T.C. SAKARYA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

CUMHUR YET DNEM K ML K NASI

DOKTORA TEZKasm DOAN

Enstit Anabilim Dal Enstit Bilim Dal

: Sosyoloji : Sosyoloji

Tez Danman: Prof. Dr. H. Musa TADELEN

MAYIS - 2008

T.C. SAKARYA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

CUMHUR YET DNEM K ML K NASI

DOKTORA TEZKasm DOAN

Enstit Anabilim Dal Enstit Bilim Dal

: Sosyoloji : Sosyoloji

Bu tez 29/05/2008 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii ile kabul edilmitir.

Jri BakanKabul Red Dzeltme

Jri yesiKabul Red Dzeltme

Jri yesiKabul Red Dzeltme

Jri yesiKabul Red Dzeltme

Jri yesiKabul Red Dzeltme

BEYAN Bu tezin yazlmasnda bilimsel ahlak kurallarna uyulduunu, bakalarnn eserlerinden yararlanlmas durumunda bilimsel normlara uygun olarak atfta bulunulduunu, kullanlan verilerde herhangi bir tahrifat yaplmadn, tezin herhangi bir ksmnn bu niversite veya baka bir niversitedeki baka bir tez almas olarak sunulmadn beyan ederim.

Kasm DOAN 29.04.2008

NSZ Cumhuriyet Dnemi Kimlik nas konusu, giderek nem kazanan kimlik hususu balamnda deerli bir yere sahip bulunmutur. Bu almann hazrlanmasnda gsterdii desteklerden dolay danman hocam Prof. Dr. H. Musa TADELENe, Prof. Dr. Cihangir DOANa ve her trl desteklerinden dolay arkadalarma teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Tez almalarm esnasnda desteini esirgemeyen eim lkay DOANa, ayrca bu gnlere ulamamda emeklerini hibir zaman deyemeyeceim aileme kranlarm sunarm.

29.04.2008

NDEK LER KISALTMALAR.......................................................................................................... ii ZET............................................................................................................................. iii SUMMARY................................................................................................................... iv G R ............................................................................................................................. 1 BLM 1: TOPLUMSAL K ML K VE K ML K NASI.................................... 10 1.1. Kimlik...................................................................................................................... 10 1.2. Kimlik nas........................................................................................................... 13 1.3. Milli Kimlik............................................................................................................. 15 1.4. Trk Kimlii............................................................................................................ 19 1.5. Kimlik nasnda Trk Kadnnn Yeri.................................................................... 23 1.6. Kimlik nasnda (Milli) Eitimin Rol.................................................................. 29 BLM 2: OSMANLIDAN CUMHUR YETE GE DNEM ...................... 38 2.1. Dnemin Karakteristii ve Tarihsel Geliimi.......................................................... 38 2.2. Trk Ocaklarnn Kuruluu...................................................................................... 65 BLM 3: 19231938 ARASI DNEM.................................................................... 69 3.1. Dnemin Karakteristii ve Tarihsel Geliimi.......................................................... 69 3.2. Cumhuriyet Dneminde Trk Ocaklar................................................................... 75 3.3. Halkevleri................................................................................................................ 84 3.4. Diyanet leri Bakanl......................................................................................... 87 3.5. Trk Dil Kurumu..................................................................................................... 89 3.6. Trk Tarih Kurumu................................................................................................. 98 BLM 4: 19381960 ARASI DNEM.................................................................... 104 4.1. Dnemin Karakteristii ve Tarihsel Geliimi.......................................................... 104 4.2. Ky Enstitleri......................................................................................................... 118 SONU VE NER LER............................................................................................. 121 KAYNAKA................................................................................................................. 137 EKLER.......................................................................................................................... 144 ZGEM .................................................................................................................. 151

i

KISALTMALAR ABD ANAP BM BMM CHP DP MEB MHP TBMM TCK TDK : Amerika Birleik Devletleri. : Anavatan Partisi. : Birlemi Milletler. : Byk Millet Meclisi. : Cumhuriyet Halk Partisi. : Demokrat Parti. : Milli Eitim Bakanl. : Milliyeti Hareket Partisi. : Trkiye Byk Millet Meclisi. : Trk Ceza Kanunu. : Trk Dil Kurumu.

TOTTTH : Trk Ocaklar Trk Tarihi Tetkik Heyeti. TTTC YK : Tarih Tetkik Cemiyeti. : Yksek retim Kurumu.

ii

SA, Sosyal Bilimler EnstitsTezin Bal: Cumhuriyet Dnemi Kimlik nas Tezin Yazar: Kasm Doan Kabul Tarihi: 29 Mays 2008 Anabilimdal: Sosyoloji

Doktora Tez zeti

Danman: Prof.Dr. H.Musa Tadelen Sayfa Says: IV (n ksm) + 143 (tez) + 7 (ekler) Bilimdal: Sosyoloji

Kimlik, Milli Kimlik ve Trk Kimlii ile ilgili gnmze kadar olduka fazla sayda eserler verilmitir. Bu konularn kapsam ok genitir. Ancak kimlik inas, Cumhuriyet dnemi Trk Kimliinin nas ve devam eden bu ina srecinin evreleri ile ilgili nispeten daha dar kapsaml konulardaki almalara pek de rastlamak mmkn deildir. Bu alma; -biz Trkler iin ok fazla nemi olan ve byk lde bakir kalm bir alandaki boluu tespit ederek, bu ynde alma yapacak olanlara ve bilgi sahibi olmak isteyenlere genel kapsaml fikirler verebilecek bir eser olarak literatrde yerini almak- amacn tamaktadr. almamz, Trkiye Cumhuriyetinin Cumhuriyet Dnemi Kimlik nasnn 1960 ylna kadar olan ksmn kapsamaktadr. Bu kapsamda; genel hatlaryla kimliimizin kkenlerine inilmekte ve bu temellerin zerinde yepyeni bir kimlik inasnn nasl ve ne ekilde gerekletirilmeye alld incelenmektedir. Bu aratrmada Dkmantasyon Metodu kullanlmtr. Cumhuriyet Dnemi Kimlik nas; kkl, gl, toplum zerinde messiriyeti yksek kurumsal yaplanmalar ve rgtlenmelerin baars nispetinde gerekleebilmi ve oturaklaabilmitir. alma ierisinde anlatlan bahse konu kurumlarn kurulular, faaliyetleri, geirdii sreler ve milletimiz zerindeki etkileri bu varsaym dorular niteliktedir. Bu kurumlar vastasyla belli bal bir takm hedefler tutturulmu, ancak 1960a kadar kimlik oluumu tam olarak tamamlanamamtr. 1960 ylna kadar ele aldmz Cumhuriyet Dnemi Kimlik nas devam eden bir sre olup, bu sreci ilerken, srasyla u kurumlara balklar halinde yer verilmitir: Trk Ocaklar, Halkevleri, Diyanet leri Bakanl, Trk Dil Kurumu, Trk Tarih Kurumu ve Ky Enstitleri.

Anahtar kelimeler: Kimlik, Kimlik nas, Trk Kimlii.

iii

Sakarya University Insitute of Social SciencesTitle of the Thesis: Identity Development in Republic Era Author: Kasm Doan Date: 29 May 2008 Department: Socialogy

Abstract of PhD Thesis

Supervisor: Prof.Dr. H.Musa Tadelen Nu. of Pages: IV (pre text) + 143 (main body) + 7 (appendices) Subfield: Socialogy

There has been numerous works done on the topic of identity, national identity, and Turkish Identity up to present day. It is a very diverse topic to study. The stages of development with identity and Turkish Identity in the Republican era and still ongoing devlopments are not as diversified or easily come acrossed in text. This study, which is of great importance to Turks and for most part not fully studied, needs to fill in some of the missing links. For people who want to research or gain information regarding our topic of Turkish Identity, our purpose is to give generally thorough ideas on this topic, so it has a place in literature texts. Our study encompasses the period of Republic Trkiyes Identity Development in Republican era until 1960. While keeping in mind the general features of our roots, we study how and in what form a new identity can be built on our ancestral roots. This study has employed a Documentary Method. Identity Development in Republic Era has been settled and consolidated proportional to the success of deeply rooted, and strong, institutional systems and organizations which has influence on society. The establishment, activities and evolutions of foundations mentioned in this study and their affects on our society supports our hypothesis. Some of the aims have been met but developing identity has not been completed via these institutions until 1960. Identity Development in Republican Era which we approached the part until 1960 is an ongoing process and while explaining this period these institutions have been given a place in order as they appear: Trk Ocaklar, Halkevleri, Diyanet leri Bakanl, Trk Dil Kurumu, Trk Tarih Kurumu and Ky Enstitleri.

Keywords: Identity, Identity Development, Turkish Identity.

iv

GRKimlik bilindii zere insanlarn kendilerini ifade etme biimidir. nsanolu yaratld gnden itibaren hep bu soruya muhatap olmu ve adeta kendisinin kim olduunu, nasl olduunu, nereden geldiini ve nereye gideceini, ne yaptn, ne yapmas gerektiini, mazisiyle balantsn ve atisine ne miras brakacan hep dne gelmi, sadece bu beyin jimnastiiyle kalmam hep kendisini sorgulaya gelmitir. te bu sretir ki herkese bir aidiyet, mensubiyet ihtiyac hissettirmitir. nk yeryznde yaayabilmek iin btn insanlarn birlikte yaama zorunluluklarnn bir realite olduu, bu ii disipline eden bilim dalnn da Sosyoloji olduu ortadadr. Tarihi sre ierisinde, en ilkel topluluklardan gnmze geldike, srecin daha da oturduu ehirleme kltrnn, modernleme sreciyle daha da kat prensiplerle sonuland grlmektedir. Ancak unun altn izmek gerekir ki, insanolu yaratl itibariyle sosyal bir varlk olduundan yeryzndeki faaliyetlerini icra edebilmek iin toplu yaamak mecburiyetinde olup, tarihten gnmze kadar sosyal tabakalar gerei, sosyal statleri, ekonomik getirileri, renkleri, cinsiyetleri, corafyalar, inanlar velhasl bir insann kendisine kimlik oluturmada kullandklar btn enstrmanlar; fertleri grup, gruplar cemaat, cemaatleri cemiyet, cemiyetleri de bilinli birlik ve de beraberlik anlamnda ifadesini bulan ve kimliin en son ve en detayl anlamlandrlmas olan millet tanmna ykseltip ve o millete mensup olmann verdii aidiyet ve bu aidiyetin verdii sorumluluklar ve bu sorumluluun yerine getirilmesi neticesinde her eyde olduu gibi klfet neticesinde getiri olarak millet olmann verdii hak ve kazanmlar ve bu kazanmn bir kimliin tanmlamasnda doruk noktasna vardn ifade edebiliriz. zgn olarak kimlik meselesini kendi zaviyemizden deerlendirdikten sonra tarihi sre ve zellikle Cumhuriyet dnemi kimlik inas balkl tezimizde mteselsilen toplumsal kimlik ve kimlik inasnda global olarak kimlik, kimlii ina eden unsurlar, dolaysyla milli kimlik meselesi, bizi Trk milletinin bir mensubu olarak milli kimlik ve milli kimlik deerlendirmesinde yegne aidiyetimiz olan Trk kimlii ve Trk kimliinin sosyolojik ve tarihi seyri ve bu kimliin temerkz etmesinde Trk Kadnnn yeri, tarihten gnmze kadar hassaten Atatrkn Trk kadnna verdii nem ve ehemmiyet, Cumhuriyet dneminde Trk kadnna seme ve seilme hakk vb. birok imknlarn verilerek onlarn ynetimde sz sahibi olmalar, bu vesileyle kimlik

1

inasnda Trk kadnnn rol ve byk kazanmlar, sonuta ada medeniyet seviyesinin yakalanmas ve Trk kimliinin adeta kendisini yenilemesi; bu vesileyle her eyin ana unsuru olan eitim ve retim kurum ve kurulularnda gmlek deiimi neticesinde toplumsal kimlik ve kimlik inasnn milletimiz asndan kendisini yeniledii ve mazimizi inkr etmeden ada normlarla beslenip gelitiimiz, ifade edilmesinde fayda mlahaza ettiimiz hususlardandr. Cumhuriyet Dnemi kimlik inasnn temelleri Tanzimat Dnemine, hatta daha da eskilere kadar dayanmaktadr. Tanzimat Dneminde ekillenmeye ve farkllamaya balayan kimlik yaklamlar, Cumhuriyet Dneminde gerekletirilen inklplarla nihai oluum safhasna girmitir. 3 Ekim 1839da Glhane Meydannda okunan Tanzimat Ferman ile zellikle hukuki alanda yeni bir anlay getirilmeye allm ve bu ferman ile yargda, idarede ve maliyede yenilikler ngrlmtr. Toplum ve devlet yapsnda nemli bir etki oluturmasa da Tanzimat Ferman ile sosyal, siyasi ve hukuki alanlara ynelik olarak toplumda farkl bir bak as olumaya balamtr. Tanzimat takiben yrrle giren Birinci Merutiyet Dnemi de, toplumsal kimlik kazanmnda ksmi etkilere sahiptir. 1876 ylnda 2. Abdlhamit tarafndan Kanun-u Esasinin ilan ile balayan bu srete, kamu hukuku alannda ilk defa bir anayasann kullanlmas gndeme gelmitir. Toplumsal bilinlenmede bu hareket; padiahn yrtmenin banda olmasna ve yasama faaliyetlerinde nfuz sahibi olmasna ramen mteakip gelimeler asndan byk nem arz etmektedir. 1876 ylnda ilan edilen Birinci Merutiyetle atlan tohumlar, 23 Temmuz 1908 ylnda Gen Trklerin de basks ile Kanun-u Esasinin tekrar kabuln salamtr. 31 Mart Olaylar sonucunda Abdlhamitin tahttan indirilmesi ile padiahn yetkileri snrlandrlm ve meclisin yetkileri artrlmtr. Bu hareket demokratik ve laik bir yap arz etmese de, gelecekte ilan edilecek sisteme hazrlk olmas ve halkta bu ynde farkndalk yaratlmas asndan byk nem arz etmitir. Bu dnemde toplumsal kimlik alglarnda ciddi farkllklar grlr. Bu alglama farkllklar ve yeni bir toplumsal kimlik yaratma dnceleri genel olarak drt ayr dnce akmnn domasna neden olmutur. Bu akmlar; Osmanlclk, slamclk, Trklk ve Batclktr.

2

Bahse konu akmlardan ilki olan Osmanlclk dncesi, Tanzimat Dneminin sonlarna doru ortaya kmtr. Bu dncenin savunucular; Anayasann ilann, Mebusan Meclisinin kuruluunu, fertlerin sosyal, siyasi ve hukuki eitliklerini kabul ederek byle bir akmla Osmanl toplumu iinde tam bir kaynama ve dayanmann salanacan iddia etmitir. Milliyetilik akmnn tamamen tersi bir yaklamn sergilendii bu gr, ksa srede snmtr. slamclk akm ise, zellikle 1. Merutiyetin sonlarna doru byk gelime gstermitir. Teokratik bir devlet dncesinin benimsendii, din ve devlet arasnda tam bir kaynamann esas alnd bu dnce tarz, mparatorlukun kurtuluu iin Gen Trkleri ve Merutiyete dayanan Osmanlclk sistemini kabul etmitir. 2. Abdlhamit tarafndan da desteklenen gr realist temellere oturmad iin baarl olamamtr. Temelleri 2. Mahmut devrinde atlan Trklk akm, Abdlaziz devrinde gelime kaydetmitir. Tarih, corafya ve dilde milli bir erevenin esas alnd bu dncenin sahipleri devletin kurtulu ve ykselme aresini, milli varln, milli uur ve mefkresi olan Trk unsurunun bir millet halinde olumasnda, milli varl idrak etmesinde aramtr. Bu akm, Balkan hezimetinden sonra daha fazla gelime imkn bulan milli duygularla inkiaf etmi ve nem kazanmtr. Ancak yalnz anavatan dnmekle yetinmemi, btn Trklerin kurtulu imknlarn da aratran Pantrkizm cereyanna doru ynelmitir. Daha sonralar Panturanizm eklinde deiim geiren bu akm da baarl olamamtr. Temellerini Tanzimattan nceki devirlerden alan ve Tanzimatla glenen Batclk akm ise; mahiyeti itibariyle esas, batnn sosyal, siyasi ve felsefi grlerinde aranmas gereken bir devlet anlayn ifade etmektedir. Dier dnce akmlarnn gereki olmayan hedef ve ideallerine gre daha realist bir dnce temeline oturan bu anlay Cumhuriyetin kurulmasnda ve devamndaki faaliyetlerde temel alnmtr. Batclk dndaki dnce akmlar her ne kadar gereki olmasalar da, toplumsal kimlik oluumunda ve Cumhuriyet kavramnn gelitirilerek oturaklatrlmasnda nemli katklar salamtr. Cumhuriyetin lan ile birlikte Trkiye Devleti, dnyada eine az rastlanabilecek trden bir devrim yaamt. Anadolu corafyas, 1015 yl gibi bir zaman dilimi ierisinde

3

toplumsal hayatn tm kesitlerinde nemli deiimlere sahne oldu. On altnc yzylda temelleri atlan ve mparatorluku yava yava kemiren yozlama, alnan tm tedbirlere ramen engellenememiti. Drt yz yl boyunca oturaklaan ve kemikleen bu bozulmu sistem, tm kurtarma giriimlerine ramen yklmaya mahkmdu. Bu mahkmiyet, bir dhinin elinde modern bir devletin douuna inklp etti. Elbette byle bir devrimi gerekletirmek hi de kolay olmamtr. cra edilen faaliyetler sistematik bir yaklamla ele alndnda; bu faaliyetlerin rastgele olmad, her bir yeniliin belli bir dzen iinde ve sral olarak yapld grlebilir. Burada uygulanan icraatlarn dzeni ve sras, yirminci yzylda olgunlamaya balayan metodoloji bilimine uygunluk arzeder. Atlan her adm, yaplan her i, sylenen her sz planl ve metodolojik bir yaklamn delillerini oluturur. Yepyeni bir milli kimlik yaratlrken atlan admlarn ahengi, olgunlaan fikirlerin milli yapya uyumlatrlma sreci ve milli yapnn bu ar deiime ayak uydurmas, kimlik inamzn znn iyi kavranabilmesi asndan dikkat edilmesi gereken hususlardr. Her ne kadar kkleri daha eskilere dayansa da genel olarak Tanzimatla balatlan yenileme hareketleri, modern bir topluma inklp etmeyi baarmtr. Bir halk hareketi olarak balayan inklp, yeni bir oluumun da temeli olmutur. Devrimin her bir unsuru milli bir disiplin iinde ve tavizsiz olarak uygulanm olup bu aamalardaki toplumsal disiplin, kimlik oluumunun vazgeilmez elerinden birisi olmutur. Hem kamu hem de halk messeseleri tutarl bir disiplin iinde halkla da btnleerek modern Trkiyenin tohumlarn atmtr. Modern Trkiyeye inklp eden bu halk hareketinin nemli bir dier zellii de zveridir. Bireysel bazdan toplumsal seviyeye kadar tm unsurlar dorudan ya da dolayl olarak tarihin ender grd bir zveri ile bu deiimi yakalamay baarmtr. Burada kastedilen zveri, Trk Milletine mnhasr bir zelliktir ve tarihte benzer seviyede rneini bulmak pek de mmkn deildir. Asrn lideri ile balayan topyekn deiim, milli bir kimliin yaratlmasnda en st seviyeden en alt seviyeye kadar tm halk tabakalarndan daha nce benzeri grlmemi ekilde destek almtr. Her trl ekonomik zorlua ramen insanlarn hibir konuda zveriden ekinmemesi ve mtevaz yaam ile iktifa etmesi sonucunda devrimler zmsenirken devletin temelleri de salamlatrlmtr.

4

Gemii salam toplumsal bir ruh ve irade, Ulu nder Atatrkn liderliinde topyekn bir savaa gtrlrken milli kimlik inasnn temelleri de bu srete atlmaya balanmtr. Kazanlan baarlarla yeniden yazlmaya balayan milli tarih, mteakip dnemdeki almalara da referans olacak niteliklere haizdir. Ayn lk etrafnda birleen byk millet, toplumsal bir kenetlenmenin en gzel rneini verirken ulusal kimlie temel olacak en nemli unsurlarn da olumasna vesile olmutur. almann Konusu almann konusu, Trkiye Cumhuriyetinin Cumhuriyet Dnemi Kimlik nasn 1960 ylna kadar iermektedir. Bu almada, genel hatlaryla kimliimizin kkenlerine inilmekte ve bu temellerin zerinde yepyeni bir kimlik inasnn sreci 1960 ylna kadar incelenmektedir. almann nemi ve Amac Kimlik, Milli Kimlik ve Trk Kimlii ile ilgili gnmze kadar olduka fazla sayda eserler verilmitir. Bu konularn kapsam ok genitir. Ancak kimlik inas, Cumhuriyet dnemi Trk Kimliinin nas ve devam eden bu ina srecinin evreleri ile ilgili nispeten daha dar kapsaml almalara ise snrl miktarda rastlamak mmkndr. Bu alma, byk lde bakir kalm, ancak biz Trkler iin bir o kadar da nemli olan bir alanda bu boluu doldurmann bir adm olarak nem arz etmektedir. phesiz bu alanda daha fazla sayda almalar yaplmas, kendi kimliimizi ok daha iyi alglayabilmemiz asndan zorunludur. Yaplacak almalar daha dar kapsaml olarak hazrland takdirde, bahse konu boluun dolmas daha verimli olarak gerekleecektir. Bu alma, Trk Kimlii konusuna nispetle daha dar kapsaml olmasna ramen, bu almann her bir blm hatta baz blmlerin her bir alt bal bile birer alma konusu olabilir. Nitekim ikinci ve nc blmlerde alt balk olarak bahsi geen Trk Ocaklar hakknda Fsun stelin doktora tezi bulunmaktadr. Ancak bu kadarla kalmak yeterli deildir. Kkl kurumlarmzla ina edilmeye allan kimliimiz; gerek her kurum baznda ve gerekse dnem dnem olmak zere daha fazla sayda eitli almalarla ele alnmal ve bu almalarla edinilen birikimler toplumumuza aktarlmaldr. Kurumlarla inasna gayret edilen kimliimizin Cumhuriyetin sadece ilan edildii yllarda deil, 1960 ylna kadar geirdii evreleri de kapsayacak ekilde ele alnd bir almann pek de bulunmamas nedeniyle, bu

5

eksikliin giderilmesine katkda bulunmak amacyla byle bir almaya ihtiya duyulmutur. Mehmet Karakan Trk Ulusuluunun nas adl almas, ulusuluumuzun kkenleri ekseninde younlam ve detaylanm bir almadr. Bu almada ise, kimlik inas kkenlerimizden 1960a kadar nispeten geni bir yelpazede ele alnmak suretiyle Cumhuriyet Dnemi ina sreci ortaya konulmaya allmtr. almann Yntemi ve Snrlamas Bu aratrmada Dokmantasyon Metodu kullanlmtr. Bu kapsamda; ncelikle geni kapsaml bir literatr taramas yaplmas esas alnmtr. Kimlik, Kimlik nas, Milli Kimlik, Trk Kimlii, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Kltr, Kltr Politikalar, Kltr Deimeleri, Cumhuriyet Dnemi Tarihi, Kimlik nasn ekillendiren Kurumlar, Anayasa, Milliyetilik, Trk Milliyetilii, Atatrk Milliyetilii ve tezin kapsamna ok ksa da olsa girebilecek zellik arzeden ok eitli konularda yazlm olan eserlerin temin edilebilmesi maksadyla; stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi bata olmak zere eitli niversite ktphanelerinde mevcut kaynaklara bavurulmu, kitaplarn nemli bir ksm, gerektiinde yaynevine bavurmak suretiyle satn alnm, eitli baz kaynaklara ise internet zerinden ulalmtr. Kimlik inas sreci 1960 ylna kadar snrlandrlmtr. Bu kapsamda, ina srecinde etkinlii fazla olan belirli kurumlar ele alnrken, bu kurumlarn 1960 sonras geirdii sre, kurumlara ilikin bilgilerin eksik kalmamas iin ve gnmze kadar olan srelerinin idrak edilmesinin konunun iyi anlalmas asndan gerekli olduu ngrldnden, ksaca da olsa ortaya konmutur. Ayrca almada, teorik ereveyi olutururken konu hakknda eksiksiz bir biimde fikir sahibi olunabilmesi amac ile yer yer etnisiteye yer verilmitir. almann Varsaym Cumhuriyet Dnemi Kimlik nas; kkl, gl, toplum zerinde messiriyeti yksek kurumsal yaplanmalar ve rgtlenmelerin baars nispetinde gerekleebilmi ve oturaklaabilmitir. Bu yaplanmalar arasnda Trk Ocaklar, Halkevleri, Ky Enstitleri, Trk Dil Kurumu, Trk Tarih Kurumu ve Diyanet leri Bakanl bulunmaktadr.

6

almann erii Konunun teorik arka plan ile tez hakknda salam bir mantksal rg kurulabilmesi maksadyla, ilk blm olarak Toplumsal Kimlik ve Kimlik nas adl bir blme yer verilmitir. almann temel eksenini oluturmas nedeniyle, balangta kimlik ve kimlik inas kavramlarnn aklanmas nem arz etmektedir. Bu blmde ncelikle kimlik anlay en basit ekliyle ele alnm ve kelimenin etimolojik kkenlerinden bahisle genel bir anlay btnl oluturulmaya allmtr. Yine birinci blmde; Ulusal Kimlik ina srecinde egemen g tarafndan kullanlabilecek metotlarn bazlar ortaya konmu, millet, milliyetilik, milli kimlik, kltr, kltr deimesi gibi kavramlar teorik olarak aklanmtr. izilen bu genel teorik erevenin zerine, Trk Milletinin zellikleri, Atatrk, kltrmz ve Trk Kimlii genel hatlaryla oturtulmaya allmtr. Akabinde, Cumhuriyet Dnemi Kimlik namzn nemli bir sacayan oluturan Trk Kadnnn, modern anlamda kimliini kazanmas yolunda geirdii evreler ve Atatrkn kadnlarmzn sosyal hayatta ve alma sahasndaki gerek yerlerini almalar konusunda gerekletirdii kazanmlar genel hatlaryla ifade edilmitir. Trk Kadnndan sonra Kimlik nasnn yine nemli bir sacayan oluturan Eitim konusu ele alnmtr. Bu balamda, eitim konusunun ve eitim-kltr ilikisinin teorik erevesi oluturulmaya allm, eitim politikas, Cumhuriyet dneminde eitim, milli eitim ve eitim programlar gibi hususlara yer verilmi, Milli Eitim Bakanl ve Milli Eitim politikalar tm ynleriyle genel olarak izah edilmi ve milli eitimin gnmzde Trk kimlii inasnn neresinde olduunun tespiti yaplmtr. Tezin ikinci blmnde, Cumhuriyet Dneminde ina edilen kimliimizin nasl bir temele oturduu tasvir edilmeye allmtr. Bu blmde arlkl bir biimde 19. yzyln Osmanl dnemini konu alan bu bunalm seviyesi yksek ve bir o kadar da sancl srecin neler dourduu ve nelere yol at sosyolojik adan ele alnmtr. Bu kapsamda; Yeni Osmanlclk, Jn Trkler, 1. ve 2. Merutiyet, ttihat ve Terakki, 19. yzyl Osmanl Aydn, Milliyetiliin douu ve Osmanl dneminde milliyetilie olan yaklam, Batclk gibi hususlarn dnemin kimlik yaps ile olan ilikileri ilenmeye allmtr. Mteakiben Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda bilimsel katklaryla nemli bir pay bulunan ve ayn zamanda Ulu nder Atatrkn de esin

7

kayna olan Ziya Gkalp ve sreteki etkileri deerlendirilmitir. Uriel Heydin Trk Milliyetiliinin Kkleri adl eseri incelenecek olursa, bu yabanc ve nemli kaynan neredeyse tamamnn Ziya Gkalp ile ilgili olduu grlecektir. Dolaysyla Osmanldan Cumhuriyete geite, kimlik asndan adeta bir kpr grevi gren Ziya Gkalpn tahlil edilmesi nemli ve gereklidir. Yine ikinci blmde, kimlik inamzn kurumsal anlamda ilk hareketi olarak sayabileceimiz Trk Ocaklar bahsine bir giri yaplm ve Ocaklarn kuruluu ve Cumhuriyet ncesi sefahati dile getirilmitir. nc blmde, dnemin tarihi kapsamnda; Cumhuriyetin lan, Hilafetin

kaldrlmas ve 1924 Anayasasndan, toplumsal yaay, Trk Kadn ve eitim alanlar bata olmak zere yaplan inklplar genel hatlaryla ele alnmtr. Mteakiben Cumhuriyet Dnemi Kimlik namzn ok nemli bir direi olan Trk Ocaklarnn misyonu, kimlik inasna olan katklar ve ne ekilde katkda bulunduu, 1923ten itibaren geirdii sre ilenmitir. Bu balamda; Trk Ocaklarndaki milliyetilik tartmalarnn nasl bir sonuca baland, Ocaklar iin milliyetilikte teori dneminin sona ermesi ve uygulama dneminin balamas, Ocaklarn CHP ile g birlii yapmasnn amac, Ocaklarn faaliyetleri, yaynlar ve Trk Yurdu dergisi gibi hususlar deerlendirilmitir. Daha sonra Trk Ocaklarnn yerini alan Halkevlerinin misyonu, faaliyetleri, milli kimlik inasna olan etkileri, halkevlerinin yayn organ olan lk dergisi ve bu derginin neden ortaya kt ve halkevlerinin tarihi konularnda bilgiler aktarlmtr. Halkevlerinden sonra, Diyanet leri Bakanl kurumunun kuruluu, tarihesi, grevleri, Anayasadaki yeri, din ve laiklik asndan nemi hususlarna yer verilmitir. Trk Dil Kurumu alt bal altnda; kimlik inasnda ok ayr bir yeri ve nemi olan dil konusu ele alnm, bu kapsamda; dil inklb, Trk dilinin nitelikleri ve nemi, dilde sadeletirme almalar, Trk Dil Kurumunun douu, dil kurultaylar ve Trk Dil Kurumu faaliyetleri zerinde younlalmtr. Blmn son alt bal olarak ise, yine kimlik inas zerinde byk tesiri bulunduu deerlendirilen Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih tezi izdmnde anlatlm ve bu balk altnda, kurumun amac ile Trk Tarih Kongreleri bahsi ortaya konmutur. Drdnc blmde, Atatrk sonras yaananlar, kinci Dnya Savann balamas ile yeniden gndeme gelen Irklk ve Pantrklk dnceleri, tek partili hayatn getirdikleri, nn dneminde nem kazanan kltr seferberlii, ok partili hayata gei

8

ve Demokrat Partinin getirdikleri anlatlmtr. Ayrca 1930larda gndeme gelen, 1940ta resmen alan Ky Enstitlerinin alma nedenleri, Trk eitim sistemine katks ve enstitde yetien rencilerin yapt iler ve hareketler ile enstitlerin iddetle eletirilmeleri ele alnmtr.

9

BLM 1: TOPLUMSAL K ML K VE K ML K NASI1.1. Kimlik Kelime anlam olarak kimlik: Toplumsal bir varlk olarak insana zg olan belirti, nitelik ve zelliklerle, birinin belirli bir kimse olmasn salayan artlarn btn olarak tanmlanrken, kiinin kim olduunu tantan belge, hviyet olarak veya herhangi bir nesneyi belirlemeye yarayan zelliklerin btn eklinde de tanmlar bulunmaktadr. (www.tdk.gov.tr) Sonuncusu asndan bakldnda kimliin ksa, basit ve erevesi izilebilecek bir kavram olmad grlr. Baka bir adan kimlik; insanlarn yaam evrelerinde olaan olarak

karlanabilmelerini salayan ve onlarn bir biimde anlalmasn salayan sosyal olgudur. (www.wikipedia.org) Bu baka gre; bir kimseye zg belirgin zellik ile manevi ve ruhsal niteliklerinin btn, ahsiyet olarak tanmlanan kiilikten ok farkl bir anlam ortaya karr. Burada kimliin salt kelime anlamndan teye sosyal yn arlk arz etmektedir. Kimliin sabit bir anlam olmayp farkl pek ok ekilde kullanlabildii aktr. Bu anlamlarn erevesini oluturan en nemli etken, niteledii isim veya sfattr. Bunlara rnek olarak; milli kimlik, z kimlik, ego kimlii, bireysel/kiisel kimlik, grup kimlii, snf kimlii, ulusal kimlik, kltrel kimlik, sosyal kimlik vb. gibi ayr kullanmlar verilebilir. Bunlarn hepsi bireyin kimlik duygusunun deiik ynlerini olutururken bir ksm da sosyal ynlere vurgu yapar. Yukardaki ksa tanmlardan, kimliin hem bireysel hem de sosyal ynlerinin olduu ve bireysel tanmlarn sosyal ereve zerinde farkl etkileri olabilecei grlmektedir. Ayn ekilde sosyal kimlik tanmlarnn da bireysel bazda etkileri veya izdmleri olabilecei aktr. Kimliin yaln anlamna ilave olarak, daha ok sosyal ynn ortaya karan Milli Kimlik ise: Bir milletin kendine zg dn ve yaay biimi, dil, tre ve gelenekleri, toplumsal deer yarglar ve kurallar ile oluan zellikler btn olarak mill hviyet eklinde somutlatrlmtr (www.tdk.gov.tr). Bu yaklam, tamlamann

10

sosyoloji/toplum bilim asndan ele alnm biimidir. Grld zere kimlik, niteledii olgu zerine dorudan ya da dolayl anlamlar atfetmektedir. Toplumsal yaamda ele alndnda kimlik kavramnn bireysel tanmnn yannda, hem kiisel hem de sosyal kimlii beraberinde barndrd, bireysel bazda bir farkllama ve ayrm ierirken sosyal bazda birletirici ve btnletirici bir etkisi olduu grlmektedir. Bu birletirici ve btnletirici etkinin temelinde ise din, dil, rk, corafya gibi pek ok farkl husus olsa da bunlardan etniklik ksmen daha ne kmaktadr. Dorudan tam bir tanm olmayan ve esneklik ieren etniklik kavram, toplumsal yapda dil, din ve kltr itibaryla farkllamalar temeline dayanr. Burada dil ve dini inan, etnikliin da dnk en nemli gstergeleri olarak karmza kar (nder, 2005:15). Ancak milli kimlik oluumunda her ikisi birlikte etken rol oynayabilecei gibi ayr ayr da etkide bulunabilir. Gnmzde zel bir neme sahip olan ve deiken bir yap ieren etnik grup kimlii; bir grubun kendi kimlii ile ilgili kendi tanmn, yani kendisini ne ve kim olarak grd veya dardaki insanlarn grubu nasl niteledii asndan farkl iki yaklamla ele alnabilir. Birinci durumda etken unsur tamamen grubu oluturan kiilerin kendi kimliklerini tanmlama eklinde ele alnabilir. kinci durumda ise bilimsel temelden uzak, genelleme eklinde kaba bir gr sz konusudur. Ancak, toplumsal adan ounluun bakn yanstmas durumunda ikinci yaklam bir lkedeki etnik gruplar arasndaki ilikileri, kimlik deiimini, lkenin etniklik politikasn, sosyal yaam, siyasi yapy nemli lde etkileyebilir (nder, 2005:17). Yukarda deinildii gibi kimlik kavramnn sadece kiisel ve nesnel bir anlam yoktur. Bunun yannda nemli bir sosyal ierie de sahiptir. Kimlik, birbirini tamamlayan kiisel ve sosyal srelerden olumaktadr. Bunlar ayn zamanda farkllama ve zelleme sreleridir. Baka bir adan kimlik: Bireyin kendi kendisini, davranlar, ihtiyalar, motivasyonlar ve ilgileri belirli bir lde tutarllk gsteren, kendi kendine sadk, dierlerinden ayr biri gibi alglanmasn ieren, bilisel ve duyusal nitelikte bileik bir zihinsel yapdr (Kocack, 2003). Burada kiisel anlamda bireysel bir farkllama ortaya konulurken dierleri ile ifade edilen toplum iinde bir farkllama ve zelleme grlr.

11

Son yllarn en ok tartlan yazarlarndan Samuel Huntington ise sosyal kimlii, erevesini Medeniyetler atmasnda ayrntl olarak izdii medeniyet/uygarlk temeline oturtmaktadr. Bu yaklama gre; bir medeniyet, insanlarn kendilerini dier trlerden ayrt eden ynnden baka, onlarn sahip olduu en yksek kltrel gruplama ve en geni kltrel kimlik seviyesidir. Medeniyet, hem dil, tarih, din, adetler, messeseler gibi ortak objektif unsurlar vastasyla ve hem de insanlarn sbjektif olarak kendi kendilerini tehis etmeleri suretiyle tarif edilir (Huntington, 2005:24). Yazar burada sosyal kimlii kresel llere gre ele alarak tanm makro ller paralelinde gelitirmektedir. Kresel apta byle bir yaklam, tarihsel akn genellenmesi asndan faydal olabilir, ancak yerel analiz ve zmlerde kullanlamayacak kadar da kaba/genel olacaktr. Yukarda arz edilen hususlar zetlendiinde; kimlik oluumu statik bir durum olmayp kiinin ocukluk yllarndan itibaren dier bilisel ve entelektel geliim aamalaryla iliki iinde srekli ve aamal bir ekilde gerekleir. Balangta yaln olan benlik alglar bireyin yaad toplumsal ve kltrel yap paralelinde zamanla karmaklar ve farkllar (Kocack, 2003). Bu farkllama srekli olarak devam eder. Kimlii statik bir olgu olarak ele almak yanltr. Kimlik oluumu insann kendini tanmaya balad ilk yllardan itibaren iinde bulunduu sosyal evre ile genelde uyumlu bir sre olarak srekli devam eder. Kiinin geliimiyle bu sre zamanla daha da karmak bir hale gelir. Genel manada karlkl iletiimin sonucu olarak sosyal kurumlar ve sosyal gruplar arasndaki dorudan ya da dolayl olarak izilen snrlar, kimlikleri oluturmaktadr. Kimlik olgusunun, cebimizde tadmz kimlik, nfus czdan ve pasaport gibi kurumsal ve mesleki yelik, yurttalk trleri yannda, kt veya resmi belgeye dayanmayan, din, mezhep, parti, dnya gr, soy-sop, dil ve etnik kken trleri vardr. Cepte tanan kimliklerle uyumayan ve bu tr kimlikler arasndaki kanunla dzenlenemeyen eitlilik ve elikiler bir kimlik sorunu olarak grlrken, bir ulusal kimlik atmasna yol aabilir (Kocack, 2003). Bazlarna gre bir kimsenin z varl, kiilii, onu kendisi yapan ey, kendilik, ahsiyet eklinde tanmlanan benlik ve kimlik ayn anlamdadr. Ancak birbirini ikame edebilen benlik ve kimlik arasnda baz nanslar vardr. Benlik ve kimlik ksmen birbiriyle benzer zellikler gsterir. Her ikisinde de bireyin kendini alglamas sz

12

konusudur. Ancak, benlik bilinci ok eitlidir ve her an deiir. Kimlik ise, benlik bilincinin en istikrarl, btnlemi, deimez elerini ifade eder. Kimlik, benlie kyasla daha btnlemi bir kavram olarak nitelendirilir (Kocack, 2003). 1.2. Kimlik nas Yap kurma, yap yapma, kurma gibi anlamlar ieren ina, fiil olarak kurmak ya da yapmak anlamnda kullanlmakta olup Arapa kkenli bir kelimedir. (www.tdk.gov.tr) Kimlik ile birlikte ele alndnda sosyal bir kimlik oluturmak, toplumsal bir temelde ortak milli deerler yaratmak, milli bir at oluturmak gibi pek ok farkl durumu ifade edebilir. Milli kimlik inasnn temelinde etnik kimliin yaratlmas nemli bir rol oynar. ster bilinli olarak oluturulsun, isterse tarihi ak iinde kendiliinden olusun, etnik kimlik doru olarak yaratldnda birletirici ve glendirici bir etkiye sahip olurken, niter devletlerde aksi etkiler de grlebilmektedir. Gnmzde etnik kimlik tabanna dayal tartmalar, niter devletlerde d kaynakl en nemli tehditlerin banda gelmektedir. lkemizde son yllarda tartlmaya balanan st kimlik kavram genel olarak, ayn kkene sahip alt gruplarn ana kimlii olarak tanmlanabilir. Ayrca bazen de ayn corafyay paylaan nfus iin de bu tanmlama kullanlabilir. Fakat buradaki corafya paylam gerek art olmasna ramen yeter art deildir. Corafi paylamn yannda tarihi ve kltrel paylamlarn da ksmi ya da tamamen bu tabana yaylmas gerekmektedir (nder, 2005:21). Farkl etnik gruplara mensup kiilerin vatandalk bilinciyle benimsedii ve genelde lkenin kurucu egemen unsurunun oluturduu temsili ulusal kimlik ise st kimliin siyasal anlamn ekillendirir. rnein Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn balang ksm, Trk kimliinin zn ortaya koymutur. Anayasada Trk hibir etnik anlam ifade etmeyen, tamamen vatandal esas alan temelde tanmlanmaktadr. "Millet iradesinin mutlak stnl, Egemenlik kaytsz artsz Trk milletine aittir. gibi ifadelerden de grld gibi Trk milleti, anayasamzda bir olgu, bir gerektir. Trkiye Cumhuriyeti, Trk varl, Trk Devleti gibi birok kavramda yine ortak payda "Trk" gereidir.

13

Milli kimlik inasnda kullanlan bir dier yntem de ideolojidir. Huntingtona gre gnmzdeki sper glerin hibirisi klasik Avrupai anlamda bir milli devlet deildir ve her birisi hviyetini kendi ideolojisinin terimleriyle tarif ederler (Huntington, 2005:23). Milli kimlik inasnda ideolojik yaklamlar temel eksen olarak alan yazara gre medeniyet kimlii, gelecekte gittike artan bir ekilde ehemmiyet kazanacaktr. Sosyal bilimlerin anlalmas g kavramlarndan Milli Kimlik inas ile egemen g; toplumsal tabanda sosyal bir dizayn icra ederken, snrlar haritalarda somutlaan sembolik snrlarn oluturulmasn, bu snrlar dhilinde kltr, dil, din, rk, doa gibi deiik unsurlarn kullanm vastasyla kimliin tanmn oluturan grupsal farkllamay veya btnlemeyi ve nihayetinde de btnleik bir tannmay salamaya alr. Byle bir abann dayandrld farkl metotlarn bulunmas kimlik inasna konu olan insann ve kulland yntemlerin doasnda mevcuttur. Ulusal Kimlik ina srecinde egemen g tarafndan kullanlabilecek metotlarn bazlarn u ekilde sralamak mmkndr: Dil politikalar (Alfabe, yeni kelimelerin tretilmesi, eski kelimelerin tekrar

kullanma sokularak canlandrlmas). deoloji oluturma (Bahse konu toplulua ynelik farkl almlar ieren ve

dierlerinden ayrlmay salayan deiik kavramsal yaklamlar). Dinsel kimlik (Din temeline dayal bir erevede toplumsal olarak

farkllama zerine dayal politikalar). Tarih aratrmalar (Ortak tarihsel srecin aydnlatlmas suretiyle sosyal ve

kltrel balarn kuvvetlendirilmesi). Ulusal tarih oluturulmas (Toplumu oluturan tm bireylerin sahip

kabilecei ve duygusal balar kurabilecei bir ortak tarihin yaratlmas). Ortak milli kahramanlar (Tarihsel srete kahramanlk gsteren nemli

ahsiyetlerin topluma mal edilmesi).

14

Model insanlar (Toplumu oluturan bireyler arasnda genel kabul

grebilecek ve destek alabilecek model ahsiyetler yaratlmas ya da mevcut ahslarn tantlmas). Toplu gsteri, miting veya boykotlar (Ayn hedefler paralelinde ortak

hareketlerin sergilenmesi). Etnik kkenler (Toplumu oluturan bireylerin ortak etnik bir kkeni

paylamas ve bunu benimsemesi). Ortak amalar (Bireyleri belirli bir ynde toplu olarak sevk etmeyi

salayacak hedefler). deerler). Ortak dman (Topluluu oluturan tm bireyler tarafndan benimsenecek Geleneksel, ulusal ve kresel deerler (Fertleri birbirine kenetleyecek ortak

dman topluluklar). olunmas). Ortak sorunlar (Ayn sorunlarn toplumsal tabanda paylalarak benzer Ortak dost (Toplumsal bazda kabul ve destek grm ortak dostlara sahip

hassasiyetlerin gsterilmesi). Kyafet (Dierlerinden ayrlrken kendi arasnda btnlk salayan farkl

giyim tarzlarnn benimsenmesi). Yukardaki metotlar artrmak, bunlar ayr ayr ya da toplu olarak kullanmak, bazlar zerinde daha fazla vurgu yapmak mmkndr. Toplumu oluturan bireylerin sosyokltrel yaplar farkl metotlara farkl reaksiyonlar verebilecektir. Ancak btnlemeyi salayc tm yaklamlar ulusal/milli kimlik inas iin nemli birer etkendir. 1.3. Milli Kimlik Milli Kimliki milliyetilik dourmutur. Milliyetilik 19. yzylda Avrupada ortaya atlan bir doktrindir Milliyetilik ifadesi u anlamlara gelecek ekilde birka biimde kullanlmaktadr;

15

Btn olarak millet ve milli-devletlerin btn bir kurulma ve kendini idame

ettirme sreci, Bir millete ait olma bilinci ve milletin gvenlii ve refahyla ilgili zlem ve

hissiyata sahip olmak, Millet ve rolne ilikin bir dil ve sembolizm, Milletler ve milli irade hakknda bir kltrel doktrin ile milli emellerin ve

milli iradenin gereklemesine dair reeteleri de ieren bir ideoloji, Milletin amalarna ulaacak ve milli iradeyi gerekletirecek bir toplumsal

ve siyasi hareket (Smith, 2004:119). Bu kullanm biimlerinden de grld zere milliyetiliin ideoloji, dil ve duygu boyutlar mevcuttur. Bu dorultuda Smithin yapt tanm iyi anlamak gerekmektedir: Milliyetilik, bir milletin zerklik, birlik, kimlik kazanmasna ve bunlar idame ettirmesine ynelik ideolojik bir harekettir (Smith, 2004:122). zkrml, milliyetilik aratrmalarnda drt dnemden sz edilebileceini belirtir: Milliyetilik dncesinin doduu on sekiz ve on dokuzuncu yzyllar. Milliyetiliin akademik aratrmalara konu olduu ilk dnem (19181945). Milliyetilik tartmasnn gelitii ikinci dnem (19451990). Milliyetilik tartmasnn yeni boyutlara tand nc dnem (1990dan

bugne) (zkrml, 2008:33). Milliyetiliin temel unsuru millettir. Millet olmasa milliyetilik diye bir ey olmazd. Milletlerin kkenleri hakknda fikir sahibi olabilmek iin, Anthony Smith u sorularn sorulmasna gerek duymaktadr: Millet kimdir? Modern milletin modelleri ve etnik temelleri nedir? Tek tek

milletler neden ortaya ktlar?

16

Bir millet neden ve nasl doar? Yani, deikenlik ve eitlilik arz eden

etnik ba ve anlardan milletin oluum srecini harekete geiren genel neden ve mekanizmalar nelerdir? Millet ne zaman ve nerede ortaya kmtr? Tek tek milletlerin belli zaman

ve yerlerde oluumlarn mmkn klan zel fikir, grup ve konumlanlar nelerdir? (Smith, 2004:39). Smith ayrca, milletin tarihi bir topra / lkeyi, ortak mitleri ve tarihi bellei, kitlevi bir kamu kltrn, ortak bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve grevleri paylaan bir insan topluluunun ad (Smith, 2004:70), eklindeki tanmna da eserinde yer vermektedir. Milliyetilere ve eski kuak bilim adamlarna gre, milletlerin kkenlerine ilikin herhangi bir sorun bulunmamaktadr ve milletlerin oluum srelerinin tespit edilmesine de gerek duyulmamaktadr. Yine onlara gre milletler hep vard, ancak kendilerinin bunun farkna varmalar ve fiiliyata dkmeleri ok sonralar gereklemiti. te yandan modern bir bilim adam kua ise bu gre kar km ve milliyetiliin modernite ile ilgilerini ortaya koymulardr. Modernist diye adlandrabileceimiz bu kuak milletin tamamen modern bir olgu olduu iddiasndadrlar. Millet pek ok ynyle modern gibi grnmekle birlikte, kkleri derinlerdedir. Milliyetilerin hatas tarihe teleskopla bakmakt, ama tmyle de hatal deillerdi. Modern de olsa ayet bir millet bu modern dnyada hayatiyetini srdrecekse biri sosyo-politik teki kltrel-psikolojik olmak zere iki dzeyde davranlmasnn gerekli olduunu dnyorlard. Her ey bir yana eer ayn zamanda kendi biricik (ya da biricik olduu iddia olunan) kltr deerlerinin bir rn (devletin aksine) deilse, herhangi bir milletin raison detrei (varlk sebebi) nedir? Milletin sine qua nonu (olmazsa olmaz art) etnik ayrt edicilik vasfdr ve bu mterek paylalan soy mitleri, ortak tarihi bellek, esiz kltrel yapclar ve ayet seilmilik iddias sz konusu deilse, bir farkllk duygusu anlamna gelir. Btn bu unsurlar modern ncesi dnemlerde etnik topluluklara damgalarn vurmulardr (Smith, 2004:115). zkrml, modernist kuramlarn ounun, ne kadar karmak bir yapya sahip olsa da, milliyetiliin aklanmasnda bir tek etkenin n plana karldn ne srer ve modernist aratrmaclar kuramlarnda n plana kardklar etkenlere gre ayr

17

kategoride deerlendirir. Buna gre milliyetiliin zmlenmesinde ekonomik etkenlere arlk veren aratrmaclara ekonomik dnm, siyasi etkenleri temel alanlara siyasi dnm, toplumsal-kltrel etkenleri vurgulayanlara ise toplumsalkltrel dnm bal altnda yer vermektedir (zkrml, 2008:106107). Milli kimlik, derin karmaklk ve eitlilik sunmaktadr. Hayatn neredeyse her alanna temasta bulunan soyut ve ok boyutlu bir yapdr. Milli kimlik hem siyasal hem de kltrel kimlii kapsar. Kimliin sylemi, Weberin demir kafesinden, Gellnerin plastik kafesine yerletirilen insanla dairdir ve kimlik sorunu kesinlikle moderndir ve modernite de benliin sylemine baldr. Kim olduumuzu tesis etme, kendi kimliklerimizi ve tekilerini tanma ve bunlar srdrebilme basit eyler deildir. Benliin kimliini tesis etme ve tanma, mcadele ve glklere maliktir (Calhoun, 1994:10). Kltrel biimlenme olmadan mcadele gerekleemeyecektir. nk kltr, modern kimliklerin tesisinde barol oynar. Kltrel kimlik, ncelikle zdelemeye dayanmaktadr. zdeleme, bireyin kltr ierisinde kendisini gvende hissedebilmesi iin gereklidir. Gven hissi, kimlik tanmnn kapsamna giren aidiyet duygusunun temelidir. zdeleme ve gven, kimlik trleri arasnda en bariz olarak milli kimliklerde grlmektedir. Bu noktada, kltr ve kltr deimesini tanmlamak uygun olacaktr. Kltr Turhan u ekilde tanmlamaktadr: Kltr, bir cemiyetin sahip olduu maddi ve manevi kymetlerden teekkl eden yle bir btndr ki, cemiyet iinde mevcut her nevi bilgiyi, alakalar, itiyatlar, kymet llerini, umumi atitd, gr ve zihniyet ile her nevi davran ekillerini iine alr. Btn bunlar, birlikte, o cemiyet mensuplarnn ekserisinde mterek olan ve onu dier cemiyetlerden ayrt eden hususi bir hayat tarz temin eder (Turhan, 2002:48). Yine Turhan, yaplan tanmlar arasnda en iyisi olduu gerekesiyle, kltr deimesinin tanmn Malinowskiden aktarr: Kltr deimesi, bir cemiyetin mevcut nizamn yani itimai, maddi ve manevi medeniyetini bir tipten baka bir tipe kalbeden bir prosestir. Bylece kltr deimesi,

18

bir cemiyetin siyasi yapsnda, idari messeselerinde ve topraa yerleme ve iskn tarznda, iman ve kanaatlerinde, bilgi sisteminde, terbiye cihaznda, kanunlarnda, maddi alet ve vastalarnda, bunlarn kullanlmasnda, itimai iktisadnn dayand istihlak maddelerinin sarfnda az ok husule gelen tahavvlleri ihtiva eder. Terimin en geni manasyla kltr deimesi, insan medeniyetinin daimi bir faktrdr; her yerde ve her zaman vukua gelmektedir (Turhan, 2002:49). Modern toplumlarda, kltre bal kimlik geleneksel toplumlara gre daha gl gibi grnse de, kimliin bulankl sz konusudur. Modern toplum, kltrel homojenlikle milli kimliini tesis etmi toplumdur (Gellner, 1987:23). 1.4. Trk Kimlii Trkler tarih boyunca eitli corafi blgelere yaylm, eitli zaman ve meknlarda Avrupa ve Asya ktasnn hemen her tarafnda devlet kurmu ve dnya siyasetine yn vermilerdir. Pasifikten Atlantike, Kuzey Buz Denizinden Hint Okyanusuna taan corafyada Baykal, Hazar, Aral, Van gibi gldenizler bir yana, Karadeniz, Marmara, Ege, Adriyatik, Kzldeniz, hatta bir Akdeniz, ancak bir i deniz hkmnde olmutur. Bylesi byk bir boyuttaki anakaraya, deyim yerinde ise damgasn basm bir kavim Trklerdir. Trk, Trk dilini konuandr. Bu doru, ancak eksik bir tanmlamadr. Trk, kendini Trk duyan, Trkle adayan ve Trke konuan demektir (Kezer, 1983:40). Trk tarihinin ilk evresi byk lde bozkrlar blgesinde cereyan etmitir. zellikle insann tabiat kuvvetlerine hkim olamad eski alarda corafyann beeri hayat zerindeki etkileri dnlrse, bozkr ikliminin de eitli bakmlardan eski Trk yaayna, dnce tarz, inanc ve dnya grne, rf ve geleneklerine, ksaca kltrne tesirler yapaca kabul edilmektedir. Yeryznde insanlar yaadklar corafi evrenin balca kayna olan; orman, hayvan yetitirme, tarm imknlarn deerlendirerek hayatlarn srdrebilmilerdir (Kafesolu, 1991:201). Birok milletin ve kltrn stn olduu dnemler yaanmtr. Ancak, tarih iinde Trk milleti gerek medeniyete katks ve gerekse de siyasi-askeri stnlk bakmndan hep daha ileride olmutur.

19

Eski Trk ailesi geni aile eklinde grlmekte ise de aslnda kk aile tipinde kurulu bulunmas akla daha yakn gelmektedir. Trklerde genellikle tek elilik grlr. Eski Trk devleti iki sosyal birlie dayanmaktadr: Aile ve ordu (Kafesolu, 1991:216 217). Dier milletlerin fatihlii, Trk cihangirlii ile kyaslandnda u sonu ortaya kmaktadr. vnlen byk mparatorluklar Msrllara 1 defa, talyanlara (Roma) 1 defa, spanyollara, Portekizlilere, inlilere, Japonlara, ngilizlere, ABDlilere, Ruslara hep birer kere nasip olmutur: Byk Hun mparatorluu, Avrupa Hun mparatorluu (Atilla), Gktrk mparatorluu (devaml olan Avar, Uygur, Karahan), Trk-Mool mparatorluu, Timur mparatorluu, Byk Seluklu mparatorluu, Osmanl mparatorluu (Trkkan, 1989:8182). Trk kimlii, milli kltrmz ierisinde yer alan ahlaki deerlerle olumaktadr. Trkler ile ilgili bilgi veren in, ran, Arap, Sryani ve Bizans kaynaklar, Trklerin yksek bir seviyeye ve salam ahlaki prensiplere sahip olduklar konusunda fikir birlii ierisindedirler. Henz Mslmanl kabul etmemi Ouz boylar arasnda yaayarak uzun gzlemlerde bulunan bn-i Fadlan da ayn zellikleri fark etmitir. Daha sonraki dnemlere ait Sryani Yakubi Patriki Mikailin gzlemi ise Trkler, hilekrlkla sahtekrlk bilmezler ve doruluktan ayrlmazlar. Kar koca ihanetinden ekinirler, onun iin Trkler arasnda zina ender bir eydir eklindedir (Kezer, 1983:41). Fert olarak ele alndnda Trkn belli bal zellikleri, sznde duran, yalan yere yemin etmeyen, mertlie, ak szlle sayg duyan; onuruna dkn, tekilat, adaletle yneten, fert ve toplum menfaatlerini birbirine paralel kabul eden, hem gerlie, hem de yerleik hayata yatkn insanlar eklinde sralanabilmektedir (Erkal, 1994:135). Amiran Kurtkan Bilgiseven ise, Trk Milletinin milli kimliini oluturan unsurlar u ekilde sralamtr: Gerekleri aramann kutsall; ferdi iradeye sayg; insanla ve adalete yneli; yardmseverlik; laiklik; demokrasi ve insan haklar; cihangirlik ve fetih, vatanseverlik; milliyetilik; hrriyet severlik; alkanla yneli (Bilgiseven, 1984:50).

20

Trklk, Trk milletini yceltmek demektir. Yceltmek iin nce yaratmak, yaratmak iin de, millet ad verilen zmrenin ne (kim)liini belirlemek, bilmek gerekir. (Gkalp, 1970) diye dnen Gkalp, Trkln Esaslar adl eserinde bu artlar salamaya almaktadr. Gkalp, milleti; rk, corafya, kavim, siyaset birlii olarak deil, dil, din, ahlak bakmndan ayn eitimi alm bireylerden oluan topluluk olarak grmektedir ve Trklk lksnn gerekleme aamalarn srasyla, Trkiyecilik, Ouzculuk ve Turanclk olarak tasarlamtr. te yandan Yusuf Akura Tarz- Siyaset adl makalesinde, Osmanlclk ve slamclk akmlarna ek olarak Trklk siyasetini gndeme getirmiti. Akuraya gre; bir Osmanl milleti yaratma abas bouna idi. nk bu, denenmi ve netice alnamamt. slam milletlerini birletirmek, adeta imknszd. Dolaysyla tek seenek olarak geriye Trk milletini yaratmak kalyordu. Her ne kadar Trk milleti yaratma fikri de kolaylkla elde edilebilecek bir lk gibi gzkmese de baka are bulunmamaktayd. Millet varlnda orta snfn nemini ok iyi fark eden Akura, arlk Rusyasnda devletsiz yaayan orta snf ile orta snfsz Osmanl Devletinden Trkleri birletirme arzusunu gdyordu. Akurann Trklk siyaseti, Pan-Trkizm (btn Trklerin tek bayrak altnda toplanmas) olarak yorumlansa da, bu ok doru deildi. Bilakis Pan-Trkizm, Gkalpn uzak hedef olarak tespit ettii Turanclktan domutur. Tarih iindeki insan-kltr ilikisini objektif olarak izleyen, bilimsel kavramlarla dile getiren Atatrk, yeni Trk insann yetitirecek Trk kltrn yaratmaya almtr. CHPnin 1937 Programnda, Kltr Bakanlna Memleket davalarnn ideolojisini anlayacak, anlatacak, nesilden nesile yaatacak fert ve kurumlar yaratmak grevi verilmitir (Parla, 1992:316). Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin temelinin kltr olduunu belirtmitir. Bununla beraber asl amacnn kltr deimesi olduunu da u ekilde aklamaktadr: Yapmakta olduumuz inklplarn gayesi Trkiye Cumhuriyeti halkn, tamamen ada ve btn anlam, biim ve grnleri ile uygar bir toplum haline eritirmektir (Gven, 2003:34).

21

Grld zere ada bir milletin varln kabul ettirebilecei veya koruyabilecei tek yol, medeniyet (uygarlk) yoludur. Medeniyetten ne anladn da Atatrk yle dile getirmitir: Medeniyeti hars (kltr)tan ayrmak gtr, gereksizdir. Bu nedenle, harstan ne anladm syleyeyim. Hars, bir toplumun devlet hayatnda, fikir hayatnda yani bilim ve gzel sanatlarda, iktisadi hayatta yani tarmda, ticarette, zanaatta, kara, deniz ve hava ulamnda yapabilecei ilerin bilekesidir. Bir milletin medeniyeti dendii zaman hars ad altnda saydm tr faaliyet bilekesinden baka bir ey olmayacan sanrm (Gven, 2003:35). Ulu nder Atatrkn kltr veya uygarlk anlay; aklc ve bilimcidir, btncdr, yenilikidir, adatr, laiktir ve batldr. Atatrk, medeniyet ve kltr-hibir toplum, rk ve milletin tekelinde deil-btn insanln ortak mal ve birikimi olarak grr. Wellsin (1920) Dnya Tarihini dikkatle incelerken, Dnya Devleti kurulmas nerisini henz ok erken bularak eletirmitir. Tarmc-kyl Trk toplumunun serbest ticaret yoluyla Baty taklit etmek isterken, ekonomik/mali bakmdan Batnn yar smrgesi durumuna dtn anlam; tam bamszl Cumhuriyetin deimez ilkesi olarak benimsemitir. Milli dava, deien, yaran dnyada yaama (var kalma) davasdr. te bu balamda Atatrk, ekonomik gcn, yetimi insan gcne yani kltre bal olduu grn savunmutur (Gven, 2003:36). Atatrkn kltr btncl toplumsal, kurumsal ve kavramsaldr. Onun medeniyet ve kltr grnde, maddi kltr-manevi kltr ayrmna yer yoktur. Kltr, toplumun, maddi (ekonomik/teknolojik), manevi (fikri/edebi) ve beeri (bireysel/toplumsal) yap, ilev, kurum ve glerinin bilekesidir. Kltr olgusuyla sorunlarna aklc, btnc yaklam ile Atatrk, ann siyaset, sanat, bilim adamlarnn ok nndedir. Kltr devrimcisidir. Gerekten de bilimsel kltr kavramna gre, kltr varlklarn, maddi, manevi, teknolojik ya da insani elerine ayrmak ne dorudur ne de mmkndr (Gven, 2003:36). Atatrkn kltr anlay; ada Batnn adal kadar Batl olmay gerektiriyordu, ancak Bat ile de snrl deildi. Onun kltr anlayna gre her deime salt gelime saylmasa bile, gelime ve adalama iin kltr deimesi

22

kanlmazdr. ada ulus olmak iin, Atatrkn dncesine gre, Ata yadigr cemaat kltrn ap laik ve milli bir kltr yaratmak arttr (Gven, 2003:37). Atatrk sadece kuramda deil, uygulamada da btnc idi. Eitim-dil-kltr lsn anlaml, uyumlu ve verimli bir btn haline getirmek amacyla, Trk Tarih ve Dil Kurumlarn kurmu, tarih aratrmalarn desteklemi; dil, tarih, eitim kongreleri dzenlemi; Eitim Bakanln Kltr Bakanlna dntrmeyi denemitir. Eitim kurumlaryla retmen yetitirme kurumlarn yenilerken, okul d yaygn eitime nem vermi; kltr yenilemesine direnen kii ve kurumlar yumuatmak iin halkevleriyle halkodalar gibi kltr merkezlerinin almasna nayak olmutur (Gven, 2003:37). Sonu olarak Atatrk; Gkalpn tespit ettii millet,hars,medeniyet unsurlarn Trk varlnda birletiriyor, bu varln korunmas grevini ise Cumhuriyete ve onu yaatacak gen nesile brakyordu. Bu dorultuda; Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltr olacakt; ama bu kltr slam Medeniyetinin Arap Diline dayal slam Kltr deil, gen Trkiye Cumhuriyetinin gerekletirecei, laik, ulusal, ada Trk Kltr olacakt (Ozankaya, 1981:221). 1.5. Kimlik nasnda Trk Kadnnn Yeri ncelikle belirtmenin faydal olaca deerlendirilen bir husus; Trk kadnnn durumunun Atatrk tarafndan Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla gndemine ald bir konu olmaddr. Zira 1916 ylnn Kasm aynda, Dou Cephesinde, Kolordu Komutan Mustafa Kemal Paa Kurmay Bakanna verdii alma konusunu anlarnda u ekilde belirtir: 89 saat sonraya kadar Erkn- Harp Reisiyle (Kurmay Bakan) tesettrn lav ve hayat- itimaiyemizin slah hakknda sohbet: Muktedir ve hayata vakf valide yetitirmek, Kadnlara serbestsini vermek, Kadnlarla mareket-i umumiye, erkeklerin ahlkiyat, efkr, hissiyat

23

zerine messirdir. Celb-i muhabbet-i mtekabile temeyyl- fitrsi (Takran, 1973:75). Harbin etin koullarnda bile Yce Atatrkn zihnini bu denli kadnlarmzn sorunlaryla megul etmesi gelecee dnk nemli bir projenin balangcdr. Kadn, bir toplumun, bir milletin temel elerinden birisidir. O, toplumun iinde, binlerce yl geriden gelen bir yaamn tarihini tar. Trk kadn, gemi yzyllardan, yaadmz aa kadar, Trk toplumu iin bu grevleri baaryla yaparak gelmitir. Her toplumda olduu gibi Trk kadnnn da ada kimliine sahip olmas mitolojik adan gnmze dein yaanan gelimeler sonucunda gereklemitir. Gnmzn dnyasnda her geen gn daha iddetli esen kresel rzgrlar giderek dnya kadnlar arasndaki belirgin farklar azaltma yolunda olsa da, Trk kadnnn kimlik yaps ett edilirken gemiinin ve tarihsel dnemler ierisinde sosyal hayatn belirgin ekilde farkllk arz etmesi nedeniyle dier toplumlardan ayr bir sistematie tabi olmas gerektii gz nnde bulundurulmaldr. Trk kadnnn tarihsel adan geirdii evreler dikkate alndnda; slamiyetten nceki Trk devletlerinde kadnn toplumda saygn bir konumu olduu, sosyal hayatta ve ekonomide erkekle yan yana, eit bir durumda bulunduu grlmektedir. Eski Trk toplumlarnda kadn, erkek ile eit hak ve zgrlklere sahiptir. Devlet bakanl bile erkein tekelinde deildir. rnein Orta Asya Hun mparatorluunda hatun, hakan ile birlikte devleti temsil etmitir. Kanun hkmndeki Emirnameler her ikisi tarafndan imza altna alnmadan yrrle konulmamtr (Takran, 1973:13). Devletleraras ilikiler incelendiinde; Eli kabul trenlerinde hakan ile hatun beraber bulunurlar ve savan ynetiminden sorumlu olan Harp Konseyinde hatun da yedir. Eski Trk topluluunda hr olan ve Asya Hunlarndan beri ata binip ok att, top oynama, gre gibi ar spor yapt, savalara katld tespit edilen, namus ve iffetine dknl yabanc kaynaklarda bilhassa belirtilen Trk Kadn itibar sahibi olup, muharebede dman eline gemesi byk zillet saylrd (Kafesolu, 1991:216217). Trk kadnnn slamiyete geiinden sonraki statsn anlamak iin phesiz en temel kaynak Kurandr. Bundan sonra da Hadisler gelir. Bilinen hadislerden olan Cennet

24

analarn aya altndadr sz, slam Dininin Ana ve dolaysyla Kadn konusunda ne yce bir anlaya sahip olduunu yeterince anlatmaktadr. nk Cennet, Tanr tarafndan inananlara verilecek en byk ltuftur. Gerek boanma ve miras gibi aile ii hukuk konularnda ve gerek ise gndelik hayatta eski Trk yaantsyla byk bir paralellik arz eden Mslmanla gei sonrasnda yava yava Arap, ran ve Bizans kltrnn etkileri hissedilmeye balar. Bununla birlikte kadnn toplumdaki konumunun da deiime uramas kanlmazdr. Seluklu dneminde eski Trk geleneklerinin etkisiyle kadn toplumdaki ve ailedeki saygn durumunu ve erkekle eit roln byk lde korumutur. Seluklu kadnlar hem aile iinde sz sahibi olup hem de devlet ilerinde rol oynamaktadr. Ayn ekilde Osmanl devletinin de ilk yllarnda eski Trk gelenekleri geerliliini korumutur. Buna rnek olarak Orhan Gazinin einin Cengiz Han dneminin Hatunlarna benzer bir konumdayd. Sultann ei eli kabulnde bulunur, misafir arlard. Anadoluda ve Trklerin youn yaad blgelerde eski yaama biimi devam ederken, zellikle stanbul ve Bursa gibi merkezi kentlerde kadnlarn yzleri kapal deildi. mparatorluun glenmeye balad devirlerde ise kadnn toplum hayatndan uzaklatrlarak hak ve zgrlklerinin kstland grlr. 1839 ylnda Glhanede ilan edilen Tanzimat Ferman ile Osmanl mparatorluu iin yeni bir dnem balam, bunun sonucunda birok alanda gelimeler kaydedilmi ve demokrasiye yneli ba gstermitir. Bu dnemde, kadn haklarnda da bir canlanma hissedilir. Tanzimat fermannda kadna ve toplumdaki yerine ilikin dorudan hkm getiren bir madde yoktur. Ancak dolayl yoldan kadnn yaantsna etki eder. rnein; yeni yrrle konulan arazi kanununda, len babann mlknden kz evlada da pay verilmeye balanr. Kleliin kaldrlmas ile cariyelik sistemi yok olur. Kz ocuklar iin okullar alr. Kadnlara ynelik sokaa kma yasa yava yava kaybolur. Yine bu dnemde edebiyat, gazetecilik, fikir hareketleri ve sosyal dayanma gibi birok alanda ilk saylabilecek nemli hamleler grlr. Merutiyetin ilann mteakip, Tanzimat ile balayan kadn odakl aydnlanma hareketi ivme kazanmtr. Eitim ve retime verilen nem artm ve kadnlarn okur-yazarlk

25

oran ykselmitir. 1913 ylna gelindiinde ilk kz lisesi stanbulda nas Sultanisi (bugnk stanbul Kz Lisesi) adyla alr. Dier yandan bilhassa, 2. Merutiyetin ilnndan sonra kadn konusunda fikir hareketleri hzlanr. Kadn gazete ve dergileri artar. 1908de Mehasin, 1912de Kadn Bahesi, 1914de Kadnlar Dnyas, 1913de Kadn Duygusu ve Kadn lemi, 1918de Kadn Hayat yayna balar. Artk bizzat kadnn sesi duyulmaya balamtr. Namk Kemal, inasi ve Ali Suavi gibi fikir adamlar da kadnn yannda olduklarn beyan ederler (Gksel, 1993:137). Bu dnemde kadnlarmz asndan dier bir nemli kazanm da 1914de stanbul Darlfnununa ek olarak nas Darlfnunu adyla alan Kz Teknik Yksek retmen Okuludur. 1921de kz rencilerin Fen ve Edebiyat Fakltelerimizde erkek snflarna girmeleriyle eitim tarihimizde ilk olarak Karma retim balam olur. Bunda, kzlarmzn cretli ve cesur davranlar etkili olmutur. Ksa sre sonra Hukuk ve Tp Faklteleri de Karma Eitime geerler. Halide Edip, 2. Merutiyet sonras Teali- Nisvan (Kadnlar Ykseltme) Derneini kurarak dnemin ilk kadn lideri unvann elde etmitir. Halide Edipin iindeki mcadele azmi, onu daha sonra, Mustafa Kemalin yannda ilk kadn onba olarak savaa srkler. Bahse konu dnem hukuki deimeler asndan ele alndnda, artk hkmn yitirmi olan eski kanunlarda kadnlarmzn lehine ilk deiikliklerin yapldn grlmektedir. 1917de kartlan Aile Hukuku Kararnamesi ile eski hukuka bal kalmakla birlikte evlilikte devlet izni hkm getirilir. kinci kadnla evlenme iin birinci ein rzasnn alnmas art getirilir. Dnemin son yllarnda fikir hayatnda kadnn cemiyette hak ettii yeri almasna ilikin dnceler daha n plandadr. Trk kadnnn yetime ve haklar konusunda Ziya Gkalp ve ncs olduu Trkler Grubu ile Mehmet Akif adeta bayraktarlk vazifesi ifa etmilerdir. Grld zere, kadn sorunu Cumhuriyet ncesi Trkiyede kamuoyu zihinlerini uzunca yllar megul etmi, yakc bir sosyal sorun olmutur. Kadnn haklarndan yoksunluunun toplumun sosyal geliimine etkilerini derinden kavram birok byk

26

fikir adamlar Trk kadnnn zgrlemesi ve haklarna kavumasndan, aktif olarak toplum faaliyetlerine katlmasnn salanmasndan yana olmulardr. Osmanl mparatorluunun son dneminde, zellikle Osmanl toplumunda Tanzimatla balayan batllama hareketlerinden itibaren Trk kadnnn toplumsal ve hukuki statsn deitirmek, kadn hak ve zgrlklerini erkee eit bir duruma getirmek zere yaplan giriimlerin kadn haklar asndan baz deiikliklere yol at biliniyor. Ne var ki, slam dininin koruyucu kaytlarna ramen, bunun tamamen Osmanl mparatorluu devrinde saland sylenemez. Temelini, kadnn toplum hayatnn btn sahalarnda erkee eit haklara sahip bir vatanda durumuna getirilmesinin oluturduu kadn sorununun zlmesi, cumhuriyetin ilanndan sonra Trkiyede adalama yolunda giriilen kuvvetli mcadele sayesinde mmkn olmutur. Ulu nder Atatrkn daha o zamandan, bugnn ada normlarna uygun kendisine zg bir kadn anlayna sahip olduu grlmektedir. Atatrk kadn serbestliinin, onun sosyal ve siyasal enerjisinden tam bir ekilde yararlanlmasnn, kadnlarn lke meselelerinin zmne yakndan katlmasnn kesin ve devaml taraftar idi. Yeni Trkiyenin kurucusu bir toplumda kadn ve erkein ayn ama dorultusunda, eit haklarla yrmedikleri takdirde muasr medeniyetler seviyesinin asla yakalanamayacan ok iyi kavram bir liderdi. 1923 yl Mart aynda u grlerini bildiriyordu: Bizim toplumumuzun baar gstermemesinin sebebi kadnlarmza kar gsterdiimiz ilgisizlik ve kusurdan domaktadr. Daha endiesiz ve korkusuzca, daha drst olarak yryeceimiz yol vardr. Byk Trk kadnn almanzda ortak yapmak, hayatmz onunla birlikte yrtmek, Trk kadnn ilmi, ahlaki, sosyal, ekonomik hayatta erkein orta, arkada, yardmcs ve koruyucusu yapmak yoludur. Topyekn Savata kadnla erkek eittir. (19191922)de bu doktrini uygulayan ilk asker, ilk lider bizdendir. Atatrkn yaam boyunca vd Trk kadnnn istikll Savanda yaptklar ve Trk Silahl Kuvvetlerindeki hizmeti, elindeki silahla gnll olarak dverek, kan dkerek, ehitler vererek, analk grevlerinin yannda bu koullar iinde baarmtr. Cephe gerisindeki btn cephane, yaral ve hastalarn, btn ikmal maddelerinin tanmasnda, Trk kadnnn srtna ve kansna yklediini grlr. Dier taraftan elinde silah, cephelerde pek ok kadnmz, lm-kalm sava

27

vermilerdir. Trkiye Byk Millet Meclisi tutanaklarnda, stikll Madalyas ve Tugeneral rtbesi verilmesi teklif edilen Nezahat adl bir kz vardr. Atatrk, Mill Eitim derken kz ve erkek ocuunu hi ayr dnmez, btn tahsil derecelerinde eitimlerinin eit olmasn ister. Atatrkn kadnn eitim ve retimi konusunda konumalarnda drt esas zerinde durduunu grrz: Kadn-erkek retim ve eitimi eit olmaldr. Kadnn en nemli grevi Kadnlktr. Kadn toplum hayatnn her yerinde yer almaldr. Kadn, analk hizmetini ve toplumdaki grevini iyi yapabilmek iin ok

bilgili ve faziletli olmaldr. Kadnlarmz, stikll Savanda yalnz askerlikle ilgili konularla ilgilenmemilerdir. Kadnlarmz Bat lkelerinden evvel elde ettikleri haklar iin de mcadele etmilerdir. 15 Mays 1919da, Yunanllarn zmire asker karmas zerine, stanbulda yaplan mitinglere de ayn heyecanla katlmlardr. Bunlardan, 19 Mays 1919daki Sultan Ahmet Mitingi pek nldr.50.000 Trke (Halide Edip) hitap eder. Onu (Meliha) adl gen kz izler. Anadolu Kadnlar Mdafaa- Vatan Cemiyeti Erzurum ve Sivas Kongrelerine paralel destekleyici almalar yaparlar. Kadnlarmzn Seme, Seilme Haklarnda ilk defa 1926da Trabzon Trk Ocanda Sreyya Hulusi isimli hanm, konuur. O tarihten bu yana, Trk kadnna verilen seme ve seilme hakkna gre millet meclisine girenlerin adedi unlardr: rnein; 1935 seiminde (18) milletvekili kadnmz vardr. Bu rakamlar, 1939da (15), 1943de (16), 1946da (9), 1950de (3)tr. Kurucu mecliste (4), 1961de (3), 1965de (8), 1969da (5), 1981de Danma Meclisinde (4), 1983te (12), kadnmz vard. Bu rakamlardan da anlalmaktadr ki parlamentomuza katlan kadn says ok yetersizdir (Gksel, 1993:168). Aile hukuku ve evlilik messesi, Atatrkn batan beri eline ald bir konudur. Daima kar-koca arasnda eit artlar ister. Yeni ve Trk Medeni Kanununda buna dikkat eder.

28

Atatrk dneminde Trk kadn her meslekte vardr. Onun ok sevdii manevi kz Sabiha Gkene havaclk eitimi verilir. Kendisi dnyann ilk kadn sava pilotu olur. Trk kz, ilk kez dzenlenen Gzellik Yarmalarnda dnyaca nlenir. Keriman Halisin Dnya Gzeli olmasnn arkasnda Atatrk vardr. Toplum hayatnn her dneminde aktif fonksiyonu olan Trk Kadn, savata, barta, gte, ocuk yetitirmede ve i ortamnda her zaman nemli fonksiyon stlenmi ve sz sahibi olmutur. Kadnlarmz; stikll Savanda yalnz askerlikle ilgili konularla ilgilenmemiler, Bat lkelerinden evvel elde ettikleri haklar iin de, mcadele etmilerdir. Byk Atatrkn reformlar ile kadnlarmz seme ve seilme hakkn elde etmi, eitim ve retim alannda kadnn durumu dzenlenmi, kadn-erkek eitliini getiren Medeni Kanun pek ok lkeden nce gerekletirilmi ve birok konuda kadn haklar gzetilecek ekilde dzenlemeler yaplmtr. 1.6. Kimlik nasnda (Milli) Eitimin Rol Eitim, yzyllarca sadece pedagojik anlamda kullanlmtr. Eitim ancak son yzylda, belki de son elli ylda sosyal, siyasal ve ekonomik ynlerden de ele alnmtr. Btn toplumlarda eitimin deimeyen genel fonksiyonlar mevcuttur. Eitim dendiinde, birey zerine yaplan ve gelime gerektiren her eit eylem akla gelebilir. Yani bireyin hem kiisel, hem de sosyal geliimi sz konusudur. Bu dorultuda birey, bir btn olarak ele alnmal, bireyin kendisi ve toplumu iin en uygun ekilde tm gelimeleri dikkate alnmaldr. Eitim kelimesi terbiye kelimesinin karl olup, emek ve eilmek fiillerinden tremitir. Eitim; yetikinlerin, sosyal hayata hazr olmayan nesillere uyguladklar bir etki faaliyetidir ve amac bireyi ait olduu kresel topluma ve yakn evresine uyumlu olmaya hazrlamaktr. Eitim, kiinin sosyal kabiliyetinin ve elverili bir seviyede ferdi gelimesinin salanmas iin seilmi, kontroll bir evreyi (aile, okul vs) iine alan sosyal bir sretir (Tezcan, 1976:2).

29

Eitim, bireyin davranlarnda kendi deneyimleri vastasyla, hedeflenen deimeleri meydana getirme sreci olduu iin; girdi ve ktlar asndan arlkl olarak kltreldir. Yani kltr insann rndr. etkileerek kltrn retir. Eitim gelecee dnk bir olgunlama faaliyetidir. Toplum kendine nasl bir yn vermek istiyorsa, bunu gerekletirmek iin eitim-retime ynelmek zorundadr. Zira eitimde hakiki bir deime, bir yn verme sz konusudur. Toplumda gelime ve yenilemeyi salayan eitim, bylece toplumun bekasn emniyet altna almaktadr (Gnay, 1992:25). Eitimde bireyin doutan sahip olduu yeteneklerinin ve evre faktrnn nemli bir rol sz konusudur. evre dendiinde, ilk nce sosyal ve kltrel evre akla gelir. Aslnda eitin insan toplumunda gerekleen sosyal bir olgu olduundan eitim iin toplum esastr. Eitim toplum hayat iindeki bir gerektir. Toplum olmadan eitim de mmkn olmaz. te yandan, iinde menfaat balantlar bulunan ve ayn gayeye odaklanm insanlar topluluu olan toplumu, nesillerin deimesine ramen ayakta tutan ve devamn salayan ise eitimdir. Eitimin toplumsal ve kltrel gelimede byk pay vardr. yle ise, toplum hayatnn tabii ve zaruri bir neticesi olan eitim, sosyal bir fonksiyondur. Yaznn bulunmas, eitimin gelimesine, kurumlamasna, bir gelenek ve deerlerle donanmasna imkn salamtr. Geleneksel ve klasik kltrlere ve toplumlara bakldnda, eitimin giderek tekilatland ve bylece okul dediimiz, sosyal grup ierisindeki eitim faaliyetlerinin dzenli bir ekilde yrtld kurulularn ortaya kt grlmektedir. Bu durum eitim faaliyetlerinde bir ak da beraberinde getirmi ve bu yolla toplumun inanlar, normlar, deerleri, rf ve adetlerini sonraki nesillere daha etkili bir ekilde aktarmak mmkn olmutur. lk alarda ve topluluklarda eitimde esas, fertten ok toplumun hayat ve varlnn idamesi olduu halde, zamanla giderek ferde ynelik bir eitim anlay olumutur. Eski Yunan ve Roma sitelerinde eitim ferdi, kr krne siyasi otoriteye tabi klma amacndayd. Ortaada dini bir karaktere sahipti. Rnesansla birlikte laik bir zellik kazand. Dini, siyasi, iktisadi ve askeri kurulu ve topluluklar kendilerine has eitim sistemleri gelitirmilerdir. Nihayet modern toplumlarda eitim, teknolojinin gelimesi, sanayileme ve ehirleme nsan, sosyal ve kltrel evresiyle

30

hareketlerine paralel olarak, faaliyeti bakmndan ok hzl bir arta sahne olmutur. Eitimle ilgili kurulular ok artm, eitim ve retim byk bir yaygnlk ve etkinlik kazanm, bir eitim teknolojisi ve hatta ekonomisi domu, nihayet eitim bilimsel bir hviyet kazanmtr (Gnay, 1992:35). Eitimi sosyal bir sistem olarak idrak etmek, gayet doal olmakla beraber, ayn zamanda onu bir sosyal olu olarak da ele almak uygun olur. Toplum bir karlkl etkitepkiler btn ise bu btn ierisinde eitim nemli bir rol oynar. Gerekten de toplum fertlerinin eitim durumu, onun sosyal, kltrel, ekonomik, politik, dini ve hukuki hayatn etkiler (Gnay, 1992:36). Eitimin sosyal fonksiyonlar ak ve gizli olarak ikiye ayrlmaktadr. Eitimin ak fonksiyonlar, toplumun kltr mirasnn birikimi ve aktarlmas, ocuun sosyalletirilmesi, yeniliki ve deimeyi salayc elemanlar olmas vs; gizli fonksiyonlar ise stat kazandrma, isizlii nleme vs. eklindedir (Tezcan, 1976). Eitim ile kltr arasnda ok sk mnasebet olmas nedeniyle bir miktar kltr kavramna yer vermek gerekecektir. Kltr kavram, sosyolojideki en nemli kavramlardan biridir. Kltr bir toplumun yeleri ya da bir toplum iindeki gruplarn yaam biimlerine gndermede bulunur. Sanat, edebiyat ve resmi de ierir; fakat kapsam ok daha genitir. rnein insanlarn nasl giyindikleri, treleri alma kalplar ve dinsel trenleri, dier kltrel unsurlardr (Giddens, 2000:43). Yz akn tanm olan kltr ilk olarak ngiliz antropologu Tylorun tarif ettii bilinmektedir. Taylor kltr -bilgi, inan, sanat, ahlak, hukuk, rf ve adetlerden ve insann toplumun bir yesi olarak elde ettii btn yeteneklerden olumu karmak bir btn- eklinde tanmlamtr (Gnay, 1992:62). Kltrle ilgili nemli bir husus; onun eitli i ve d faktrlerin etkisiyle deimesidir. Bir kltrn davran modelleri veya tipleri eitli sebeplerle bakalar. ki veya daha ok kltr birbirleriyle temasa geldii zaman doan deimelere -kltrleme- denir. Kltr, toplumda sosyal dayanmann temelini oluturur, sosyal kiiliin olumasnda hkim faktrdr ve sosyal yapnn bir kopyasn verir. Kltrn saklanmas sosyal bir sretir. Kltr, renme yoluyla bir geitir, ayn zamanda gelenekler yoluyla da varln srdrr. Bu bakmdan kltr ferdin toplumda renme sreciyle kazanm

31

olduu davran biimleri eklinde de tanmlamamz mmkndr. Eitim- kltr mnasebetleri asndan eitimin temel fonksiyonlarndan biri kltrel deerleri ve sosyal davran modellerini genlere aktarmaktr (Gnay, 1992). Eitim vastasyla bilgi haricinde kltr nakli de yaplmaktadr. Kltr naklinde rgn ve yaygn eitimden faydalanlmas, cemiyete ait kltrn eitim andaki nesillere aktarlmas amacn tamaktadr. Bu sre ierisinde kltr korunduu ve gen nesillere aktarld oranda, sosyal gelime iinde yeni kltr unsurlar da milli kltre eklemlenecektir. Milli eitim milli kltrn gerektirdii dorultuda yaplmaldr. Trk milli kltr de, milli eitimden soyutlanamaz. Ziya Gkalpa gre, eitimin amac milli kltr toplum katlarna alamak suretiyle dilde ve dncede uyumlu bir birlik meydana getirmektir. Milli eitim politikas bu misyon etrafnda oluacaktr. nk toplum yapmz mmetten millete gemek zorundayd. Bat uygarl Reform ve Rnesans hareketleriyle 300400 yl nce milli kimliklerini kazanmlardr (Trkdoan, 1995:15). Milli kltrn sonraki nesillere aktarlmas okul vastasyla gerekletirilir. Milli devletlerinin yaratlmasnda en nemli paye, onun idamesini ve gelimesini salayan eitim ordusuna aittir. Bir milletin okullar, milli kltr aktarmakta yetersiz kalyor ise o milletin milli birlii ve gc zayflamaya mahkmdur. Medeniyetler ve kltrler aras bir takm alveriler kanlmaz olmakla birlikte; milli kltrn yerine yabanc bir kltrn ikame edilmesi, bir milletin yok olmasna yol aar. Gnmzde baz lkeler, bir taraftan kendi kltrn korumaya alrken dier taraftan da baka milletlerin bireyleri zerinde kendi kltrlerini eitli yollarla empoze etme gayreti ierisindedirler. Kendi kltrne nem vermeyen lkeler, bu d mihraklarn kolaylkla etkisi altna girmekte, bu lkelerin kalknmalar ve uluslar aras platformda sz sahibi olabilmeleri imknszlamaktadr. Devlet, vatan, kltr, tarih ve lk birlii evresinde btnleen bireylerin meydana getirdii sosyal grup ekilleri olan milletler, ahslarn eitiminde nemli bir role sahiptir. Her birey bir millete mensup olup, o milletin kltr ierisinde sosyalleerek ve milli kltr ile btnleerek ahsiyetini kazanabilir. Bu kltrel btnlemeyi kendi mensuplarna salama baarsn gsteremeyen milletler, milli birlik ve beraberliklerini

32

yrtemeyecekler ve sosyal zlme veya bir takm toplumsal sorunlar ile mcadele etmek zorunda kalacaktr. Bir milletin kltrel birliinin salanmas ncelikle eitimretim meselesidir. Geleneksel toplumda eitim belli saydaki insanlara hitap ederken, modern dnyada eitim-retim byk bir yaygnlk ve gelime kaydetmi bulunmaktadr. nsan, hayatnn nemli bir ksmn eitime ayrmak zorunda kalm, okuma-yazma bilenlerin oran sratle artm, okul says byk bir art gstermi, eitim retim programlar ve metotlar nemli devrim ve reformlara tabi olmu, devletin en nemli grevlerinden biri eitim ve retimi dzenlemek, hem milli ve genel kltr ve hem de mesleki retim vastasyla vatandalarn eitmek olmutur (Gnay, 1992:79). Geleneksel toplumlarda eitim temelde dini esaslara dayanmaktayd. Modern toplumda ise, eitim laik bir zellik arz etmektedir. stelik modern dnyada kitle haberleme arac olarak adlandrlan basn, radyo, televizyon gibi iletiim aralarnn gelimesi ve yaygnlamas, televizyonun tekilatl eitim ierisinde bile nemli bir eitim unsuru olarak yer almas, gerek yaygn ve gerekse rgn eitimin geleneksel toplumlardakinden ok daha etkili bir ekilde dzenlenmesine imkn vermitir (Gnay, 1992:80). Eitim farkl dnemlerde, karakteristikleri ynyle birbirinden farkl zellikler gsterse de, Trk toplumu iinde eitim konusu her zaman iin nemini korumutur. Daha ncesinde ( slamiyetin douundan nce ve sonra) eitim hususunda byk apta faaliyetler gerekletiren Trkler, 17. yy.dan sonra dnya artlarnn deimesi ve geleneksel eitim-retim kurumlarnn bu deiikliklere uyum salayamamalar zerine Tanzimattan itibaren Maarif eitimi modernletirmek temeli zere olarak eitli reform faaliyetlerine girimitir. hareketlerinin sayabileceimiz

ilkretimin ilk uygulamalarna 2. Mahmut devrinde balanm ve daha sonra da 1869daki Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile 1913te karlan Tedrisati ptidadiye Kanunu gibi dzenlemelerle ilkretim tamamen ekillendirilmeye allmtr. 1922 ylnda memleket iin lm kalm mcadelelerinin verildii savalar srerken, Bakomutan Mustafa Kemal Atatrk, byle bir dzende bile Maarif Kongresi dzenlemek ve kongreye bizzat katlmaktan geri durmam; bu suretle eitim konusunun hayati nemini ortaya koymutur. Ancak henz geri kalmlktan

33

kurtulamam ve kalknmakta olan toplumumuzda, temelleri Osmanlnn son dneminde atlm olan eitimi modernletirme hareketleri, o dnemde bocalama ve tartma abalarndan ileriye gitmemi ve Cumhuriyet Dnemine zm bekleyen birok sorunlarla girilmitir. artlar byle iken, bir Milli Eitim reformu zorunluluk arz ediyordu. Ancak, Milli Eitim reformunu istemek yetmiyor, yapmak gerekiyordu. Kaynak yoksa maliyeyi; gelir yoksa ekonomiyi; yasalar yeterli deilse hukuku yenilemek, btn bunlar iin gerekli btn reformlar yapmak, toplumu yeni batan yaratmak gerekiyordu (Gven, 2003:38). Cumhuriyetin ilan, nceki dneme oranla eitim-retim konusunda daha byk hamlelerin balangcnn iareti olmutur. Gerekten de milli eitim ileri Cumhuriyetin ilanndan sonraki faaliyetler arasnda ilk sraya yerlemiti. Cumhuriyet Dnemi Trkiyesinde hem yetikin, kitle veya halk eitimi diye isimlendirilen yaygn eitim, hem de resmi okul retimi diye isimlendirilebilecek olan rgn eitim alanlarnda ok nemli atlmlar gerekletirilmitir. Netice olarak Cumhuriyetle birlikte Trkiyemizde modern ve laik eitim kesin ekilde yerleme yolunu tutmutur. nk ada ulus olmak iin, Atatrkn dncesine gre, Ata yadigr cemaat kltrn ap laik ve milli bir kltr yaratmak arttr ve kltr yaratmak -tpk insan yetitirmek gibi- eitim srecine baldr. Ayrca Atatrk, eitim srecinin yalnz okullarda yaplan retime braklmayacan grecek kadar gerekidir. Bu yzden, beri yanda, kltrel ierii eitli kaynaklardan besleyip zenginletirmeye; te yanda, eitim srecini kkten yeniletirmeye, kltrn taycs ve eitim arac olan dili Trkeletirmeye almtr (Gven, 2003). Atatrkn eitim politikasnn drt temel hedefi bulunmaktadr. Ulusal Eitim, Bilimsellik, Salkl Dnce, Frsat Eitlii(Blgeleraras dengesizliin giderilmesi) Atatrk ada bir ulusal toplum olarak var olabilmemiz ve gelimemizi srdrebilmek zere ulusal, demokratik ve laik bir eitim ve retimi temel koul olarak grmtr. lkede; Okuma-yazma bilmeyen tek yurtta braklmamas,

34

Erkek

ve

kz

ocuklarnn

ayn

surette

eitim

ve

retimden

yararlandrlmas, Kalknma savann gerektirdii teknik igc yetitirilmesi, Yurt sorunlarn anlayacak, anlatacak zmeye alacak ve kuaktan kuaa

yaatacak birey ve kurumlarn yaratlmas konular zerinde hassasiyetle durmutur. (Gke, 2004:144) Eitimin demokratikletirilmesi, dnya genelinde eitim kurumunun temel

prensiplerinden biri olarak kabul grmektedir. Cumhuriyetin

lanndan sonraki

dnemde lkemizde de bu dorultuda tm eitim ve kltr kurumlar Milli Eitim Bakanlna balanmtr. 1926 ylnda kurulan Bakanln temel amac; Trk ulusunu zgr dnce ortam iinde bilgi, sanat ve teknik ynnden ada uygarlk dzeyine ulatrmaktr. Trk ulusunun milli, ahlaki ve insani stn deerlerini gelitirmek ve onu ada uygarln yaratc bir yesi haline getirmektir. Milli Eitim Bakanlnn bu alanda balca grevleri unlardr: Okul andaki nfusu eitmek amacyla eitli okullar amak ve ynetmek, Korunmaya ve zel eitime muhta okuma andaki ocuklarla ilgili zel

koruma ve eitim ileri dzenlemek ve yrtmek, yapmak, Okuma a dndaki yurttalarn eitimi iin retim programlarn eitli okullarda okutulacak ders kitaplarn hazrlamak veya incelemek, her

derecedeki okullarn eitim ara ve gerelerini aratrma, planlama ve datm ilerini

dzenlemek ve halk eitimi almalarn ynetmek, Milli kltr kuvvetlendirmek ve yaymak, Her trl kltr ve sanat almalarna yn vermek, kltr alannda uluslar

aras ilikileri dzenlemek (Gke, 2004:152). MEB bahsini mteakip, tpk okul gibi askeri birliklerin de sosyolojik birer topluluk olduunu ve onlarn da nemli eitim hizmetleri grdklerini belirtmekte fayda

35

bulunmaktadr. Nitekim Trk Ordusu, Cumhuriyet Dneminde ciddi ve faydal halk eitim programlar gerekletirmitir. zellikle kapal evrelerden askerlik grevini ifa etmek zere askere gelmi bulunan genlerden okuma-yazma bilmeyenler iin oluturulan zel eitim birliklerinde temel eitim verilmekte ve ayrca askerlik dneminde renilen tamircilik, ofrlk vb. gibi meslekler aracl ile ordu-halk eitiminde byk mesafeler kat edilmektedir. lkemizde 1925 ylnda karlan bir kanun ile orduda erlere ziraatla ilgili eitim verilmesi kabul edilmiti. Gnmzde hibir meslei olmayan erler, askerlii sresince ald kurs ve eitimler sayesinde meslek renmi olarak terhis olmakta ve sivil hayata gemektedir. Ayrca ordumuz beden eitimi ynnden de toplumumuzun bireylerine salkl yaamn anahtarn vererek nemli katk salamaktadr. Cumhuriyet dneminde, eitim sistemimizde birlii ve btnl salamak amacyla Tevhid-i Tedrisat Yasas karlmt. Bu yasa ile eitim sistemimiz demokratikletirilmi ve laikletirilmiti (3 Mart 1924). lkemizde eitim, rgn eitim ve yaygn eitim etkili olarak srdrlmektedir. rgn eitim okul ncesi eitimden balayarak ilkretim, ortaretim ve yksekretim kurumlarndan oluur. Yaygn eitim ise yaam boyu eitimdir ve rgn eitim dnda kalan eitim faaliyetlerini kapsar. Cumhuriyet dnemi boyunca ilk ve ortaretimdeki okul ve retmen saylarnda nemli artlar yaanmtr. Halk eitimi alannda ise ordumuzun dikkate deer almalarna yukarda yer verilmiti. Bu alanda ayrca; eitmen kurslar, gezici ky kadn ve erkek kurslar, halk okuma odalar, Halk eitim merkezleri, vakflar, dernekler gibi teebbs ve faaliyetler lkemizde topluluk eitimi ile ilgili nemli atlmlar olarak gerekletirilmitir. Cumhuriyet dneminde yksekretim alannda da nemli gelimeler yaanmtr. Toplumun ihtiyalarn karlayamayan ve kendisini yenileyemeyen medrese retimine kar birlemeyi temsil etmek zere ilk olarak 1846 ylnda kurulan Darul Fnun, kendisinden beklenen gelimeyi bir trl gsteremediinden 1933 niversite reformu kapsamnda kapatlm ve yerine kurulan niversite ile yeniletirme hareketine balanmtr. stanbulda kurulan bu niversiteyi baka kurulan niversite ve yksek okullar takip etmi ve nitekim 1981 YK reformu erevesinde, Trkiyedeki tm yksek retim kurumlar, niversite ats altnda toplanmtr.

36

lkemizde Cumhuriyet dneminde eitim-retim alannda kaydedilen tm gelimelere ramen, halen eitli eitim-retim sorunlarmz bulunmaktadr. 2000 Nfus Saymna gre Trkiyede nfusun yzde 17,5i okuma yazma bilmemektedir. Yzde 6,4 ilkokulu bitirmeden hayata atlmtr. Bitirilen son retim kurumuna gre; yzde 47,77si ilkokul mezunu, yzde 8,23 ortaokul mezunu, yzde 12,55i lise mezunu ve yzde 7,8i yksekokul ya da faklte mezunudur. Baka bir deyile, her 100 kiiden 92si milli eitim sistemi iinde herhangi bir meslee hazrlanmadan hayata atlmtr. Dnyadaki hzl deiim ve ilerleme, rgn eitim kadar yaygn eitimi ve de uzlamay nemli klmaktadr. te yandan faklte yksekokul diplomas olanlarn ounluu da istemedikleri bir dalda eitim grm ve genellikle yapt eitimle ilgisi olmayan bir ite almak zorunda kalmaktadr (Gke, 2004:167). lkemizin, ileri derecede bir sanayilemeyi henz gerekletirememi olmas, mesleki ve teknik retim alannda zihniyet deiikliine olanak tanmamaktadr. Bu nedenle toplumumuzda, teknik hizmetler yerine klasik retim ve meslekler, en avantajl i sahalar olarak grlmektedir. Mesleki ve teknik retime arlk verilmeyii ve genel olarak retim sistemlerimizin rencileri, hayata hazrlamaktan ziyade ezbere dayal ve teorik karaktere sahip olmas nedeniyle niversite kapsnda ylma, daha iyi eitimciler yetitirmek, mezunlarn istihdam, snf mevcutlarnn azaltlmas gibi eitimle dorudan veya dolayl ilikisi olan birok mesele, salkl zm yollarna ihtiya duymaktadr. lkemizin, kaliteli insan gc ve aydn ihtiyacnn karlanmas ve eitim dzeyinin ykselmesi en nemli eitim meselelerindendir. Ayrca i ve meslek eitimi lkemizin halletmek mecburiyetinde olduu temel sorunlardan biridir. Sonu olarak; Atatrk Cumhuriyet dneminde eitime, Ziya Gkalpn grleri dorultusunda, mmetten millete gei ve milli kltr etrafnda milletleme srecini gerekletirme roln vermi ve bu rol erevesinde eitim programlar oluturulmutur. Ancak, Atatrkten sonraki dnemde Hmanizm akm ve GrekoLatin kltrne ynelmi olmas, eitimin kltrel kimlik kazanma roln aksamaya uratmtr. Daha sonralar da milli kltr ve milli eitim politikamzn ksr ideolojilerden ayrmasnda ve milli zellik kazanmasnda glkler yaanmtr. Bu nedenlerle milli eitim; kltrel kimlik sorununa kaynak tekil etmi olup, Trk kimlii oluturulmasnda yetersiz kalmtr.

37

BLM 2: OSMANLIDAN CUMHUR YETE GE DNEM2.1. Dnemin Karakteristii ve Tarihsel Geliimi Tarihsel dnemleme asndan 2.Viyana Muhasaras sonras dnem olarak mtalaa ede geldiimiz, 17. yzyln sonu ile 18. yzyl balarnda Osmanl mparatorluu Avrupa ile scak atma halindeydi. Rusya ve Avusturya (bu asrda henz Alman mparatorluu adn tayor) hep mttefik olarak Osmanl ordularyla arpyordu. Osmanl askeri modernlemesi, bazen yenilgi, bazen direni ve bazen zaferle geri pskrterek Avusturya ve Rusyaya kar direnebiliyordu (Ortayl, 2002:37). Bu dnemde, askeri ve mlki erknn sahip olduu slahat fikirleri, Naima, Koi Bey ve Ktip elebiden farkl olarak, deien dnyay, zellikle de deien askeri teknolojiyi gzlemleyerek olumutur. 18391865 yllar arasndaki Tanzimatn pratii, bir eit yeninin mparatorlukta hayat bulduunu ortaya koymutu. Yeni Osmanl dncesinin iki ncs Namk Kemal ve Ziya Paa, Osmanl Devletinin ve toplumunun modern ada ayakta durabilmesinin formln iki ayr noktadan hareketle aratrmlardr. Ziya Paa pragmatist reel-politik olup uygulanabilir bir devlet reformu hedeflemektedir. Namk Kemal ise romantik olup yeni bir politikann genel ilkelerini teorik olarak tanmlamaya almtr. Yeni Osmanllarn yksek devlet personeliyle yakn ilikileri vard ve bunlarn hepsi devlet kurumlarnda yetimilerdi. Jn Trkler enerjilerini mparatorluun glenmesine ynlendirir ve bunun kurumlarn deitirilmesiyle gerekleeceini umarken, zamanla kimlik konusunun bu yolda karlaacaklar en nemli problem olduunu, Ermeni, Arap, Arnavut kavramlarnn ayr bir problem alan oluturduunu greceklerdi. lgin olan, Yeni Osmanllarn kimlik araylar sresince ayn gte bir tepki ile karlamam olduklaryd (Mardin, 2002:53). Hlbuki Yeni Osmanllarda, Osmanl-Trk- slam-Mslman kimlii etrafnda srekli gidip gelmeler mevcuttu. Tanzimat zihniyeti ile ilgili iki husus, zellikle dikkati ekmektedir. lk olarak, Osmanl/ slam modernlemesi, sosyoloji ve ekonomi perspektifinden uzak, siyaset arlkl bir proje olarak ortaya kyor. Siyasetin, ekonomiden teknolojiye her eyi kurmaya dzenlemeye muktedir olduu konusunda yaygn bir kabul var. kinci olarak,

38

bu dnem dncesi mevcut siyasi, sosyal ve ekonomik sreleri yakndan takip ederek, dorudan etkilenerek, onlarn ierisinde oluuyor. Dier bir ifadeyle, hayat (ya da sosyo-ekonomik sreler) dncenin nnde yer alyor; fikirleri deiime uratan yahut yeni teklifleri ekillendiren de Batdan esinlenilen fikirlerden ok Batdan adapte edilen messeseler (ve onlarn yol at sosyo-kltrel deime) olarak belirginleiyor. Bu hi phesiz Trk modernlemesinin paradokslarndan birisini oluturuyor: hayatla dnce (ya da sosyoloji ile ideoloji) arasndaki gerilim belki de Tanzimatn Cumhuriyete devrettii mirasn unsurlarndan biri olarak grlebilir (etinsaya, 2002:71). Modernleme hareketinin balangc olarak grlen 18. yzyln sonlar ile 19. yzyln ilk dnemi, memleket sorunlarn askeri bir yenilenme konusu olarak ele almaktayd. Ne de olsa her toplum, ncelikle, en hayati grd eksikleri kapatmak zere harekete geerdi. Bu yzden Osmanl modernlemesi, sadece bir askeri modernleme olarak balamt. Dolaysyla bizim bugn kullandmz anlamda bir modernleme projesi sz konusu deildi. Osmanl modernleme projesi, batan bir paket proje olarak tasarlanmad; aksine zamanla ve sre iinde, olaylarn ekillendirmesi ile dnce ve nerilerin birbiri zerine eklemlenmesi, bazlarnn alt sralara dmesi, bazlarnn gndeme gelmesi, tercih edilmesi, bazlarnn uygulanmas, fakat sonu alnamamas zerine terk edilmesi, bazlarnn hi uygulanma ans bulamamas zerine bina ederek, sonuta bir karm halinde ve kolayca yeniden tanmlanabilir zelliini hi yitirmeksizin olutu (Koak, 2002:73). mparatorluk bnyesinde yaayan farkl dinsel ve etnik gruplar tek bir Osmanl milleti olarak kabul eden ve bu unsurlar ortak imparatorluk ideali erevesinde birletirme yaklamna Osmanlclk denmektedir. Fakat 18391913 devresinde Osmanlclk dncesi, drt farkl aama halinde gelimitir: 1. 1830lardan 1875e sren dnemde arlkl olarak Bab- Alinin otoriter

merkeziyeti siyaseti, 2. 18681878 devresinde yeni Osmanl muhalefeti ve merutiyeti pragmatizm

erevesinde Osmanlclk yaklam,

39

3.

2. Abdlhamit mutlakyetine kar Jn Trk muhalefetinde grlen

Osmanlclk dncesi, 4. 2. Merutiyet dneminde Osmanlclk dncesi (Somel, 2002:88). ran, slm ve Mool devlet

Geleneksel Osmanl devlet anlay, Bizans,

geleneklerinden kklerini alan ideolojik bir sentezdi. slmi siyasal dncenin Osmanl siyaset anlayna yansmas, bilhassa hukuki yapda, devletin kimliinde ve toplumsal hayatta kendini ortaya koymutur. Kuruluundan itibaren Balkanlar ve Bizanstaki yaylma politikasn gaza ve cihat vurgularyla gerekletiren Osmanl Devleti, slmi bir kimlie sahipti. Bu kimlik, Osmanl Devletinin Suriye, Msr, Irak ve Hicaz gibi slmn uygarlk merkezlerini ve kutsal yerlerini kapsamas ve padiahn halifelik sfatn kazanmasyla glenmiti. Mslman ve gayrimslim ocuklarn ayn okulda ve bir arada eitim grmesi uygulamas Mithat Paa tarafndan alan slahhanelerde (sanayi mektepleri) balatlmtr. Bu deneyim stanbuldaki brokratlar asndan hayati nemde kabul edilmitir. Zira Osmanlcln hedeflerinden birisi olan farkl dinsel unsurlar arasnda yaknlk ve birliktelik duygularnn ve kltrnn oluturulmas yoluyla bir Osmanllk bilincinin oluturulmas ancak eitim araclyla olabilirdi (Somel, 2002:9899). 18391876 dnemi Osmanlc siyasetinin ana hedefi Mslman ve gayrimslim btn Osmanl tebaasnn devlete ve padiaha sadakat balarnn olumas ve zerinde yaanlan ortak topraa dayal bir yurtseverliin gelimesiydi. Fakat te yandan bu dnem Osmanlcl otoriter zellikler de iermekteydi (Mardin, 1996:27). 1876 Kanun-i Esasisine gre toplum cemaatlere ayrlmayacak, aksine bir tek Osmanl kategorisi altnda anlalacakt. Kanun-i Esaside slmi kimlik ve Osmanlcln getirdii hukuksal eitlik ile ok dinli tebaaya ynelik laik yaklam uzlatrma gayreti mevcuttur. Anayasaya gre devletin dini slmdr. Ayn zamanda devletin genel dzeninin bozulmamas kaydyla Osmanl topraklarnda yaayan dier dinlere mensup tm insanlar serbest bir ekilde ibadetlerini yapabilmekteydiler. Tanzimatn son zamanlar ve 1. Merutiyet dnemine ilikin Osmanlc tutuma sahip olanlar arasnda bir Osmanl Arnavut aydn olan emsettin Sami Beyi de grmekteyiz. 1. Merutiyet esnasnda meydana gelen kltrel tartmalarda, kendisi Arnavutluk

40

kltrnn gelitirilmesinin gerekliliini savunmaktayd. Arnavutlarn Slav ve Yunan nfuzu altna girmesini nleyebilmek iin kendi dillerinde eitimin serbest braklmas gerektii tezini ortaya koyuyordu. Ancak Arnavutlukun bamszlna kar kmaktayd. emseddin Sami Bey bu dnemde iki tr kimlik benimsiyordu: Birincisi kiinin geldii yre ve etnisitesi kaynakl alt kimlik, ikincisi Osmanl st kimlii. Yalnz emseddin Sami Beyin daha sonralar Osmanlc yaklamn brakt, Abdlhamit dneminde Arnavutluk milliyetiliini desteklemesinden anlalmaktadr. 1. Merutiyet denemesi Abdlhamit mutlakyetiyle birlikte son bulmutur. Bundan sonra entelektel dzeyde Osmanlclk tutumu daha ok Jn Trk muhalefeti dhilinde grlecektir. Her ne kadar Abdlhamit idaresi slma gerek sembol gerekse gndelik siyaset iinde byk lde nem vermise bile, dier taraftan 1839 Glhane Hatt ve 1856 Islahat Ferman erevesinde gayrimslimlere verilen eit haklar konusunda herhangi bir sapma sz konusu olmamtr. Bu anlamda Abdlhamit mutlakyetiliinin, uygulamada 18391875 dnemi otoriter merkeziyeti Osmanlclk siyasetinden ok da fazla ayrlmadn rahatlkla syleyebiliriz (Somel, 2002:107). Abdlhamit mutlakyetine kar ortaya kan muhalefet gruplarnn tamamna Jn Trk denmektedir. Jn Trkler Osmanl mparatorluunun geleceine ilikin ok farkl projeler retmilerdi. Jn Trk gruplar iki orta noktada buluuyorlard: birincisi; 1876 Kanun-i Esasisinin yeniden hayata geirilmesi, ikincisi ise; Merutiyeti Osmanlc yaklamlard. Osmanlclkla ilgili entelektel