15
KAWSANA HAYÑI KAWSANA HAYÑI CHUYA PACHAPI CHUYA PACHAPI CORPORACIÓN DE GESTIÓN Y DERECHO AMBIENTAL Danilo García C. Gonzalo Varillas C. A K KA KA H A A A K K KA KA C C H C H A N A S W A AW A W C W S A A N A H S S W W AW AW A A AC AC AC AC P P PA P A PA P A A Y YA Y A U H H U A A A C C A A AC AC P P PA PA Y Y YA YA I I Ñ Y A AY A Y H I H Y Y Ñ I A A AY AY P P A A H C C H A P I CO C Ó ORPORA ORA Ó Ó Ó Ó C CI Ó Ó N DE GESTI N DE GESTI Ó Ó Ó T Ó Ó Ó Ó N Y ER T AL AL ENT N Y DERECHO AMBIENT G G G onz n G o illa ar lla C arillas C. V al o ll ri V Va Va zalo C í ilo n ar a a a C c c Dan D D cía C. C o Ga í G i r r ar G G anilo G D

Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

Embed Size (px)

DESCRIPTION

http://www.ecolex-ec.org/phocadownload/2007/derecho%20a%20un%20ambiente%20sano_chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni_kichwa.pdf

Citation preview

Page 1: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

KAWSANA HAYÑIKAWSANA HAYÑI

CHUYA PACHAPICHUYA PACHAPI

CORPORACIÓN DE GESTIÓN Y DERECHO AMBIENTAL C

Danilo García C.Gonzalo Varillas C.

AAKKKAKAHHAAAKKKAKA

CCCH

CC

HHAANNAASSWWAAAWAWCC

WSAANA HSSWWAWAWAAAAACACACACPPPPPAPAPAPAAAYYYAYAUUHHHU AA ACCAAACACPPPAPAYYYAYA

IIIIÑÑYYAAAYAYHHII

H YYÑIAAAYAYPPPPAAAAHHCCCHAPI

COCO ÓORPORAORA ÓÓÓÓCCIÓÓN DE GESTIN DE GESTIÓÓ

Ó TALÓÓÓÓN Y ER TALALAL ENTN Y DERECHO AMBIENT

GGGonz n G

o illa ar lla C arillas C.Val o ll ri VVarillas C.Varillas C.zalo

Cí ilo n araa a Ccí c c Dan DD cía C. Co Ga í Gi rrar G Ganilo GD

Page 2: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

CHUYA PACHAPIKAWSANA HAYÑI

Gonzalo Varillas C. Danilo García C.

Page 3: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

El Derecho a un Ambiente Sano

© Corporación de Gestión y Derecho Ambiental ECOLEX

Todos los derechos reservados.

Av. Gaspar de Villarroel E4-50 y Av. Amazonas. Piso 2. Quito, Ecuador.Teléfonos: (593-2) 225 1446, 277 0451Fax: (593-2) 245 4087Correo electrónico: [email protected]ágina web: www.ecolex-ec.orgQuito – EcuadorNoviembre, 2007

ElaboraciónGONZALO VARILLAS CUETODANILO GARCÍA CÁCERES

TraducciónAlejandro Lema

“El Derecho a un Ambiente Sano” ha sido elaborado en el marco del proyectoCapacitación y Coordinación para la Incidencia Política en Conservación y Manejo de laBiodiversidad en Riobamba”, ejecutado por la Corporación de Gestión y Derecho AmbientalECOLEX como parte del Programa BioAndes que en Ecuador coordina la FundaciónEcoCiencia.

Se puede reproducir este material siempre y cuando se cite la fuente:Varillas, Gonzalo y García, Danilo. El Derecho a un Ambiente Sano, ECOLEX, ProgramaBioAndes. Quito, Ecuador, 2007.

Esta publicación ha sido financiada con el auspicio de la Agencia Suiza para el Desarrollo yla Cooperación COSUDE.

Page 4: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

CHUYA PACHAPI KAWSANA HAYÑI

Yachaykuna

Rikuchi. 4

Umayay 1. Kallari Yuyaykuna. Kamachi Tiksimuyuy. 5

Umayay 2. Chuya pachapi kawsana hayñi. 8

Umayay 3. Mamallakta pachata rikurayanamanta 10

Umayay 4. Chuya pacha kawsayta imashina

charinamanta. 11

Tukuri yuyaykuna. 13

5

Page 5: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

Kay kamuka tukuy Mamallakta runakuna chuya pachapi kawsa-na hayñikunamantami yachachin. Chaymantami Mamallaytakaimalla kamachikunata riksishkamantami yachakrinchik, shinalla-tak mamallaktakunapurapash imalla kamachikunata ari nishpakillkashkakuna.

Chuya pachapi kawsana hayñimantaalli hamutankapakka, ima shina hayñi-kunapak tiksi muyuy kashkamantamirimanchik, shinallatak Ecuador mama-llaktapak hayñikunapura shuktakmamallaktakunapak hayñikunawan-pash imashina yanaparishtami kaykamupika yachanchik.

Kay kamupika, kunan pachapi tiyakkamukunamantami riman, shinapashHatun Kamachipak umayaykunaman-taka mana rimanchikchu,Mamapachapika mushukyachishun

nikukpi, shina kakpika kipataka uchilla kakamachikkunatapashmialliyachinami kanka, Hatun Kamachipi nishka shina.

Shina kashpapash, kay kamupi churashka kamachikunaka,Ecuador mamallaktapi chuya pachapi kawsana kawpay ukupimikan, kay kawpaykunaka kunan mushukyachikun HatunKamachipipash ari ninkakunami yuyanchikmi, chuyalla pachapikawsayka runakunapak hayñi kashkamanta. 1

6

Rikuchi.

1. Esta cartilla ha sido elaborada sobre la base de la presentación “Introducción a laLegislación Ambiental en el Ecuador” del Dr. Patricio Hernández de la CorporaciónECOLEX.

Page 6: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

Kamachi Tiksi Muyuyka, Mamallaktapi tawka kamachikunatatantachishkami kan. Chaymantami tukuy mamapachapi riksishkakamachikuna, shina: Hatun Kamachi, uchilla kamachikuna, Apukkillkashka kamachikuna, Kiti Apud killkaskha kamachikuna,mamallaktakunapura killkashka kamachikuna, shukkunapashmikamachi Tiksi Muyuy kan.

Kamachikunaka tukuy runakunapura imashina shuktakkunawan,kikinyashka, achkanyashka kashpapash apanakushpa, aylluya-

rishpa kawsanata rikun, manashina kawsakpika wanachina-pashmi kan..

Kamachikunataka paktachina-takmi kan, chaymantami tukuyrunakuna paktachinatak kan-chik, apukkunapash chaykamachipi nishkakunaka pakta-chunmi rikurayanatak kan.

Tiksi Muyuy ukupi yaykurishkakamachikunaka uchillapi,hatunpi wichayman wankuris-hkami kan. Hatun kamachiku-naka uchilla kamachikunapakhawapimi kan, shuk wawakunashinami kan.

7

Umayay I. Kallari Yuyaykuna. Kamachi Tiksi Muyuy.

Page 7: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

Hatun, Uchilla kamachita yachankapakka, imashina wiñachis-hkatami riksina kanchik, chaypakka kimsa pallka, suytuta ruras-hun, hawamanka hatun kamachikunami kan, uraymanka uchillakamachikunami kan.

Chaymantami, Hatun Mamakamachipiriksishka hayñikunaka tukuy tiksi muyuykamachikunapak hawapimi kan, shinakashpaka uchilla kamachikunaka manachimpapurayta ushanchu, ashtawan-pash Hatun kamachipak ukupi wanku-rishkami kan.

Shina, Hatun Mamakamachika, tukuyrunakunami kawsay hayñita charinkunaninmi, shinallatak kikin ukkupash allikana, kamachipak ñawpakpi paktakana, kishpirishka kana, maytapash kis-hpilla purinalla ninmi.

8

Page 8: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

Uchilla kamachikunaka, shina, Apud Killkashka kamachi, KitiApukkuna killkashka kamachikunaka, manatak harkay ushanchuHatunkamachipi nishka hayñikunataka.

Kamachikunataka chikansamimi wiñachinkuna, shinaHatun Mamakamachitaka,mamallaktapak hatun tanta-nakuypi tantarishka runaku-nami rurankuna (AsambleaConstituyente), paykunakatukuykuna akllashka runa-kunami kan. Hatun kamachiyuyaykunatami killkankuna.

Mamallaktakunapura arinishpa killkashka kamachi-kunataka, Apukmi kallaripi-ka ari nin, kipaka kamachiruray wasimi kutin ari nin, shinami tukuykuna paktachinapak arinishka sakirin.

Kamachikunaka, Kamachi ruray tantari wasimi rurankuna, chay-ta rurakkunaka, mamallakta runakuna akllashkami kan. HatunKamachika achka kamay rurak runakuna ari nishkami kan. Rantiuchilla kamachikunaka chawpi yalli kamachi ruraki runakunalla-mi ari nishka kan.

Mamallaktapak Apukpash Kamachikunata killkanmi, shinallatakkamay wasikunata pushakkunapash uchilla kamachikunata arinishpa killkankunami.

Kitikunapak Apukkunapash kamachikunata ari nishpa.

9

Page 9: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

Hatun Mamakamachika tukuyrunakuna chuya pachapi kaw-sana hayñitami riksin.

Hatun Mamakamachipikachuya pachapi kawsanakamachika, kimsa, chuskusamipimi rimashka kan:

Kikinyashka Hayñi: Hatun Kamachika chuya kawsay kamachi-ka kikin runakunapakmi ninmi, chaymantami Ecuadorpi kawsaksapan runakuna kay hayñita charinkuna, maykanpash chaykamachita wakllichikpika, apukkunaman willanami kan, kamachi-kunata paktachichun, wanachichunpash.

Achkanyashka runakuna-pak hayñi: Chuya pachapikawsanaka sapan runakuna-pak hayñimi kan, shina kakpi-pash Mamakamachika ach-kanyashka runakunapakkamachipashmi kan, chay-manta runa llaktakunapashkikin kamachiyukmi kan.

Shina kashpami, maykanEcuador mamallaktapi kaw-sak runakuna, wayrata, pacha

10

Umayay II. Chuya pachapi kawsana hayñi.

Page 10: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

kawsayta mapayachikpika, wakllichikukpika, maypi kawsashpa-pash, karuman, kuchullapi kawsashpapash, kamakkunamanwillanami kan, llakichikuk runakunata wanachichun, chuyapachata ama ashtawan wakllichichun harkankapak.

Shina, Chimborazo markapak shuk ayllu llaktapi, hatun llankaywasi, pachata, wayrata wakllichikukpi, Ecuadorpi kawsak may-kan runakunapash kamakkunaman willanami kan, wakllichita,wayrata mapayachita harkankapak, shinallatak pachata, wayrata,runakunatapash wakllichishkamantaka kullkitapash hapinamikan, chay llakikunata alliyachinkapak.

Runakunapak hayñi: shinallatak Mamakamachipash, chuyakawsay kamachika tukuy runakunapak kamachimi nishkami.

Runakunapak Kamachika, sapan runakunapak kamachimi kan,chaymantami kawsak runa – warmi kashkamantalla chay hayñi-kunata charinchik.

Chay Runakunapak Hayñikunaka, kawsaymanta, paktakayman-ta, kishpirimanta, shuk mamallaktapi kawsaymanta, mana rakis-

hka chikanyachishkakanamanta, chuya pacha-pi kawsanatami riksin.

Runakunapak Hayñi kas-hkamantami, shuktakhayñikuna shinallatak, lla-kichikuna tiyakpi, imashi-napash paktachina ñan-kunatami charin, chaytaka

kayak apukkunawanmi oaktachichina kan, shuk mamallaktapimana paktachichikpika, shuktak mamallaktakunapura ari nishkakamachiwan paktachinami kan.

11

Page 11: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

Mamakamachika, tawka ruray-kunatami rurachun nishka,chaytaka Mamallaktami pakta-china kan. Kay ruraykunamikan, tukuy runakunawan tan-talla mamallaktata hatunyachi-na, Runakunapak Hayñita pak-tachichina, wakcha kawsaytachinkachina, chuya kawsaypachata arcana.

Chaymantami Ecuador Mamallaktaka kay kamachipi nishkashina, tukuy runakunapak kawpaykunataka wiñachina, nishka-kunata paktachinkapak.

Shina kashkamantaka, tukuypawpaykuna, kamachikuna,ima ruraykunapash kay nis-hkata paktachinkapakmi rura-na kan, imamantapash mana-tak sakinachu pachata, way-rata mapayachichunkuna.

Llaktayuk runakunaka,Mamallaktataka mañanamikanchik, tukuy kamachipi nis-hkakunata paktachichun.

12

Umayay III. Mamallakta chuya kawsay pachatarikurayanamanta

Page 12: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

Mamakamachipika tawka ñankunatami riksin, runakunapak hay-ñita, achkanyay hayñita, chuya pachapi kawsana hayñita charin-kapak.

Katipimi ñukanchik kamachikuna, chuya pachapi kawsankapakimalla ñankunata riksishkata rikushun.

• Kallari Tapuy.

Kallaripika Mamallaktami tukuy runakunaman willana, imakuna-ta ruranata yuyarishpa, ima llakichikuna tiyanamanta, paykuna-pak yuyaykunata, rimaykunata uyankapak. Chay KallariTapuypash runakunapak hayñikuna kashkamanta, paktachichun

mañatakmi kan.

Mamallakta ima ruraykunapi-pash, runakunata mana tapus-hpa rurakpika, chay ari nishkaku-naka yankallami kanka, manaruray usharinkachu, ari nishpakillkashkakunapash yankallamikanka.

• Llaktarunakunata Mitsak.

Llaktarunakunata Mitsakka, mamallaktapak llankakmi kan, tukuymamallaktapi kawsak runakunatami rikurayana kana, chayman-

13

Umayay IV. Chuya pacha kawsayta imashina paktachinamanta

Page 13: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

tami runakuna llakipi kakpika, pipash llakichikukpika mitsanamikan, Mamakamachi nishka hayñikunataka paktachichunkuna.

Llaktarunakunata Mitsakka tukuy markakunapimi kamana wasi-kunata charin.

• Mamallaktapak llankakkuna, imakunata ruranamanta.

Mamakamachika tukuy mamallaktapak llankakkunami paykuna-pak ima rurashkakunamanta, pachata wakllichishkamantapashñawipuranka, imamanta chay shina llakikunata rurashkamanta,hatun llakikuna tiyakpika kulkkitami kuna kan, chay llakikunata alli-yachinkapak.

Kamakkunaka chuya pachata wakllichikkunataka, wanachinamikan.

• Kikinmanta Willayta Mañana (Hábeas Data).

Kay Kikinmanta Willayta Mañana shutiwanka maykanpash kayakwasikunapi ima willaykunatapash maña-nallami kan, kikinmanta caspa, shinalla-tak imakunata charishkamantapash.Shina, ima ruraypash kikinpak allpapirurarikukpika, ima willaykunatapashkamak wasikunapi mañanallami kan,imamanta chay llankayta rurakushka-manta, imatak kan, imapaktak alli, imallakikunatak tiyanka.

Kay mañaytaka Mamapachatapashmimañana kanchik, ashtawanka pachakawsayta wakllichikukpi.

14

Page 14: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

• Recurso de Amparo.

Kay shutiwanka, pacha kawsaypi, kikin runakunpak kawsaypi-pash ima llakikuna tiyakpi, Mamallaktata mañana, utkashpa alli-yachichun, chay llakikunata harkachun, maykan wanachikkamakkunaman willanami kan, chay llakikuna ama ashtawankatichun, kay hayñika Mamakamachipimi shina tiyan, chayman-ta runakunaka chay hayñita paktachichinami kanchik.

Kay mañay hayñita Kamakkunaman mañankapakka, kikinllatakmañanallami kan, mana Kamak yachakta mutsunchu.

• Tukuykuna Willana Hayñi.

Pacha kawsaypi ima llakikuna tiyakpika, maykanpash kikin runa-kuna caspa, tantarishka runakuna kashkapapash willanallamikan.

15

Page 15: Derecho%20a%20un%20ambiente%20sano chuya%20pachapi%20kawsana%20hayni kichwa

• Tunkuy runakunami chuya pachapi kawsana hayñitachairnchik.

• Kay hayñika kikinyashka, achaknyashka, runakunapakhayñimi kan.

• Kay hayñika Mamakamachipi, shuktak mamallaktakunapuraari nishka kamachipipashmi tiyan.

• Maykanpash kamachikunapi nishka shina, kamakkunamanwillanami kan pacha kawsay wakllirita harkankapak.

• Achka ñankunami tiyan, pachamama wakllirita, harkankapakkay hayñikunata paktachichun mañankapak.

• Chuya pacha kawsaytakaMamallaktami rikurayana kan,shinapash tukuy runakunapas-hmi rikurayashpa kawsanakanchik.

• Chuya pachapi kawsana amawakllirichunka tukur hayñiku-nawanmi runakunaka mitsari-na, harkarina kanchik.

16

Tukuri yuyaykuna.