DHocaoglu 685 DERS NOTU FELSEFE SokratesOncesi Grek Felsefesi Edisyon 2

7/31/2019 DHocaoglu 685 DERS NOTU FELSEFE SokratesOncesi Grek Felsefesi Edisyon 2

1/47


2/47


3/47

2

Plan

GR: Sokrates ve Sokrates-ncesi Yunan Felsefesi Hakknda

I. MLET (YONYA) OKULU

Genel Bilgi; Thales; Anaximandros; Anaximenes

II. ELA OKULU

Xnophanes; Parmenides; Elal Xnon; Gorgias (Leontiumlu) (Sofist)

III. HERAKLEITOS VE OKULU

Heraclaitos

IV. PYTHAGORAS OKULU

IV.I. ESK PYTHAGORAS OKULU

Pythagoras; Kalliphon; Demokedes; Alkmeon

IV.II. YEN (SON) PYTHAGORAS OKULU

Philolaos, Arkhytas, Timaios, Hiketas, Herakleides, Ekphantos

V. ATOMZM

V.I. PROTO - ATOMSTLER

Empedokles; Anaxagoras

V.II. ASIL ATOMSTLER: ABDERA OKULU

Demokritos

VI. YONYA FELSEFESN YENLEYENLERHippon; Arkhelaos; Apollonial Diogenes

VII. SOFZM

Protagoras; Euthydemos; Antiphon; Hippias; Alkidamas; Kallikles

BBLYOGRAFYA


4/47

3

GR

Sokrates ve Sokrates-ncesi Yunan Felsefesi Hakknda

Sokrates, felsefe tarihinde, genellikle bir dnm noktas olarak kabul edilir ve GrekFelsefesi, ana hatlaryla, Sokrates ve Sokrates-ncesi dnem olmak zere ikiyetaksim edilir. Bunun sebebi, Sokratesin, felsef dncenin seyri zerine yapm olduuderin tesirdir. Sokrates, kendisinden nceki felsefe cereyanlarnn ak istikametinideitirmitir. Guthrie, lka Felsefesinde, bu durumu ksaca yle zetlemektedir:1

Bu kitapta inceleyeceimiz tm bir tarihsel dnem (Eskia Felsefesi, ya da Grek

Felsefesi - D.H.), ounlukla Sokrates adyla ikiye ayrlmaktayd/.../ ve Sokrates ncesifilozoflarn en belirleyici zellikleri, evren hakknda duyulan ateli bir merakt.

Sokratesden nceki Grek dncesinin, asl ilgi alan, etraflarn kuatmakta olanFiziksel Varlk, yani Tabiat zerine, ilk dnemde de hassaten Tabiatn orijini (mebdei)meselesi teksif edilmitir. Felsefe tarihisi Karl Vorlaender bu dnem filozoflarn

bilhassa Empedokles ve Anaxagoras mehaz- tabiat filozoflar olarak tavsifetmektedir.2te, Sokrates, bu ilginin mecrsn deitirmi, felsefenin konusunu Tabiat,Kozmoloji, Kozmogoni ve Arke gibi konulardan nsan ve Toplum konularnaevirmitir. Elbette ki, bu, Sokrates ve sonras Grek dncesinin Fiziksel Varlk ile

btn ilgisini koparp att ve bu mevzu zerinde hi fikir mesaisi sarf etmedikleri

anlamna gelmez; bu konudaki ilm ve felsef dnceler, almalar yine devametmitir; hatt btn kadm alarn en yetkin fizik ve kozmoloji anlay olan, tesirlerionyedinci yzyla kadar ve belirli bir lde gnmze kadar dahi intikal edenAristoteles fizii ve kozmolojisi de Sokratesten sonra tesis edilmitir. Ancak, Sokratesile birlikte, nsan, btn arl ile Felsefenin odak noktasna yerlemitir.

Sokrates-ncesi Grek Felsefesinin ilk dnemi olan ve yaklak olarak X. yzyl ilVII. yzyl arasna tarihlenen ocukluk dneminde henz gerek anlamda bir felsefdnce grlmemekte, daha ziyade, Orfik inanlar, Mitoloji ve bunlarla rl edebmetinlerle karlalmaktadr. Ancak, bu dnemdeki eserler ve fikirler, daha sonrakifelsef uyan dneminin zerinde derin tesirler icra etmitir. lk olarak BatAnadoluda (yonyada) Milet ehri civarnda Thales ile birlikte felsef dnce

balam olmaktadr.

Sokrates-ncesi Yunan Felsefesi, u ekilde ematize edilebilir:

Doum-ncesi Dnemi: Henz felsef dncenin olumam olduu bu dnem,M.. X. asr il VII. asr arasna tarihlenmektedir. Bu dnemin en tannm sms,Hesiodostur.

1

W. K. C. Guthrie.,lkaFelsefesi Tarihi., s.332 K. Vorlaender.,Felsefe Tarihi., C: I, 3nc Fasl bal (s.53)


5/47

4

I: Milet Okulu (yonya Okulu): Yunanda ilk felsefe ve bilim akmnn balangcolan dnemdir. VII.-VI. asrlar arasnda hkm srmtr. Okulun kurucusu Thales

olup dier ileri gelen filozoflar, Aneximenes ve Anaximandrosdur. Bu okul,Fizikiler Okulu olarak tannr. Ayn zamanda empirist olan bu okul, EyannHakkatinin bizzat Eyadan renilebilecei fikrini savunmaktaydrlar.

II: Ela Okulu: Deimeyi reddettii ve Mutlak Varlk kavramn felsefelerine anaeksen yapt iin Varlk olan bu okulun en tannm temsilcileri, Xnophanes,Parmenides, Xnon, Samoslu Melessos ve Leontiumlu Gorgiastr. Bunlar, MiletOkulunun zddna olarak, Hakikatn Deney ile deil Akl ile elde edilebileceifikrinde idiler.

III: Heracleitos: Bamsz bir filozof olan Heracletios, Elallarn aksine Mutlak

Varlk reddedip Daim Deimeyi savunmu, Diyalektik kavramnn kurucusuolmutur.

IV: Pyhtagoras Okulu: Varlk Sistemini matematikselletirmeyi felsefelerinin aslamac yaoan bu okul, aralarnda uzun bir zaman fark bulunan iki ksma ayrlmaktadr:

IV.I: Eski Pythagoras Okulu: Okulun kurucusu, isim babas ve en byktemsilcisi Pythagorastr.IV.II: Yeni (Son) Pythagoras Okulu: Bu okulun temsilcileri ise, Philolaos,Arkhytas ve Hiketastr.

V: Atomcular: Dnce tarihinde ilk defa olarak, sistematik bir ekilde Atomkavramn ortaya atan, materyalist tabiat felsefe okuludur. O da iki okula taksimolunmaktadr.

V.I.: Proto-Atomcular: Bu okulun temsilcileri Empedokles ve Anaxagorastr.V.II: Asl Atomcular (Abdera Okulu): Bu okulun kurucusu Leukippos, entannm filozofu ise Demokritostur.

VI: yonya Felsefesini Yenileyenler: yonya felsefe okulunun dncelerini ihyaeden bir felsefe akm olup, en tannm filozoflar, Hippon, Arkhelaos ve ApollonialDiogenestr.

VII: Sofistler: Btn felsefe tarihinin en ilgin dnce hareketlerinden birisi olanSofizmin belli-bal filozoflar Protagoras, Euthydemos, Antiphon ve Gorgiastr.

I. MLET (YONYA) OKULU

[Thales, Aneximandros, Aneximenes]

Genel Bilgi

Bu okul mensuplar, ilk tabiat limlerinden olan, fiziki-filozoflardr.


6/47

5

Kendilerinden nce Yunanda mevcut olan Teolojik Antropomorfizme karkmlar; ilhlarn keyf davranlaryla aklanmas mmkn olmayan dzenli fiziksel

olaylardan ilham alarak, lemi, deimeyen esaslarla, rasyonel olarak izah etmeyeteebbs etmilerdir. Bu sretle gerek felsef dncenin bir anlamda ilk kurucusuolmulardr. Genel olarak, Deneye3 dayal bilgilerden kalklmtr. Bu ise, Fizik-Dnyaya, Maddeye istinad eden bir tavrdr.

Milet Okulu iin ana problem Fizik-Dnya olup onlar Fizikten Metafizikegeerler. Fizikteki en temelli problem alan da Arche ve Cosmogoni, yani varlnmebdei ve menei konulardr. Felsefelerinin odak noktasna Fizik-Dnyayalmalarndan dolay Aristo onlar fizikiler olarak adlandrmtr.

Milet Okulu, Kinat (kozmos) iin Maddeyi temel ittihaz etmekle, materyalist birfelsefe ve bilim okulu olarak kabul edilebilir.

Milet Okulu, lemin rasyonel aklamasna gayret etmitir. Bunu yaparken,

ontolojilerinde Varlkdan ziyade Olu zerinde durmu, Oluu yceltmitir. Onlar iinasl olan, Madde ve Harekettir. Yani onlar, Kozmosu dinamik bir tarzda tefsir vetasvir etmilerdir.

Bu okulun en tannm dnrleri Thales, Anaximandros ve Aneximenestir.

Thales

(M.. 624-545)

Eski Yunann Yedi Bilgesinden birisi olarak kabul edilen Thales, AntikYunandaki ilk geometrici, astronom ve fiziki olarak bilinir. 28 mays 585 tarihli gnetutulmasn nceden yapt hesaplarla tam olarak bildirmitir.4 Bu, Onun,Smerlilerin gelitirmi olduu astronomiyi bildiini gstermektedir. Bzlarnca,Medler ile Lidyallarn sava alanlar olan Kzlrmak yaknlarnda cereyan eden buvaka, onun Eski Msr ve Bbil ilmi ile olan balantsn gstermektedir.5 Geometriyi

3 Burada deney kelimesi en geni anlamnda, empeiria anlamndadr ki, duyular yoluyla elde bilgiedinilmesi demektir.

4

B. Russell.,Bat

Felsefesi Tarihi., s.32, pr: 25 C. Sara.,yonya Pozitif Bilimi., s.127, pr: 3


7/47

6

Msrdan rendii ve kendisinin de gelitirdii bilinir. Bu bilim dalnda kendibulular da vardr. Thales, Geometri tarihinde ilk defa bir teorem ispat eden kiidir.6

Onun ispat ettii bu nermeler, Msrdan kendi lkesine getirdii zet isimlieserdedir.7 Burada nemli olan husus udur: bu isbat ameliyesi, hakik mndamatematik bir espri ile yaplmtr; yani, deney ile, lme ile deil, mantkistidll (karsama) metodu ile yaplmtr.

Deniz, yani byk miktarlarda su ile yakndan ve ska temaslar, veya btnvarlklarn bir ekilde su ile yakn ilgisinin bulunmasna dair gzlemleri, onda,hereyin aslnn, yani, lk Prensipin (Arkenin) su olduu fikrini dourmutur.Aristo bunu yle anlatmaktadr:8

...Thales (ilk - D.H.) ilkenin su olduunu sylemektedir. (Bundan dolay, O, dnyannsuyun zerinde yzdn sylemitir). Onu bu inancna gtren ey, herhalde hereyin

sv bir varlktan beslendii, scan kendisinin de ondan kt ve onunla varlnsrdrdne ilikin gzlemi olmutur (Bir eyin kendisinden meydana geldii ey,onun ilkesidir). O, grn bu olgudan ve hereyin tohumlarnn nemli bir yapdaolmas, suyun ise nemli eylerin doasnn kayna olmas olgusundan kartmtr.

Thalesin bu fikirlerinin ne kadar orjinal olduu tartmaldr. Son zamanlardayaplan almalar, Grek dncesinin arktan byk lde etkilenmi olduunugstermektedir. Bu konuda mile Brhier, unlar yazmaktadr:

lk Grek filozofu Thalesin, btn eyann sudan* yaplm olduu hakkndaki tezi ile,birok yllar nce Mezopotamyada yazlm olan Yaradl Manzumesinin balangcarasndaki yaknl sezmemek imknszdr: Yukarda ge bir ad taklmamken veaada yerin hibir ad yokken, bunlarn babas olan ilkel Apsudan ve anas olankarmakark (karmakark, kaotik anlamnda olsa gerek - D.H.) Tiamattan kansular bir tek olarak karmakark bir durumdayd.9 Hi deilse bu gibi metinler,Thalesin orijinal bir kozmogonisinin. mucidi olmadn bize anlatmaa elvermektedir;kimbilir belki de, onun aklayp kesinletirdii kozmogoni istiare ve tebihleri uzunyzyllardan beri vard. yonyann ilk filozoflarnn felsefesinin, son derece eski birtemann yeni birekli olabileceini sezinlemekteyiz.10

Benzer bir keyfiyet, slm-ncesi Trk Kozmolojileri iin de vriddir. Birok Trkkozmogonisinde, lemin asl, yni Arke olarak, Su zikredilmektedir.11

Aristo Thalesden u cmleyi nakleder: Hibirey hibireyden meydana

gelmez. Yni, var olan birey, bir varlk, bir var-olan, ancak bir baka var-olandan meydana gelebilir; asla, yoktan, yokluktan, var-olmayandan bir varlkhasl olmaz. Bu fikir, btn zamanlar boyunca dnce tarihine en derin bir srette tesir

6 E. T. Bell.,Development of Mathematics., s.55, pr: 1/1.7 C. Yldrm.,Matematiksel Dnme., s.21, pr: 1/1 v.dv.8 Aristo.,Metafizik: I., I., Kitap, I. Blm., 983 b /20-25 [A. Arslan evirisi., s.97, pr: 2]* Tercme metinde sudan kelimesi yoktur; bir sehiv olduu ikr olan bu durumu telf etmek

maksadyla, bu kelimeyi ben ekledim. D. Hocaolu9 Metinde 1 numaral dipnot: Brehiernin burada verdii mehaz yle: Delaporte., Mezopotamya.,

Tarih Sentezleri Ktphanesi yaymlarndan., 1923., s.152010

mile Brehier.,Felsefe Tarihi., C: I: lka ve Ortaa, Fasikl: I., s.2, pr: 1/1 - s.3, pr: 111 Bir rnek olmak zere, Ural-Altay Kozmogonisi verilebilir.


8/47

7

etmi, varlk, yokluk, varln meydana gelmesi, yaratma, yok-olma, sudrgibi konular irdelenirken, hep, Thalesin bu ilkesi gz nnde tutulmutur.

Thalesin bu dncesi, iki ey vaz etmektedir:1: Hibir ey, ya da hibirey yoktan meydana gelemez, getirilimez, var-

olmayan birey (veya birey) yaratlamaz; aynekilde var-olan birey (veya birey)yok da edilemez. O halde bir yaratma olmad gibi bir yok-etme de sz konusuolamaz. Bu, yaratan ve yok eden, kadir-i mutlak ve hl k olan bir Bir Tanranlayn imknszlatrmaktadr. Esasen, Grek dncesinin en zayf yannn buolduu sylenebilir. Bu zaafiyet, daha sonra, Roma-Grek dnce ortamnda yaamayaalan Hristiyanlkn da dejenere edilmesine yol aacaktr.

2: u halde, var-olanlar ya hep vardrlar, ya da sonradan var-olmulardr.Varlkn hep var-olduunu iddia edenler hibir balang (orijin, mene ve mebde)

problemi ile karlamazlar. Balang problemi, Varlk, sonradan var-olmutur

tezini savunanlar iin sz konusu olacaktr. Sonradan var-olma konusunda biryaratma kabul edilmeyecek olursa, bu defa, kanlmaz olarak, iki ey gndemegelecektir: Bir lk Sebep (lk Fil; Prima Motus) ve bir de Ana Madde. Bufikirlerin tartlmasndan, daha sonra, Varlkn varlnn bizzat bir lk Varlknvarlnn kendisinden neet etmesi demek olan Sudr idesi hasl olmu, bu ide, hem

btn Bat dncesini ve hem de slm dncesini derinden etkilemitir.

lem (Kozmos) ve Meydana Gelii(Kozmoloji ve Kozmogoni)

Grek dncesinin bu dneminde henz Sudr iin vakit ok erkendir. Thales,btn mkevvent iin bir iptid (balang, orijin) ve btn nesneler iin de bir anamadde (arke) tasarlamaktadr.

Balangta, Kaos (dzensizlik, kargaa, herc merc) deil, dzenli ve msbet birvarlk olan Su mevcuttur. Dier btn cisimler Sudan meydana gelmitir. Su,Okyanus (Okeanos) olarak sonsuza uzanmaktadr. Dz bir levha eklinde olan Arz, busuyun stnde yzmektedir (Bkz. ekil: 1) .

ekil: 1: Thalese gre Evren

Dz bir sath olan Yer-Yznnaltnda Aa Su, stnde Gkve Gkn stnde ise Yukar Suyer almaktadr.

[Bordas., Philosophie, Religions.,Paris, 1968., s.16; Bkz.: krGnbulut., Kk Felsefe Tarihi.,s.6]


9/47

8

Kozmosun menei olan bu madde (Su) canldr. Yeryznn tanrlar (daimonlar)ile dolu olduuna inanan Thales, keza, mknats tann demiri ekmesi olgusunu da,

mknatsn canl olmas ile izah etmektedir.12 Yani, Thalesin kozmolojisi hilozoisttir.

Anaximandros13

(M.. 620-547)

Thalesin talebesidir. Kinatn arkesi olarak Apeironu alr. Bu kelime, belirsiz,hudutsuz anlamnda olup, ne olduu tarif edilmemitir: Hava m, su mu veya baka birey mi olduu belirsizdir. Apeiron, ne ise yle, olduu gibi olan, hereyin asl ve ilkkayna olan bir madde olup hudutsuzdur. Paralar deiir, fakat kendisi bir btnolarak olu ve deimeden, hareketten berdir; yaratlmamtr.

Kozmolojisinin nemli unsurlar

yledir.:1. Anaximandros, yokluk anlamna gelebilecek bir boluk fikrini anlalamazbulmaktadr, o sebeple, filozof, Kinat tamamiyle dolduran sonsuz bir Esr (Aither)farzetmitir. Ona gre, btn gk cisimleri hi bir yere dayanmakszn bu esr iindeyzerler.

2. Anaximandrosun tasarlam olduu evren tablosu, Geosantrik (Yer-Merkezcil)bir evrendir. Dnya, Kinatn merkezi konumundadr. Yalnz, Arz, krev deilsilindiriktir. Ykseklii geniliinin 1/3 kadardr. st yznde insanlar yaarlar.14

ekil: 2.

Anaximandrosa gre Evren

[Bordas., Philosophie, Religions., Paris,1968., s.16; Bkz.: kr Gnbulut., Kk

Felsefe Tarihi., s.6]

12 W. Kranz.,Antik Felsefe., s.23, pr: 213

Geni bir bilgi iin, bkz: T. Gomperz., Greek Thinkers., C: I, s.48, pr: 1/1 - s.56, pr:114 W. Kranz.,Antik Felsefe., s.25, pr: 3


10/47

9

3. Canl hayatn balang ve gelimesinde bir evolution (evrim, tekml) hkimdir.

Btn Arz balangta sularla kapl olduundan ilk olarak zuhur eden canllar,balklar(deniz hayvanlar)dr. Onlardan da dier hayvanlar ve insan hasl olmutur.

4. Anaximandrosun kozmogonisine gre, zetle, Evreni oluturan ana unsur(arke) Apeiron yannda bir de ezel iki ztlk ilkesi vardr: Scak-souk, kuru-yazotlklar. Sonsuz ilke (Apeiron)dan scak-souk, kuru-ya antitezleri ilk akkanhsl eder. Bundan da Drt Unsur (Toprak, Su, Hava, Ate) meydana gelir. Apeiron,yaratlmam olduu gibi yok edilemez de. Aperionun scak ce souk ilkeleri ile

bilremesindne lk Akkan hsl olur, ondan da, btn kadm kozmolojilerindeimez drt ana unsuru olan Drt Unsur, yni, Toprak, Su, Hava, Ate. Bu drtunsurdan ise, evrendeki, canl ve cansz btn varlklar meydana gelir. Bu tasavvur,aadaki emada tasvr edilmitir.

Aperion

Scak Souk lk Akkan

Toprak Hava Su Ate

ekil: 3: Anaximandrosun kozmolojisine dir tasvir bir ekil.Silindirik bir ekle ship olan Arzn yaanlr ksm, silindirin tepsigibi dz bir sath olan st yzeyi olup, etraf sularla evrili byk birkara parasndan olumaktadr; stnde hava tabakas vardr, etrf ise

bir ate hlesi ile evrilidir. Gneten gelen scaklk serin havatarafndan tutulmaktadr.


11/47

10

ekil: 4. Anaximandrosa gre Evren.Dnya ile Gne aras mesfe Dnyann yarapnn 28 kat, Dnyaile Ay arasndaki mesfe ise Dnyann yarapnn 18 katdr. [Bor-das., Philosophie, Religions., Paris, 1968., s.16; Bkz.: kr Gnbu-lut.,Kk Felsefe Tarihi., s.6]

Anaximenes

(M.. 588-524)

Anaximenes de Evrenin orijini (mebdei) meselesi zerinde durmutur. O da orijinolarak dierleri gibi Kaosu kabul etmi, mebde olarak ise, Thalesin mebdei olan Su veAanaximandrosun mebdei olan Apeiron yerine, daha somut ve her yerde bulunan birnesneyi kabul etmi, arke olarak Havay nermitir. Ona gre sonsuz olan bu havahereyi meydana getirir ve herey dalarak hava haline gelir. Ona gre (cisimlerinhacimleri snnca genileyip souyunca bzlmelerini mahade etmesinden dolay),hava seyrekleince ate, sklanca da rzgar, bulut, su; daha sklanca ta, toprak v.s.gibi kat cisimleri meydana getirir. Maddenin bzlen (sklaan) eyi souk, seyrelen(genleen) eyi de scaktr.


12/47

11

Anaximenese gre Arz, yuvarlak bir masa biimindedir ve Hava, her yerikuatmaktadr.15 Yldzlar, kristal gkyzne akldrlar, yeryznn evresinde, bir

sivri klhn ba etrafnda dnmesi gibi (jiroskobik) dnerler. Gne bir yaprak gibiyassdr; Ay, n gneten alr; Yeryz ise tepsi gibi dz olup, yassl sebebiylehavann zerinde durmaktadr.

ekil 5: Anaximenesin Evren tasavvurunu ematize eden bir izim.

Aneximenes, ayn zamanda, Ay Tutulmasn ilk defa aklayan fiziki olarak da kabuledilmektedir.

II. ELA OKULU

[Xnophanes, Parmenides, Melessos, Xnon]

Ioniallarn (Milet Okulunun) Oluu yceltmelerine karlk Elallar Oluureddedip Varlk yceltmilerdir. Milet okulunun materyalist fizikiliine karllkEla Okulu idealist bir metafizikilie ynelmitir.

Miletliler Phusisden kalkarak kllnin bilgisine ulamak emelindedirler. Onlariin hedef, Tabiatn rasyonel bir izahdr ve buna da, madd nesnelerin bilgisinden,

Oludan varmaya gayret ederler.Ela Okulu ise, nce Varlk, deimeyen Varlk karr. Onlar, derece-derecedeime ve hareketin inkrcsdrlar. Bu sebeple de kll bilgiye, lemin aklamasna,maddeden deil (nk zahirde maddelerde deimeler vardr, bu deimeleraldatcdr; binaenaleyh esasl bir bilgi kayna olarak addolunamazlar), madde-st

prensiplerden yola karak, idealist bir metodla ulamaya almlardr.Yani, Miletlilerin Emprizimine karlk Ela Okulunun felsefesinin

Rasyonalizm olduu sylenebilir.

15 B. Russell.,Bat Felsefesi Tarihi., s.34, pr: 1/1


13/47

12

Xnophanes

(M. . 570-475)

Yunan mitolojinin radikal bir hasmdr. lkel bir monoteizm inacna sahiptir.Antik Yunan din itikatlarnca insan eklinde tasavvur edilen (Antropomorfizm) ve hertrl beer zaaf ve ahlkszlkla donatlan (Antropopatizm), yani, doan, ackan,uyuyan, hrszlk yapan, zin eden ilhlar inancna kar km, lhlar fikrini kabuletmekle beraber, onlar gayr beer tasavvur etmi ve btn ilhlar ve insanlar stndehkm-ferm ve Kinatn yegne idarecisi olan Bir Allah fikrine sarlmtr. Aristo,Xnophanesin Allahn birliini, limn (apriorik) olarak, sr (formel) mantk ile, ilkilkelerden yola karak elde ettiini anlatmaktadr. Ona gre:

Eer Allah en kudretli olan ise tek olmas lzm gelir. Zira, iki veya daha ziyade olsaidi en kudretli olamazd. nk her dilediini yapamazd16

Ancak ondaki bu tevhd inanc, henz olgun birekle kavuabilmi, ann btnitikadlarndan tam olarak syrlabilmi deildir. Ona gre bu Bir Allah ekil vednce itibariyle fnlere benzemez; btn varln, zamann ve meknn fevkinde, hideimeden ezel ve ebed olarak kaaimdir; fizik ekli ise kredir; semav dinlerinulhiyet telkkisiyle hem benzerlii hem de fark buradadr. Benzerlii onun da Allahtevd etmesi; fark ise tecsm etmekle beraber beer deil hendes tecsme, yaniantropo-morfizme deil geometrik morfizme meyletmesidir. O, antropomorfizmin

beer bir zihin zaaf olduu kanatindedir. Zira, insanlar ilhlar kendileri insan

olduklar iin insan-ekilli farzediyorlar; halbuki hayvanlarn da akllar olsayd onlar dailhlar hayvan-ekilli farzedeceklerdi.17 Bunu bir manzum eserinde yle hikyeetmektedir:18

Tek bir Tanr, tanrlar ve insanlar arasnda en ulu,Ne klka insanlara benzeyen ne de dnmece.........................................................................Hepsini Tanrlara yklediler Homeros ile Hesiodos

Ne kadar ayp ve kusur varsa insanlar yannda:alma, zina etme ve birbirini kandrma.Fakat lmller doduunu sanyorlar Tanrlarn,Ve kendileri gibi giyimleri, sesleri veekilleri olduunu

Elleri olsayd kzlerin, atlarn ve arslanlarnYahut resim ve iyapabilselerdi insan gibi

Atlar atlara, kzler kzlere benzerTanr tasvirleri izerler ve vcutlar yaparlardHerbiri kendininekli nasl ise ona gre.Habeler kendi Tanrlarnn bask burunlu ve kara,Thrakiallar da gk gzl ve kzl sal olduklarn sanmakta

16 P. Janet., G. Sailles.,Metlib ve Mezhib., s.234, pr: 317

A. Weber,Felsefe Tarihi., s.14, pr: 518 Xnophanes., Doa ve Alay iirleri adl eserinden [W. Kranz.,Antik Felsefe., s.40-41]


14/47

13

Dikkat edilecek olursa Xnophanes burada, antroporfizm ve antropopatizmin insanmdrkesinin bir kusuru olduunu, soyut dnceye ulaamayanlarn Tanry somuta

ve en kolay ekli olan insana irc ettiklerini belirtmekte ve rnek olarak daHabelilerin, tanrlarn kendileri gibi zencimsi sanmakta olduklarn vermekte veinsanlarn da, kendileri at sretinde olsalard, tanrlarn atms tasvir edeceklerinisylemektedir.

O hlde; Onun ekli, insan mdrkesinin kusurlarndan arnm birekil olmal ki,bu ekil, en ideal, kusursuz ekil olan kredir. Matematiin mantn kozmos-stnetamakla, yle anlalmaktadr ki, Xnophanes, Matematike (burada o, zel olarakGeometriyi ele almaktadr) sper-natrel bir kapsayclk izafe etmektedir. Rubbiyet(Divinity) sahasn da kuatmas hasebiyle, buna, Teolojik Matematizm adnverebiliriz (D.H).

Pantheism: Xnophanes, bir yandan vahdaniyet (monoteizm; tek-tanrclk) vedier yandan da vahdet (birlik; monizm) inancna sahiptir. Vahdaniyete gre, sadecebir adet tanr vardr, Vahdete gre ise, Varlk, yani, lem, tekildir, bir btndr. O,

bu ikisini birletirmek sretiyle, pantheisme ulamtr. Buna gre, Allah ve lem birve ayn eydir. Bu, Allahtan baka var-olan yoktur demektir ki bu fikir, yaniPanteizm, baz slm Tasavvuf frkalarnn L mewcde illAllah ilkesinin ilkeklidir.

mdi, Allah birdir, hi deimez, ayn kalr, hareket etmez; kmldamadan hereyibilir, hereyi kuatr; o hep gz, hep dncedir. u halde Kinat bir vahdet iindedir.Yalnz, bu bir Allah ile ilhlarn nasl uyuturulduu mphem; o, ilhlarn nedoduuna ne de ldne inanyor.19 Bu da Antik Yunan Paganizminin bir etkisiolarak kabul edilmelidir.

Xnophanesde, politeizmin tesirinde kalmakla beraber Bir Allah itikadna dorugrlen ynelme, Grek dncesinde monoteizm (vahdaniyet) inancna dorukuvvetli bir eilim olarak ortaya km, bu eilim daha sonra Sokrates ve Platonizgisini takip ederek Antik an nihayetine kadar devam etmitir. Ne ki, Batdncesi, zihniyet arka-plannda yatmakta olan ve derin ve kaln bir tabaka tekil eden

politeist-antromorfist din anlayn asla tam tam olarak terkedememitir. Nitekim, dahasonra ayn kltr, sev Mesajdaki Saf Vahdniyetin ierisine hull ederek onukirletmi ve dejenere etmitir.

Kozmogoni ve Kozmoloji: Herey Su ve Topraktan meydana gelir ve yine onadner. Sonsuz evrenler vardr ve daim srette deimeler iindedirler. Bulutlar,Gnein tesiriyle oluan su buharlarnn havaya toplanmasndan hasl olur. Yldzlar,ateten bulutlardr. Fosiller, hereyin balk haline geldii zamandan kalma izlerdir.

19 W. Kranz.,Antik Felsefe., s.42


15/47

14

Parmenides

(M.. 530-444)

Mantkn ve Diyalektikin ilk kurucusudur. lem hakkndaki fikirlerini ncekifilozoflarn aksine, Gzlem ve Deneyden deil, Akldan karmaya almtr.

Fikirleri, stad Xnophanesin panteizminin ileri gtrlm eklidir. Arpanteizmi dolaysyla Oluu hepten reddetmi, sadece Varlk kabul etmitir.

Doktrinini iki ksmda toplamtr:1. Entellektellerin, yni rencilerinin bilmeleri gereken doruluun sarslmaz

yrei: O, doktrininin bu blmnde u sonuca varr: Bir Varlk vardr. yleyse,lem ve Allah ayn eydir, ya da lem, Allahn bir czdr. mdi, madem ki Allahhereydir, lem Allahn bir czdr ve madem ki Allah hi deimez, u halde,

Allahn bir cz olan Kinatn da hi deimemesi icap eder. Yalnz Varlk vardr;olan ey, olduu gibi vardr, Olu hdisesi yoktur. Temel nermesi udur: Varlkvardr, Yokluk yoktur. Binaenaleyh, deime, hareket, atom yoktur. Bu fikirlerHerakleitosun oluuluuna ve atomizmine muhaliftir. Parmenides, nesnelerin

yaratl zerine adl eserinde yle sylemektedir:20

Sylemek ve dnmek gerek var-olann olduunu;var-olan vardrHi ise yoktur...............................Hakkndan gelinemez hiu var-olmayann var-olduununSen bu aratrma yolundan uzak tut dnceni

..........................Nasl, nereden yetimitir? Brakmayacam var-olmayandanSzetmee ne de dnmee seni; sylenemez, dnlemez nkVar-olmad

Grld gibi Parmenides, akln daha derinlere inememesinden dolay, tartmaszbir temel ilke (aksiyom) olarak var-olann var-olduunu ve yok-olann da yokolduunu sylemekte, fakat yokluka da bir tr varlk keyfiyeti izfe etmektedir:Sylenemez, dnlemez nk / Var-olmad ifadesi ile ihsas ettirilmekte olan,

budur.

20 Parmenides., Nesnelerin Yaratl zerine., B.4, B.6. [W. Kranz.,Antik Felsefe., s.62.-63]


16/47

15

Parmenidesin Varlk vardr, Yokluk yoktur ilkesi, Thalesin Hibireyhibireyden meydana gelmez ilkesi ile birlikte, btn dnce tarihinin en etrefilli

problemlerinden olan Varlk, Yokluk ve Yaratma problemlerinin tartlmasndabarol oynamtr.21 Parmenidesten sonra Platon, yokluka da bir nevi varlkkeyfiyeti izafe edecektir. Platon, Sofistler isimli diyalogunda, ... var-olmayan,varlk-ierii bakmndan baka hibir var-olandan aa deildir demekte ve yledevam etmektedir:

Nasl byk byk idi, gzel gzel idi ve byk-olmayan byk-deil, gzel olmayangzel-deil idiyse, ayn ekilde, var-olmayan da var-deil olarak var-olann pekokcinslerinin okluunda bir e idi ve bir edir.22

Yani, Platon demektedir ki, var-olmayan da bir var-olmayan olarak vardr; u

hlde de var-olmamak da bir tr var-olmaktr.Parmenides,, bu fikirlerini ileri srerken onlar tenakuza srkleyerek bir nevidiyalektik kullanm ve tenakuzlardan istifade ederek imknszl neticesine varmtr:

...varlk mtemad ve blnmez bir btndr. Varlkla varlk arasnda kesinti yoktur;binaenaleyh atom yoktur. Faraziye olarak, bir boluk, kinatn szde ksmlar arasndabir kesinti olduunu kabul edelim. Eer bu aralk hakik bir ey ise, bu, varlk ne iseonun da olmas demektir, bu, varl kesecei yerde onu devam ettirmesi, cisimleri

paralayacak yerde birletirmesi demektir; eer boluk yoksa, o gene cisimleriayrmyor demektir. u halde varlkla varlk arasnda aralk yok, ve btn varlklaryalnz bir tek varlk tekil ediyor demektir. (Panteizm - DH). Varlk (Kinat) mutlaktrve onun hibir eksii yoktur... (mutlak deil de - DH) izaf olsayd, ancak olan veya

olmayan bir eye tb olabilecekti. Varlk iin, varla tb olmak, kendi kendine tbolmak, mstakil olmaktr; olmayan eye tb olmak gene mstakil olmaktr.../...ksaca,varlk, ancak ezel, ebed, deimez, hareketiz, srekli, blnemez, sonsuz, birtektir.../Dnlen ve dnen varlk ayneydir.23

Parmenides, Kinatn (varln) deimemesi temelinden hareketle, Hareketinimknszln da ne srmek sretiyle Elal Xnona nclk etmitir. Deime veHareket mevcut olmadna gre, bizim deime ve hareket olarak mahade ettiimizey , bir vehim (doxa) duyularmzn bir yanlgsndan baka birey deildir.

2. Dier insanlarn yanlglar (Doxalar; Vehimler ve Zhir Kinat Telkksi): Akliin blnmez bir btn olan Kinat, Duyulara gre, birbirlerinin zdd olan iki

unsurdan mteekkil gibi grnr: Aydnlk-karanlk ve souk-scak. Zahir, Oluunmevcut olduu vehmedilen Vehimler lemi en kk zerrelere kadar bu iki temelunsurun izlerini tar. Btn olu ve deimeler bu iki temel unsur arasndakimnasebetlerin neticesidir.

Parmenides, doktrininin ilk ksmnda akln reddettii deime ve harekete ikinciksmnda duyu bilgileriyle alglanan Zahir lemde yer vermektedir. Doktrinin ilkksm, duyularn nfuz edemedii Btn lem hakkndadr; bu lem, asl eniyet

21 Bu konularn ksa ve zl bir irdelemesi iin, bkz: Durmu Hocaolu., Laisizmden MillSeklerizme., s.62-75

22

Platon., Sofistler., 258.C [Platon.,Diyaloglar., C: .2., Remzi Kitabevi Yay

nlar

., s.339, pr:1/1-s.34023 A. Weber,Felsefe Tarihi., s.15, pr: 2 - s.16, pr: 1


17/47

16

(verit) dnyasdr. Fakat bu dnya duyulur (sensible) bir varlk alan deildir, o lemeancak saf akl ile nfuz edilebilinir. Duyular ile algladmz bu lem ise bir alg

dnyasdr, ona zahir lem tesmiye edilmesinin sebebi de budur: duyular ancakzhiren-olan alglayabilir. fakat beri yandan duyular derindeki hakikat (eniyeti)idrk edemezler; o sebepledir ki, hep yanlan, hep hata ve hatt yanllklar ileyenduyular, bize ancak vehim (doxa) bilgisi verebilir. Bu yzdendir ki, bu lem ayn zamanda bir vehimler lemi olarak nitelendirilmeye mstahak olmaktadr.

yle anlalyor ki, stada gre, hakikat, derin hakikat, Eyann tam ve noksanszbilgisi, Duyular ile deil Akl ile, duyulara bulamam saf akl ile kavranr; o sebeplelemin hakikat panteizm, deimeyen bir varlktr. Aldatc duyumlarn verdiilem ise bir doxa lemidir.

Parmenidesin bu fikirleri, Metafizik lem (Gayb lemi, lem-i Misl, lem-iEmr) ile Fizik lem (lem-i uhd) arasndaki ayrm andrmaktadr.

Kozmoloji:24 Parmenidese gre, Dnya yuvarlak olup Kinatn merkezindedir,onun stnde Eylem ve Ak Kresi, onun stnde de srasyla, Karanlk ve SoukKre, Aydnlk Yldzlar Kresi ve yine Karanlk ve Souk Kre bulunur.

ekil: 6 Parmenidese gre Evren [kr Gnbulut., Kk Felsefe Tarihi., s.9]

24 Detayl bir analiz iin, bkz: Aryeh Finkelberg., The Cosmology of Parmenides


18/47

17

Elal Xnon

(M.. 490-432)

Parmenidesin talebesidir. Aristoya gre mantn babasdr. Xnon,Parmenidesin mutlak birlik kavramndan yola kmak sretiyle, her trl deimeyive hareketi, yani, Oluu radikal bir ekilde reddetmekte, tam anlamyla deimezmutlak varlk savunmaktadr. Onun, bu hususta dnce tarihine armaan olan baz

etrefilli sorular

vard

r ki bunlar Xnon Antinomileri olarak tan

n

rlar.25

O, Zamann ve Meknn mantken sonsuza blnebilecei fikrinden hareketederek, Kinatta Hareketin mevcut olmadn, ancak, duyumlarn aldatclsonucunda Harekete bir gereklik izafe ettiimizi sylemektedir.

Onun, Xnonun Hareket Antinomisi olarak bilinen antinomisi yledir: Hareketeden bir cisim, bir A noktasndan bir B noktasna varmak iin evvel bu yolun yarsn,ondan nce yarsnn yarsn... ilh katetmek mecburiyetindedir. A-B aras sonsuzekilde blnebileceinden cismin btn bu sonsuz paralar amas gerekecektir. Buise sonsuz zaman alr; o halde, mesafe ne kadar ksa olursa olsun cisim Adan Byegidemez. Yni, hareket yoktur.

Bundan ayr olarak, onun, Hareketin zafiyeti Antinomisi vardr ki o da udur: Bir

cismin hareketi ancak bir dierine gre(bir dierine izafeten)dir; o halde, bir cisminhareketi belirli (mutlak) bir byklk (kemmiyet) ile ifade edilemez.

[A] [B] [C]

ekil: 7

25 Bkz: T. Gomperz., Greek Thinkers., C: I, s.194 v.dv.


19/47

18

Buna ait misli udur: ekil 7deki gibi cisim alalm.26 B sabit olsun ve A ve C,zt ynlerde hareket etsinler. Ann hzn (yer deitirme keyfiyetinin kemm / saysal/

ifdesini) tesbit etmek istediimiz zaman Bye ve Cye gre yaplacak lmlerdedeiik sonular elde ederiz ve tabiatiyle ayn ey C iin de vrittir. Bu antinomi ileXnon, harekete ait byklklerin mantken yanlgl ve hareketin refere edilebilmesiiin bir Mutlak Koordinat (Mracaat) Sistemi bulunamayacan, binaenaleyhHareketin de mutlak deil izaf olduunu bildirmektedir.

Mekn: Hareket, ancak bir meknda vuku bulur. te yandan, mekn, birgereklik ise bir varlk demektir ve o da bir meknda bulunmaldr; o mekn da bir

baka meknda...ilh. Bu bylece eis apeiron (ilnihye) gider. O hlde Hareket,hepden imknszdr.27

okluk: Cisimler mantken ne blnebilmeli ve ne de czlerden (partikllerden)mteekkil olmaldr. Zira, bir cismin ikiye blnebildiini kabul edersek, her iki

parann da tekrar ikiye blnebilmesi icap eder... ilh. ve neticede cismin sonsuzcablnebileceini de kabul etmeliyiz. Bu da bir nesnenin sonsuz sayda paradanolumas demektir ki bu takdirde:

a: Bu czler msbet (sfrdan byk) ise, herhangibir cismin dahi sonsuz saydaczden olumas dolaysyla sonsuz byklkte olmas, veya,

b: Bu czler, sfr byklkte ise onlarn tekil ettii cismin de sfr byklkteolmas demektir.

Bu sonular her ikisi de elikilidir. Bir nesnenin bykl sonsuz olamayacagibi, sfr da olamaz. O halde: Cisimler blnemez. Yani, Kozmosta ne Hareketvardr, ne de Atom. Var olan tek ey Varlktr ve bu varlk deimezdir,blnmezdir, birdir, ve btndr.

Grld gibi Xnon, Xnophanes ve Parmenedisten ald panteizmi ok ileribir boyuta gtrmtr. O, Evreni ok kat bir panteizm eklinde yorumlamaktadr.Byle bir evren tam bir srekli tekil eden, paralanamayan ve hareketsiz bir evrenolacaktr. Anlalyor ki stad, Parmenides gibi hakikatn Aklda olduuna, Duyularn

birer doxa olduuna inanmaktadr ki bunun sonucu olarak, sadece Deimez Varlkidesini kabuletmekte, Oluu, yani her trl deimeyi radikal olarak reddetmektedir.Eer Duyulara doxa gzyle bakmasa idi, Oluu inkr edemezdi. nk Duyularn

bize verdii, Olutur. Onun Nesnelerin Yaratl adl eserindeki baz fikirleri

yledir:28

Bykl, kalnl, arl olmayan varolamaz

...varolanlar snrszdr

Hareket eden ne bulunduu yerde (meknda) hareket eder ne de bulunmadnda

26 C. Sunar., Varlk Hakknda Ana Dnceler., s.4427

A. Weber,Felsefe Tarihi., s.18, pr: 328 W. Kranz.,Antik Felsefe., s.69, pr: 2, 3, 4


20/47

19

Melessos

(M.. 5. Yzyl)

Materyalist bir filozoftur. Temel hareket noktas, Parmenidesin oluunimknszl fikridir. Yalnz, o, Parmenides, Xnophanes ve Xnonun dealistPanteizminden inhiraf etmi ve Pantheist Varlklk doktrinini tam materyalist birekilde tefsir etmitir.

Melessoa gre, Olu imknsz ise bundan donra lemin ne ekilde meydanageldiini aratrmak beyhudedir. Yalnz ve sadece Varlk vardr ve bu varlk (lem)zaman itibariyle ezel ve ebed, mekn itibariyle de sonsuz olan, asl hviyetideimeyen, yaratlmayan ve yok edilemeyen, arttrlp azaltlamayan maddedenibarettir.

Maddenin asl hviyeti (sabitlii) deimemekte, fakat Kinat haller itibariylesrekli deimektedir ki bu sebeple de Akl iin, srekli olarak bir eliki tekiletmektedir. Zira, filozof, Bolukun, Deimenin aklen imknsz olduuna inanr. te

bu iki husus arasndaki uygunsuzluk, (Deime ve Hareketin aklen imknsz, fiilen varoluu) elikinin kaynadr. Tabiat veya Varlk isimli eserinde varlk, deime vehareket hakknda unlar sylyor:29

Daima vard varlk ve daima var olacaktr. Dosayd domadan nce hibireyolmas gerekirdi. Hibirey vardysa, asla hi bir eyden hi bir ey meydanagelmezdi. mdi (var olan) olmadna gre vardr ve vard ve daima var olacaktr ve

ba sonu olmayp (zamanda) snrszdr./...

...bakalarsa varlk artk hep ayn kalamaz,....

...onbinlerce ylda birtek kl kadar bakalasa, btn zaman iinde bsbtn yok olur.Fakat eklinin deitirilmesi imknszdr.

... Bo diye birey de yoktur. nk boey, hi-bir-eydir. mdi, hi birey varolamaz. Var olan (varlk) hareket de etmez. nk ekilecei bir yer yoktur, tersinedoludur. Boluk olmadndan ekilecek yer yoktur.

...mdi doru grmediimiz ve bir ok eylerin doru olarak var grnmediklerimeydandadr. Gerekte var-olsalard deimezlerdi, tersine, herey nce grnd gibi

olurdu. nk, gerek var-olandan daha gl birey yoktur. Deirse var-olan yok-olur, var-olmayan meydana gelmitir.

Var olan blnm olursa hareket eder; hareket edince de var olamaz.

Grlyor ki Melessos, Parmenidesden ald doktrini materyalist ve diyalektikibir tefsirle ilemitir. Varlk monist ve maddeden mteekkil kabul etmesi onunpanteist materyalizminin, Deime ve Hareketin aklen imknsz, fiilen var oluuarasndaki eliki anlay da diyalektikiliinin iaretidir. Zaman ezel ve ebed olarak

29 W. Kranz.,Antik Felsefe., s.70-71


21/47

20

kabul etmektedir. Bu husus, ...onbinlerce ylda birtek kl kadar bakalasa, btnzaman iinde bsbtn yok olur... ifdesinden de anlalmaktadr.

Gorgias (Leontiumlu) (Sofist)

(M.. 483-375)

Gorgias tam bir nihilisttir (inkrc). O, Sadece Olu ve Hareketi deil Varlk dareddetmitir. Ona gre hibirey yoktur.

...zira, eer bir varlk olsayd, Parmenidesin isbat ettii gibi, bu ancak ezel ve ebedolabilecekti. mdi, ezel ve ebed olan bir varlk sonsuzdur. Fakat, sonsuz bir varlk,kendisine hudut koyacak olan zamanda ve meknda bulunmaz. u halde hi bir yerde

deildir, ve hi bir yerde olmayan ey yoktur. Eer, farz

muhal, birey olsayd

bile, bizonu bilmeyecektik, ve bildiimiz farzedilse, bu bilgi hi bir sretle bakasnanakledilemeyecekti.30

Onun, varlk hakkndaki tezizetle yledir:311: Varlk yoktur, Bilgi yoktur [Nihilizm]2: Varlk olsa bile nsan iin kavranlamazdr [Agnostisizm]3: Kavranlabilir (bilinebilir) olsa bile baka insanlara bildirilemez ve anlatlamaz

[Solipsizm]Gorgias, Varlkn bilinemezliini u szlerle ifade etmektedir:32

Grnte olmad iin var-olmak bilinemez, var-olmad iin grnte olmakgszdr.

Gorgiasn nihilizmi, agnostisizmi ve solipsizmi daha sonraki dnceler zerindebyk tesirler icra etmitir. Gorgias, Sokratesin iddetle tartt filozoflardandr.Efltunun Gorgias diyalogu, Sokrates ve Gorgias arasndaki felsef mzakereleretahsis edilmitir. Bu eserin bilhassa ilk ksmlar, Gorgiasn btn felsef karakteriniortaya koymaktadr.

30 A. Weber, Felsefe Tarihi., s.18, pr: 431 T. Gomperz., Greek Thinkers., C: I., s.482, pr: 1 - s.486; M. Gkberk., Felsefe Tarihi., s.43; C.

Sunar., Varl

k Hakk

nda Ana Dnceler., s.57; W. Kranz.,Antik Felsefe., s.147, pr: 1/232 W. Kranz., Antik Felsefe., s.148, pr: 2


22/47

21

III. HERAKLEITOS VE OKULU

Heraclatios

(M.. 535-470 veya 540-480)

Fikirlerinin mphem ve zor anlalr olmas sebebiyle Karanlk Herakleitos olarakanlr.33

Herakleitos bir idealist diyalektikidir. Fakat olduka garip bir idealisttir: leme

bir balang ve bir son tanmaz; sadece, lemin muayyen faslalar ile adet peryodikbir tarzda, ana unsur olarak kabul ettii Atein hal (keyfiyet) deitirmeleri olduunakanidir ve idealizmi de burada belirir. yle ki: lemin ana unsuru, asl kayna(arkesi, mebdei) Ate olup, btn Kozmos, Atein seyreklemesi (rarification) veyayounlamas (concentration) ile teekkl etmitir. Ate, ilktir (orijin) ve esastr(arke). lem ondan kmtr ve srekli deierek, tekml ederek kozmos halindevarln kazanmtr ve neticede de dalacak, tekrar ilk haline, orijinine avdet edecek,yani yine atee inklab edecek ve fakat burada bitmeyecek, bir izmihlleuramayacaktr. Bu ate yeniden yeni bir lem hasl edecek... ilh., ve bu sre (vetire)ilnihaye devam edecektir.34 Bu, efsanev Anka (Felix) kuunun yanarak lmesi vefakat ldkten sonra yeniden kendi kendi kllerinden dirilerek hayat avdet etmesi gibisonsuz, bitimsiz bir srekli, peryodik, ossilatuar deiim srecidir. Buradan,Herakleitosun, Zaman ve Mekn sonsuz ve mutlak kabul ettii sonucunaulalabilir (D.H.) Ona gre, Zaman, oynayan, dama ta sren bir ocuktur.35

Herakleitosa gre, Varlkhibireydir, Olu hereydir.36 Btn Oluun temeli,ztlarn birlii ve mcdelesidir. Mcadele, hereyin babasdr. Bu, srekli oluu,srekli deimeyi zarr klar. Sabit, ber-karar, deimez olan-olan hibirey yoktur.Herey kendi zddn da mndemitir ve onunla srekli mcadele halindedir. Bu

33 W. Kranz., Antik Felsefe., s.48, st: 134 A. Weber, Felsefe Tarihi., s.20, pr: 135

W. Kranz., Antik Felsefe., s.50, pr: 336 A. Weber, Felsefe Tarihi., s.18, pr: 4


23/47

22

mcadeleden yeni bir baka ey hasl olmakta ve fakat o da varlk kazanr-kazanmazyine kendi zatnda mndemi olan zdd ile mcadeleye girimekte ve bu sre, bylece

ilnihaye devam etmektedir. Bu, btn Mkevventta cr olan, evrensel, genel-geerliolan, lemin noksansz bir ekilde tb olduu, onu idare eden, Ztlarn Birlii veMcdelesi Kanunudur.

Burada dikkat ekici olan, udur: Herakleitos felsefesinde bir yandan, hereydeiir nermesi ve dier yandan da hi deimeyen evrensel bir kanun idesi yan-yana bulunmaktadr. u hlde, hereyin kanlmaz bir zarret ile deimeye mecbur vemahkm olduu bu lemin, bu Olular Dnyasnn arka-planndaki, leminidarecisi olan ibu deimez kanun, lem-st (Super-Naturelle; Transandantal,Mteal, Akn) bir baka eyin varln zarr klacaktr ki bu, Logostur.37 Logos,tanrsal akldr ve Ztlarn Birlii ve Mcadelesi Kanunu, Logosun dilidir. Butenakuz prensibi, lemdeki genel-geerli ilke olan Kutupsallktr (Polarite):38 lem,

zt kutuplarn mcadelesinden ibarettir.Filozof, Logosa bir veche vererek onu, bu lemlerin yaratcs deil, idarecisi

(mdri) (veya bir nevi kanun koyucusu) olan bir kil ilh gibi tasarlamaktadr.39Varlk, durmadan etkide bulunur, Olu halindedir ve fakat kendisi (sabit bir varlk

olarak) yoktur.40 O, bunu ifade etmek iin, Olutan baka birey grmyorumdemektedir.41

Herakleitosta yle bir vahdet olduu sylenebilir: Btn bu kartlklarikiliklerine ramen ayn ey olup, Birin ayr-ayr yanlardr.42 Bu fikir, Zerdtkanallardan gelmi olan bir etki olarak da tefsre edilmeye ak bulunmaktadr.

Arke olan Ate, canldr; Kozmos, Ateten meydana gelir ve tekrar Ateednr. Bu sre, 8 milyon yllk bir peryottur.43 zellikle, Varlkkresinin bu

peryodiklii, Zerdt dncesinin deforme izlerini tamaktadr. Ate deiir, Su olur;Su, Topraka, Toprak Aithere dnr ve bu hl geriye dner.44

Herakletios, Kinata bir canllk izafe etmekle Hilozoist, deimeyi bir kaderolarak addetmekle Fatalist,45 bir zarret addetmekle Determinist, ayn zamanda hereyibir telakki etmekle de Panteist olmaktadr.46

Herakleitos, ztlar arasnda bir uyumadan da sz etmekte ve bunu henk vebar olarak nitelendirmektedir. Ateten hereyin olumasn yukardan-aaya

37 W. Kranz., Antik Felsefe., s.45, pr: 2. Logosun dier dillerde tam bir karl yoktur [W. Kranz.,

a.e, s.45, pr: 2]. Akl, ruh, nefs, soluk gibi muhtelif anlamlara gelmektedir. Bizi evreleyenevren logoslu ve akldr [a.e, s.54, pr: 2]38 F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.29, pr: 139 W. Kranz., Antik Felsefe., s.45, pr: 2.40 F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.29, pr: 241 F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.27, pr: 142 W. Kranz., Antik Felsefe., s.46, pr: 143 W. Kranz., Antik Felsefe., s.54, pr: 344 W. Kranz., Antik Felsefe., s.46, pr: 1/2; s.50, pr: 545 Fatalizmi: Kinatn byle olmasn isteyen (de) lh Mukadderattr. [Nihat Keklik., Felsefe.,

s.192, pr: 1]46 Herakletios, Btn eyler bir-tek eydir diyor: Benim deil Logosun sesini duyduktan sonra

btneylerin bir tekey olduunu Logosa uyarak sylemek bilgeliktir. [W. Kranz., Antik Felsefe.,s.49. pr: 1/2]


24/47

23

hareket, hereyin tekrar Atee dnmesine de aadan-yukarya hareket olaraktanmlyor.47 Bu deveran hareketin ematik gsterimi ekil 6dadr

Ate --------------------------------------- Su

Aither-----------------------------------Toprakekil: 8

Filozofun Irmak Metaforu grlerinin zeti mesbesindedir: Ayn rmaa ikidefa girilemez, daima herey akmaktadr, btn nesnelerrmak gibi akarlar.48

Herakleitosa gre, Dnme ve Logos herkeste mterektir.49 Bu fikir, Akl-Selmin mtereklii olarak yorumlanabilir. Ona gre, Ruh, sonsuzdur50. Ruhunlm, Su olmaktr.51 Ancak, Ruh, bir maddedir ve ana madde olan Atein gei

durumlarndan birine tekabl eder.52Herakleitosun ardllarnn zerinde en ziyade durduklar husus, onun deime

konusundaki tez(ler)idir. Hassaten onun Evrenin daim olarak deitii tezi,kendisine Diyalektikin ilk kurucusu olma nvann kazandrmtr. Marksist Literatr,Herakleitosun Diyalektiinin saf, ocuksu materyalizm olarak anar, fakat onu tebcleder. Cogniot, onun hakknda, Yunanistandaki ilkel materyalizmin en byktemsilcisidir demektedir.53 Engels, Anti-Dhringde, Tabiatn DiyalektikMekanizmas ve Herakleitos hakknda unlar yazmaktadr:54

Doay, insan tarihini, ya da kendi z kafa almamz dncenin incelemsi altnakoyduumuz zaman, bize ilk grnen ey, hibir eyin olduu gibi, olduu yerde,

olduu biimde kalmad, ama hereyin hareket ettii, deitii, olduu ve yokolduusonsuz sonsuz bir karlkl ilikiler ve etkiler yumadr. Demek, ki iinde ayrntlarnhenz azok silindii genel tabloyu gryoruz; hareket eden, geen ve birbiriyle

balanan eyin kendisinden ok, harekete, birinden brne geilere, balantlaradikkat ediyoruz. Dnyay dnmenin bu ilk, bn, ama aslnda doru biimi, lkaYunan filozoflarnn dnme biimidir, ve onu aka ilk formle eden de Heraklitosolmutur: Herey hem kendisidir, hem de deildir, nk herey akar, herey sreklidnme, olu ve yokolu durumundadr.

Lenin, Felsefe Defterleri isimli notlarnn bir blmn Herakleitos felsefesinin

eletirisine tahsis etmitir.55 Heraklitosu diyalektiin kurucularndan birisi56 olarak

47 Laertius., Bkz. N. Keklik., Felsefe., s.192, pr: 248 W. Kranz., Antik Felsefe., s.54, pr: 249 W. Kranz., Antik Felsefe., s.47, pr: 150 W. Kranz., Antik Felsefe., s.46, pr: 1/1.51 W. Kranz., Antik Felsefe., s.51, pr: 352 G. Cogniot., lka Materyalizmi., s.24, pr: 453 G. Cogniot., lka Materyalizmi., s.21, pr: 1/354 F. Engels., Anti-Dhring., s.70, pr: 255 V. I. Lenin., Felsefe Defterleri., Lassalen Efesoslu Herakleitosun Felsefesi Adl Kitabnn

zeti., s.285-29756 V. I. Lenin., Felsefe Defterleri., s.291, st: 3


25/47

24

kabul eden Lenin, Evrende daim hareket ve Herakleitos hakknda unlaryazmaktadr:57

... mekanik hareket, bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn hayat btn bunlar,insanlarn kafasna sadece hareket fikrini deil de k noktalarna dnl, yanidiyalektik hareket fikrini sokmaktadr.

Herakletiosun: Aynrmakta iki kere ykanlmaz eklindeki o naif ve ho formlnn(ya da zdeyiinin) dile getirdii de budur ite ama iin aslnda (Herakleitosunrencilerinden Krathulosun da dedii gibi), bir kere bile ykanlmaz rmakta (nk

btn vucut suya dalncaya dein rmak durmayacak ve su ayn ayn su olmaktan kmolacaktr).

Herakleitosun kozmoloji anlayna gre, Gne, Ay ve Yldzlar, tekneeklindedir.58 Keza ona gre, gk cisimleri, mesel Gne, grndnden daha

byktr.59 Bu dnce, o an anlayna gre, olduka ileri saylmaldr. nk,byle bir fikir, Gksel Nesneler (Semv Cirmler, Celestial Corps) iin, matematikseldncenin geerli olmasnnkabuledilmesini mmkn grmektedir. Eer Matematikonlar iin de geerli ise, o nesneler, ilh eyler olamazlar.

IV. PYTHAGORAS OKULUIV.I. ESK PYTHAGORAS OKULU

[Pythagoras, Kalliphon, Demokedes, Alkmeon]

Pythagoras (M.. 570-494) ve Talebeleri

Ad efsanelere karan Pythagoras, Eski Yunan dncesinin ilk dnemlerinin geneleilimine bal kalarak, Kozmos ve Arke konular zerinde durmutur. ElimizdePythagorasa ait orijinal bir metin mevcut deildir. Bu felsefe, daha Aristoteleszamannda dahi bir okul dncesi halini almt; belirli bir Pythagoras Felsefesideil de, Pythagoras Okulu Felsefesi denen anonim bir felsefe olumutu. NitekimAristo onlar, Bu filozoflarn (atomcularn - D.H.) ada olan, hatt onlardan nce

gelen ve matematie kendilerini veren ilk insanlar olan, Pythagoras

lar diyeadlandrlan kiiler...eklinde trif etmektedir.60Pythagoras Okulu, dier adyla Pisagorculuk, sadece lemin lkeleri (Arke)

meselesi zerinde deil, bununla beraber, ayn zamanda, Kozmik Nizmn Esaszerinde de durmulardr. lea Okulu mensuplar bu muammay lemin Birliinde(Vahdet, Monizm, Unity) aramlarken, Pisagorcular Sayda aramlardr.61Pisagorculua gre, lemin asl iki prensipten ibarettir: Say ve henk (Harmonia).

57 V. I. Lenin., Felsefe Defterleri., s.290, pr: 2-358 W. Kranz., Antik Felsefe., s.54, pr: 359 N. Keklik., Felsefe., s.191., pr: 1/160

Aristo., Metafizik: I., Kitap, V. Blm., 985 b /20-25 [A. Arslan evirisi., s.103, pr: 3]61 Cell Sara., yonya Pozitif Bilimi., s.133, pr: 1


26/47

25

Bu bakmdan bu okul, dalisttir. Kranz, bu dalizmin Zerdtten renilmiebenzediini sylemektedir.62 Halbuki onlara gelinceye kadar lemin asl (Arke) tek bir

adet prensibe indirgenmekte idi. Pisagorculuk Arkeyi fizik ve mahhas deil de fikrve mcerret (matematik) addetmekle de idealist olmaktadr. Bu telakki ayn zamandaMathesis Universalisin ilk ekirdei saylabilir. nk, bu, matematik temelli birfelsefedir.

Pisagorcular, ilm hesabn gerek kurucusudurlar. Bu felsefede Saylar, leminprensibi ve mahiyeti63 olup, Cisimler, duyulur hale gelmi, yani, teahhus ve tecessmetmi olan saylardr. Yni, Cisim = Say olmaktadr. Fakat Saylar zerinde okdurmalarna ve Sayy lemin prensibi ve mahiyeti saymalarna ramen onlarnsaylar aritmetiksel saylar olmayp geometrikekillere mnhasr idi: Kre, kp, kare,daire, prizma v.s.

Say Eyann mahiyeti olduu iin Saynn mahiyeti birdir. ki trl Bir vardr:

a: Monadlarn monad, ilhlarn Tanrs olan Bir. Bu, Bir ve Mutlak Bir, ZddOlmayan Birdir. Saylar (yani, eyler) Ondan kar (sudr eder) ve O, onlarn hepsiniihata eder.

b: Yaratlm Monad. Bu, saylar silsilesinde birinci olan monaddr ve her oklua(iki, ...) zddr. Herey Bir ile ok arasndaki zddiyetten kaynaklanmaktadr.

Pisagorcular, Saylar zerinde ok durmalarna ramen, Sfr ve Ondalk SaylarSistemini bilmiyorlar, btn adedleri tam say olarak kabul ediyorlard. Mesel p[] pi saysnn aklamasn yapamamlard, 22/7 blmesinin ok tekrarlanmasyla

pinin rasyonel hale konulabilecei kanaatnda idiler. Matematikteki sonsuz kk vesonsuz byk kavramlarn da ele almlard. Bilindii gibi, bunlarla en fazla ElalXnon uramtr. Saylar tam say kabul ettiklerinden, onlar iin temel say 1dirve bu husus onlarn ontolojilerinin de temeli olmutur.

Kozmogoni ve Kozmoloji

Varlklarn ilki lk Varlk (Fizik Nokta) olup ondan, sudr (manation) yolu ile,Doru, Yzey, Hacim, Cisimler, Duyum, drk, Zek kar. Bu Sudr zihniyetinin,Euclidien Geometrinin temellendirilmesinde nemli bir katksnn bulunduudnlebilir. Zira, Euclides Geometrisi de, btn geometriyi, ilk ve yaln olarak,

boyutsuz eleman Noktadan yola karak ina etmitir.Kozmogonileri yledir: Bir, kesif (masif) ve ksmsz (yekpre, monoblok) bir

Kre (Sfeiros) olup Sonsuzlukta yzer.64

Balang

ta, Dolu, Bo olmaks

z

nvard. Boluun Doluya hcumu ile Kozmos olumaya balar, neticede Doluluk sonsuzkk paralara (Atomalar) ayrlr. Doluluk buna reaksiyon olarak bu partikllerigeometrik ilgilerine gre birletirir ve lksel Cisimler (Toprak, Su, Hava, Ate) haslolur. Esas olan Atetir, drt yzeyli paracklardan oluur. Ate ilh prensibinsemboldr, yeri, Kinatn merkezi ve en byk ilhn bulunduu merkez bir gnetir.Bu gne, daima Yerin kar tarafna geldiinden (Dnyadan) grnmemektedir.[Kozmosun yapsekil: 9da gsterilmitir].

62 W. Kranz., Antik Felsefe., s.33, pr: 1/163 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.23, pr: 264

lk-Varl

k

n sonsuzlukta yzmesi motifi, slm-ncesi dnemdeki Trk Kozmogonileri ile deyakn ve artc bir benzerlik arzetmektedir.


27/47

26

ekil: 9: Pythagorasa gre Evren(izim: D. Hocaolu)

lemin asln say ve henkte aramakta olduu iin, Matematik yannda henkkavramna duyduu ilgi hasebiyle Muski ile de uraan Pythagoras, ilk defa olarak,

Sesi matematikselletirmeye gayret etmi, Matematik ve Muski arasnda birtakmbalantlar kurmutur.65 Bu balant, daha da genelletirilmi ve btn evrenin birhengi olduu fikrinden, btn evrenin bir de musksi olduu sonucuna varlmtr.Buna gre, Gne ve Ayn dnlerinde bir ses kar.66 Keza, btn lemin birmusksi olduu fikri, XVII. yzylda Johannes Kepler tarafndan da kabul edilmi veKepler, bu konuda 1619 ylnda, Harmonices Mundi (Dnyann hengi) isimli bireser kaleme almtr.67

Pisagorculuktaki Say Mistisizmi, daha sonra slm Dncesi tarihinde hvnus-Saf felsefesinde de tesirini gsterecektir.

Pisagorcu dnceye gre, Mekn ile Madde ayn eydir. Mekn homojen birsv ile doludur ve bu svnn iinde Deveran Hareketler vardr. Eyann aslmahiyeti ise, Meknda yer igal etmesi, yani, uzaml (extensive, mtehayyiz)olmasdr. Mekn, Madde ve Deveran Hareket hakkndaki bu dnceler, XVII.yzylda ortaya kacak olan Cartesien Felsefenin bir bakma ekirdei gibidir.

Pisagorculua gre, lem ezel ve ebeddir.Hareket ve Olu konularndaki fikirleri Ela Okulu ile paraleldir.68 Yalnz, varlk,

esas olarak deimez, izaf olarak deiir.Ruhu lmsz olarak kabul eden Pisagor Okulunda ayn zamanda Orfik nan

hkimdir.69

65 M. Gkberk., Felsefe Tarihi., s.31, pr: 266 W. Kranz., Antik Felsefe., s.34, pr: 267 G. Holton - D. H. D. Roller., Foundations Of Modern Physical Science., s.149, pr: 1-268 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.24, pr: 169 W. Kranz., Antik Felsefe., s.32-33. Pisagor Okulu ve Orfik nanlar hakknda genibilgi iin, bkz: T.

Gomperz., Greek Thinkers., Vol: I, Chapter: V. (pp.123-160): Orphic and Pythagorian Doctrines ofThe Soul


28/47

27

IV.II. YEN (SON) PYTHAGORAS OKULU

[Philolaos, Arkhytas, Timaios, Hiketas, Herakleides, Ekphantos]

Her iki okul arasnda yaklak be asrlk bir zaman fark bulunmasna ramengrleri arasnda mhimce bir ayrlk yoktur. Bilinen btn eylerde Say vardr. Bu,u demektir: Say, Hem Maddeler Dnyasnda ve hem de Ruhun Dnyasnda,doutan (ftratan) vardr.70 Say ve henk hakknda ayneyi dnrler:

... yalnz ekil kazanm olan bilinebilir, ekil ise lye, kanuna, sayya dayanr.Her ekli belirtirken kullanlan deyi bir say orandr. Her henk (harmonia) saycasnrlandrlm, belirtilmitir, bu u demektir: Hem alglanan maddeler dnyasnda hemde dnen ruhun dnyasnda say doutan vardr.71

Philolaos

Tabiat, snrszlardan ve snrlandrclardan kurulmutur. Harmonia, okkarmlarn bir-oluu ve ayr dncedekilerin birliidir. Bu daha nce grmolduumuz Ztlarn Birlii doktrinidir. Saylarn sistem olarak temeli 10 saysdr.Kozmos Kresinin elemanlar be adettir: Kre iindeki Ate, Su, Toprak, Hava veKrenin rts. Burada Krenin rts, Harmoniadr.72

Arkhytas

Matematik ve Varlk arasnda kurmu olduu balant sonucunda, Matematikinyetkin bir bilim olduunu ve onunla eylerin doru bilgisine ulalabileceinisylemektedir.73 eylerin doru bilgisine Matematik ile ulamak fikri, bir yandanDescartesn ve Leibnizin ideali olan Mathesis Universalisin ve dier yandan daModern Fiziin ilk tohumlar olarak grnmektedir.

Hiketas

Kendine has bir kozmoloji doktrini kurmutur. Buna gre, esas dnmekte olan Yer-Yzdr. Yer-Yz kendi etrafnda dner, dier semav cisimler harekesizdir. Bu, Yer-

Yznn sabit, Semvtn dnmesi hali ayn ile tesiri yapar.74Ponthoslu Herakleides ve Pythagoras Ekphantos, Yerin, dingili evresinde

dnene bir teker gibi batdan douya doru dndn sylemektedirler.75Hulsa, Pisagorcular, Aritimetik ve Cebirde deil, Geometride ilerlediler; Sfr,

rrasyonel Saylar bilmiyorlard.. Matematiksel temelli bir lem tasavvuru gelitirdiler

70 W. Kranz., Antik Felsefe., s.9571 W. Kranz., Antik Felsefe., s.95, pr: 272 W. Kranz., Antik Felsefe., s.97-9873 W. Kranz., Antik Felsefe., s.98, pr: 1/174

W. Kranz., Antik Felsefe., s.100, pr: 275 W. Kranz., Antik Felsefe., s.100, pr: 3


29/47

28

ki bu, bir yandan dar anlamyla Mathesis Universalis ve dier yandan da genianlamyla Evrenin matematiksel deifresi demek olan Matematiksle Fizikin ve modern

bilimlerin yolunu demek olarak kabul edilebilir. Yalnz, hereyin mebdei olarakfiziksel noktay kabul etmekle de bir cins atomizme sahiptiler.76 Ancak, bu,atomizm olarak yorumlanabilecei gibi, bir eit Srekli Evren (ContinuousUniverse) anlay olarak yorumlanmaya da msait grnmektedir. Zira, noktann

boyutsuz olduu unutulmamaldr.

V. ATOMZM

V.I. PROTO - ATOMSTLER

Empedokles

(M.. 492-432)

Empedokles, Anaxagoras gibi bir panteisttir. Kinatn bir btn olarakdeimedii, fakat czler olarak deitii kanatindedir. Ona gre, Kinat ezel veebeddir ve btnyle Maddeden oluur. Madde, mahiyeti itibariyle deimez, fakatdaim srette hareket halindedir; o halde, bu hareketi aklayabilmek iin atomfaraziyesine ihtiya vardr. Yani o, lemin, yapsal olarak daha fazla blnmesimmkn olmayan temel elemanter paracklardan mteekkil olduunu, lemin temelen kk bir parasnn bulunduunu kabul eden atomist bir dnrdr.

Empedokles, Hareketin aklanmasnda Kuvveti de bir kategori olarak felsefesinekor. Yani Empedoklesde Madde ve Kuvvet Dalizmi vardr. Kuvvet anlay, biranlamda Newtonien anlay da andrr. Hareketin fail illeti olarak ele alnan Kuvvet,

Newtonien felsefedekini andurr bir tarzda, ekme Kuvveti ve tme Kuvveti gibiiki trldr: a: Sevgi Prensibi (Birleme Prensibi; ekme Kuvveti yerine, b:Anlamazlk Prensibi (Ayrlk Prensibi; tme Kuvveti yerine) .

Kozmogoni: Btn Varlk, balangta, Sevginin etkisiyle bir arada kresel birhalde (Sfeiros) iken Anlamazlkn gelmesiyle ayrld. Bu sretle, srasyla, Toprak, Su

(Okeanos), Hava, Semav Esr, Y

ld

zlar, Bitkiler, Hayvanlar.. ilh. meydana geldi.Mkevvenatn bu teekkl, bir tekml eklindedir.Kinat tekil eden bu unsurlar drt adettir: Toprak, Su, hava, Ate. Bu unsurlar ise

morionlardan mteekkildir (morion, parack demektir) Bu paracklar teorik olarakdurmadan blnebilirlerse de pratikte bu blnme sonsuz deildir.77 Bylece,Empedokles, btnyle madd olarak tasavvur ettii Kinata, en kk temel eleman,temel yapta olarakmorionlar ileri srmekle atomizme ynelmi olmaktadr. Nevar ki, onun morionlar madd olmakla beraber, ayn zamanda canldrlar ki bu da

76

C. Sunar., Varl

k Hakk

nda Ana Dnceler., s.34, pr: 477 W. Kranz., Antik Felsefe., s.90, pr: 1


30/47

29

Empedoklesin, birok kadm filozof gibi hilozoistik dncenin tesirinde kaldngstermektedir.

Empedokles, Tenash inancna sahiptir. Ona gre, nsan, Sfeirosun aynasdr; birmikro-kozmostur. Duyular, benzerlerin temasndan hasl olur. Duyularn ve Ruhunmerkezi, Drt Unsurun birbirine en sk birekilde nfuz ettikleri kandr.78

Ik, kl cisimlerden akan bir eydir, ok hzldr.79drk (alg, perception), Beden ile D-Dnyann birbirine intibakdr. Ona gre, ...

biz lemi biliyoruz, nk biz de lemle ayn mahiyetteyiz.80 Bu fikre dikkatedilmelidir. Zira bu, nsann lemi bilebileceini mdafaa eden Gnostisizminmeruiyet senedini vermektedir. Btn modernbilimler bu fikir zerine oturtulmutur.

Herey birgn tekrar Sfeirosa dnecektir, yani hereyin bir nihayeti vardr ve bunihayet ise, mebde olan Birlik haline, yani, hereyin birlikte bulunduu Kresellikerc etmesidir. Sdurun zdd olan ibu Ricat dncesi, yani, hereyin birlk

Mebdeden km olup (Sudr) sonra tekrar ona geri dnecei (Ricat) inanc,kendisini daha sonraki Plotinus Felsefesinde daha net olarak ortaya koyacaktr. Budncenin, dier yandan da muhtelif din doktrinler ile yakndan alkal olduunadikkat etmek icap eder.

nsann D: Empedokles, Beeriyetin bir Altn a yaad ve sonra buAltn adan dt inancndadr.81 Bu dnce, Hristiyan inancndaki nsannD doktrininin kkenleri hakknda ilgin bir ipucu vermektedir.

Empedoklesin dnce tarihine katklaryle zetlenebilir.Atomizm fikrinin nderi kabul edilebilir. Keza, Tekmlclk fikrinin; Evrendeki

ekme-tme Kuvvetleri bulunduu ve bunlarn Oluun esasn, motivasyonunu tekilettii eklindeki fikrinin; Kinattaki madde miktarnn, czlerin deimesi esnasndadeimedii tezinin ncs de saylabilir. Bu tez daha sonralar, modern alardakarmza, Maddenin Korunumu tezi olarak kacaktr.

Ona gre, Gne, Aydan byktr. Ay, plak gibidir. Gkler kristal cam gibidir.82Empedokles, ayn zamanda Retorikin kurucusu olarak kabul edilmektedir.83

78 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.27, pr: 279 W. Kranz., Antik Felsefe., s.90, pr: 280 C. Sunar., Varlk Hakknda Ana Dnceler., s.47, pr: 1/181 W. Kranz., Antik Felsefe., s.78-7982

Nihat Keklik., Felsefe., s.197, pr: 183 Nihat Keklik., Felsefe., s.196, pr: 3


31/47

30

ekil 10: Empedoklesin ift kreli sistemi

Anaxagoras

(M.. 500-428)

Anaxagoras da, atomist bir filozoftur. Onun felsefesinin nemli iki yan vardr: 1:Dinamik Kozmoloji yerine Mekanist bir kozmoloji ve, 2: Hilozoist bir monizm yerine

bir Dalizm tesis etmitir. Budalizm, zeksz ve cansz cevher olan Spermata ile canlve akllNoustan mrekkeptir.

1. Spermata: Kozmolojinin asl unsuru Spermatadr. Ona gre, Kinat materyalbir dnyadr ve sonsuzdur. Bir cisim baka bir cisimden (Arkeden Topran,Topraktan Suyun... meydana gelmesi gibi) meydana gelemz. Binaenaleyh, lemintemelindeki unsur says drt deil, maddelerin adedi kadardr, yani sonsuzdur. O, butemel unsurlara spermata (tohum) adn vermektedir. Spermatalar, gerekmorionlardan ve gerekse de atomalardan baz bakmlardan ayrlr.

Spermatalarn morionlardan farkl yan, spermatalarn cansz, zeksz ve souk,scak, kuru, ya, renkli v.s. olulardr. Benzer yan ise, saylamayacak kadar (sonsuz) veok kk (sonsuz kk) olup, ezel, yaratlmam ve yok edilemez olulardr.84

2. Kozmogoni ve Dalizm: Bu spermatalar balangta Kaos (herc merc) iindeidiler. Onlarn dzenlenii Kaosu meydana getirmitir. Yalnz, Anaxagoras,Kozmosun Kaostan kendiliinden kmadn, zira spermatalarn cansz, zeksz,iradesiz olularyla kendiliklerinden hareket edemeyeceklerini ve bu sebeple deKozmosun muayyen kanunlara muvafk bir tarzda meydana gelebilmesi iin stn veakll bir kudretin mdahalesine, dzenlenmesine ihtiya olduunu ileri srm ve bu

84 F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.63, pr: 2


32/47

31

tabiat-st (sper-natrel) kudrete Nous adn vermitir. Bu sretle, Eski Yunanda ilkdefa olarak Kinat iin bir fikr (ideal) kaynak kabul edilmekle leme bir Fail ve Ga

llet tannm olmaktadr. Nous bu lemin yaratcs olmamakla beraber, onun fail vega illetidir. O, ... kinatn ezel ve ebed tanzim edicisidir85 nk, Hareket,eylerin zne bal deildir ve onlara ebed olarak yabancdr86 Madde tl, Nous iseaktif, hr ve uurludur. Dier varlklar zek deil, ancak zek gibi grnenotomatlardr. Dier yandan, Nous, baz canllarda da bulunur ki bu, bir nevi

panteizmdir.87 Anaxagoras, Nous (ruh, zihin) ile Madde arasna bir dalizm koymaklaberaber bu dalizm zayftr, zira, Nous, z nitelii dnme olan, kendinden-var bircevher olmakla beraber yine de dier yandan, ok ince ve ltf bir maddedir.88

Kozmogoni: Btn hareketlerin, dzenliliin bir iptidas, bir balangc vardr ki bu,lk Hareket ndr.89 lk Hareket, Nousun Kaosta hasl ettii bir devrharekettir.90 Nous, bu ilk mdahaleden sonra bir daha mdahalede bulunmamtr.Kaos, lk Hareketin dalga-dalga yaylmasyla kademeli olarak dzene girmi veneticede Kaos, Kozmosa mnkalib olmutur.91 Bu kozmos, bundan sonra, kendisidnda baka hibir merciin mdahalesine ihtiya duymakszn kurulu bir saat gibialacaktr ki bu, Mekanizmdir. Kendi dnda bir kuuvet olmakszn ilk hareketineyol veremedii iin dinamizm yoktur. Anaxagorasn tasarlam olduu bu kozmogoni,daha sonralar, Kant ve Laplace tarafndan tesis edilen kozmogoniyi andrmaktadr.

{Kaosun ilk nnda ilk kozmos oluumundan nce her ey birarada idi. HereyiAer (Hava) ve Aither (Esr) tutuyordu. lk Anafor ile bunlarn dalm, Kozmosuoluturdu.}92

{Gne, yanp tutuan bir ktledir. Ay zerinde tepeler vardr./.../Gkyz talardan(yldzlardan) yaplmtr. Srekli bir dn onlar Gkyzne balamtr, bu hareketduracak olsayd Yldzlar derdi/../Anaxagoras dinsizlikle sulanmt, nk Gneinyanan bir ktle olduunu sylemiti.}93

Anaxagoras, Gnein Yunanistan kadar byk olduunu ileri srmesinin zerine pekok alaya maruz kald94

Anaxagorasa gre, Dnya silindiriktir.95 En ar spermatalardan oluur. Bununstnde daha hafif olan Su ve Semav Esr bulunur, bu esr ate halindedir. Nous

85 W. Kranz., Antik Felsefe., s.29, pr: 286 F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.61, st: 1/587 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.30, pr: 2 - s.31, pr: 188 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.31, pr: 2; F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.6689 F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.68, pr: 190 F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.73, pr: 191 F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.7492 W. Kranz., Antik Felsefe., s.110, pr: 4; F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.73, pr:

193 N. Keklik., Felsefe., s.198-19994

D. Rusk., Allah

n Kudreti., s.55, pr: 395 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.30, pr: 1


33/47

32

bunlardan Madenleri ve Organik dnyay hasl etmitir. Yldzlar, ilk anafordakoparak ge frlayan kat ktlelerdir.

V.II. ASIL ATOMSTLER:

ABDERA OKULU

[Leukippos, Demokritos]

Bu okulun kurucusu Leukippos (M.. V. yzyl) olup, bir eser braktna dair birbilgi mevcut deildir. Fikirleri, daha da ilenerek, rencisi Demokritos tarafndanyaylmtr. Leukippos Miletli, Demokritos ise Abderaldr. Okulun asl nemlifilozofunun Demokritos olduu iin, bu okul, ona izafeten, Abdera Okulu olarakanlr. Leukippos ve bilhassa Demokritos, Antik Grek Atomculuunun gerek kurucusuaddedilirler.96

Demokritos

(M.. 460-400)

Arkada ve hocas Leukippos ile aralarnda fikr bakmdan pek fazla bir fark yoktur.Kinat btnyle Madde ile izah eden ve dnce yaps itibariyle de hemen-hemen entutarl materyalizm okulunun kurucusudur.

Kozmos: Demokritos hem Varlk ve hem de Oluu kabul eden bir filozoftur. Onagre, Varlk, sadece ve yalnz Maddeden ibarettir. Ne Evren-st bir akl (Nous), ne

96 O. Bloch., Materyalizm., s.40, pr: 4


34/47

33

bir Gaye (Telos) ve ne de bir Tesdf vardr. Herey Maddeden ve Zarretten ibarettirki, bu, ok kat bir Determinizm demektir. lemde yalnz Zarret (Tuke) vardr:

Madde, kendi zat itibariyle zarr olarak mevcuttur. Yani, Madde ve Maddedenmteekkil olan Kozmos, bir kendinden varlktr.

Maddenin temel ta, sonsuz sayda ve sonsuz kklkteki partikller olup, o,bunlar atoma (blnemez; lyetecezza) olarak adlandrmaktadr. Atomalar sonssuzdenecek kadar kk olmakla beraber Pisagorcularn tasavvur ettikleri sonsuz kkmatematiksel unsurlar deil, pratikte sadece ok kk olan reel fizikselobjelerdir. Bylece, Pisagorcularn antinomilerinden de kurtulmu olmaktadrlar.

Filozof, sonsuz kk reel fiziksel objeler (atomalar) fikriyle Pisagorculuureddettii gibi, felsefesine Doluluk, Boluk, Hareket kavramlarn da dahil etmeksretiyle Elann Srf Varlk, Heracletiosun Srf Olu fikirlerini de reddetmiolmaktadr.

Atomalar, dolu, aralksz olarak dolu, masif cisimciklerdir, aralarnda ise bolukvardr. Bu dolu cisimciklerin bolukta yer deitirmesi ile hareket haslolmaktadr. Boluk olmad takdirde, Hareketin izah yaplamayaca gibi, atomalardahi birbirinden ayrt edilemezler, hatt mevcut olamazlar. u halde, Boluk, atomlarn,yani fiziksel varln mevcudiyeti iin bir zarret olup, Hareketin art olarak daDoluluk kadar nemlidir. Demokritos, Leukippos gibi, Atomlar som-madde veBoluku ise var-olmayan adlandrr ve var-olmayann da var-olan (atomlar) gibi var-olduunu syler.97 Doluluk kavramnn yannda Boluk ve Atom kavramlarnnfelsefenin gndemine getirilmesi nemli bir adm olmu, bilim ve felsefenin sonrakigelimelerinde tesir etmitir.98 Aristo Boluk kavramn iddetle reddetmi, dolu birevren fikrini bu fikirler, yani Dolu Evren ve Anti-Atomizm fikirleri hem Bat vehem de Dou dnce dnyasnda hemen daima iddetli ve ateli taraftarlar bulmu, ilkdefa Demokritos tarafndan temellendirilen Dolu Evren ve Atomizm fikirleri iseuzun zaman unutulmu, ancak Klasik Fizik ile birlikte yeniden ortaya kmtr. Ancak,gnmz fiziinde Evrenin atomistik ve zellii Boluk kavramlar yenidenirdelenmeye balanmtr.

Atomalarn blnemezlii yle izah edilmektedir: Atomalar doludur, somdur,Bolukun tam zdddr, Boluktan pay almamtr99, yani, boluk ihtiva etmezler. Busebeple de blnemezler. Zira, blnme, cisimlerdeki boluk dolaysyla olur.100

Alfred Weber, bu hususta, Bu, hakikatte materyalizmin maddesine gelip katlan veDemokritosun sistemine, en dar bir srette monist olan felsefelerin tamamiyle nne

97 W. Kranz., Antik Felsefe., s.123, pr: 298 Bilim Tarihisi Bernal bu hususta unlar sylemektedir:

... atom teorisi, sonraki bilim zerinde bylesine byk bir tesir gsteren Demokritostan geldi.Demokritos, ideal saylardan oluan bir evren yerine, kk ve saylamayan, blnemeyen (a-tomos)paracklardan, bolukta hareket eden atomlardan oluan bir evren dnd./.../Boluk hi birey kavramnn felsefeye getirilmesi cretkr bir admd. Eski filozoflarn evreni anlalabilir,dolu bir evren, bir plenumdu. Vakum fikri btn saygdeer filozoflarca tiksintiyle karlanmt.Rnesans fiziinde Galileinin dinamii gibi gibi bir ok bulular ve sonraki gaz kanunlar ve buharmotr gibi bilimsel ve teknik gelimeler bu fikre (dolu evren fikri - D.H.) kart kma prosesisrasnda olutu.[J. D. Bernal., Materyalist Bilimler Tarihi., C: I., s.141, pr: 3-4]

99

W. Kranz., Antik Felsefe., s.123, pr: 3100 W. Kranz., Antik Felsefe., s.124, pr: 1, st:1


35/47

34

geemedikleri dalist bir renk veren ikinci bir prensiptir.101 demektedir. Yni,Demokritos Felsefesi, atom-boluk (veya, doluluk-boluk) dalizmine sahiptir.

Demokritos Atomizminde atomalarn hepsi biribiriyle zde omayp, muhtelifekillerde ve zelliklerdedirler: Przl, dz, kancal, keli, eri-br102 olanlar

bulunduu gibi bazlar kaln, bazlar ince, bazlar hafif, bazlar da ardr; mesel,Ruh, en ince ve ltf atomalardan mteekkildir.103 Rhun Maddlii, filozofunmateryalizmi Ruh Dnyasna da yaymas demektir ki daha sonralar ortaya kacakolan Mekaniki Materyalizm de bu hususta Demokritosa hayli ey borludur. DrtUnsurun atoma ekilleri snrlandrlmamtr, Atein atomalar kreseldir, dierunsurlar da atomlarnn byklk ve kklkleri ile birbirinden tefrik edilir.104

Hareket: Atomalarn hareketinde bir determinizm vardr, onlar birbirlerini ne ekerve ne de iterler. Birbirlerine vurarak ve arparak hareket ederler.105 Atomalarn bu

hareketlerinin balangc aklanmamtr. Evren, atomalarn birbirleriylearpmalarndan oluur.

Evrende bir Gaye yoktur. Bu sebeple Demokritos Kozmolojisinde zarrethkimdir. Yni bu felsefe, Mekanist ve Determinist bir evren anlayna sahiptir.106

Demokritos ayrca, sonsuz evrenler olduunu kabul eder.

Kozmogoni: Anaxagorasn kozmogonisini andrr.107 Atomalar Boluka derekbir kasrga hasl ediyorlar ve birbirleriyle arpyorlar; dnerek (anafor ile) ayrlyorlar,arlar aaya inerken hafifler yukarya kyor. Ay, Gne ve Yldzlar bu dnmesonucunda Gkyzne frlayan ve tutuan talardr. Bu dnme (anafor) Drt Unsuruhasl etmitir. Ar olan Toprak ve Su aada kalrken, hafif olan Hava ve Ateyukarya kmtr.

Demokritos Kozmolojisinin ksa bir zeti yle yaplabilir:1: Herey maddedir ve madddir.2: Madde, atomalardan oluur.3: Madde doluluk olup onun gibi bir baka gereklik de boluktur. [Doluluk-Boluk Dalizmi]4: Evren ezeldir [Zamanda snrszlk]5: Evren meknda sonsuzdur.6: Sonsuz boluklar ve sonsuz kozmoslar vardr.7: Maddenin bir lk Muharriki yoktur. O, ezelden ve zorunlu olarak vardr ve

ezelden ve zorunlu olarak hareket hareket halindedir. Yani Evren (ve Madde) birkendinden varlktr.

101 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.33, pr: 3102 W. Kranz., Antik Felsefe., s.124, pr: 2103 W. Kranz., Antik Felsefe., s.125, pr: 3-4; F. A. Lange., Materyalizmin Tarihi., C: I., s.14, pr: 2104 W. Kranz., Antik Felsefe., s.124, pr: 3105 W. Kranz., Antik Felsefe., s.124, pr: 4106Hibirekilde bir kimse tarafndan yaratlmadndan dolay, Democritos evreni zaman bakmndan

snrsz olarak tutuyor. Ayrca tz bakmndan deimez olduunu sylyor... imdi meydana geleneylerin nedenlerinin hibir balangc yokmu, genellikle sonsuz zamandan beri zorunluluk iindedpedz herey, olmu olan, olmakta olan ve olacak olan, nceden bulunuyormu [W. Kranz.,

Antik Felsefe., s.124, pr: 1/2]107 W. Kranz., Antik Felsefe., s.125, pr: 2; M. Gkberk., Felsefe Tarihi., s.39, pr: 3


36/47

35

8: Hem Varlk vardr hem de Olu.9: Evrende ne bir Tesadf vardr ve ne de bir Gaye. Bu, tamamiyle kr bir

determinizm, kesin bir zorunluluk ve anti-teleolojizm demektir.10: Kozmoslar eksilebilirler ve yokolabilirler. [Bu fikrin, kozmosun ezel olduuiddias elikin olduuna dikkat edilmelidir.]

Bilgi Teorisi: Bu konuda filozof, bir ampirist ve septik gibidir. Ampirizmi,Duyular Bilginin tek kayna olarak almasndandr. Ona gre, Duyularn kanalndangemeyen hi bir ey yoktur.108 Bu bir materyalist ampirizm (sensualizm)dir.Septisizmi ise, Duyularn verdii bilgilerin, Eyann gerei olmad hakkndakikanaatinden dolaydr. O, gerein bilinemezlii hakknda, unlar sylemektedir:

... insan gerek dorudan uzak olduunu anlayacaktr./.../Gerekte her bireyin nasl

olduunu anlamann ulalr olmad meydana kacaktr./.../Gerekte hi bir eybilmiyoruz, zira doru derindedir.109

nk ona gre gerek, atomalardr. Halbuki onlar duyumlayamyoruz. Bu birbakma Agnostisizm de saylabilir. Bu husus, filozofun, kaba sensalizm ile gereeulalamayacn tesbit etmesi bakmndan hayli ilgin ve ileri grl bir dncedemektir.

Dnce: Herkesin dncesi, (atomalardan kurulmu levhalarn) ona ak()-dr.110

Din: Demokritos, materyalizmine ramen, devrin din akaidinin etkisinden bsbtnkurtulabilmi deildir; politeist bir din anlay vardr, ilhlarn mevcudiyetineinanmaktadr. Yalnz o, ilhlarn da atomalardan mteekkil, bize gre gl olmakla

birlikte snrl gte ve fn olduklarna inanyordu. Bu ilhlarn hereyleri snrl vesonludur ve onlarn da fevkinde olan, gkleri ve yeri idare eden Zorunlukun kesinhakimiyeti altndadrlar.

Ruh, biraz yukarda da temas edildii gibi, en ltif ve en ince atomlardan mamuldr;ate gibi scak bireydir. Ruh atomlar yuvarlaktr. nsann gdc organ beyindir.111

Ahlk: Demokritos, Yunan etiinde nemli bir anlay olan Eudaimonizmin(Mutuluk) kurucusu saylr. Ona gre, Mutluluk, fayda ve zarar kavramlar zerinedayanr; mutlu olmak iin faydal ve zararleyleri ayrd edebilmek icap eder. Fayda veZararn kriteri ise haz ve elemdir. Ne var ki, iyiliklerin bir ksm izaf bir ksmmutlaktr. zaf iyiler madde ile, mutlak iyiler ruh ile ilgilidir. Onun ahlka mteallk

baz veczeleri yledir:

108 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.34, pr: 2109 W. Kranz., Antik Felsefe., s.127, pr: 4110

W. Kranz., Antik Felsefe., s.127, pr: 4111 W. Kranz., Antik Felsefe., s.125, pr: 3,4


37/47

36

nsanlara yakan, ruhu vcuttan ok hesaba katmaktr. [W. Kranz., Antik Felsefe.,s.129, pr: 2]. Tanr yalnz hakszlk ilemekten nefret edeni sever [a.e., s.129, pr: 1].

Yalnz dmanlar deil, hazlar yenen de yiittir. [a.e., s.130, pr: 1]. Mutluluk darhundur, mutsuzluk da [a.e., s.130, pr: 2]. Her hazz deil, ahlka gzel olanbaly semek gerek. [a.e., s.130, pr: 2]. Hazlar kendi iinden almaya alm olanruh mutludur. [a.e., s.130, pr: 2]. l alrsa en ho ey en hoa gitmeyen eyolabilir. [a.e., s.131, pr: 2]. Kadn kt dnceler iin erkekten daha az atelidir.[a.e., s.131, pr: 3]

nsan: nsan bir kk-dnyadr.112

Demokritos, hem bilimsel anlamdaki Atomizmin ve hem de Materyalizmdoktrininin lkadaki en nemli temsilcilerindendir.113 F. Albert Lange,Materyalizmin Tarihi, Gnmzdeki Anlam ve Eletirisi isimli byk eserineDemocritos ile balamaktadr (s.1-19). Bu sebeple, gerek Mekaniki Materyalizm vegerekse de Diyalektik Materyalizm asndan byk nem tamaktadr.114 Marksist birfelsefe szl olan Materyalist Felsefe Szlnde Demokritos yle anlatlr:115

Eski Yunanl Materyalist Filozof, Leukipposun tilmizi, eski Yunanllar arasnda ilkansiklopediyen kafal dnr (Marx). Lenin, Demokritosu, Antik a materyalizmi-nin kurucusu olarak nitelendirir.

VI. YONYA FELSEFESN YENLEYENLER

[Hippon, Arkhelaos, Apollonial Diogenes]

yonya (Milet) Felsefesi, M.. V. asrda belirli bir nisbette etkisini srdrmtr. Buetki, bu felsefeyi ihya eden filozof sayesinde olmutur ki bunlar, Hippon, Arkhelaosve Apollonial Diogenestir.

Hippon116

Sisaml olan Hippon, Thalesin yenileyicisidir. Thales gibi, arke olarak Suyu kabuleder. Bu sebeple tanrsz olarak anlr. Ona gre, Ruh ad verilen ey, aslnda, yaratcsudur.

112 W. Kranz., Antik Felsefe., s.128., pr: 3. nsan bir kk-dnya (mikro-kozmos) addetmek birokdncede grlmektedir ki, bu, nsann lemin bir z olarak telakki edilmesi demektir. slmdnce tarihinde de nsan, sk-sk zbde-i lem olarak tesmiye olunmaktadr ki bu, Democritosunmikro-kozmosu ile e-deer bir terim olarak kabul edilebilir.

113 Mesel, bkz: Sidney Hook., Materialism Md., s.210, s: 1114 Bkz: G. Cogniot., lka Materyalizmi., s.46-67115

M. Rosentahl - P. Yudin., Materyalist Felsefe Szl., Democritos Md. (s.98-99)116 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.31 ve W. Kranz., Antik Felsefe., s.115


38/47

37

Arkhelaos117

Anaksagorasn ihycsdr. Sokratese hocalk etmitir. Arke konusundaAnaxagoras gibi dnmektedir. Ona gre Oluun iki illeti vardr: Scak ve Souk.Hareketin balangc, Scak ile Soukun birbirinden ayrlmasdr. Anaxagorasnatomizmini kabul eder, fakat onun dalizmini reddeder. Su, altrn ve demirin ayreyler olmas gibi Nous da ayr bireydir. Ruh da, altn ve demir gibi bir maddedir.Bileik olmayan bir cevher (tz, sbustance) yoktur; Madde ve Cevher ayn eydir.Adalet ve Ahlk anlaynda, ahlkszlk ve irkinlik hakknda tezeist bir gresahiptir.118 Yni ona gre, ahlkszlk ve irkinlik, tabiattan gelmez, insanlarndavranlarndan kaynaklanr.

Apollonial Diogenes119

Aneksimenesin tilmizidir. O da arke olarak Havay kabul eder. Dalizmi veyaplralizmi reddeder. Havaya ulhiyet isnad eder. nk Havay Varlkn hemOluun ve hem de Rhun temeli addeder. Arke olan Havada Noesis (Ruh Gc)vardr, herkesin yneticisi ve hkimi Odur. Hava, sonrasz, lmsz bir vcuttur.120

VII. SOFZM

[Protagoras, Gorgias, Hippias Prodikos, Euthydemos,Antiphon, Thrasymakhos, Kallikles, Kritias]

Sofistlerle birlikte Felsefenin konusu Tabiattan nsana evrilmitir. Odak,nsandr; nsan, merkezdir ve asl kriterdir.

Sofistlerin felsefe tarihindeki yerleri yle zetlenebilir:1. Felsefenin konusunu Tabiattan nsana evirmilerdir.2. Bilgi konusunu bir problem alan olarak ele almlardr.3. Mantk oyunlar (cedel) ile hasmlarn alt etmeye almlardr. Bu sretle onlar,

hakikate varmaktan ok, mnazara kazanmaya almakla kt bir damga yemiler,onlarla birlikte Sofizm, Safsataclk (Safsataiyyun) olarak anlmdr.

4. lk defa olarak, paral

felsefe dersleri vermilerdir. Yni, philosophos veyasophos deil sophistes (hikmeti) olmulardr. Bu durum, felsefenin asletine aykrgrnd iin ok tenkid edilmitir. (Bilhassa Aristo ve Platon tarafndan)

Bilgi konusunu ilk ele allar da septik ve agnostik tavrlaryla yakndan ilgilidir.Denebilir ki Septisizm ve Agnostisizm ilk defa onlarla belirgin olarak felsefeyegirmitir.

117 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.32, pr: 2; W. Kranz., Antik Felsefe., s.116-117118 Tezeizm, bir eyin ftratan olmayp sonradan ortaya ktna inanmak demektir. Zdd,

Phiseismdir ki bireyin ftratan mevcut olduuna inanma demektir.119

W. Kranz., Antik Felsefe., s.117- 119; A. Weber., Felsefe Tarihi., s.31, pr: 1/1 - s.32120 W. Kranz., Antik Felsefe., s.119, pr: 1


39/47

38

5. Politeizmin zihn temellerini ykmlar, Sokratesin, Platonun, Stoallarn dinineyol amlardr.121

Protagoras

(M.. 482-411)

Bu filozof, tabiat felsefesini reddeder. Kalk noktas Herakleitosdur. Ona gre,mdem ki Ana Madde (Arke) olan Ate srekli deimektedir, o halde sbit olmayantabiatn sabit ve kesin, belirli bir bilgisi edinilmez.122

Agnostisizm ve Septisizm: Ne tabiatn ve ne de tanrlarn varl bilinebilir.123 Bugvensizlik, bilgi asndan bir agnostisizm ve septisizmdir. Bu fikirleri Onundinsizlikle sulanmasna yol amtr.

Bilgi: Bilginin menei, Duyulardr, yni filozof, duyulardan gayri bir bilgi kaynakabl etmemekle, sensalist olmaktadr. Fakat beri yandan, duyumlar deiken vekararszdr; o hlde, dncenin, akln meneindeki bu gvensizlik, bilginingvensizliini de intac eder k, bu konuda Protagorasn Demokritos ile ayn noktada

bulutuu grlmektedir. O hlde yegne bilgi olan Duyu Bilgisi de ancak bir doxa(vehim) olmaktadr.

Bilginin deeri konusunda da, Protagoras, praxisi n plana karr: Bilgi pratikiindir, yni bilginin amac teorik deil, pratik olmaldr ve Bilgelik de budur.

Pragmatizm: Protagoras, praxisten pragmaya geer ve ve karmza birPragmatizm savunucusu olarak kar. Russell, Pragmatizmin kurucusundan biriolan Schiller, kendini Protagorasn ardl sayard demektedir.124 Bunun eitlisebepleri vardr kukusuz. Bir kere, Protagoras Bilgiyi teoriye, yni Varlk ve Oluuanlamaya deil nk Ona gre bu zten imknszdr - pratike, yni Hayata

121 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.37, pr: 2122 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.36, pr: 1; Macit Gkberk., Felsefe Tarihi., s.43, pr: 2123

W. Kranz., Antik Felsefe., s.145, pr: 2124 B. Russell., Bat Felsefesi Tarihi., s.87, pr: 2


40/47

39

yneltmitir ve bu da grld gibi, Onun teorisinin bir sonucudur. Yni bilgi,pratiin emrindedir. O halde, cemiyet iin praxis asndan deeri olan, dier bir

ifdeyle pragmatik, yni faydal bilgiler gerekir. u hlde, Protagorasa gre, hakikat,faydal olandr.Bu sretle Protagoras, Transqndantal Bilgiyi savunan Sokrates, Platonve Aristotelesin tam aksine, Enstrmantal Bilgiyi savunur olmaktadr. Fakat, buradau da vardr: Protagorasn teorisinin bir netcesi olarak, tmel ve bizatih, mutlak birhakkat olmadndan tmel ve mutlak bir bilgi de imknszdr; o hlde, Bilgi veHakkat iin tmel ve genel-geerli bir kriter bulunamayacandan kriter olarak faydaalnmaldr.

Bunun iin de her yurtta yetitirilmeli, fazlete ulatrlmaldr. Bu ise Eitim ilesalanr.

Felsefe, fazletli olmak sanatdr. Ve yine felsefe, iyi dnmek ve iyi hitab etmeksanatdr. Fazletler eitlidir: Akl, cesret, temkin gibi. Halbuki Sokrates btn

fazletlerin bir tek hakkate, hayrn ve errin bilgisine irca edilebileceinisylemektedir.125

Felsefe blmdr: Pratik Ahlk, Diyalektik, Hitabet.Protagorasn bilgi teorisinde nemi bir husus da Relativizm ve Solipsizmdir.

yle ki: Ona gre, mutlak ve bizatih bir hakkat yoktur ve binenaleyh, nsan hereyin ls, myardr.126 O, bunu u ekilde ar bir noktaya kadar gtrr: nsanbtn eylerin, yani, bunlardan var-olanlarn var-olduklar iin, var-olmayanlarn davar-olmadklar iin lsdr.127 Bu hussu, Hicks, Protogorasa izafe edilen enorijinal gr olarak nitelendirmekte ve yle demektedir: (Ona gre:) nsanmevcudiyetin ve gayri mevcudiyetin lsdr.128

mdi; mdem nsan hereyin lsdr, o halde ferdden ferde deien hakikatanlay olacaktr. Yni, Hakkat izafdir. Onun hats, insan fert olarak al, tikel(cz) insandan tmel (kll) insana geemeyiidir.129 Protagoras, Mutlak Hakkatiu szlerle reddeder: Her ey zerinde birbirine zt olan iki ey sylemekmmkndr.130 Bu, kesin, belirli, tmel bir hakkat ve bilginin reddidir. Hakkathakkndaki bu ar rlativizm, hemen btn Sofistik dncenin temel karakteristiiniteliindedir. Mesel, mehul bir sofist yle demektedir: yi, kt, gzel, irkinizfdir; bizatih yoktur.131 Yine Protagorasa gre, Bilginin tek kayna olanDuyular gvensizdir; ayn zamanda bu duyularahs ve ferddir. Yni fertlerin deil,her ferdin ayr, bamsz, tikel duyumlar ve binaenaleyh tikel bilgileri vardr. Bu,Ortak Bilginin reddedilmesidir ki buradan da insanlar arasnda mterek bir bilginin

oluamas

sonucu

kar ve bu da yine netceten her insann

kendi tikellii ierisinehapseder ki bu da solipsizmdir (tek-bencilik). Yine Ona gre, duyumlamadmzey, bizim iin yoktur132 ve bu da hemen-hemen bir tr solipsizmdir.(D.H).133

125 C. Sunar., Varlk Hakknda Ana Dnceler., s.55,pr: 4126 W. Kranz., Antik Felsefe., s.145, pr: 4127 mile Brhier., Felsefe Tarihi., C: I: lka ve Ortaa, Fasikl: I., s.63, pr: 2128 R. D. Hicks., Protagoras Md., Encyclopaedia of Religion and Ethics., C: 10., s.410, s: 2, pr: 3129 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.37, pr: 3130 W. Kranz., Antik Felsefe., s.145, pr: 4131 W. Kranz., Antik Felsefe., s.155132

A. Weber., Felsefe Tarihi., s.36, pr: 36133 Tam solipsizm olmas iin dier benlerin de inkr edilmesi gerekir -D.H


41/47

40

Euthydemos(Sonraki sofistlerden)

Bu filozofa gre, herey herkesindir, yanlma yoktur. nk sylenen ey,dnlen birey olduundan var olan bireydir de.134

Bu sretle Sofizm, hakikat arayan deil, rakibini alt etmeye yarayan bir fikircambazl halini almtr. Bunlar Diyalektiki de bir ikna sanat olarak kullanmlarve bir kavga teknii (Eristik) haline getirmilerdir. Yni, bir sofist iin nemli olanmahz hakkati elde etmek deil, giriilen sz dellosunu galip bitirmektir. Onlarn buolumsuz tavr, sofizm kelimesinin zamanla menfibir anlamkazanmasna sebep olmu;

bu kelime, bo sz, lzumsuz tartma, mugalata anlamlarna gelmeye balamtr.Sofizm kelimesi Arapaya Safsataiyye olarak gemi ve oradan da Trkeye, aynmenfi mny tayarak intikal etmitir.

Antiphon

Zamann insan bilinci dnda bir kendinde gereklii bulunduu fikrini reddedenAntiphona gre, Zaman, dnce ya da ldr, tzsel olan (yani, gereklii olan -

D.H) birey deildir.135.Antiphon, toplum kanunlarnda theseist, tabiat kanunlarnda physeisttir. Yni,

Tabiat Kanunlarnn Tabiatta ftratan (physically; tabi olarak) mevcut olmalarnamukabil, Toplum Kanunlar ve Devletin, nsan tarafndan yaratldn ilerisrmektedir. Hatt, cemiyet dzeninin ftrata aykr olduunu dahi ileri srmektedir ki,

bu anti-sosyal dnce tarz ayn zamanda anti-regularisme, anarchisme ve hattdaha da ilerisinde nihilisme dahi kap amaktadr :

... kanunlarn buyruklar dilee gredirler, doannkiler ise zorunludurlar, ... ...kanuna gre hakl olan eylerin ou doayla dmanlk halindedirler/... ... kanunlarn

bize yaptrmak istedikleri de yasakladklar da ayn ekilde doaya dost ve uygundeildirler.136./.../ nsan, btn yaratklarn en tanr-klkls olduunu sylyor (fakat

buna gre eylemiyor)137

Sofistler; Toplum, Kanun ve Devlet

Toplum ve Kanun:Sofistlere gre insan, thesei (insan eseri) kanun ve kaideler deil, physei (tabi, ftr)

kanun ve kaidelere uymaldr. Bu babda Antiphona ksaca temas edilmiti, imdidierlerine bakalm:138

134 M. Gkberk., Felsefe Tarihi., s.45, pr: 3135 W. Kranz., Antik Felsefe., s.148, pr: 1/3136 W. Kranz., Antik Felsefe., s.148, pr: 1/1 - s.149, pr: 1137

W. Kranz., Antik Felsefe., s.148, pr: 1/1 - s.149, pr: 3138 W. Kranz., Antik Felsefe., s.150-151


42/47

41

Hippias: {herkes herkesle ftraten soydatr..}, kanunsa insanlarn zorbas olmasdolaysyla bir okeyleri doaya kar zorla yaptrr.

Alkidamas: Kanun veTre, devletlerin zoruyla yerlemitir. Felsefe kanun vetreye kar kaledir. Tanr herkesi azat etmitir, Doa hi bireyi kle yapmamtr.

Lykophron: Kanun insanlara karlkl olarak hakk garanti eder. (Fakat ahlkbir rol yoktur)

Kallikles: ... kanunlar koyanlar... kendileri ve kendi yararlar iin, kanunlarkoyuyorlar ...doann kendisi iyinin ktden, yeteneklinin yeteneksizden daha okeyi olmasnn hakl olduunu aka gsteriyor. [W. Kranz., a.e., s.151, pr: 1].

Devlet

Sofistlerin Devlet grlerini u ekilde zetleyebiliriz:1: Devlet, bir sosyal mukaveledir. (Antiphon)2: Devlet, bir hkmetme ve korunma vastasdr.2.a: Devlet, kuvvetlinin hkmetme aracdr. (Thrasymakhos)2.b: Devlet, zayflarn korunma aracdr. (Kallikles)Birincisine gre, Devlet, bir karlkl anlama kurumu iken, ikinci gre gre de,

zora dayanarak kurulan bir hkmetme arac olmaktadr.

1: Devlet, bir Toplumsal Szlemedir. Bu gr, bir sofist olan Antiphonsavunmaktadr. Ona gre, Devlet, insanlarn yok olmamalar iin, birbirilerine dayanmaihtiyac duymalarndan kaynaklanan ve karlkl rz mutbakata dayanan birkurumdur. Bu fikir, daha sonra bn Haldn felsefesinde ortaya kacak, oradan daXVIII. asrda Jean Jacque Rousseauda daha temellendirilmi olacak olan, Devlet

Documents

DHocaoglu 685 DERS NOTU FELSEFE SokratesOncesi Grek Felsefesi Edisyon 2