UVALAR ve UVAAUVALAR ve UVAAUVALAR ve UVAAUVALAR ve UVAA

UVALARUVALARUVALARUVALAR

Milat sralarnda baz Trk boylarnn (bu Trk boylar, Hunlar, Bulgarlar, Peenekler, Hazarlar olarak anlmaktadr) Orta Asyadan batya g ederek bir sre Kuzey Kafkasyada yaadktan sonra Dou Avrupaya gemi olduklar ve uvalarn atalarnn da bu gebe topluluklar iinde yer ald biliniyor. Adlaryla ilk kez 482 ylnda karlatmz Bulgarlar1, (Bizans kaytlarnda Onogur Trkleri), Dou Avrupada dank boylar halinde yaam, deiik zamanlarda farkl devletler kurmulardr.

Orta Volga ve Ural blgesinin yerli halklar Fin-Ugor topluluklaryd. Fakat milat sralarndan balayarak, bu blgeye Bat Sibirya ve Gney Urallardan pek ok Trk topluluu gelmiti.2 2-4. yzyllar arasnda Volga-olman blgesinde bulunan Hunlar, Volga ve Ural blgesinde grlen ilk Trklerdi.3 Bu dnemde, Fin-Ugor topluluklarnn bir blmnn de Trklemi olduklar dnlyor.4 Bulgarlarn atalar saylan Onogurlar da milat sralarnda Bat Sibiryay igal etmi ve Orta Volga blgesine kadar yaylmlardr. Onogurlar, daha sonra byk Hun kitlesi iine karp onlarn bir paras olmulardr.

Attila ynetiminde bulunan bu byk Hun kitlesi, Attilann 453 ylnda lmnden sonra dalmaya balamt. Attilann olu rnek, Hun boylarn bir sre daha bir arada tutmay baarmt. Bizans tarihileri tarafndan 463 ylnda Karadenizin kuzeyinde, Tuna Irmann kollar ile Volga Irma arasndaki bozkrlara yerlemi olarak gsterilen aragur, Ugor ve Onogur adl Hun boylar da rneke bal boylardan birkayd. rnekin boylar zerindeki egemenlii uzun srmedi. mparatorluk hzla dald. Bu imparatorluk iinde yer alan iki byk Trk boyu, Kutrigur ve Utigurlar, Azak Denizine yakn bir blgeye g ettiler. Karmak anlamna gelen bulga- eyleminden tredii kabul edilen Bulgar ad bu iki boyun ortak addr. Onogur adyla da anlan bu iki Trk topluluu, bugn yalnz uvalar tarafndan konuulan Bat Trkesinin (Bat Hunca) ilk konuucularydlar. Utigur ve Kutrigurlarn Bizans Devleti ile ilikileri srasnda, Bizansllarn onlara misyonerler gnderdikleri ve ncili de Onogur-Bulgar diline evirdikleri biliniyor.5 Ancak ne bu eviri ne de bu dile ilikin baka bir yazl belge bugne ulamtr.

1 A. N. Kurat 1949b: 796; T. Tekin 1987: 1.

2 A. N. Kurat 1949a: 781.

3 A. N. Kurat 1949a: 781.

4 A. N. Kurat 1949a: 782.

5 T. Tekin 1987: 2.

Emine Ylmaz, uvalar ve uvaa, Trkler, c. 20, 110-118, Yeni Trkiye yay., Ankara 2002.

Bizans Devletinin, kendi snrlarn korumak amacyla Utigur ve Kutrigurlar srekli savatrmas nedeniyle, 6. yzyln sonunda Kutrigurlar Azak Denizinin batsna, Utigurlar da dousuna, Kuban boylarna g ettiler. 555 yllarnda Utigur Bulgarlar Kuzey Kafkasyaya yakn bir yerde bulunuyorlard. Bu srada Orta Asyadaki II. Dou Trk Kaanlnn basksndan kaan Mool asll Avarlar, 552de Volgay geip Avrupa ilerine girdiler ve 567de bugnk Macaristan topraklarn kendilerine merkez edinerek buralardaki topluluklar egemenlikleri altna aldlar. Kutrigur ve Utigurlarn ayr ynlere g etmelerinin nedeninin Avarlar olabilecei de ne srlmektedir.

Kutrigur ve Utigurlar bundan sonra ayr corafyalarda ayr devletler kurarak varlklarn srdrmler, Kutrigurlar Tuna Bulgarlar, Utigurlar ise Volga Bulgarlar olarak tannmlardr.

Asparuh dneminde de Hazar basksyla karlaan Kutrigurlar, Don-Dnyeper arasndaki yurtlarndan kp, Bizanstan aldklar izinle Tuna blgesine yerlemilerdir. Bizans Devleti, 679da Asparuh ynetiminde Tunay geerek Dobrucay igal eden Kutrigurlarla bar imzalamak zorunda kald ve Tuna Bulgar Devleti de resmen tannm oldu. Asparuhun olu Tervel zamannda Bizansla olan ilikiler artmtr. Tervelden sonra srasyla Tvirem Han (718-721), Sevar (721-736), Kormisog (737-754), Sovineh (754-760), Tele (760-763), Savinos (763-765), Umor (Mays 765-Haziran 765) baa gemi, Telerig (770) zamannda i karklklar ortaya kmtr. Kardam (777-803) i karkla son vermi, Krum Han (803-814) dneminde de Tuna Bulgar Devleti en parlak yllarn yaamtr. 813te stanbulu almak amacyla kuatan Krum Han, ani lm nedeniyle bunu gerekletirememitir. Krum Hann olu Omurtag (814-831) zamannda da lke ekonomi ve kltr asndan ok ilerlemitir. Malamr (831-836)dan sonra ynetime geen Boris (852-890) zamannda Hristiyanlk Bulgar devletinin resmi dini olarak kabul edilmi (864), Yunan papazlar halk vaftiz etmeye balamlardr. Bulgar kilisesi Bizanstan bamsz olarak bir ba papazn ynetiminde kalm, Bizans ve Bulgar devletleri arasnda otuz yllk bir bar anlamas imzalanmtr. Borisin olu Simeon (893-927) zamannda Balkanlarda Bulgar egemenlii kurulmu fakat Bulgarlar da tmyle Slavlap Hristiyanlamlardr. Bu arada Bulgar Trkesi de Gney Slavcas tarafndan smrlm, unutulmutur. Simeondan sonra lke ikiye ayrlm, Bizans imparatoru Yoannis zamannda Bulgaristan bir Bizans eyaleti durumuna getirilmitir. 1018de Bulgaristan tmyle Bizans ynetimi altna girmi, Tuna Bulgar Devleti ortadan kalkmtr. Tuna Bulgarlarndan kalm olan Bulgarca yazl belgeler unlardr:

1. Tuna Bulgar Hanlar listesi (Umor dnemi, 765).

2. Rahip Tudor Doksovun 907 ylnda skenderiyeli Aziz Athanasiusun vaazlarnn evirisine dt bir cmlelik not.

3. Nagy-Szent-Mikls hazinesindeki lk Bulgarca yaztlar.

4. lk Bulgarca yaztlardaki Trke szck ve deyimler.

5. Bizans kaynaklarndaki Bulgar Trkesi etnik adlar.

6. Eski Kilise Slavcasndaki lk Bulgarca dn szckler (T. Tekin 1987: 12).

Kutrigur ve Utigurlarn ayrlmalarndan sonra, Utigurlarn Azak Denizinin dousuna, Kuban boylarna yerletikleri belirtilmiti (6. yzyl sonu)6. Kuban Bulgarlarnn Orta Volga blgesine geli nedenlerinin de Avar basks olduu dnlyor. Kuban Bulgarlar Orta Volga blgesine geldiklerinde, burada Hunlardan kalma topluluklardan Trklemi Fin-Ugorlar ve yerli Fin-Ugor halklaryla karlatlar. Bu srada Orta Asyada kurulmu bulunan II. Dou Trk Kaanlnn bat snrlar Volgaya dayanm olduu iin, Volga Bulgarlar da bu kaanla bamlydlar.

Volga Bulgarlarnn 7.-9. yzyllar arasndaki durumlar hakknda ok az bilgimiz var. Yalnz Kutrigurlar (Tuna Bulgarlar) gibi onlarn da bir sre Hazar egemenliinde yaadklar biliniyor. Yine bu yzyllarda Volga Bulgarlarnn slam lkeleri ile ticaret ilikilerinin olduu ve bu ilikilerin randan Harezme kadar uzand da biliniyor (Kurat 1949a: 782). Topraklar tarma uygun olduu iin iftilikte de ok ileri idiler. slam lkeleri ile olan ticaret ilikileri sonucunda slamiyet Bulgarlar arasnda yaylmaya balamt. 9. yzyln sonunda, Volga Bulgarlar, camileri, okullar olan, tccar ve ifti bir topluluk olarak grlyor. Yine bu yzyln sonunda, Badat halifesinin Bulgar hkmdar Almua (920-921) gnderdii eli heyetinde bni Fadlan da vard (Kurat 1949a: 783). Fadlan, lkesine dndkten sonra Volga Bulgarlar ile ilgili an ve izlenimlerini anlatan bir kitap yazmtr (Kurat 1949a: 783). Bu dnemde de Volga Bulgarlar Hazar egemenliinde idiler ve merkezleri Volgaya 6.5 kilometre uzaklktaki Bulgar ehriydi. Bulgar ehri ile slam lkeleri arasndaki iliki 11. ve 12. yzyllarda da srmtr.

Rus-Bulgar ilikisi ilk kez 985 ylnda Ruslara ait bir kaytla belgelenmitir (Kurat 1949a: 789). Bu kaytta Kiev knezi Vladimirin Bulgarlar zerine yry anlatlmtr. Sonra bar yaplm, 1006da Ruslar ve Bulgarlar arasnda bir ticaret anlamas imzalanmtr (Kurat 1949a: 789).

6 Bugnk Macarcada yz kadar Bulgarca dn szcn Kuban Bulgarcasndan alnd

dnlyor (T. Tekin 1987b: 11). Bulgarlarn (Utigur) ve Macarlarn atalarnn ne zaman ve nerede

bir arada yaadklarna dair uzun sren bir tartma vardr. Gombocza gre (1912: 194-208) bu iliki

7.-8. yzyllar arasnda Volga-Kama blgesinde gereklemitir. Gombocz daha sonra 5.-7. yzyllar

arasnda Kuban Irma ile Azak Denizi arasnda ortaya kan bir iliki tasarlamtr (Rna-Tas 1982a:

141).

Cengizin ordular 1220-1221de Bat Trkistan istila ettiklerinde, Subutay ve Cebe ynetimindeki iki Mool tmeni Kafkaslar geip 1223 Hazirannda Kpaklar ve Ruslar yendikten sonra asl Mool glerine katlmak iin Hazar Denizinin kuzeyinde ilerlerken Bulgarlar tarafndan pusuya drlerek ldrlmlerdi. 1236 ilkyaznda, Batu Han ynetimindeki Mool-Trk ordusu Bulgarlar zerine yrmeye balad ve 1237 gznde Volga Bulgar Devletini ele geirdi. Merkez Bulgar ehri yaklp ykld. Fakat Altnordu kurulduktan sonra da Bulgar Hanl varln srdrd. Bulgar ehri onarlp canlandysa da eski nemini kazanamad. nk Altnordu Devletinin merkezi olarak kurulan Saray ehri giderek nemli bir ticaret merkezi haline geldi. Ayn zamanda, kuzeye kaan Bulgar halknn Kazan ehrini ve Ulug Muhammed Hann da 1437de Kazan Hanln kurmasyla Bulgar ehri nemini bsbtn yitirmitir. Yine de Bulgar ehri 14. yzyl ortalarndan sonra bile varln korumutur.

14. yzylda Altnordu sarslmaya balam ve yava yava kk paralara ayrlmtr. 15. yzylda kurulan Kazan Hanl bugnk uvaistan da iine almaktayd. Kazan Hanlnn 1552de Rus ar Korkun van tarafndan yklndan sonra, blge Rus egemenliine gemitir. uva adna da ilk kez bu yzyln ilk yarsnda yazlm olan Rus kaynaklarnda rastlanmtr.

Ruslara hara demek zorunda kalan uvalar, yava yava ellerindeki tm topraklar yitirdiler. ok yoksul kyller, geleneksel olarak srdrdkleri iftilii brakarak ii olarak almaya veya Volga zerinde tamaclk yapmaya baladlar. Bazlar i ararken blgeden ayrld, bir blm Trkiyeye g etti.7

1650de uvaistan, Moskova hkmeti ile birlemi grnmektedir. uva blgesi 17. yzylda Simbirsk ve Kazan eyaletleri arasnda paylalmtr.8

9. yzyldan balayarak slamiyetle tanan ve Altnordu egemenlii altndayken ou mslman olan uvalar, daha sonralar youn Rus etkisiyle Hrstiyanl kabul etmeye baladlar ve Tatarlarn tersine olarak uvalarn ou vaftiz oldu. Ruslar bu amala ncili uvaaya evirmeye almlar, misyonerlere uvaa retmek amacyla da uvaa gramerler hazrlamlardr. lk uvaa gramer 1769da hazrlanmtr. Hemen ardndan dinsel metinler uvaaya evrilmitir. Kazan niversitesi, Dou Dilleri Fakltesi dil aratrmalarna nclk yapmtr. Bu nclkle, 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda bir dizi alma hazrlanmtr. 1836da V. P. Vishnevskiyin gramer ve szl yaymlanmtr.

20. yzyl balarnda, bu blgede bir dizi hkmet kart gelimeler vard. 1917 Martnda eboksarda bir Sovyet gc oluturuldu ve 1918 Maysnda btn

7 Sh. Akiner 1983: 71.

8 J. R. Krueger 1961: 8-10.

uvaistana yayld. Sivil sava boyunca, kart grler burada srekli atma halindeydi. Sonunda Bolevikler kontrol kazand ve 24 haziran 1920de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii iinde uva zerk Blgesi oluturuldu. 21 Nisan 1925te uva zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine (uva ASSR) deitirildi.9 1990da Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra ise uva Cumhuriyeti adn alarak Rusya Federasyonuna katld.

UVASTANUVASTANUVASTANUVASTAN

uvaistan, Moskovann 600 km. dousunda, Orta Volgada, Volga dizi denilen blgenin esas olarak sa tarafna yerlemitir. Kuzey ve kuzeybatsnda Mari Cumhuriyeti, dousunda Tatar Cumhuriyeti ve gneybatsnda Mordvin Cumhuriyeti yer alr.

Yzlm 18.300 kilometrekaredir. Bakenti, Rusa syleniiyle eboksar, uvaa syleniiyle upakardr. eboksarnn nfusu 1979 saymna gre 308.000dir. Dokuz ehri ve alt yerleim birimi vardr. uvaistann toplam nfusu 1979 saymna gre 1.298.611dir. Yine 1979 saymna gre, bu nfusun 887.738ini uvalar, 37.573n Tatarlar, 338.150sini Ruslar, 35.150sini de dier topluluklar oluturmaktadr.

uvalarn toplam says ise 1979 saymna gre 1.751.366dr. Bu nfusun 887.738i uvaistanda, 147.088i Tataristanda, 122.344 Bakurdistanda, 532.677si Rusya Federasyonu iinde (Tataristan ve Bakurdistanda yaayanlar bu sayya dahil deildir), 61.519u ise eski Sovyetler Birliinin eitli blgelerinde yaamaktadr.10

UVAANIN YERUVAANIN YERUVAANIN YERUVAANIN YER

uvaa, Trk Dilleri arasnda, bir taraftan Moolcaya dier taraftan da Fin-Ugor dillerine olan yaknl ile zel bir yer tutar. Bu nedenle, bir Trk dili olduunun kantlanmas uzun tartmalardan sonra gereklemitir. Daha 1828de Klaprothun, Comparasion de la Langue des Tchouvaches Avec les Idioms Turks adl yaptnda ve Schottun 1841de De lingua Tschuwaschorum adl doktora tezinde, uvaann bir Trk dili olduunu sylemelerine karn (Poppe 1924b: 775-776), Radloff (1882: 90) uvaay Trkelemi bir Fin-Ugor dili saymtr. O, uvaann aama aama Trkeletiini dnmtr. yle ki;

1. aama: Trke szckler ok bozuk alnmtr; Genel T. a >uv. : Genel T. arn karn >uv. hrm.

9 Sh. Akiner 1983: 71.

10 Sh. Akiner 1983: 72-73.

2. aama: uvaa yava yava Trke sesleri doru olarak almaya balamtr; Genel T. a >uv. u: Genel T. arnda karde >uv. hurnta.

3. aama: uvaa btnyle Trkelemitir. Trke szler aynen alnmtr; Genel T. a = uv. a. uv. karntk diyafram; pencere

Ramstedt, dier pek ok Altayca denklii ve bu arada Moolca sz ba n-, -, d-, c-, y- fonemlerinin de uvaada y-ye denk geldiini ilk kez ortaya koyan aratrmac olmutur.

Ramstedtten sonra uvaann yeri konusu rencisi Poppe tarafndan tartlmtr. Poppenin (1924b: 775-777, 1974: 136) Ramstedtten ayrld noktalar vardr. O, uvaann Trk dilleriyle ortak eskicil zellikler tamakla birlikte bamsz olarak gelimi bir Trk dili olduunu, Altay dil ailesinin nc bir yesi olarak Bulgar dalnn ses dizgesini tadn ve Bulgarca-Trke ana diline gittiini ne srmtr. Ana Trke bir z ve dili, Ana uvaa da bir r ve l dili olarak ayrlmtr. uvaa, temel biimler asndan Genel veya Ana Trkeden daha eskidir ve zellikle de biim bilgisel zellikler ve szck daarc asndan bu eskilik daha dikkat ekicidir.

UVAAUVAAUVAAUVAA

uvalarn atalar olan Bulgar Trklerinin, Orta Asya Trk topluluundan ayrlp batya doru g eden ilk Trk boylar iinde olmalar nedeniyle (bu gn milat sralarnda gerekletii dnlyor) uvaa, Trk dilleri iinde en eskicil olandr ve tek bana Bat Trkesini temsil eder.

uvaa, bir r/l dili olan lk Trke dneminde Trk dil birliinden ayrld iin, yine bir r/l dili olan Ana uvaaya, buna karlk, dier btn Trk dilleri bir z/ dili olan Ana Trkeye giderler. Bu ses dizilerinden r ve lnin z ve den eski olduu, Eski uvaadan Macarcaya gemi szckler ile Mool, Munu-Tunguz ve Kore dillerinde z ve yerine r ve l bulunmasndan anlalmaktadr. r.: uv. ur ilk yaz, ilkbahar

yukarda verilmiti. uvaa sesbilgisinin dikkat ekici dier zellikleri unlardr: Ana Trkeden gelien Trk dillerinde y, z, t seslerine deimi veya d olarak korunmu olan sz ii ve sonu d sesinin rye deimi olmas (uv. hrh znt, kayg

ts

e-

yu

ya

SES BLGSSES BLGSSES BLGSSES BLGS

NLLERNLLERNLLERNLLER

uvaa nllerin belirleyici zellikleri, birincil uzunluklarn neden olduu zel gsterimler ve *e/* seslerinin byk bir ounlukla ayrt edilebilmeleridir. Bu nedenle Ana uvaa iin on sekiz nlnn varl kabul edilmitir.

Ana uvAna uvAna uvAna uv. *: . *: . *: . *: Ana uvaa * nls, ilk hecede, *a ile birlikte uvaada genel olarak u, , seslerine deimitir. Bu farkl gsterimler, bir sonraki u, , l, r, y seslerinin etkisiyle, iki ayr *a sesi varsaymyla ve vurgu ile aklanmaya allmtr. a>u deiimi daha ok dn szcklerde grlyor. Ancak a nlsne karlk u ve sesleri hem yerli, hem de alnma szcklerde grlr. Bir gr de *nn uya, *ann ise ya deitiidir. Bu durumdaki szckler, dier Trk dillerindeki uzunluklara denk gelmiyor. uvaada*, a>u deiiminin uzun srd, erken dnemde ortaya kan u sesinin birincil u nls gibi ilem grerek ya deitii anlalyor.

AnaAnaAnaAna uv. *uv. *uv. *uv. * >uv. u, y, uv. u, y, uv. u, y, uv. u, y, ; ; ; ; *r temiz >r, *s yarar >us, * akl, bellek >n.

Ana uv. * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

y- tremesi, ndamaksllama: *- aclamak, ekimek >*ia- >*ya- >*yei- >*y-.

v- tremesi: *- ackmak >- >v-.

t- >-: *tl ta >*tial >*al >ul.

s- >-: *sr sar >*siar >*ar >ur, ur beyaz.

> >y-: *l- kalmak >*l- >*l- >*ial- >*yal->yul-.

Sz sonunda nl tremesi: *s sa >sv.

Ana uv. *a:Ana uv. *a:Ana uv. *a:Ana uv. *a: lk hecede ounlukla u, daha az olarak da , seslerine deimitir: *bar- varmak >pur-, *tol- dolmak >tul-, *ara kara >hura, *ap- kapmak >hp-, *aml kam >hml.

*ann ndamaksllat rnekler de vardr: *ya yeni >n, *sa sa >, *bar bar >piver.

Ana uvaa*a nls korunmu veya sesine deimitir: *aran kazan >huran, ka kaymak >hyma, *pa kapak >hup.

lk hece dndaki *a sesi ndamaksllamaya uram szcklerde i, , e olarak grnr: *buday buday >pri, *saa saak >s , *ual gne >hvel.

AnaAnaAnaAna uv. *uv. *uv. *uv. *: : : : Yalnz ilk hecede bulunabilen * nls, uvaada ounlukla i, seslerine, ok az durumda da *, *e nlleri gibi a sesine deimitir: *ki iki

>VB eki >ikk, * r erken >ir, *y - yemek >i-, * kir ikiz >ykr, *lik eik

>alk, * n genilik >an, *k gece >ka.

Ana uvaa * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

y- tremesi: * l lke >yal.

seslileme: *y t- yedekte gtrmek >avt-.

Sz sonunda nl tremesi: *y yen >an.

Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *: : : : Yalnz ilk hecede bulunur. * nls gibi zel gsterimlere neden olmamtr. ounlukla i, seslerine deimitir: *id- iitmek >itle-, ilt-, *yr

yer >ir, *ygirmi yirmi >irm, *yt- yetimek, kafi gelmek >it-.

Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *: : : : Yalnz ilk hecede bulunabilen Ana uvaa * nls uvaada dzenli olarak a nlsne deimitir: *tk izme >at, *br beze, gudde >par, *kkir- geirmek >kakr-, *kb- azda inemek >*kb-le- >kav-le-.

Ana uvaa * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

y- tremesi: *ek yanak >yanah ene.

Ana uv. *e: Ana uv. *e: Ana uv. *e: Ana uv. *e: Ana uvaa *e sesi, ilk hecede ve ilk hece dnda, korunduu bir ka durum dnda a nlsne deimitir: *ek- ekmek >ak-, *elig el >al, egir- eirmek >avr-, *seb- sevmek >sav-, *elgek elek >Chuv. ala, *kele-

konumak >kala-, *eek iek >eke, *le- paylamak >vale-.

Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *: : : : Yalnz ilk hecede bulunabilen Ana uvaa * nls byk bir ounlukla ndamaksllaarak i, seslerine deimi, az sayda rnekte , olmutur. uvaada zel gsterime neden olmayan * nls ok azdr: *pan ban

>pan, sl- imek >-.

Ana uvaa * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

y- tremesi: *d- gndermek >*yd- >*yr- >yar-, *n kn >*yini >yn, *r eyer >*ynr >*yinir >ynr, *bt bit >pyt.

ndamaksllama: *r kz >hr, *tn soluk, nefes >m, n kn >yn, *du kutsal >yrh.

Sz sonunda nl tremesi: *t kpek >yt, *r ark, trk >yur.

Ana uv.Ana uv.Ana uv.Ana uv. *: *: *: *: lk hecede ve ilk hece dnda ounlukla ndamaksllaarak , i seslerine deimitir: *trak trnak >rne, l k >hl, s- ksmak >hs-, *b bin >pin, *r kr >hr, *kad kayn aac >hurn, *balk balk >pul,

* ac >y.

lk hece dnda vurgu etkisiyle * >a deiimi de grlr: *ar az >var.

lk hece dnda * yitimi de grlr: *ur- kurumak >hr-, *tal kmak

>tuh-, *l kl >h.

Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *: : : : ounlukla , i seslerine deimitir: * i >, *trig diri

>r, *tn dizgin >n.

* foneminin artdamaksllamas da ok yaygndr: *k cilt hastal >yh, *ree zengi >yrana, *tl~*sl di >l, *sd- iemek >r-.

Ana uvaa * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

y- tremesi: *k i >yke, *n in, yuva >yn, *r iz >yr.

Sz sonunda nl tremesi: * k i >yke, *n in, yuva >yn, *br bir >prre, pr.

Bir rnekte * >a: *trek direk >arak.

Ana uv.*i: Ana uv.*i: Ana uv.*i: Ana uv.*i: * fonemi gibi ounlukla , i fonemleriyle gsterilir: *til- blmek >l-, *titre- titremek >re-, *iek inek >ne, *bil- bilmek >pl-, *i-

imek >.

*i foneminin artdamaksllamas da ok yaygndr: *siek sinek >na, *sipir sprge >pr, *siir sinir >nr, *sik kemik >m, *sil- silmek >l-, *sirke sirke, bit sirkesi >rka.

lk hece dndaki *i fonemi ounlukla ve uvaadaki dzenli e>a

deiimine bal olarak ile gsterilmektedir: yti yedi >i, *sekir sekiz

>sakr, *elig el >al, *elik eik >alk.

lk hece dnda *i foneminin dt de grlmektedir: *teri deri >tir,

*ali- kamak >h-.

Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. * : : : : lk hecede, ilk ses veya ikinci ses durumunda oluuna gre farkl gsterimleri vardr. lk ses durumunda, dier dudak nlleri gibi kendinden nce bir v- sesi tretmitir ve bu durum nl niceliinden bamszdr: r- ekin bimek >vr-, *n on >vunn, vun, vun; *yun oyun >vy, tu odun >vut, *t ate >vut.

kinci ses durumunda, >u, y, : *b boyun >my, *bl- olmak >pul-,

*yl yol >ul, *sra- sormak, aramak >ra-.

Ana uvaa * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

s- >- deiimi: *sra- sormak, aramak >*siura- >*ura- >ra-, *t-~*s- >*siun- >n-.

ndamaksllama: *yr- yrmek >re-.

Ana uv. *o: Ana uv. *o: Ana uv. *o: Ana uv. *o: lk hecede, ilk ses durumunda v- tremesi ile birlikte veya , , u fonemleriyle, ikinci ses durumda ise , u fonemleriyle gsterilir: *orta orta >vta, *otur otuz >vtr, *ot ot >vut, *o- onmak, iyi olmak >-, *ok ok >uh, *oul oul >vl, *our konur >hmr, *od- koymak >hur-.

lk ses durumunda bazen *o >: *olur- oturmak >lar-.

Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *: : : : Birincil foneminin uzunluu uvaaya ok iyi yansmtr. Hem ilk hem de ikinci ses durumunda artdamaksllaarak av, va (~>va) beklerine deimitir: *s- esmek >*ys- >*ys- >avs-, *t- tmek >*yt- >*yt- >avt-, *r z, i, orta >*yr >*yr >*var >var, *t d, safra >*yt >*yt >*vat >vat, *kpek gbek >*kybek >*kybe >kvapa, *kk gk, mavi >*kyk >*kyk >kvak, *kr kz >*kyr >*kyr >kvar, *trt drt >*tyrt >*tyrt >tvat.

Az sayda szckte * fonemi ile gsterilir: *kl gl >kl, *bl- blmek >pl-.

Ana uv.*: Ana uv.*: Ana uv.*: Ana uv.*: lk hecede, ilk ses durumunda v- tremesi ile birlikte, ikinci ses durumunda u, , , fonemleriyle gsterilir: *l- lmek >vil-, *rt- rtmek >vit-,

*ren- renmek >vren-, *p p >p, p, *kk kk >kk, *kkr

gs >kkr, *kl gnl >kml, *tk- dkmek >tk-, *kr- grmek >kur-

Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *: : : : lk hecede, ilk ses durumunda y- veya v- tremeleriyle birlikte

bulunur: * >y- (~-, -): *n un >*iun >*yun >*yunuk >nh, *d- uyumak

>*yr- >*yuvr- >*yuwur- >vr-, *ya yuva >*yuya >yva.

*- >v-, v-, vu-: *rul- tartmak, dvmek >vr-, * >v, *l-

ulumak >vula-.

*- fonemi ilk hecede, ikinci ses durumunda , fonemlerine veya va beine

deimitir: *y yn >m, *sb su >v, *tr tuz >tuyr >tuyur >tuvur >tvar.

Ana uvaa * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

*s- >-: *sub su >siuw >v.

Ana uv. *u: Ana uv. *u: Ana uv. *u: Ana uv. *u: lk hecede, ilk ses durumunda v, v beklerine, ikinci ses

durumunda , nllerine deimitir: *ura uzak >vrah, *u- umak >v-,

*ula kulak >hlha, *bura >pra nohut, faslye, *bur buz >pr, *ual

gne >hvel, *bulut bulut >plt.

Bir rnekte *u- >: *ub- ufalamak >va-n- ufalanmak, va-t- ufaltmak.

lk hece dnda *u fonemi u, , nlleriyle karlanr: *burau buza >pru, *our konur >hmr, *bulut bulut >plt.

Ana uv. Ana uv. Ana uv. Ana uv. ****: : : : lk hecede, ilk ses durumunda vi, v, va beklerine, ikinci ses

durumunda nlsne deimitir: * >vi, *r- rmek >vr-, *lg pay,

hisse >val, val, *yr 100 >r, *tl rya >tlk, *tp dip >tp.

Ana uv.*: Ana uv.*: Ana uv.*: Ana uv.*: lk hecede, ilk ses durumunda vi, v beklerine, ikinci ses durumunda ve ilk hece dnda , e nllerine deimitir: *r st >vir, *t-

yakmak >vt-, *yrek yrek >re, *kl kl >kl, *yrg yzk >r, *kl

gnl >kml, *lr- ldrmek >vler-.

* foneminin artdamaksllamasna da rastlanr: *s sng >sn bcek inesi, *tk izme >at.

NSZLERNSZLERNSZLERNSZLER

uvaa nszlerin en belirleyici zellii lk Trke sz ii ve sz sonu l ve r seslerinin korunmu olmasdr. uvaa, bu zelliiyle dier Altay dillerine (Moolca, Manu-Tunguzca, Korece) yaklar ve tek bana Bat Trkesini temsil eder. Bu iki ses, uvaa dndaki Trk dillerinde (Dou Trkesi) srasyla ve z seslerine deimitir:

lk Trke l: lk Trke l: lk Trke l: lk Trke l: *tl ta >uv. ul, Moolca ilaun, Genel Trke ta; lk T. l ya, gzya >. ul, Moolca nilbusun, Genel T. ya.

lk Trkelk Trkelk Trkelk Trke r: r: r: r: *sr saz >uv. ur amur, bataklk, Moolca siroa, Genel T. saz; *r yaz >uv. ur, Moolca niray taze, Genel T. yaz, *semir semiz >uv. samr, Genel T. semiz.

Ana uv. *d: Ana uv. *d: Ana uv. *d: Ana uv. *d: uvaa sesbilgisinin belirleyici zelliklerinden biri de Ana uvaa sz ii ve sz sonu *d sesinin rden nce bulunduu durumlar dnda rye deimi olmasdr. Bilindii gibi bu ses dier Trk dillerinde d, t, z, y olarak grlmektedir: *hada ayak >ura, *ad kayn aac >hurn, *adu kayg >hrh. Ancak *d-r emas iinde *d sesi yye deimitir: *adr- ayrmak >uyr-, *adr aygr >yr, *sdr- syrmak >syr-.

*d nsz sz sonunda, grnen gemi zaman eki ncesinde, bazen ekin t nszne benzeme yoluyla; sz iinde ve ek banda da r, l, n nszlerinden sonra tye deimitir: *id- iitmek >ilt-, iltle-; *undur kunduz >hntr, *kindik

gbek >kntk, *yol-da yol-da >ul-ta, *r-da kr-da >hir-te.

Ana uv. *bAna uv. *bAna uv. *bAna uv. *b----, *, *, *, *----bbbb----: : : : Sz banda bulunduu durumda tmszleerek p- olmu, sz ii ve sz sonunda vye deimitir: *b be >pilk, *br var >pur, *b r- vermek >par-, *b bin >pin, *eb-le-n- evlenmek >avlan-, *seb- sevmek

>sav-, *ebir- evirmek >avr-.

Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *----, *, *, *, *--------, *, *, *, *----: : : : Her durumda olmutur: *p p >p, *pan

ban >pan, * >vii, a- amak >u-, *ke- gemek >ka-, *k-

gmek >ku-.

Ana uv.Ana uv.Ana uv.Ana uv. ****--------, *, *, *, *----, *, *, *, *----gggg----, *g, *g, *g, *g----: : : : nlleraras durumda vye deitikleri snrl sayda rnek dnda her durumda dmlerdir:

*, *g >v: *s sa >sv, *oul oul >vl, *bar bar >pver, *tegir- evirmek >tavr-.

*, *g >: *aran kazan >huran, *gren- renmek >vren-, *elig elli

>all, *ar temiz >r, *erig asker >ar, *sar sar >ur, ur beyaz.

Bzlme: *kdeg gveyi >kr, *boar boaz >pr, *burau buza

>pru, *ygirmi yirmi >irm.

Ana uv. Ana uv. Ana uv. Ana uv. ****----, *, *, *, *--------, *, *, *, *----: : : : Sz banda genellikle h-ye deimitir. Ancak az sayda rnekte - dm ve uzun nlden tr yerinde y- tremitir:

*- >h-: *l k >hl, *r kz >hr, *kar kaz >hur, *at kat >ht.

*- > >y-: *r kar >yur, *n >yun, *n kn >yn, *r- barmak

>yhr-, *nat kanat >*nat >*yunat >*unat.

*- >: *aysda nerede >ta, *aysdan nereden >tan.

* nsz sz ii, nlleraras durumda korunmu veya -hh- ikiz nszne deimitir: *tour dokuz >tr >thhr, *sar reine >sur.

Sz ii, nsz yan durumda hye deimitir: *ula kulak >hlha, bulan-

bulanmak >plhan-, *yuma yumak >mha.

* nsz sz sonu durumda dm veya hye deimitir. Dt durumlarda Ana Altayca iin birincil nsz tasarlanabilir: *bura burak

>pra, *bors porsuk >*purs >pur. Fakat; *ba- bakmak >ph-, *du kutsal

>yrh, *- akmak >yuh-.

Ana uv. *kAna uv. *kAna uv. *kAna uv. *k----, *, *, *, *----kkkk----, *, *, *, *----k: k: k: k: Sz ba ve sz iinde korunmu, sz sonunda *- nsz gibi baz szcklerde dmtr. Sz iinde -kk- ikiz nsz ile de gsterilir: *kele- konumak >kala-, *kpek gbek >kvapa, *kml gm >kml, *kkir- geirmek >kakr-, *eke abla >akka, *sekir sekiz >sakr, *elik eik >alk, *kk gk >kvak, *tk izme >at, *iek >ne, *siek sinek >na.

Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *----mmmm----, *, *, *, *----m: m: m: m: Her durumda korunmutur: *kml gm >kml, *semir semiz >samr, kem kim >kam, em- emmek >m-.

Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *----nnnn----, *, *, *, *----n: n: n: n: Sz ii durumda korunmutur: *undur kunduz >hntr, *nt- yemin etmek >nth-.

Sz sonu durumda korunmu veya -mye deimitir: *kn gn >kun, *n kan >yun, *n on >vunn, vun, *arn karn >hrm, *btn btn >ptm, *urun uzun >vrm, *tn soluk, yaam >m.

Ana uv.Ana uv.Ana uv.Ana uv. ****--------, *, *, *, *---- : : : : Her durumda n veya m fonemine deimitir: *iir

akam >ner, *siek sinek >na, *b bin >pin, *y yen >an, *our

koyu kahverengi >hmr, *kl gnl >kml, *sk kemik >m, *y yn >sm, *to souk >tm.

Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *--------, *, *, *, *----: : : : Ya birincil n fonemi gibi ilem grerek n veya m olmu ya da birincil y fonemi gibi ilem grerek y (sz sonunda ~) veya v olmutur: *a kaymak >hyma, *t amur >tm, *k- yanmak, yakmak >k-, kv- ekimek, mayalanmak (st iin), *b boyun >my, * koyun, kucak >h, hm, hv; *ual gne >hvel.

Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *----pppp----, *, *, *, *----p: p: p: p: Her durumda korunmutur: *kpek gbek >kvapa, *pn sinek >pn, *par- kabarmak >hpar-, *tp temel, asl >tp, *ap- kapmak >hp-.

Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *Ana uv. *----ssss----, *, *, *, *----ssss----, *, *, *, *----s: s: s: s: Her durumda korunmu, ancak birincil ve ikincil , i sesleri nnde ye deimitir: *ses ses >sas, *kes- kesmek >kas-, *bas- basmak >bus-.

*siek sinek >na, *siir sinir >nr, *sr sar >*siar >ur, *sr saz >*siar >ur amur, bataklk, *bors porsuk >*purs >pur, *ama-si annesi >*am-.

Ana uv. *tAna uv. *tAna uv. *tAna uv. *t----, *, *, *, *----tttt----, *, *, *, *----t: t: t: t: Her durumda korunmu, ancak birincil ve ikincil , i nlleri nnde ye deimitir: *te denk >tan, *tap- tepmek >tup-, *topra >tpra, *tk izme >at, *kntr gndz >kntr, otur otuz >vtr, ot ot >ut.

*trig diri >r, *tn soluk, yaam >m, *til- dilmek >l-, *y ti yedi

>i.

*t- nsz birka rnekte s zerinden ye deimitir: *tl di >*sl >l, *to- donmak >*so- >n-.

Ana uv. *yAna uv. *yAna uv. *yAna uv. *y----, *, *, *, *----yyyy----, *, *, *, *----y: y: y: y: Sz banda bulunduu durumda ye deimitir:

*y- yemek >i-,*ylan ylan >ilen, *yr ilkyaz >ur.

*y fonemi sz ii durumda, birincil dudak nlleri yannda -v-ye deimi, dier durumlarda (ikincil dudak nlleri yannda da) korunmutur:

*-y-=-y-: kyik vahi hayvan >kayk, *ayr kum >hyr, *byan zengin

>puyan, *yyn yayn bal >uyn, *taya destek, dayak >tuya.

*-y- >-v- : *kye gve >kve, *koyu koyu >yv.

KAYNAKAKAYNAKAKAYNAKAKAYNAKA

Aalto, P., 1969, Uralisch and Altaisch, UAJb 41: 323-334.

Adamovic, M., 1989 Fragen der tschuwaschischen Lautgeschichte, CAJ 33: 161-192.

Akiner, Sh., 1983, Islamic Peoples of the Soviet Union, Kegan Paul International, London, Boston, Melbourne and Henley.

Amarin, N. I., 1898, Materialy dlya issledovaniya uvaskogo yazyka, Kazan.

Benzing, J., 1940, Tschuwaschische Forschungen (II), ZDMG 94: 391-398.

_____, 1954, Tschuwaschische Forschungen (V), ZDMG Neue Folge 104: 386-390.

_____, 1959, Das Tschuwaschische, PhTF I: 695-751.

uvalar, 1964, Trk Ansiklopedisi 12: 161-162.

uva zerk Sosyalist Cumhuriyeti, 1964, Trk Ansiklopedisi 12: 155-161.

Gombocz, Z., 1912, Die bulgarisch-trkischen Lehnwrter in der ungarischen Sprache, MSFOu 30, Helsinki.

Grnbech, V., 1902, Die langen Vokale der Wurzelsilbe, KSz 4: 229-240.

Krueger, J. R., 1961, Chuvash Manual, Bloomington.

Kurat, A. N., 1949a, Bulgar (Volga Bulgarlar), slam Ansiklopedisi 2: 781-796.

_____, 1949b, Bulgaristan (Tuna Bulgarlar), slam Ansiklopedisi 2: 796-803.

Nmeth, Gy., 1912, Die trkisch-mongolische Hypothese, ZDMG 66: 549-577.

_____, 1913-14, ber den Ursprung des Wortes aman und einige Bemerkungen zur trkisch-mongolischen Lautgeschichte, KSz 14 (1-3): 240-249.

Poppe, N., 1924a, Trkisch-tschuwasische vergleichende Studien, Islamica I: 409-427.

_____, 1924b, Die tschuwasischen Lautgezetze, AM 1: 775-782.

_____, 1926-32, Die tschuwasische Sprache in ihrem Verheltnis zu den Trksprachen, KCsA II: 65-83.

Radloff V., 1882, Phonetik der nrdlichen Trksprachen, Leipzig.

_____, 1974, Zur Stellung des Tschuwaschischen, CAJ 18: 135-147.

Ramstedt, G. J., 1922, Zur frage nach der stellung des tschuwaschischen, JSFOu 38 (3): 3-34.

Rna-Tas, A., 1978, An Introduction to the Chuvash Language, Budapest.

_____, 1892a, The Periodization and Sources of Chuvash Linguistics History, Chuvash Studies: 113-170, Wiesbaden.

_____ (ed.), 1982b, Studies in Chuvash Etimology, Studia Uralo-Altaica 17, Szeged.

_____ (ed.) 1982c, Chuvash Studies, Asiatische Forschungen, Wiesbaden.

_____, 1986, Language and History, Szeged.

Tekin, T., 1987, Tuna Bulgarlar ve Dilleri, TDK 530, Ankara.

____, 1988, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcas, TDK 531, Ankara.