Dawne koszary ułanów w Toruniu z 1884 roku – przegląd

185

architektura i budownictwo

Dawne koszary uanw w Toruniu z 1884 roku przegld wybranych problemw badawczych

Torusk a architektur a wojskowa w sposb nierozerwalny czy si z XIX-wiecznymi dziejami miasta i jego duym znaczeniem w pruskiej polityce militarnej. W 1872 roku podniesiona zostaa forteczna ranga Torunia i rozpocz si proces budowy twierdzy piercieniowej. To wanie militarny charak-ter miasta wpyn na jego wczesny wygld i typ za-budowy, gdzie zdecydowan przewag miay obiekty wojskowe, od dzie fortecznych po budynki stanowice zaplecze twierdzy, jak magazyny, piekarnie czy szpital. Wikszo z nich przetrwaa do dzi i peni now funk-cj, wpisujc si w obraz wspczesnego Torunia.

Pord licznych toruskich obiektw militar-nych przypominajcych czasy twierdzy zachowa si na Bydgoskim Przedmieciu ciekawy zesp budyn-kw dawnych koszar uanw (il. 1). Budynki stano-wiy cz nieistniejcego ju obszernego kompleksu koszarowego. Zaoenie powstao w 1884 roku dla 4. (1. Pomorskiego) Puku Uanw von Schmidta, w pobliu poredniego fortu artyleryjskiego IVa Hein-rich von Plauen (pol. IX Bolesaw Chrobry). W roku tym wci trway intensywne prace przy rozbudowie twierdzy. Cigle zwikszajca si liczebno garnizo-nu toruskiego powodowaa konieczno tworzenia nowych koszar, ktre powstaway najczciej na roz-wijajcych si przedmieciach.

Barbara WjtowiczWojewdzki Urzd Ochrony Zabytkw w Krakowie

O Twierdzy Toru pisano wiele1. Take temat XIX-wiecznej toruskiej architektury szkieletowej by niejednokrotnie podejmowany przez badaczy2. Jednak dawne koszary uanw znajdoway si poza sfer bli-szego zainteresowania. Poza oglnymi wzmiankami w publikacjach dotyczcych Twierdzy Toru czy architektury miasta ich problematyka nie zostaa do-tychczas szerzej podjta przez literatur przedmiotu3. Niniejszy artyku stanowi jedynie pobieny przegld wybranych problemw badawczych, ktrych przed-stawienie w sposb wnikliwy i wyczerpujcy nie jest moliwe ze wzgldu na rozmiar i charakter tekstu4. Do najistotniejszych zada naleao przeprowadzenie analizy architektury, konstrukcji oraz ukadu funk-cjonalno-przestrzennego. Inny wany temat bada to koszary uanw na tle XIX-wiecznej architektury koszarowej i szkieletowej. Oddzielne zagadnienie sta-nowi problematyka konserwatorska.

Pierwotny ukad zaoenia koszar uanw

Pierwotne zaoenie koszar uanw powstao na ob-szarze wchodzcym w skad trzeciego rejonu zakazw budowlanych z 1871 roku5, architektura budynkw nie bya wic uwarunkowana szczeglnymi obostrzeniami i moga by uksztatowana w niemal dowolny sposb. Kompleks koszarowy (il. 2) rozlokowano na terenie

Sowa kluczowe: Toru, koszary, koszary uanw, architektura szkieletowa XIX w., techniczna architektura szkieletowa, Twierdza Toru

186


o ksztacie wyduonego wieloboku, ktrego granice podkrelaa rozmieszczona przy kadym z bokw za-budowa. Od poudnia znajdoway si zachowane do dzi trzy wolno stojce budynki mieszkalne (il. 3-7) oraz budynek administracyjny (il. 8). Na wschodnim, pnocnym i zachodnim skrzydle kompleksu mieciy si, w formie zabudowy zwartej, stajnie. Na osi pnoc--poudnie caego zaoenia rozmieszczono budynek kuchni, stajni, wozowni oraz kuni. Po obu stro-nach osi powstay dwa prostoktne place do jazdy.

Architektura i ukad funkcjonalno-przestrzenny

Na zesp zachowanych budynkw mieszkalnych dawnych koszar uanw skadaj si trzy analogiczne budynki, ktre mieszcz si przy ul. Mickiewicza 146, 148 i 150. Budynki te zbudowane s na planie wydu-onego prostokta z ryzalitem rodkowym oraz dwo-ma skrzydami bocznymi dostawionymi prostopadle do budynku gwnego (il. 9, 10). Wedug pierwotnego

zaoenia budynki o numerach 148 (II) i 150 (III) byy jednakowe, natomiast skrzyda budynku nr 146 (I) s troch szersze od skrzyde pozostaych dwch obiek-tw. Skrzyda boczne oraz ryzalit rodkowy zostay nieco wysunite przed tyln elewacj. Budynki s dwukondygnacyjne z uytkowym poddaszem, cz-ciowo podpiwniczone. Skrzyda boczne oraz ryza-lit rodkowy s trzykondygnacyjne, podpiwniczone. Kada cz budynku przekryta jest oddzielnym da-chem. Cig komunikacyjny znajduje si wzdu ciany pnocnej. W poszczeglnych budynkach wystpuj nieznaczne odstpstwa od oglnej zasady uksztato-wania rzutu, co jest skutkiem pniejszych dobudw.

Analiza ukadu funkcjonalno-przestrzennego wykazaa, e rzut koszar uksztatowany zosta w ty-pie korytarzowym6 (il. 9, 10). W pierwotnym ukszta-towaniu wntrza wzdu pnocnej ciany budynku gwnego przebiega korytarz, ktry czy si z pro-stopadymi do niego krtszymi korytarzami skrzyde bocznych. W kadym budynku znajdoway si trzy klatki schodowe: jedna w ryzalicie rodkowym i po

1

2

187


pozostao jednym z waniejszych materiaw budowla-nych. Wizao si to midzy innymi z poszukiwaniem przez poszczeglne kraje europejskie wasnego naro-dowego stylu w budownictwie, bdcego symbolem ich odrbnoci. Na przestrzeni XIX wieku pojawiay si nowe nurty i tendencje w architekturze szkieleto-wej, ktre czsto byy odbiciem historyzujcych form powstajcej w tym czasie architektury murowanej lub nawizaniem do konstrukcji szkieletowych wiekw wczeniejszych oraz elementw rodzimych. Do naj-popularniejszych nurtw tego okresu zalicza si tech-niczn architektur szkieletow, jak rwnie recepcj gotyku i renesansu niemieckiego w architekturze szkieletowej i ich odmiany7.

W kontekcie koszar toruskich uwag naley skoncentrowa na technicznej architekturze szkieleto-wej (Technisches Fachwerk), ktra wyksztacia si w la-tach 20. XIX wieku w Berlinie i Darmstadt i w krt-kim czasie rozprzestrzenia si na cae Niemcy, a take na Cesarstwo Austro-Wgier, Francj i Skandynawi. Ten typ architektury wystpuje w czystej, podstawo-wej formie, ale wyrnia si take jego podgrupy style szkoy berliskiej oraz styl szwajcarski Friedricha Eisenlohra. Charakterystyczna dla technicznej archi-tektury szkieletowej jest kratownica (Rasterfachwerk), ktr tworz elementy konstrukcyjne pionowe i pozio-me, z dodatkowymi usztywnieniami w formie krzya w. Andrzeja, stosowane na wysokoci pitra w strefie podokiennej lub cianki kolankowej, rozmieszczone w rwnej odlegoci. Wykonane maszynowo, maj mniejszy ni tradycyjny przekrj, niemal identyczny dla wszystkich elementw (supy, rygle itd.), ktrych krawdzie s najczciej fazowane. Wypenienie pl kratownicy stanowi cega, zazwyczaj nieotynkowana. Za najstarszy obiekt o cechach architektury technicz-nej uwaa si rozbudowan w latach 1833-1834 kostnic na cmentarzu Listner autorstwa Hugo von Ritgena8.

jednej w skrzydach bocznych. Dziki temu wszystkie czci budynku, pomieszczenia oraz kondygnacje byy ze sob skomunikowane.

Rozpatrujc inne zaoenia koszarowe powstae dla Cesarstwa Niemieckiego w ostatniej wierci XIX wieku, odnale mona liczne przykady budynkw koszarowych o podobnej dyspozycji wntrza i ukszta-towaniu bryy. Rnica istnieje w materiale, w jakim poszczeglne obiekty zostay wzniesione. Analogie do toruskich koszar znale mona w budynkach koszarowych powstaych w tym samym czasie w Hal-le, Frankfurcie nad Odr, Stargardzie Szczeciskim, Gnienie, Pasewalk czy Wrocawiu.

Konstrukcja

W XIX wieku, pomimo pojawienia si nowoczesnych elaznych konstrukcji, popularnoci cieszya si ar-chitektura drewniana, w tym szkieletowa, i drewno

1. Schematyczny plan sytuacyjny zachowanych budynkw. Rys. B. Wjtowicz1. Schematic site plan of the extant buildings. Fig. B. Wjtowicz

2. Plan dawnego zaoenia koszar uanw: 1 koszary, 2 budynek administracyjny, 3 budynek kuchni, 4 stajnia, 5 arena, 6 stajnia dla koni oficerw, 7 stajnia dla chorych koni, 8 kunia, 9 wozownia, 10 latryna, 11 plac do jazdy. rdo: Statistische Nachweisungen ber die wichtigsten in den Jahren 1881 bis 1885 vollendeten Bauten der Garnison-Bauverwaltung des Deutschen Reiches, Zeitschrift fr Bauwesen, R. 37, 1887, s. 162. Plan of the Uhlan barracks complex: 1 barracks, 2 office building, 3 kitchen, 4 stable, 5 arena, 6 stable for the officers horses, 7 stable for sick horses, 8 forge, 9 coach house, 10 latrine, 11 horse riding yard. Source: Statistische Nachweisungen ber die wichtigsten in den Jahren 1881 bis 1885 vollendeten Bauten der Garnison and Bauverwaltung des Deutschen Reiches, Zeitschrift fr Bauwesen, V. 37, 1887, p. 16

3. Budynek II, widok od poudnia. Fot. B. Wjtowicz, 20113. Building II, view from the south. Photo by B. Wjtowicz, 2011

3

188


Z analizy konstrukcji wynika, e budynki dawnych koszar uanw reprezentuj nurt XIX-wiecznej tech-nicznej architektury szkieletowej (il. 11, 12). Posiadaj one typowe cechy ten nurt charakteryzujce. Wszyst-kie trzy budynki wzniesione zostay w drewnianej

konstrukcji szkieletowej pitrowej, gdzie kade pitro posiada konstrukcj samodzieln. Fundament budyn-kw jest murowany. Szkielet tworz poczone ze sob elementy poziome (podwalina, rygle, oczep), pionowe (supy) i skone (miecze i zastrzay usztywniajce). Na fundamencie spoczywa podwalina. Ukad drewnia-nych elementw konstrukcyjnych tworzcych ram jest prosty, wzbogacony usztywnieniami w postaci krzyy w. Andrzeja oraz pojedynczych zastrzaw. Proste poczenia supw i rygli tworz kratownice z polami w ksztacie prostoktw lub kwadratw. Wszystkie elementy konstrukcyjne, z wyjtkiem tych w obrbie otworw okiennych, s fazowane. Rygle nadokienne posiadaj charakterystyczne zacicie (il. 13). Wypenienie szkieletu stanowi nietynkowana czerwona cega maszynowa i jest nieznacznie cofni-te w stosunku do krawdzi drewnianych elementw konstrukcyjnych. Nad otworami cega uoona jest na rolk. Dekoracja wystpuje w postaci snycersko opracowanych kocwek belek stropowych, oczepw

4

4. Budynek II, skrzydo boczne zachodnie. Fot. B. Wjtowicz, 20114. Building II, west wing. Photo by B. Wjtowicz, 2011

5. Budynek I, ryzalit rodkowy, elewacja pnocna. Fot. B. Wjtowicz, 20115. Building I, middle avant-corps, north elevation. Photo by B. Wjtowicz, 2011

6. Budynek III, fragment elewacji pnocnej, skrzydo boczne wschodnie. Fot. B. Wjtowicz, 2011 6. Building III, a fragment of the north elevation, east wing. Photo by B. Wjtowicz, 2011

7. Budynek III, skrzydo boczne wschodnie, elewacja wschodnia. Fot. B. Wjtowicz, 2011 7. Building III, east side wing, east elevation. Photo by B. Wjtowicz, 2011

8. Dawny budynek administracyjny koszar uanw, ul. Szosa Bydgoska, widok od poudniowego wschodu. Fot. B. Wjtowicz, 2012 8. Former office building of the Uhlan barracks, Szosa Bydgoska street, view from the south-east. Photo by B. Wjtowicz, 2012

6

5

7

8

189


oraz podwalin i krokwi (il. 14). Dekoracyjnie potrak-towane zostay take miecze. Elementy konstrukcyjne pierwotnie pokryte byy brzow farb.

Porwnujc ukady elementw konstrukcyjnych koszar uaskich z podrcznikami dla cieli i budow-niczych z koca XIX i pocztku XX wieku9, mona stwierdzi, e stanowi sztandarowy przykad popu-larnych wczenie i sprawdzonych rozwiza. W tym typie architektonicznym powstaway najczciej bu-dynki dworcowe, koszarowe, uzdrowiskowe, domy ro-botnicze czy budynki gospodarcze. Na terenie Torunia techniczna architektura szkieletowa bya chtnie i po-wszechnie stosowana. Nurt ten reprezentuj midzy innymi kamienica czynszowa przy ul. Bydgoskiej 33

9

10

9. Dawne koszary uanw o konstrukcji szkieletowej z 1884 r., rzut parteru budynku I. rdo: Statistische Nachweisungen ber die wichtigsten in den Jahren 1881 bis 1885 vollendeten Bauten der Garnison-Bauverwaltung des Deutschen Reiches, Zeitschrift fr Bauwesen, R. 37, 1887, s. 179. Former Uhlan barracks with a framework construction of 1884, ground floor plan of building I. Source: Statistische Nachweisungen ber die wichtigsten in den Jahren 1881 bis 1885 vollendeten Bauten der Garnison-Bauverwaltung des Deutschen Reiches, Zeitschrift fr Bauwesen, V. 37, 1887, s. 17

10. Dawne koszary uanw o konstrukcji szkieletowej z 1884 r., rzut parteru budynku II. rdo: Statistische Nachweisungen ber die wichtigsten in den Jahren 1881 bis 1885 vollendeten Bauten der Garnison-Bauverwaltung des Deutschen Reiches, Zeitschrift fr Bauwesen, R. 37, 1887, s. 1710. Former Uhlan barracks with a framework construction of 1884, ground floor plan of building II. Source: Statistische Nachweisungen ber die wichtigsten in den Jahren 1881 bis 1885 vollendeten Bauten der Garnison-Bauverwaltung des Deutschen Reiches, Zeitschrift fr Bauwesen, V. 37, 1887, s. 17

(il. 15) i budynek dawnego kasyna oficerskiego przy ul. Sienkiewicza 33 (il. 16).

Interesujcym zagadnieniem jest poczenie drew-nianej konstrukcji szkieletowej z funkcj koszar. Na tle powstajcych w ostatniej wierci XIX wieku zao-e koszarowych koszary uanw mog wydawa si zaoeniem o przestarzaym typie konstrukcji. Nie s one jednak przypadkiem odosobnionym, o czym wiadcz na przykad koszary dla 2. przybocznego puku huzarw w Poznaniu, blok koszarowy na tere-nie kompleksu koszarowego w Grnej Grupie zwi-zany z garnizonem Grudzidz czy budynki koszar na toruskim Rudaku.

Zagadnienia konserwatorskie

Stan zachowania trzech opisanych wyej budynkw pokoszarowych oglnie okrela si jako zy (il. 17, 18). Wszystkie budynki poddane zostay podobnym dzia-aniom destrukcyjnym o rnym stopniu nasilenia, wszystkie nosz te lady uytkowania przez wsp-czesnych wacicieli. Wprowadzone zostay zmiany w bryle, elewacjach oraz wntrzach. Wiele zniszcze powstao wskutek zaniedbania. Poza destrukcyjn dziaalnoci czowieka wida take niszczce dziaa-nie czynnikw atmosferycznych i biologicznych.

Zmiany poczynione w bryle w niewielkim stop-niu j dezintegruj i zaburzaj czytelno. W wik-szoci miejsc pierwotny ukad elementw konstruk-cyjnych jest wyrany, moliwa do zbadania jest take wikszo zcz ciesielskich. Ze wzgldu na penio-n wspczenie przez budynki funkcj trudno jest

190


11

12

11. 12. Schematyczne przedstawienie ukadu elementw konstrukcyjnych na podstawie budynku II, od ryzalitu rodkowego, przez cz wschodni budynku gwnego, do skrzyda bocznego wschodniego. Rozwizanie czci zachodniej budynku jest analogiczne. Rys. B. Wjtowicz 11. 12. Schematic presentation of the system of structural elements of building II, from the middle avant-corps, through the east part of the main building, to the east side wing. The layout of the west part of the building is similar. Fig. B. Wjtowicz

zbada i oceni, w jakim stopniu pocztkowy ukad funkcjonalno-przestrzenny zosta zatarty. Otoczenie budynkw jest zaniedbane, chaotyczne i niespjne. Obraz taki niekorzystnie wpywa na odbir caoci i nie pozwala na postrzeganie dawnych koszar w ka-tegoriach estetycznych.

Pomimo zego stanu zachowania koszary toru-skie wci posiadaj pewne cechy szczeglne. S do-brym obiektem do prowadzenia wieloaspektowych bada z rnych dziedzin, nie s te cakowicie po-zbawione wartoci historycznej, artystycznej i uytko-wej. eby zaznaczy obecno zagadnie konserwa-torskich, warto skupi si choby na ich wspczesnej funkcji.

Koszary uanw od pocztku swojego istnienia suyy kwaterunkowi wojsk. Po II wojnie wiatowej budynki przeznaczono na mieszkania komunalne o ni-skim standardzie. Wspczesna wtrna funkcja stano-wi w pewnym sensie kontynuacj funkcji pierwotnej,

191


ktr oglnie okrela si jako mieszkaln i jest najbardziej odpo-wiednia dla budynkw dawnych koszar. Naley zadba o jej utrzy-manie, inna funkcja bowiem mo-gaby spowodowa konieczno drastycznych przeksztace wn-trza. Zarzucenie obecnej funkcji, przy braku perspektywy innego zagospodarowania zespou ko-szarowego, moe doprowadzi do cakowitego jego zniszczenia. Utrzymywanie przez cay okres istnienia zabudowa koszarowych funkcji uytkowej sprawio, e nie podzieliy losu wielu innych obiektw XIX-wiecznej archi-tektury szkieletowej i nie zostay zburzone. Wysoka uyteczno budynkw nie spenia jednak ca-kowicie wspczesnych wymaga, zwaszcza zwizanych z termoizo-lacj, co w najwikszym stopniu przyczynia si do braku posza-nowania autentycznej substancji przez uytkownikw.

Toruskie koszary uanw budz, zwaszcza u przecitnego odbior-cy, raczej negatywne emocje, co w duej mierze spowodowane jest ich obecnym stanem zachowania. Jednak w oglnym odbiorze bu-dynki te wraz z otoczeniem sta-nowi coraz bardziej unikatowy widok. Oddziauj swoj monu-mentaln bry i skal zaoenia jak aden inny obiekt szkieletowy

13 14

15

16

13. Budynek III, oryginalna stolarka okienna. Fot. B. Wjtowicz, 201113. Building III, original window woodwork. Photo by B. Wjtowicz, 2011

14. Budynek I, dekoracyjnie opracowane zakoczenia belek stropowych, oczepw i podwalin. Fot. B. Wjtowicz, 201114. Building I, decorative trimmings of ceiling beams, caps and sill plates. Photo by B. Wjtowicz, 2011

15. XIX-wieczna kamienica czynszowa w konstrukcji szkieletowej, ul. Bydgoska 33. Fot. B. Wjtowicz, 201215. 19th-century tenement house with a frame construction, 33 Bydgoska street. Photo by B. Wjtowicz, 2012

16. Dawne kasyno oficerskie, ul. Sienkiewicza 33. Fot. B. Wjtowicz, 201216. Former officers casino, 33 Sienkiewicza street. Photo by B. Wjtowicz, 2012

192


z toruskich przedmie. Architektura szkieletowa czsto bowiem ginie wrd rozrastajcych si naokoo nowoczesnych budowli.

Problem niszczenia architektury szkieletowej to-ruskich przedmie jest zauwaany i poruszany, co budzi nadziej na dalszy rozwj jej ochrony. Wanym zabiegiem byo wpisanie ukadu urbanistycznego Byd-goskiego Przedmiecia i Rybakw do rejestru zabyt-kw10. Wpisany obszar obj swym zasigiem take dawne koszary uanw.

Naley troszczy si, by architektura szkieleto-wa nie znikaa z krajobrazu Torunia, bo przecie to ona wanie stanowia o wyjtkowym charakterze

przedmie, co na Bydgoskim Przedmieciu wci jest czytelne i moliwe do uchronienia. Dostrzee-nie potencjau budynkw pokoszarowych da przede wszystkim szans na ich zachowanie. Uwiadomienie tego potencjau mieszkacom wpynie na bardziej po-zytywny odbir dawnych koszar przez nich samych oraz przez innych odbiorcw, a co za tym idzie na wiksz o nie trosk.

1817

17. Budynek III, skrzydo boczne zachodnie, naronik pnocno-zachodni, uszkodzenia mechaniczne cokou i odspojenie tynku, wymienione fragmenty podwaliny, uszkodzenia elementw szkieletu i wypenienia, otynkowane fragmenty pl z wypenieniem, wzmocnienie konstrukcji metalowymi elementami. Fot. B. Wjtowicz, 201217. Building III, west side wing, north-west corner, mechanical damage of the plinth and loosened plaster, replaced fragments of still plates, damaged elements of the frame and the filling, plastered fragments of the fields with the filling, structure reinforced with metal elements. Photo by B. Wjtowicz, 2012

18. Budynek II, ciesielskie znaki montaowe na elementach konstrukcyjnych. Fot. B. Wjtowicz, 201218. Building II, carpenters marks on structural elements. Photo by B. Wjtowicz, 2012

Barbara Wjtowicz, absolwentka Wydziau Sztuk Piknych Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu, kierunek: Ochrona dbr kultury, specjalno: konserwatorstwo. Obecnie pracuje w Wojewdzkim Urzdzie Ochrony Zabytkw w Krakowie.

Przypisy

1 O Twierdzy Toru pisali m.in.: K. Biskup, B. Dyba, M. Git-kowski, Z. Karpus, L. Narbski, J. Pokrzywnicki, W. Rezmer, W. Rutkowski, J. Stankiewicz, E. Tomczak. Prace tych autorw nale do najbardziej popularnych.

2 Wybrane publikacje: J. Kucharzewska, Wille fachwerkowe na Przedmieciu Bydgoskim w Toruniu, [w:] Studia z architektury nowoczesnej, t. 1, Toru 2000, s. 7-25; H. Ratajczak, Badania drewnianego detalu architektonicznego XIX- i XX-wiecznej zabu-dowy szkieletowej przedmie Torunia, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 2002, nr 1, s. 31-40; M.R. Gogolin, Estetyczne

193


Bibliografia

Gogolin M.R., Estetyczne aspekty konstrukcji dziewitnastowiecz-nych budowli szkieletowych na przykadzie wybranych obiek-tw rezydencjonalnych Bydgoskie przedmiecie w Toruniu, [w:] VI Polsko-Niemiecka Konferencja Architektura ryglowa wspl-ne dziedzictwo, Szczecin 2005.

Gogolin M.R., Ratajczak H., Problematyka ochrony XIX-wiecznej mieszkalnej zabudowy szkieletowej przedmie na przykadzie Torunia, [w:] Kierunki transformacji polskich miast w progu wstpienia do Unii Europejskiej, Szczecin 2001.

Imhoff M., Historisches Fachwerk. Zur Architekturgeschichte im 19. Jahrhundert in Deutschland, Grobritannien, Frankreich, sterreich, der Schweiz und den USA, Bamberg 1996.

Issel H., Das Handbuch des Bautechnikers, Leipzig 1905.

Kucharzewska J., Architektura i urbanistyka Torunia w latach 1871-1920, Warszawa 2004.

Kucharzewska J., Wille fachwerkowe na Przedmieciu Bydgoskim w Toruniu, [w:] Malinowski J. (red.), Studia z architektury no-woczesnej, t. 1, Toru 2000.

Podruczny G., Twierdza od wewntrz. Budownictwo wojskowe na lsku w latach 1740-1806, Zabrze 2011.

Ratajczak H., Badania drewnianego detalu architektonicznego XIX- i XX-wiecznej zabudowy szkieletowej przedmie Toru-nia, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 2002, nr 1, s. 31-40.

Stade F., Die Holzkonstruktion, Leipzig 1904 (reprint: 1989).

Statistische Nachweisungen ber die wichtigsten in den Jahren 1881 bis 1885 vollendeten Bauten der Garnison-Bauverwaltung des Deutschen Reiches, Zeitschrift fr Bauwesen, R. 37, 1887, s. 16-17.

Summary

Former Uhlan barracks of 1884 in Toru review of selected research problems

The article is a short presentation of selected research prob-lems concerning three buildings of old Uhlan barracks that survived in the Bydgoskie Przedmiecie area in Toru. The text is intended to present those not widely known buildings to the reader. The subject of the 19th-century frame architecture in

Toru was often undertaken by the researchers, the former Uh-lan barracks, however, were beyond the sphere of close interest. The article puts main emphasis on architecture, type of struc-ture, as well as functional and spatial layout. A separate issue is the problem of conservation.

The complex of preserved residential buildings of the old Uhlan barracks includes three similar buildings situated at Mickiewicza 146, 148 and 150 street. The buildings formed

aspekty konstrukcji dziewitnastowiecznych budowli szkieletowych na przykadzie wybranych obiektw rezydencjonalnych Bydgoskie przedmiecie w Toruniu, [w:] VI Polsko-Niemiecka Konferencja Architektura ryglowa wsplne dziedzictwo, Szczecin 2005, s. 147-166.

3 Publikacje najszerzej poruszajce temat toruskich koszar uanw: M.R. Gogolin, H. Ratajczak, Problematyka ochrony XIX-wiecznej mieszkalnej zabudowy szkieletowej przedmie na przykadzie Torunia, [w:] Kierunki transformacji polskich miast w progu wstpienia do Unii Europejskiej, Szczecin 2001, s. 70- -99; J. Kucharzewska, Architektura i urbanistyka Torunia w la-tach 1871-1920, Warszawa 2004.

4 Artyku jest skrtowym przedstawieniem wynikw bada prowadzonych w ramach pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem dr. in. arch. Ulricha Schaafa, w ktrej autorka podja temat dawnych toruskich koszar uanw. Opracowa-nie to po raz pierwszy obszernie traktuje ich problematyk i moe sta si przyczynkiem do podjcia dalszych bada.

5 Ustawa z dnia 21 grudnia 1871 r. (Gesetz, betreffend die Beschrnkungen des Grundeigenthums in der Umgebung von Festungen) stanowia o ograniczeniach i zakazach budow-lanych w otoczeniu twierdz w trzech okrelonych rejonach budowlanych, ustalaa warunki odszkodowa i dotyczya kadej niemieckiej twierdzy. Bya to aktualizacja restrykcji

obowizujcych ju wczeniej. Rejony wyznaczane byy na podstawie odlegoci od zewntrznej linii obrony. Najwiksze obostrzenia dotyczyy I i II rejonu. W III rejonie niedopusz-czalne byo m.in. wprowadzanie zmian w wysokoci terenu, eksploatacja gliny, piasku i kamienia, zakadanie parkw i bu-dowa konstrukcji wieowych. Z czasem zakazy byy stosowa-ne coraz mniej rygorystycznie.

6 G. Podruczny, Twierdza od wewntrz. Budownictwo wojskowe na lsku w latach 1740-1806, Zabrze 2011, s. 64. Publikacja stanowi rzadkie i najbardziej kompleksowe rdo wiedzy na temat architektury garnizonowej, dostarcza wielu bardzo cennych informacji na temat rozwoju i typw europejskiej architektury wojskowej czasw nowoytnych.

7 Wszelkie przyjte w artykule podziay zostay zaczerpnite z publikacji: M. Imhoff, Historisches Fachwerk. Zur Architek-Zur Architek-turgeschichte im 19. Jahrhundert in Deutschland, Grobritan-nien, Frankreich, sterreich, der Schweiz und den USA, Bamberg 1996.

8 M. Imhoff, jw., s. 211.9 Wybrane podrczniki: F. Stade, Die Holzkonstruktion, Leipzig

1904 (reprint: 1989); H. Issel, Das Handbuch des Bautechnikers, Leipzig 1905.

10 Ukad urbanistyczny Bydgoskiego Przedmiecia i Rybakw, nr rej. zabytkw A/1534, decyzja z dnia 10.07.2009 r.

194


a part of the non-existent wide barracks complex which, in ad-dition, included: an office building, stables, a kitchen, a coach house, a forge and two horse riding yards. The complex was established in 1884 for the 4th (1. Pomeranian) Uhlan Regiment of von Schmidt.

The buildings of the former barracks are built on the plan of an elongated rectangle with a middle avant-corps and two side wings perpendicular to the main building. The side wings and the middle avant-corps slightly protrude beyond the rear faade. These are two-storey buildings with usable attics, par-tially with basements. The side wings and the middle avant-corps have three storeys with basements.

The analysis of the functional and spatial layout showed that the plan of the barracks was of the corridor type. Analyzing other plans of barracks built for the German Empire in the last quarter of the 19th century, it is possible to find numerous ex-amples of barracks buildings with an interior layout and shape of the structure similar to the barracks in Toru.

The analysis of the structure proves that the discussed buildings are the example of the 19th-century technical frame architecture in Toru. They have typical features characteris-tic of this trend: simple layout of structural wooden elements forming the frame, enriched in bracings in the form of saltires and single struts, filling with non-plastered brick, bevelled con-struction elements, decorative trimmings of the ceiling beams, caps, as well as sill plates and rafters. The brackets were also

decorated. Construction elements were originally covered with brown paint.

Comparing the systems of construction elements of the Uh-lan barracks with the manuals for carpenters and builders from the late 19th and the early 20th century, it might be stated that they provide a major example of popular and reliable solutions of the time. Another interesting issue is the combination of the frame wooden structure with the function of the barracks.

The buildings of the former Uhlan barracks were subjected to similar destructive actions with varying degrees of intensity, all of them also bear the marks of use by the present owners. The destructive impact of atmospheric and biological factors is also noticeable. Despite their poor condition, the barracks in Toru still have some special features. They make suitable objects for conducting multifaceted research in various fields, they are also not completely deprived of their historical, artistic and functional value.

It is necessary to take care of the frame architecture so as it would not disappear from the landscape of Toru. It was this architecture that created the special character of the outskirts, and is still present there in the Bydgoskie Przedmiecie area and possible to protect from destruction. Appreciating the po-tential of the barracks buildings is necessary for their preserva-tion. Making the Toru inhabitants aware of this potential will contribute to the more positive reception of the former barracks by them and also by visitors, and thereby to a greater care.

Documents

Dawne koszary ułanów w Toruniu z 1884 roku – przegląd