ixtisas qrupu

II

2015-ci ildə ali təhsil müəssisələrinə qəbul imtahanlarında “Coğrafiya” fənni üzrə istifadə edilmiş test tapşırıqlarının elmi-metodiki təhlili

İXTİSAS QRUPU II

TEST TAPŞIRIĞI 25

QAPALI 21

AÇIQ

HESABLAMA 1

SEÇİM 2

UYĞUNLUĞU MÜƏYYƏN ETMƏK

1

ALİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNƏ QƏBUL İMTAHANI

Açıq tipli tapşırıqlar qəbul proqramını daha dərindən mənimsəmiş, riyazi təfəkkürlü və analitik təhlil qabiliyyəti güclü olan abituriyentlərin hazırlıq səviyyəsini bir-

birindən fərqləndirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

ALİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNƏ QƏBUL

İMTAHANI

ixtisas qrupu

I I

variantları

A B

Böl ə: Coğrafi a el i in i kişaf ərhələləri. Məhəlli pla ı. Coğrafi əritə

Mürəkkə lik dərə əsi: orta

Qabiliyyət göstəri isi: hesablama

A B C D E İmtina

24,96 7,09 2,81 11,63 12,57 40,93

A

Doğru ava : A

51. Bakı şəhəri ilə 180-lik uzunluq fərqinə malik və onunla eyni enlikdə yerləşən məntəqədən yola çıxaraq əvvəlcə 0 sonra isə 180-lik azimutla eyni meridian çevrəsi üzərində 11100 km məsafə qət edən təyyarənin çatacağı nöqtənin coğrafi koordinatlarını təyin edin. A) 40 şm.e., 50 ş.u. B) 50 şm.e., 50 ş.u. C) 20 şm.e., 50 ş.u. D) 40 şm.e., 130 ş.u. E) 50 şm.e., 130 q.u.

SİNİF

10

A 51

C 54

Test tapşırığının yerinə yetirilməsi üçün qlobus üzərində meridian və paralellər əsasında hesablama aparmağı, onların əsasında koordinat sistemindən düzgün istifadə etməyi, hər bir meridianın 180° qövsdən ibarət olduğunu bilmək, onun əks tərəfindəki meridianın qiymətini müəyyən etməyi bacarmaq lazımdır.

Test tapşırığının şərtindən məlum olur ki, təyyarənin yola çıxdığı məntəqə Bakı şəhəri ilə eyni coğrafi enlikdə, yəni 40° şimal enliyində yerləşir. Bu məntəqənin coğrafi uzunluğu Bakı şəhərinin meridianı ilə 180° fərqə malik olduğuna görə hesablamaq olar ki, onun qiyməti 130°q.u.-na malikdir (50° ş.u. + 130° = 180°).

Təyyarənin getdiyi məsafəni (11100 km) dərəcə qiymətinə çevirdikdə, məlum olur ki, bu kəmiyyət 100° meridianın qiymətinə bərabərdir (11100 km : 111 km = 100°). Ona görə təyyarənin əvvəlcə 0° azimutla getdiyi nəzərə alınarsa, o, 40° şm.e.-dən 50°-yə uyğun məsafəni uçur və Şimal qütbünə çatmış olur (40° + 50° = 90° şm.e.). Sonra tələb olunduğu kimi, yolun yarısını 180° azimutla hərəkət edir. Nəticədə 40° şm.e.-də yerə enmiş olur. Təyyarə əvvəlcə 130° q.u. üzrə hərəkət etdiyinə görə onun əks tərəfində 50° ş.u. meridianı yerləşir (90° - 50° = 40° şm.e.). Deməli, təyyarə Bakı şəhərində yerə enir. Beləliklə, doğru cavab 40° şm.e., 50° ş.u. olacaqdır.

Doğru cavab: A.

A-51

Diskri i asi a ə salı T: . a şı

Bölmə: Coğrafiya elminin inkişaf mərhələləri. Məhəllin planı. Coğrafi xəritə Mürəkkəblik dərəcəsi: orta Qabiliyyət göstəricisi: hesablama

A B C D E İmtina

8,76 16,01 7,42 20,61 3,73 43,46

B

Doğru cavab: B

69. Bakı şəhəri ilə 12 saat yerli vaxt fərqi olan və 40 şm.e. yerləşən məntəqədən eyni meridian çevrəsi üzərində əvvəlcə 0-lik sonra isə 180-lik azimutla 11100 km məsafə qət edən təyyarənin çatacağı nöqtənin coğrafi koordinatlarını təyin edin. A) 50 şm.e., 50 ş.u. B) 40 şm.e., 50 ş.u. C) 50 şm.e., 130 ş.u. D) 40 şm.e., 130 q.u. E) 50 şm.e., 50 q.u.

SİNİF

10

B 69

D 56

Bölmə: Yerin daxili quruluşu Mürəkkəblik dərəcəsi: çətin Qabiliyyət göstəricisi: ümumiləşdirmə

A B C D E İmtina

8,44 19,63 8,32 8,88 21,24 33,49

A

Doğru cavab: B

64. Havay adalarındakı vulkanların səciyyəvi xüsusiyyətləri: 1. Litosfer tavalarının konvergent sərhədində yerləşirlər 2. Stratovulkanlara aid edilirlər 3. Litosfer tavalarının divergent sərhədində yerləşirlər 4. Qalxanvari vulkanlara aid edilirlər 5. Daha duru lava püskürürlər 6. Qranit qatı üzərində formalaşırlar A) 3, 4, 6 B) 3, 4, 5 C) 1, 2, 6

D) 2, 3, 5 E) 1, 4, 5

SİNİF

10

A 64

C 56

7-ci sinifdə tədris olunan “Materiklər və okeanların fiziki coğrafiyası” kursuna və 10-cu sinif üzrə “Litosfer və Yer səthinin relyefi” bölməsinə aid, seçim xarakterli test tapşırığıdır. Tapşırıqda Sakit okeanın mərkəzində yerləşən Havay adalarında fəaliyyət göstərən vulkanların fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərini müəyyən etmək tələb olunur.

Vulkan püskürməsi nəticəsində əmələ gələn konusların mütləq hündürlüyü onun püskürmə intensivliyi ilə yanaşı, yer səthinə çıxan lavanın fiziki-kimyəvi tərkibindən və qatılığından asılıdır. Vulkanizm prosesində yer səthinə çıxan lava duru olarsa, asanlıqla ətraf ərazilərə axır və onun konusunun yüksəlməsi çətinləşir. Bu halda onun ətəkləri daha geniş əraziləri əhatə edir, mütləq hündürlüyü isə xeyli azalır. Bu tipli vulkanların konusu qalxanı xatırladır və qalxanvari vulkanlar adlanır. Havay adalarında da fəaliyyət göstərən vulkanlar qalxanvari tiplidir.

Yer səthinə çıxan lavanın qatılığı çox olursa, onlar vulkan konusunun mütləq hündürlüyünün artmasına səbəb olur. Bu tipli vulkanlar stratovulkan adlanır. Bəzi hallarda qatı lava vulkanın konusunun yolunu tutur və püskürmə zamanı güclü partlayış baş verir. Ona görə doğru cavab olaraq: 3) Litosfer tavalarının divergent sərhədində yerləşirlər; 4) Qalxanvari vulkanlara aid edilirlər və 5) Daha duru lava püskürürlər bəndləri seçılməlidir.

Doğru cavab: B.

A-64

Diskri i asi a ə salı T: . düzəl əli

Bölmə: Yerin daxili quruluşu Mürəkkəblik dərəcəsi: çətin Qabiliyyət göstəricisi: ümumiləşdirmə

A B C D E İmtina

9,67 27,31 3,49 17,50 6,55 35,49

B

Doğru cavab: B

67. Apennin yarımadasındakı vulkanların səciyyəvi xüsusiyyətləri: 1. Litosfer tavalarının divergent sərhədində yerləşirlər 2. Materik tipli tavalarının sərhədində yerləşirlər 3. Qalxanvari vulkanlara aid edilirlər 4. Litosfer tavalarının konvergent sərhədində yerləşirlər 5. Stratovulkanlara aid edilirlər 6. Daha duru lava püskürürlər A) 1, 3, 6 B) 2, 4, 5 C) 3, 5, 6

D) 2, 4, 6 E) 3, 4, 5

SİNİF

10

B 67

D 69

Bölmə: Quru suları Mürəkkəblik dərəcəsi: sadə Qabiliyyət göstəricisi: seçim və uyğunluq

A B C D E İmtina

11,92 5,36 10,81 21,83 14,71 35,36

A

Doğru cavab: E

67. Uyğunluq gözlənilmişdir.

A) I – 2 – b; II – 1 – a; III – 3 – a

B) I – 1 – b; II – 2 – b; III – 4 – a

C) I – 2 – b; II – 1 – a; III – 4 – b

D) I – 2 – a; II – 1 – a; III – 3 – b

E) I – 2 – a; II – 1 – b; III – 3 – b

Çay Qolu Mə sə

for ası I. Missisipi

II. Murrey

III. Konqo

1. Darlinq

2. Ohayo

3. Ubangi

4. Anqara

a. delta

b. estuari

SİNİF

7

A 67

C 65

Test tapşırığının yerinə yetirilməsi üçün dərslikdə olan

materialları və xəritə üzrərində bilikləri yada salmaq lazımdır: Müssisipi çayı Şimali Amerikada, ABŞ ərazisində axır, Missuri,

Ohayo və Tennessi onun ən böyük qollarıdır, Meksika körfəzinə tökülərkən delta əmələ gətirir;

Konqo çayı Afrikanın ekvator boyu hissəsindən axaraq Atlantik okeanına tökülür, mənsəbindən keçən okean cərəyanları onun delta əmələ gətirməsinə mane olur, Ubangi çayın mühüm qollarından biridir;

Murrey Avstraliyanın əsas çayıdır, ən böyük qolu Darlinq çayıdır, Böyük Avstraliya körfəzinə tökülərkən estuari yaradır.

Deməli, doğru cavab: I – 2 – a; II – 1- b; III – 3 - b Doğru cavab: E.

A-67

Diskri i asi a ə salı T: . düzəl əli

Bölmə: Quru suları Mürəkkəblik dərəcəsi: sadə Qabiliyyət göstəricisi: seçim və uyğunluq

A B C D E İmtina

20,44 31,18 8,06 8,18 6,20 25,94

B

Doğru cavab: B

66. Uyğunluq gözlənilmişdir.

A) I – 3 – b; II – 1 – b; III – 4 – a

B) I – 3 – b; II – 1 – b; III – 2 – a

C) I – 3 – a; II – 2 – b; III – 2 – a

D) I – 3 – a; II – 1 – a; III – 2 – b

E) I – 1 – a; II – 3 – b; III – 4 – b

Çay Qolu Mənsəb forması

I. Ob

II. Yenisey III. Volqa

1. Anqara

2. Kama

3. İrtış 4. Ural

a. delta b. estuari

SİNİF

7

B 66

D 59

Bölmə: Dünya təsərrüfatı: Təbii ehtiyatları, ETİ və sənayesi Mürəkkəblik dərəcəsi: orta Qabiliyyət göstəricisi: hesablama

A B C D E İmtina

4,63 7,03 17,90 5,63 4,28 60,53

A

Doğru ava : C

70. 1 l neftin yanmasından 10,5 min kkal istilik alınır. Neçə l neft 5 kq şərti yanacağa bərabərdir?

A) 33 B) 1,5 C) 3,3 D) 10,5 E) 7

SİNİF

9

A 70

C 63

9-cu sinifdə tədris edilən “Xarici ölkələrin iqtisadi və sosial coğrafiyası” dərsliyindəki “Dünyanın yanacaq-energetika sənayesi ” bölməsinə aid hesablama xarakterli test tapşırığıdır.

Neftin istilikvermə qabiliyyətinin digər yanacaq növlərinin istilikvermə qabiliyyəti ilə müqayisə edilməsinə aid olan bu, tapşırığın yerinə yetirilməsi üçün bir neçə məlumatı bilmək lazımdır. Orta məktəb kursundan məlumdur ki, 1 kq şərti yanacaq 1 kq daş kömürün yanması zamanı ayrılan 7000 kkal istiliyə bərabərdir. 1 l neftin yanması zamanı ayrılan istilik isə 1,5 kq şərti yanacaq deməkdir (10500 kkal : 7000 kkal = 1,5 kq şərti yanacaq). Ona görə aşağıdakı tənasübü qurmaq olar:

1 l neft ---- 1,5 kq şərti yanacaq x l neft ---- 5 kq şərti yanacaq x = 5 kq : 1,5 kq = 3,3 kq şərti yanacaq Deməli, 3,3 l neftin yanmasından 5 kq şərti yanacaq alınır. Doğru cavab: C .

A-70

Diskri i asi a ə salı T: . a şı

Bölmə: Dünya təsərrüfatı: Təbii ehtiyatları, ETİ və sənayesi Mürəkkəblik dərəcəsi: orta Qabiliyyət göstəricisi: hesablama

A B C D E İmtina

5,56 16,24 5,41 3,49 4,28 65,01

B

Doğru cavab: B

64. 1 m3 qazın yanmasından 10,4 min kkal istilik alınır. Neçə m3 qaz 5 kq şərti yanacağa bərabərdir?

A) 1,48 B) 3,3 C) 7 D) 33 E) 10,4

SİNİF

9

B 64

D 68

Bölmə: İqlim Mürəkkəblik dərəcəsi: çətin Qabiliyyət göstəricisi: sxem və diaqramlar

Doğru Səhv İmtina

9,70 55,41 34,90

A

Doğru cavab: 2, 3, 5

72. Verilən iqlim diaqramının aid olduğu məntəqəyə uyğun gələn səciyyəvi xüsusiyyətlər: 1. Codyarpaqlı meşə və kolluqlar, zeytun, sitrus meyvəçiliyi geniş yayılmışdır 2. Qışda enən hava axınları olan tropik hava kütləsi hakimdir 3. Savanna zonası heyvandarlıq üçün əlverişlidir 4. Məhsuldar qonur, qəhvəyi torpaqlar geniş yayılmışdır 5. Banan, ananas, şəkər qamışı becərilir 6. Qışda qalxan hava kütləsi hakimdir

0 100

200

300

400 500 mm

–20 –10

0

10

20 30

t°C

Y M M İ S N

SİNİF

7

A 72

C 74

Test tapşırığı 7-ci sinifdə tədris olunan “Materiklər və okeanların fiziki coğrafiyası” kursuna aiddir.

Tapşırıqda iqlim diaqramının aid olduğu məntəqəyə aid səciyyəvi xüsusiyyətlərin müəyyən edilməsi tələb olunur. A və B variantlarında eyni iqlim diaqramları verilmişdir. İqlim diaqramının cənub subekvatorial qurşağına aid olduğunu nəzərə alaraq aşağıdakıları düzgün cavab kimi qəbul etmək olar:

2) Qışda enən hava axınları olan tropik hava kütləsi hakimdir;

3) Savanna zonası heyvandarlıq üçün əlverişlidir; 5) Banan, ananas, şəkər qamışı becərilir bəndləri

seçilməlidir. Doğru cavab: 2, 3, 5 .

A-72

Diskri i asi a ə salı T: . 6 düzəl əli

Bölmə: İqlim Mürəkkəblik dərəcəsi: çətin Qabiliyyət göstəricisi: sxem və diaqramlar

B

Doğru cavab: 2, 4, 6

74. Verilən iqlim diaqramının aid olduğu məntəqəyə uyğun gəlməyən səciyyəvi xüsusiyyətlər: 1. Qışda enən hava axınları olan tropik hava

kütlələri hakimdir 2. Codyarpaqlı meşə və kolluqlar, zeytun, sitrus

meyvəçiliyi geniş yayılmışdır 3. Savanna zonası heyvandarlıq üçün əlverişlidir 4. Məhsuldar qonur, qəhvəyi torpaqlar geniş yayılmışdır 5. Banan, ananas, şəkər qamışı becərilir 6. Qışda qalxan hava kütləsi hakimdir

0 100 200

300

400 500 mm

–20 –10

0

10

20 30

t °C

Y M M İ S N

Doğru Səhv İmtina

11,73 54,32 33,94 SİNİF

7

B 74

D 74

Bölmə: Dünyanın siyası xəritəsi, Dünya əhalisi Mürəkkəblik dərəcəsi: orta Qabiliyyət göstəricisi: hesablama

Doğru Səhv İmtina

14,74 35,25 50,01

A

Doğru cavab: 1 236

73. Belçika əhalisinin milli tərkibinin 55%-ni flamandlar, 33%-ni isə vallonlar təşkil edir. Ölkənin əhalisinin sayının 10,3 mln. nəfər olduğunu bilərək, digər xalqların sayını hesablayın (min nəfər).

SİNİF

9

A 73

C 73

Test tapşırığı 9-cu sinifdə tədris edilən “Xarici ölkələrin iqtisadi və sosial coğrafiyası” dərsliyindəki “Dünya əhalisinin dil tərkibi” bölməsinə aiddir.

Belçika Qərbi Avropada yerləşir, federativ inzibati-ərazi quruluşuna malikdir. Tapşırığın şərtində verilən məlumatlardan aydın görünür ki, ölkə əhalisinin böyük əksəriyyətini flamandlar (55%) və vallonlar (33%) təşkil edir. Bununla yanaşı, ölkədə digər xalqların nümayəndələri də yaşayır. Test tapşırığında məhz onların mütləq sayının müəyyən edilməsi tələb olunur.

Test tapşırığının yerinə yetirilməsi üçün asanlıqla hesablamaq olar ki, ölkədə yaşayan iki əsas xalq ümumi əhalinin 88%-ni təşkil edir. Ümumi əhalinin sayının 10,3 mln. nəfər olduğunu əsas götürərək hesablamaq olar ki, onların mütləq sayı 9,064 mln. nəfərdir. Ümumi əhalinin sayından iki əsas xalqın sayını çıxmaqla digər xalqların neçə min nəfər olduğunu hesablamaq mümkündür: 10,3 – 9,064 = 1,236 (mln. nəfər), Deməli, Belçikada 1mln. 200 min nəfər digər xalqların nümayəndəsi yaşayır.

Doğru cavab: 1236

A-73

Diskri i asi a ə salı T: . ükə əl

Bölmə: Dünyanın siyasi xəritəsi, Dünya əhalisi Mürəkkəblik dərəcəsi: orta Qabiliyyət göstəricisi: hesablama

B

Doğru cavab: 432

73. İsveçrə əhalisinin milli tərkibinin 65%-ni almanlar, 19%-ni fransızlar, 10%-ni isə italyanlar təşkil edir. Ölkənin əhalisinin sayının 7,2 mln. nəfər olduğunu bilərək, digər xalqların sayını hesablayın (min nəfər).

Doğru Səhv İmtina

15,78 38,37 45,85

SİNİF

9

B 73

D 72

Bölmə: İqlim Mürəkkəblik dərəcəsi: çətin Qabiliyyət göstəricisi: sxem və diaqramlar

B

Doğru cavab: 2, 4, 6

74. Verilən iqlim diaqramının aid olduğu məntəqəyə uyğun gəlməyən səciyyəvi xüsusiyyətlər: 1. Qışda enən hava axınları olan tropik hava

kütlələri hakimdir 2. Codyarpaqlı meşə və kolluqlar, zeytun, sitrus

meyvəçiliyi geniş yayılmışdır 3. Savanna zonası heyvandarlıq üçün əlverişlidir 4. Məhsuldar qonur, qəhvəyi torpaqlar geniş yayılmışdır 5. Banan, ananas, şəkər qamışı becərilir 6. Qışda qalxan hava kütləsi hakimdir

0 100 200

300

400 500 mm

–20 –10

0

10

20 30

t °C

Y M M İ S N

Doğru Səhv İmtina

11,73 54,32 33,94 SİNİF

7

B 74

D 74

Tapşırıq “Coğrafi qurşaqlar və təbii zonalar” və “Dünyanın iqlim qurşaqları və iqlim tipləri” mövzularının qarşılıqlı əlaqəsini əks etdirir. Tapşırığın yerinə yetirilməsi üçün ilk növbədə iqlim diaqramı ilə işləməyi, onun hansı iqlim qurşağına, onların daxilində ayrılan iqlim tipinə aid olduğunu, burada formalaşan iqlimin əsas göstəricilərinin müəyyən edilməsini bacarmaq tələb olunur. Bunların əsasında təbii zonaları müəyyən etmək test tapşırığının həllini asanlaşdırır. İqlim şəraiti ərazidə torpaq-bitki örtüyünün yayılmasını, heyvanat aləmini, kənd təsərrüfatının ixtisaslaşma istiqamətini müəyyən edir.

Test tapşırığının şərtindən görünür ki, iqlim diaqramı Cənub yarımkürəsinin subekvatorial iqlim qurşağına aiddir. Burada yay (dekabr-yanvar-fevral) yağıntılı keçir. Ona görə ki, həmin dövrdə ekvatorial alçaq təzyiq sahəsi hakim olur, qalxan hava axınları üstünlük təşkil edir. Qışda isə tropik hava kütləsi və enən hava axınları hakim olduğuna görə yüksək təzyiq sahəsi yaranır. Nəticədə iqlim quru keçir. Belə iqlim şəraitində savannalar və seyrək meşələr təbii zonası yaranır. Bu ərazilər heyvandarlıq üçün əlverişli şəraitə malikdir. Kənd təsərrüfatında bitkiçiliyin əsas sahələrinə şəkər qamışı, banan və ananas becərilməsi də aid edilə bilər. Test tapşırığında iqlim diaqramının aid olduğu ərazilər üçün səciyyəvi olmayan əlamətlərin müəyyən edilməsi tələb olunduğuna görə doğru cavab: 2) Codyarpaqlı meşə və kolluqlar, zeytun, sitrus meyvəçiliyi geniş yayılmışdır; 4) Məhsuldar qonur, qəhvəyi torpaqlar geniş yayılmışdır və 6) Qışda qalxan hava kütləsi hakimdir bəndləridir.

Doğru cavab: 2, 4, 6.

B-74

Diskri i asi a ə salı T: . 6 düzəl əli

Bölmə: İqlim Mürəkkəblik dərəcəsi: çətin Qabiliyyət göstəricisi: sxem və diaqramlar

Doğru Səhv İmtina

9,70 55,41 34,90

A

Doğru cavab: 2, 3, 5

72. Verilən iqlim diaqramının aid olduğu məntəqəyə uyğun gələn səciyyəvi xüsusiyyətlər: 1. Codyarpaqlı meşə və kolluqlar, zeytun, sitrus meyvəçiliyi geniş yayılmışdır 2. Qışda enən hava axınları olan tropik hava kütləsi hakimdir 3. Savanna zonası heyvandarlıq üçün əlverişlidir 4. Məhsuldar qonur, qəhvəyi torpaqlar geniş yayılmışdır 5. Banan, ananas, şəkər qamışı becərilir 6. Qışda qalxan hava kütləsi hakimdir

0 100

200

300

400 500 mm

–20 –10

0

10

20 30

t°C

Y M M İ S N

SİNİF

7

A 72

C 74