni put širine 6m. II faza: izrada pomoćnih brana po završetku optočnog tunela. Materijal se dotura toranjskom dizalicom na lievoj obali. Pristup kamionima za nasipanje materijala za preusmjeravanje rijeke u optočni tunel će biti omogućen nakon obavljenih djelimičnih radova na iskopu građevinske jame. III faza: iskop građevinske jame, nakon demontaže Bejli mosta. Lijeva i desna obala će se povezavati sa mostom preko nizvodne pomoćne brane nagiba 11% i širine 4,8m. Do građevinske jame će voditi put po mostnoj konstrukciji preko nizvodne pomoćne brane do lijeve obale i dalje po nasipu do samog dna. Trasa puta u nasipu će se tokom iskopnih radova izmještati. Nakon završetka jednog dijela slapišta uz lijevu obalu, preko njega će se izraditi nasip druge faze puta gradilišne jame. Deponija iskopanog materijala je predviđena u budućoj akumulaciji na nekoliko rječnih terasa koje bi se inače hidroakumulacijom poplavile sa nekoliko metara dubine, a na ovaj način se mogu urediti kao poljoprivredno ili drugo zemljište. Transport materijala će se vršiti po staroj trasi Jadranske magistrale. IV faza: izgradnja glavnog objekta – gradilište opslužuju tri toranjske dizalice. Dvije su pomične. Jedna od njih je stacionirana na području deponija građevinskog čelika i građevinskog materijala kojeg može stavljati na dohvat ostalim dizalicama. V faza: zatvaranje optočnog tunela – evakuacija vode za vrijeme zatvaranja optočnog tunela vršiće se temeljnim ispustom pa je potrebno otvoriti prolaz vodi, miniranjem lukova uzvodne pomoćne brane do kote 81m. U nizvodnoj pomoćnoj brani će se privremeno zbog nesmetanog oticanja nizvodno izraditi otvori preko kojih ostaje ranije formirana mostna konstrukcija za prelazak na lijevu obalu. Ostatak brane će se na kraju radova srušiti i materijal u cjelini odsraniti iz korita rijeke. HE Zlatica HE Zlatica je četvrta i poslijednja u liniji hidroelektrana na srednjem toku Morače. Za ovu HE je predviđeno stambeno naselje 800m nizvodno od brane Milunovići na desnom brijegu.Privredno gradilište će se organizovati uz samu branu, a i ovdje će se neposredno uz postojeći magistralni put nalaziti kancelarije, deponije gradjevinskog čelika i armiračnica, a sa lijeve strane parking prostor, skladište goriva, deponije građevinskog materijala i centralna betonska baza. U neposrednoj blizini gradilišta će se nalaziti trafostanica, kompresorska stanica i injekciona stanica. Deponije iskopnih materijala su predvidjene 2,5 km uzvodno od brane u području buduće akumulacije. Za sve faze gradenja postoji jedan dostupni put do gradilišne jame širine 6m u nagibu 8%. I faza: izgradnja optočnog tunela – pristup na lijevu obalu će se vršiti preko montažnog Bejli mosta, raspona 30m i širine 4m sa niveletom na 50m. Na desnoj obali će se od mosta prema nizvodnom i uzvodnom portalu sprovesti transportni put širine 6m.


- 178 -

II faza: izrada pomoćnih brana po završetku optočnog tunela. Materijal se dotura toranjskom dizalicom na lievoj obali. Pristup kamionima za nasipanje materijala za preusmjeravanje rijeke u optočni tunel će biti omogućen nakon obavljenih djelimičnih radova na iskopu građevinske jame. Nizvodna pomoćna brana gravitacionog tipa će se izraditi tehnologijom tzv. bunara, pa će se svi radovi obaviljati autodizalicama i betonskim crpkama sa obje strane rijeke. III faza: iskop građevinske jame, nakon demontaže Bejli mosta. Lijeva i desna obala će se povezavati sa mostom preko nizvodne pomoćne brane nagiba 10% i širine 4,8m. Do građevinske jame će voditi put po mostnoj konstrukciji preko nizvodne pomoćne brane do lijeve obale i dalje po nasipu do samog dna. Trasa puta u nasipu će se tokom iskopnih radova izmještati. Nakon završetka jednog dijela slapišta uz lijevu obalu, preko njega će se izraditi nasip druge faze puta gradilišne jame. Deponija iskopanog materijala je predviđena u budućoj akumulaciji na nekoliko rječnih terasa koje bi se inače hidroakumulacijom poplavile sa nekoliko metara dubine, a na ovaj način se mogu urediti kao poljoprivredno ili drugo zemljište. Transport materijala će se vršiti po staroj trasi Jadranske magistrale. IV faza: izgradnja glavnog objekta – gradilište opslužuju tri toranjske dizalice. Dvije su pomične. Jedna od njih je stacionirana na području deponija građevinskog čelika i građevinskog materijala kojeg može stavljati na dohvat ostalim dizalicama. V faza: zatvaranje optočnog tunela – evakuacija vode za vrijeme zatvaranja optočnog tunela vršiće se temeljnim ispustom pa je potrebno otvoriti prolaz vodi, miniranjem lukova uzvodne pomoćne brane do kote 49m. U nizvodnoj pomoćnoj brani će se privremeno zbog nesmetanog oticanja nizvodno izraditi otvori preko kojih ostaje ranije formirana mostna konstrukcija za prelazak na lijevu obalu. Ostatak brane će se na kraju radova srušiti i materijal u cjelini odsraniti iz korita rijeke. 7.3.2. Trajna namjena lokacija poslije izgradnje Sve lokacije koje će biti korišćene za građenje hdroelektrana po završetku će, u pravilu, biti rezervisane za organizaciju održavanja i funkcionisanja hidroelektrana, a ostatak će se stavljati u funkciju razvoja turizma i stanovanja. 7.4. Pretpostavke za praćenje sprovođenja i dopune Plana Ministrastvo pomorstva, telekomunikacija i saobraćaja, Ministrastvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, Glavni Grad Crne Gore, Skupština opštine Kolašin, Elektroprivreda Crne Gore, Željeznice Crne Gore i Crnogorski Telekom izvještavaće periodično, a najmanje jednom u dvije godine Ministarstvo za ekonomski razvoj o preduzetim aktivnostima i problemima u zaštiti i korišćenju zaštitnih pojaseva postojećeg rezervisanog prostora za planiranu zonu akumulacija, odnosno o sprovođenju planskih rješenja, smjernica i mjera utvrđenih Prostornim planom. Ministarstvo za ekonomski razvoj, na osnovu izvještaja iz prethodnog stava, izvještavaće Vladu Crne Gore o problemima i predlagati mjere za efikasnije sprovođenje Prostornog plana. Dopune i, eventualne, izmjene Prostornog plana obaviće se po kompletiranju i/ili izmjeni i verifikaciji tehničke dokumentacije za izgradnju objekata na višenamjenskim akumulacijama i ostalih infrastrukturnih sistema na nivou generalnog projekta.


- 179 -

Sadržaj atlasa grafičkih priloga Postojeće stanje: Grafički prilog 01. Plan namjene površina i objekata u zahvatu DPP (set karata razmjere 1:5000) Planirano stanje: Grafički prilog 02. Plan namjene površina i objekata u zahvatu DPP (set karata razmjere 1:2500)


- 180 -

Prilog – Izvod iz Idejnog projekta sanacije platoa manastira Morača

Documents

Crna Gora Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne ... · Detaljni prostorni plan za višenamjenske akumulacije na rijeci Morači – Detaljna razrada NARUČILAC: Ministarstvo