D.I.Mendeleyevning D.I.Mendeleyevning elementlar davriy sistemasielementlar davriy sistemasi

Режа Режа 1.1.Davriy qonun va uning Davriy qonun va uning rivojlanishi.rivojlanishi.2.2.Elementlar davriy sistemasi.Elementlar davriy sistemasi.3.3.Davriy sistemaning Davriy sistemaning axamiyatiaxamiyati..

D.I MendeleiyevD.I Mendeleiyev

Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 1834-yil 27 yanvarda Tobolsk shahrida Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 1834-yil 27 yanvarda Tobolsk shahrida gimnaziya direktori oilasida tug’ildi.U Tobolsk gimnaziyasini tugatib, gimnaziya direktori oilasida tug’ildi.U Tobolsk gimnaziyasini tugatib, petenburg pedagogika institutida o’qidi va uni 1855-yilda oltin medal petenburg pedagogika institutida o’qidi va uni 1855-yilda oltin medal bilan tamomladi. 1859-yilda ,,solishtirma hajm’’ mavzusida magisterlik bilan tamomladi. 1859-yilda ,,solishtirma hajm’’ mavzusida magisterlik dissertasiyasini himoya qilgandan keyin 2-yil davomida chet elda ilmiy dissertasiyasini himoya qilgandan keyin 2-yil davomida chet elda ilmiy safarda bo’ldi. Xorijdan qaytgandan keyin 33-yil davomida, dastlab safarda bo’ldi. Xorijdan qaytgandan keyin 33-yil davomida, dastlab peterburg Texnalogiya institutida, keyin Peterburg Universitetida peterburg Texnalogiya institutida, keyin Peterburg Universitetida professor lavozimida ilmiy va pedagogik ish olib bordi. professor lavozimida ilmiy va pedagogik ish olib bordi. D.I.Mendeleyevning ilmiy faoliyati juda ko’p qirrali bo’lib, uning D.I.Mendeleyevning ilmiy faoliyati juda ko’p qirrali bo’lib, uning pedagogik merosi o’ziga xos qiymatiga ega. U 1861-yilda organic pedagogik merosi o’ziga xos qiymatiga ega. U 1861-yilda organic kimyodan birinchi darslikni yozdi. Ayniqsa, uning 2tomlik ,,Kimyo kimyodan birinchi darslikni yozdi. Ayniqsa, uning 2tomlik ,,Kimyo asoslari’’asari kimyogarlarning bir necha avlodini tarbiyalash uchun asoslari’’asari kimyogarlarning bir necha avlodini tarbiyalash uchun xizmat qildi. 1869-yilda D.Ixizmat qildi. 1869-yilda D.I..Mendeleyev davriy qonunni kashf etdi va Mendeleyev davriy qonunni kashf etdi va kimyoviy elementlar davriy sistemasini yaratdi. U ,,Spirtning suv bilan kimyoviy elementlar davriy sistemasini yaratdi. U ,,Spirtning suv bilan birikishi’’ va ,,Eritmalarni assotsiatlar sifatida tushunish’’ mavzusida birikishi’’ va ,,Eritmalarni assotsiatlar sifatida tushunish’’ mavzusida doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. Mashhur rus olimi doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. Mashhur rus olimi L.A.Chugayevnning ta’biri bilan aytganda ,,D.I.Mendeleyev genial L.A.Chugayevnning ta’biri bilan aytganda ,,D.I.Mendeleyev genial kimyogar, birinchi darajali fizik, gidrodinamika, metrologiya, geologiya, kimyogar, birinchi darajali fizik, gidrodinamika, metrologiya, geologiya, kimyo texnologiyasining turli sohalarida unumli izlanish olib borgan. kimyo texnologiyasining turli sohalarida unumli izlanish olib borgan. D.I.Mendeleyev 1869- D.I.Mendeleyev 1869-yilda davriy qonunni kashf etdi.Shu paytda fanga 63ta kimyoviy yilda davriy qonunni kashf etdi.Shu paytda fanga 63ta kimyoviy element ma’lum edi.D.I.mendeleyev elementlarning nisbiy atom massalari element ma’lum edi.D.I.mendeleyev elementlarning nisbiy atom massalari ortib borishi tartibida bir qatorga joylashtirib,ularning xossalari ortib borishi tartibida bir qatorga joylashtirib,ularning xossalari o’zgarishidagi qonuniyatni topish jarayonida bir qator qiyinchiliklarga o’zgarishidagi qonuniyatni topish jarayonida bir qator qiyinchiliklarga duch keladi.Mendeleyev davriyqonunnikashf etishda bir qancha duch keladi.Mendeleyev davriyqonunnikashf etishda bir qancha xatoliklarni to’g’irlagan.xatoliklarni to’g’irlagan.

D.I.Mendeleyev elementlarni ularning nisbiy atom D.I.Mendeleyev elementlarni ularning nisbiy atom massalarining ortib borishiga qarab ketma-ket massalarining ortib borishiga qarab ketma-ket joylashtirdi.Elementlar qatoridagi dastlabki ikki joylashtirdi.Elementlar qatoridagi dastlabki ikki elementdan biri vodorod bo’lib, u metalmas, ikkinchi elementdan biri vodorod bo’lib, u metalmas, ikkinchi element ham metalmas, ammo inert gaz vabu ikki element ham metalmas, ammo inert gaz vabu ikki element orasiga biror elementni joylashtirishning element orasiga biror elementni joylashtirishning iloji yo’q ekanligiga ishonch hosil qilasiz.Tartib iloji yo’q ekanligiga ishonch hosil qilasiz.Tartib raqami jihatidanuchinchi element litiy, ishqoriy raqami jihatidanuchinchi element litiy, ishqoriy metal.Uning oksidi Li2O va gidro oksidi LiOH asos metal.Uning oksidi Li2O va gidro oksidi LiOH asos xossasiga ega. berelliy amfoter xossasiga ega.Chunki xossasiga ega. berelliy amfoter xossasiga ega.Chunki uning oksidi va gidroksidi ham kislota, ham ishqor uning oksidi va gidroksidi ham kislota, ham ishqor eritmalari bilanreaksiyaga kirishib tuz va suv hosil eritmalari bilanreaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi.Beshinchi element-bor qiladi.Beshinchi element-bor metalmas element. Uning oksidi –B2O3. U kislotali metalmas element. Uning oksidi –B2O3. U kislotali oksid bo’lib ,unga ortoborat kislota –H3BO3 muvofiq oksid bo’lib ,unga ortoborat kislota –H3BO3 muvofiq keladi .keladi .

Bor elementida metallmaslik xossalari kuchliroq Bor elementida metallmaslik xossalari kuchliroq bo’lib , keyingi elementlarda tipik metallik xossasi bo’lib , keyingi elementlarda tipik metallik xossasi o’rniga metallmaslik xususiyati kuchayib o’rniga metallmaslik xususiyati kuchayib boradi .Navbatdagi oltinchi ekement – uglerodda boradi .Navbatdagi oltinchi ekement – uglerodda metallmaslik xossalari borga nisbatan metallmaslik xossalari borga nisbatan kuchliroq .Uning oksidi –CO2 kislotali oksid kuchliroq .Uning oksidi –CO2 kislotali oksid bo’lib ,unga karbonat kislota muvofiq keladi. bo’lib ,unga karbonat kislota muvofiq keladi. Navbatdagi yettinchi element –azotda metaNavbatdagi yettinchi element –azotda metalllmaslik lmaslik xossasi uglerodga nisbatan ancha kuchli .Sakkizinchi xossasi uglerodga nisbatan ancha kuchli .Sakkizinchi va to’qqizinchi elementlar –kislorod va ftor va to’qqizinchi elementlar –kislorod va ftor metallmaslik xossasini o’zida eng kuchli namoyon metallmaslik xossasini o’zida eng kuchli namoyon qiladilar. Tartib bo’yicha joylashgan navbatdagi 11-qiladilar. Tartib bo’yicha joylashgan navbatdagi 11-element natriy –tipik ishqoriy metall bo’lib , litiyning element natriy –tipik ishqoriy metall bo’lib , litiyning xossasini takrorlaydi . Undan keyin joylashgan xossasini takrorlaydi . Undan keyin joylashgan magniy tipik metal. Magniydan keyin joylashgan magniy tipik metal. Magniydan keyin joylashgan alyuminiy berelliyga o’xshash amfoter element. D.I. alyuminiy berelliyga o’xshash amfoter element. D.I. Mendeleyev ishqoriy metalldan boshlanib, inert gaz Mendeleyev ishqoriy metalldan boshlanib, inert gaz bilan tugaydigan elementlar qatorini keyinchalik bilan tugaydigan elementlar qatorini keyinchalik davrlar deb atadi va o’zi kashf etgan davriy qonunni davrlar deb atadi va o’zi kashf etgan davriy qonunni quyidagicha ta’rifladi .quyidagicha ta’rifladi .

Oddiy jismlarning xossalari , shuningdek, elementlar xossalari ularning Oddiy jismlarning xossalari , shuningdek, elementlar xossalari ularning atom og’irliklarining qiymatiga davriy ravishda bog’liq bo’ladi. atom og’irliklarining qiymatiga davriy ravishda bog’liq bo’ladi. D.I.Mendeleyevning bu qonuni sodda qilib “elementlarning xossalari D.I.Mendeleyevning bu qonuni sodda qilib “elementlarning xossalari ularning atom og’irliklarining ortib borishiga davriy ravishda ularning atom og’irliklarining ortib borishiga davriy ravishda bog’liqdir”deb ta’riflasa ham bo’ladi.bog’liqdir”deb ta’riflasa ham bo’ladi. D.I.Mendeleyev 1869- yilda o’sha davrda fanga ma’lum bo’lgan D.I.Mendeleyev 1869- yilda o’sha davrda fanga ma’lum bo’lgan elementlarning xossalaridagi davriylikni sinchiklab o’rganib, elementlar elementlarning xossalaridagi davriylikni sinchiklab o’rganib, elementlar davriy sistemasini yaratadi. Davriy sistemaga hozirgi kunda 109 ta element davriy sistemasini yaratadi. Davriy sistemaga hozirgi kunda 109 ta element kiritilgan bo’lib, ular 7 ta davr va 8 ta guruhga ajratilgan. I- davrda faqat 2 kiritilgan bo’lib, ular 7 ta davr va 8 ta guruhga ajratilgan. I- davrda faqat 2 ta element bo’lib, II va III davrlarda elementlar xossalaridagi davriylik 8 ta ta element bo’lib, II va III davrlarda elementlar xossalaridagi davriylik 8 ta elementdan keyin takrorlanadi. Dastlabki 3 ta davr kichik davrlar, IV-VII elementdan keyin takrorlanadi. Dastlabki 3 ta davr kichik davrlar, IV-VII davrlar esa katta davrlar deyiladi. Buning boisi shundaki IV va V davrlar esa katta davrlar deyiladi. Buning boisi shundaki IV va V davrlarda elementlar xossalari davriyligi 18 ta elementdan keyin davrlarda elementlar xossalari davriyligi 18 ta elementdan keyin takrorlanadi, ularning har biri 2 tadan yotiq qatordan iborat. VI-davrda takrorlanadi, ularning har biri 2 tadan yotiq qatordan iborat. VI-davrda elementlar xossalarining davriyligi 32 ta elementdan keyin takrorlanadi. elementlar xossalarining davriyligi 32 ta elementdan keyin takrorlanadi. VII davrda 23 ta element bo’lib, tugallan- VII davrda 23 ta element bo’lib, tugallan- magan davr hisoblanadi.magan davr hisoblanadi.

VI davrdagi xossalari bir-biriga yaqin 14 ta element, VI davrdagi xossalari bir-biriga yaqin 14 ta element, VII davrda xuddi shunday o’xshash 14 ta element VII davrda xuddi shunday o’xshash 14 ta element alohida gorizontal qatorlarga joylashtirilib, davriy alohida gorizontal qatorlarga joylashtirilib, davriy sistema jadvalining pastki qismida berilgan. Ular sistema jadvalining pastki qismida berilgan. Ular lantanoidlar va aktinoidlar lantanoidlar va aktinoidlar deyiladi. Davrlarda deyiladi. Davrlarda chapdan o’ngga tomon elementlarning metallik chapdan o’ngga tomon elementlarning metallik xossasi kamayib, metallmaslik xossalari kuchayib xossasi kamayib, metallmaslik xossalari kuchayib boradi. Davrlarda eng aktiv metallar ishqoriy metallar, boradi. Davrlarda eng aktiv metallar ishqoriy metallar, eng aktiv metallmaslar galogenlardir. Davriy eng aktiv metallmaslar galogenlardir. Davriy sistemada xossalari bir-biriga o’xshash elementlar 8 sistemada xossalari bir-biriga o’xshash elementlar 8 ta vertikal guruhlarga bo’lingan. Har bir guruhdagi ta vertikal guruhlarga bo’lingan. Har bir guruhdagi elementlar o’z navbatida ikkita: asosiy va elementlar o’z navbatida ikkita: asosiy va qo’shimcha guruhchalarga bo’lingan. Agar guruhcha qo’shimcha guruhchalarga bo’lingan. Agar guruhcha kichik va katta davr elementlarini o’z ichiga olgan kichik va katta davr elementlarini o’z ichiga olgan bo’lsa u asosiy guruhcha, faqat katta davrlar bo’lsa u asosiy guruhcha, faqat katta davrlar elementlarini o’z ichiga olgan bo’lsa, uni qo’shimcha elementlarini o’z ichiga olgan bo’lsa, uni qo’shimcha guruhcha deyiladi. Guruhlarda yuqoridan pastga guruhcha deyiladi. Guruhlarda yuqoridan pastga tomon metallik xossasi kuchayadi.tomon metallik xossasi kuchayadi.

Davriy qonunning kashf qilinishi va kimyoviy elementlar Davriy qonunning kashf qilinishi va kimyoviy elementlar davriy sistemasining yaratilishi kimyo fanining jadal davriy sistemasining yaratilishi kimyo fanining jadal sur’atlar bilan rivojlanushiga sabab bo’ldi. sur’atlar bilan rivojlanushiga sabab bo’ldi. D.I.Mendeleyev o’zi kashf qilgan qonun asosida fanga D.I.Mendeleyev o’zi kashf qilgan qonun asosida fanga noma’lum bo’lgan elementlar mavjud ekanligini bashorat noma’lum bo’lgan elementlar mavjud ekanligini bashorat qilib, ularga davriy sistemadan bo’sh joy qoldirdi. qilib, ularga davriy sistemadan bo’sh joy qoldirdi. D.I.Mendeleyev bir qator kimyoviy elementlarning nisbiy D.I.Mendeleyev bir qator kimyoviy elementlarning nisbiy atom massalarini aniqlashda yo’l qo’yilgan xatolarni atom massalarini aniqlashda yo’l qo’yilgan xatolarni davriy sistemaga asoslangan holda tuzatdi. Davriy qonun davriy sistemaga asoslangan holda tuzatdi. Davriy qonun atom tuzilishining hozirgi nazariyasini ishlab chiqishga atom tuzilishining hozirgi nazariyasini ishlab chiqishga katta ta’sir ko’rsatdi, atom tuzilish nazariyasi o’z katta ta’sir ko’rsatdi, atom tuzilish nazariyasi o’z navbatida davriy qonun va davriy sistemaning naqadar navbatida davriy qonun va davriy sistemaning naqadar to’g’ri ekanligini tasdiqlab berdi. Davriy qonun va davriy to’g’ri ekanligini tasdiqlab berdi. Davriy qonun va davriy sistema yer qobig’ida uchramaydigan elementlarning sistema yer qobig’ida uchramaydigan elementlarning kashf etilishiga olib keldi. Hozirgi kunda davriy kashf etilishiga olib keldi. Hozirgi kunda davriy sistemadan o’rin olgan 109 ta elementdan 17 tasi sun’iy sistemadan o’rin olgan 109 ta elementdan 17 tasi sun’iy olingan. Ayrim yangi sintez qilingan elementlar hali olingan. Ayrim yangi sintez qilingan elementlar hali davriy sistemadan o’rin olgani yo’q. davriy sistemadan o’rin olgani yo’q.

XVII asr ohirida ta element malum bo’lib XIX asrning XVII asr ohirida ta element malum bo’lib XIX asrning birinchi choragida yana 19 ta element kashfbirinchi choragida yana 19 ta element kashf qilindi qilindi Elementlarning kashf qilinishi bilan ularning atom Elementlarning kashf qilinishi bilan ularning atom og’irligi,fizikaviy va kimiyoviy xossalari urganib og’irligi,fizikaviy va kimiyoviy xossalari urganib borildi.Bu tekshirishlar natijasida bazi elementlar borildi.Bu tekshirishlar natijasida bazi elementlar avvaldan malum bo’lgan tabiy gurupallar o’xshash avvaldan malum bo’lgan tabiy gurupallar o’xshash nelementlar va ularning birikmalari xaqida malumotlar nelementlar va ularning birikmalari xaqida malumotlar kimiyogarlar oldiga barcha elementlar gurupalariga kimiyogarlar oldiga barcha elementlar gurupalariga ajratish vazifasini qo’ydi va 1789 yilda A.Luvuazyev ajratish vazifasini qo’ydi va 1789 yilda A.Luvuazyev kimiyo elemenylarining birinchi klasifikatsiyasini yaratdi kimiyo elemenylarining birinchi klasifikatsiyasini yaratdi U barcha oddiy moddalarni 4 guruppaga U barcha oddiy moddalarni 4 guruppaga (metelmasslar ,metallar, kislota radikallri va “yerlar ” (metelmasslar ,metallar, kislota radikallri va “yerlar ” ya’ni”ya’ni” oksidlar ) ajratdi oksidlar ) ajratdi

Nazorat savollari:Nazorat savollari:1.Davriy qonunning xozirgi zamon ta’rifi 1.Davriy qonunning xozirgi zamon ta’rifi

qanday.qanday.2.Davriy sistemadagi asosiy qonuniyatlar 2.Davriy sistemadagi asosiy qonuniyatlar

nimalardan iborat.nimalardan iborat.3.Davriy sistemadagi elementlar soni 3.Davriy sistemadagi elementlar soni

nechaga yetdi.nechaga yetdi.