DISERTACION - doktoratura.unitir.edu.al · Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual iii Falënderime Realizimi i një studimi doktorature përbën

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I FINANCËS

DISERTACION

NDIKIMI I SJELLJES FINANCIARE NË

VENDIMMARRJEN E INVESTITORIT INDIVIDUAL

Doktorant: Udhëheqës shkencor:

Blerina Dervishaj Prof. Assoc.Dr. Adriatik Kotorri

Tiranë, 2019

Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual

ii

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I FINANCËS

NDIKIMI I SJELLJES FINANCIARE NË VENDIMMARRJEN E

INVESTITORIT INDIVIDUAL

Në kërkim të gradës shkencore “Doktor ”

Doktorant:

Blerina Dervishaj

Udhëheqës shkencor:

Prof. Assoc.Dr. Adriatik Kotorri

FUSHA E STUDIMIT

FINANCË

FOKUSI SPECIFIK I PUNIMIT

Një analizë e ndikimit të faktorëve të sjelljes financiare mbi vendimmarrjen e individit për

investime në aktive financiare në Shqipëri.

Tiranë, 2019


iii

Falënderime

Realizimi i një studimi doktorature përbën një sfidë që kërkon energji, kohë dhe mbështetje.

Tani që punimi ka përfunduar do të doja të falënderoja të gjithë ata që nuk u kursyen dhe më

ndihmuan në përballimin e saj.

Në radhë të parë do të falënderoja për mbështetjen dhe sugjerimet drejtuesin tim shkencor

Prof. Asoc. Dr. Adriatik Kotorri, si dhe Profesorët e Departamentit të Financës së Fakultetit

të Ekonomisë (UT), pa të cilët punimi nuk do të mund të arrinte cilësinë e dëshiruar.

Një falënderim i veçantë shkon për kolegët e mi të Fakultetit të Ekonomisë në Universitetin

“Ismail Qemali” në Vlorë me të cilët bashkëpunoj prej vitesh.

Vlerësime dhe mirënjohje të sinqerta për profesorët e mi, pa të cilët nuk do të mund të kisha

arritur sot deri këtu!

Nuk mund të mos shpreh mirënjohjen për të gjithë ata specialistë dhe investitorë të cilët

bashkëpunuan në realizimin e këtij punimi duke plotësuar pyetësorin, por edhe duke ofruar

këshilla dhe informacione të vlefshme.

Falënderimi i fundit por më i ngrohtë shkon për familjen time për mbështetjen e dhënë gjatë

gjithë viteve të studimeve të mia.

Blerina Dervishaj


iv

© E drejta e autorit Blerina Dervishaj, 2019

Përmbajtja e këtij punimi është tërësisht origjinale. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.

DEKLARATË

Unë e nënshkruara Blerina Dervishaj deklaroj në përgjegjësi të plotë që ky punim përfaqëson punimin

tim origjinal, përveç rasteve të cituara dhe referencave.

Ky punim nuk është përdorur më parë në Universitetin e Tiranës apo në universitete të tjera.

Blerina Dervishaj,

Tiranë, 2019


v

Noelias & Frenkit


vi

Abstrakt

Investimi në aktive financiarë mbetet një nga format më të komplikuara të investimit në

kohën e sotme. Dështimet e herëpashershme të investimeve dhe të tregjeve financiare kanë

shtyrë studiuesit të identifikojnë dhe studiojnë shkaqet përkatëse të ndodhjes. Pavarësisht

ndërtimit të modeleve të sofistikuara statitistikore për parashikimin e kthyeshmërisë nga

investimi dhe teknikave të optimizimit të riskut, jo rrallë tregjet financiare kanë shfaqur

anomali duke dalë jashtë këtyre parashikimeve dhe herë pas here kanë ndodhur kriza

financiare. Kjo i ka nxitur studiuesit të studiojnë faktorë të cilët tradicionalisht nuk kanë qenë

përfshirë në modelet tradicionale të parashikimit të ecurisë së tregjeve financiare. Këta

faktorë ‘të rinj’ lidhen me sjelljen e individit.

Një numër gjithnjë e më i lartë studiuesish përgjatë dekadave të fundit, janë përpjekur që të

kuptojnë sesi sjellja dhe mënyra e funksionimit të trurit të njeriut ndikojnë vendimmarrjen e

tij investuese. Ata njohin dhe pranojnë ndikimin e faktorëve njerëzorë mbi vendimmarrjen

financiare individuale dhe ecurinë në tregje. Studimet e një sërë autorëve në kohë dhe vende

të ndryshme mbi sjelljen investuese, krijuan një fushë të re në financë tashmë të

gjithëpranuar: Financën e Sjelljes. Kjo mënyrë inovative për të eksploruar një faktor të tillë

thelbësor dhe të rëndësishëm të vendimmarrjes financiare të investitorëve, shqyrton

thellësisht arsyet pse njerëzit nuk marrin vendime të drejta dhe zhvillimet e tregut nuk janë

siç priten dhe duhet të jenë. Për të kuptuar dhe shpjeguar sjelljen e investimeve dhe

vendimmarrjen e individit, lind nevoja për të studiuar faktorët e sjelljes që ndikojnë në të, çka

është edhe objektivi kryesor i punës. Në gamën e faktorëve të sjelljes financiare me ndikim

në vendimmarrjen investuese të individit, fokusi i këtij studimi do të jenë faktorët

psikologjikë si dhe faktorë të tjerë si toleranca ndaj riskut, personaliteti dhe faktorët

demografikë.

Studimi ngre disa pyetje kërkimore duke i bazuar ato tek teoritë ekzistuese të financës së

sjelljes. Përmes intervistimit, analizave statistikore përshkruese dhe inferenciale si dhe

diskutimeve hulumtuese, punimi synon të identifikojë të dhëna, variabla, faktorë të lidhur me

sjelljen, si dhe ndikimin e tyre në vendimmarrjen e individit investitor në Shqipëri. Qëllimi

është nxjerrja e konkluzioneve dhe rekomandimeve të vlefshme për investitorët individualë,

institucionet që ofrojnë alternativa investimi si dhe studiues të interesuar të fushës.


vii

Abstract

Investing in financial assets remains one of the most complicated forms of investment in

nowadays. Various failures in investments and financial markets have urged researchers to

study and identify the causes of these occurrences. Even though sophisticated statistical

models of forecasting return rates of investments and risk optimization techniques have been

developed, financial markets have emerged out of these projections and financial crises have

been repeated time after time. This has prompted researchers to study factors which are not

traditionally included in classical models of forecasting developments in financial markets.

These ‘new’ factors are related to individual behavior.

During the last decades, there has been an increasing number of researchers who have tried to

understand the way human brain works and the one human behavior affects financial

decision-making. They recognize and acknowledge the influence of human behavioral factors

on individual financial decision-making and also on market performance. Studies of a

number of authors on investment behavior, at different points of time and places, have

created a new field of finance: "Behavioral Finance" which has become broadlly -

recognized. This innovative way of exploring such an essential and important factor of

investor financial decision-making, examines from the roots of the problem, the reasons

people do not make the right decisions and the developments in markets are not as expected

and should be. In order to understand and explain the investment behavior and decision-

making of the individual, there is a necessity to study the factors of behavior which affect it,

which is also the main objective of the study.

Among financial behavioral factors determinant in individual investment decision-making,

there will be a special focus mainly on psychological factors, as well as on other ones such as

risk tolerance, investor’s type of personality, and demographic factors.

The study raises its research questions based on existing theories of behavioral finance.

Through interviewing, descriptive and inferential statistical analyzes and also research

discussions, the study aims not only to identify behavior-related data, variables and factors,

but to also determine the extent of their impact on individual investing decision-making in

Albania. In overall, this will aim to provide useful conclusions and recommendations for

individual investors, institutions providing investment alternatives and interested researchers

of behavioral finance.


viii

Përmbajtja HYRJE ...................................................................................................................................... 1

1. Konteksti i studimit .......................................................................................................... 1

2. Arsyet e zgjedhjes së temës ............................................................................................. 2

3. Fokusi dhe qëllimi i studimit ........................................................................................... 2

4. Objektivat ......................................................................................................................... 3

5. Pyetjet kërkimore ............................................................................................................. 3

6. Rëndësia e studimit .......................................................................................................... 4

7. Baza teorike ..................................................................................................................... 5

8. Metodologjia .................................................................................................................... 7

9. Kufizimet e studimit ........................................................................................................ 9

10. Kontributet e studimit .................................................................................................. 10

11. Përmbledhja e çështjeve të çdo kreu ............................................................................ 11

Kreu 1 - RISHIKIM LITERATURE ............................................................................. 13

1.1. Qasja tradicionale ndaj vendimmarrjes investuese ..................................................... 13

1.1.1. Teoria e Dobisë së Pritur ...................................................................................... 15

1.1.2. Teoria Moderne e Portofolit ................................................................................. 16

1.1.3. Modeli CAPM ...................................................................................................... 17

1.1.4. Hipoteza e Tregut Efiçient.................................................................................... 17

1.2. Qasja e Financës së Sjelljes ndaj vendimmarrjes investuese ...................................... 19

1.2.1 Rëndësia e sjelljes financiare të investitorit individual në sjelljen e tregut .......... 20

1.2.2 Teoria e Sjelljes në Vendimmarrje dhe Teoria e Racionalitetit të Kufizuar ......... 23

1.2.3 Teoria e Sjelljes së Portofolit ................................................................................ 24

1.2.4 Formulimi i problemit ........................................................................................... 24

1.2.5 Paradoksi Allias, Teoria e Perspektivës dhe Kundërshtia ndaj riskut ................... 26

1.2.6 Heuristika .............................................................................................................. 30

1.2.7 Sjellja financiare dhe vendimmarrja e investitorit në tregun e letrave me vlerë me

të ardhura fikse ............................................................................................................... 32

1.3. Faktorët e Sjelljes Financiare me ndikim në vendimmarrjen e Investitorit Individual

............................................................................................................................................ 34

1.3.1 Tendencat Psikologjike ......................................................................................... 34

1.3.2 Faktorët demografikë ............................................................................................. 41

1.3.3 Modeli 5-faktorial i Personalitetit ......................................................................... 43

1.3.4. Lidhja midis tipareve të personalitetit dhe tendencave psikologjike (nën

këndvështrimin e sjelljes financiare) ................................................................................. 44

1.3.5. Toleranca ndaj riskut ............................................................................................ 46

1.3.6.Çmimi si faktor tregu me ndikim në sjelljen investuese ....................................... 49

1.4. Përmbledhja e faktorëve të sjelljes me ndikim në vendimmarrjen investuese ........... 50


ix

Kreu 2: SJELLJA E INVESTITORIT INDIVIDUAL NË SHQIPËRI ..................... 51

2.1 Rëndësia e studimit të Financës së Sjelljes në Shqipëri .............................................. 52

2.2 Sjellja financiare dhe krizat e sistemit financiar shqiptar ............................................ 53

2.2.1 Kriza financiare e vitit 1997 në Shqipëri ............................................................... 54

2.2.2 Paniku bankar ........................................................................................................ 58

2.2.3 Kriza financiare e vitit 2008 .................................................................................. 60

2.3 Alternativat investuese në sistemin financiar në Shqipëri ........................................... 65

2.3.1 Prirja rënëse për investime tradicionale në depozita bankare ............................... 63

2.3.2 Portofoli financiar individual në Shqipëri ............................................................. 65

2.3.3 Sa të sigurta janë investimet në llojet e alternativave investuese në Shqipëri ....... 65

2.3.4 Alternativat investuese në tregjet nën mbikëqyrje në Shqipëri ............................. 66

2.3.5 Nevoja për zhvillim në tregun e kapitaleve ........................................................... 71

Kreu 3: METODOLOGJIA ............................................................................................ 73

3.1 Lloji i kërkimit ............................................................................................................. 73

3.2 Filozofia dhe supozimet e kërkimit.............................................................................. 74

3.2.1 Supozimi Ontologjik ............................................................................................. 74

3.2.2 Supozimi Epistemologjik ...................................................................................... 74

3.3 Qasja e kërkimit ........................................................................................................... 75

3.4 Matja e ndikimit të faktorëve psikologjikë në vendimmarrjen investuese ................. 75

3.5 Metodat e kërkimit ....................................................................................................... 77

3.6 Teknikat dhe procedurat .............................................................................................. 78

3.7 Matja e ndikimit të faktorëve psikologjikë në vendimmarrjen investuese .................. 80

3.8 Realizimi i intervistimeve ............................................................................................ 80

3.8.1 Intervistat e strukturuara ........................................................................................ 81 3.8.2 Intervistat gjysëm të strukturuara ...................................................................................... 84

3.8.3 Metoda e përpunimit të të dhënave ....................................................................... 86

3.9 Hartimi i matjeve dhe pyetësorit .................................................................................. 86

3.10 Përpunimi dhe analiza e të dhënave ........................................................................... 87

Kreu IV: ANALIZA STATISTIKORE DHE REZULTATET E KËRKIMIT ......... 90

4.1 Statistikat përshkruese ................................................................................................. 90

4.1.1 Statistikat përshkruese për informacionin demografik .......................................... 90

4.1.2 Statistikat përshkruese për Faktorët Psikologjikë................................................. 92

4.1.3 Statistikat përshkruese për Shkallën e Tolerancës së Riskut ................................. 92

4.1.4 Statistika përshkruese për vendimmarrjen investuese në aktiv financiar .............. 93

4.1.5 Statistika përshkruese dhe grafikët për Shkallën e Matjes së Personalitetit .......... 95

4.2 Pyetjet kërkimore ......................................................................................................... 97

4.2.1 A ndikojnë faktorët e sjelljes vendimmarrjen e investitorit individual në Shqipëri?

........................................................................................................................................ 97

4.3 Analiza e korrelacionit të faktorëve të sjelljes ........................................................... 120

4.3.1 A janë faktorët psikologjikë dhe lloji i personalitetit të investitorit të korreluar me

njëri-tjetrin?...................................................................................................................... 120


x

4.3.2 A janë faktorët psikologjikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar me

njëri-tjetrin?...................................................................................................................... 120

4.3.3 A janë toleranca e investitorit ndaj riskut dhe lloji i personalitetit të tij të korreluar

me njëri-tjetrin? ................................................................................................................ 122

4.3.4 A janë faktorët demografikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar

me njëri-tjetrin? ............................................................................................................ 124

4.4. Konkluzione paraprake ............................................................................................. 125

4.4.1 Konkluzione lidhur me faktorët e sjelljes ............................................................ 125

4.4.2 Konkluzione lidhur korrelacionin e faktorëve të sjelljes ..................................... 132

Kreu 5 - KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ................................................. 135

5.1 Konkluzione ............................................................................................................... 135

5.2 Rekomandime ............................................................................................................ 138

5.3 Çështje për studim të mëtejshëm............................................................................... 140

REFERENCA ................................................................................................................. 142

ANEKSE ........................................................................................................................ 155


xi

LISTA E GRAFIKËVE

Grafiku 1.1 Pikëpamja e financës tradicionale: funksioni i dobisë për një kundërshtar risku 15

Grafiku 1.2 Këndvështrimi i financës së sjelljes: funksioni i teorisë së perspektivës për një kundërshtar risku ..................................................................................................................... 28

Grafiku 2.1 Pesha e tregjeve financiare nën mbikëqyrje ndaj PBB-së, ndër vite .................. 62

Grafiku 2.2 Pesha e sistemit bankar ndaj PBB-së, ndër vite .................................................. 62

Grafiku 2.3 Ecuria e normave të interesit të depozitave njëvjeçare ...................................... 62

Grafiku 2.4 Ecuria e depozitave me afat në lekë të individëve ............................................. 624

Grafiku 2.5 Ecuria e depozitave me afat në euro të individëve .............................................. 64

Grafiku 2.6 Portofoli individual financiar në Shqipëri .......................................................... 62

Grafiku 2.7 Pesha në tregjet financiare të mbikëqyrura për vitin 2017 ................................. 67

Grafiku 2.8 Ndarja sipas maturimit të investimeve të tregut të fondeve të pensionit vullnetar më 31.12.2017 .......................................................................................................................... 68

Grafiku 2.9 Pesha e Fondeve të Investimeve ndaj tregjeve financiare të mbikëqyrura .......... 69

Grafiku 2.10 Pesha në treg e fondeve të investimit sipas vlerës së aseteveve që zotërojnë në 30.06.2018 ............................................................................................................................... 70

Grafiku 2.11 Ecuria e çmimit të kuotës në bazë ditore për periudhën 2012-2018 për Fondin Raiffeisen Prestigj. ................................................................................................................... 70

Grafiku 2.12 Ecuria e çmimit të kuotës në bazë ditore për periudhën 2012-2018 për Fondin Raiffeisen Invest Euro .............................................................................................................. 71

Grafiku 2.13. Investimet e individëve në Bono Thesari (në miliardë lekë) ............................. 72

Grafiku 2.14 Investimet e individëve në Obligacione Qeveritare (në miliardë lekë) ............. 72

Grafiku 3.1 Vlera e aseteve neto të fondeve të investimeve në Shqipëri (Qershor 2018) ....... 79

LISTA E FIGURAVE

Figura 1: Modeli i kërkimit........................................................................................................ 8

Figura 2.1: Ilustrim i Skemës Piramidale..............................................................................................58

Figura 3.1 Metodologjia e kërkimit, modeli “Onion” ............................................................. 73

Figura 3.2 Llogaritja e madhësisë së kampionit me anë të Programit Raosoft. .................... 79

Figura 3.3 Metodat e shpërndarjes së pyetësorëve ................................................................. 81

Figura 4.1 ‘Boxplot’-ët për 5 variablat e shkallës së e matjes së personalitetit ..................... 96

Figura 4.2 Histogramat për 5 variablat e shkallës së e matjes së personalitetit ................... 97

Figura 4.3 Rezultatet e testit Cronbach – Alpha: PËRMBLEDHJE……………………....105

Figura 4.4 Boxplot’- et për llojet e personaliteteve .............................................................. 131


xii

LISTA E TABELAVE

Tabela 1.1 Teoritë tradicionale në financë nga studimi i literaturës ...................................... 15

Tabela 1.2 Autorët dhe teoritë e Financës së Sjelljes .............................................................. 20

Tabela 1.3 Peshat e Vendimeve ............................................................................................... 29

Tabela 1.4 Modeli i Katërfishtë .............................................................................................. 30

Tabela 1.5 Faktorët e Sjelljes me ndikim në vendimmarrjen investuese ................................. 50

Tabelë 2.1 Vlera e investimeve të tregut të fondeve të pensionit vullnetar (në mln. lekë).....68

Tabela 3.1 Përmbledhje e literaturës mbi mënyrën e studimit të ndikimit të faktorëve psikologjike mbi vendimmarrjen investuese ............................................................................ 76

Tabela 3.2 Dallimet midis pyetësorit të vetëadministruar dhe intervistës së strukturuar ...... 81

Tabela 3.3 Struktura e faktorëve të sjelljes me pyetjet përkatëse të pyetësorit ...................... 83

Tabela 4.1 Rezultatet e analizës faktoriale për 9 faktorët me anë të sofware-it R ................. 99

Tabela 4.2 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Heuristika e përfaqësimit”................................................................................................................................................ 101

Tabela 4.3 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Heuristika e përfaqësimit” pa përfshirjen e variablit A3 ....................................................................................................... 101

Tabela 4.4 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Vetëbesim i tepruar” ...... 102

Tabela 4.5 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Vetëbesim i tepruar” pa përfshirë variablin A6 ............................................................................................................ 102

Tabela 4.6 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Ankorimi” ....................... 102

Tabela 4.7 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Gabimi i lojtarit” ............ 103

Tabela 4.8 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Disponueshmëria” .......... 103

Tabela 4.9 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Mospëlqimi i humbjes”... 104

Tabela 4.10 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Kundërshtia ndaj ndjenjës së pendimit” ........................................................................................................................... 104

Tabela 4.11 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Llogarimbajtja mendore”................................................................................................................................................ 104

Tabela 4.12 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Turma” ......................... 105

Tabela 4.13 Mesatarja për Heuristikën, Perspektivën dhe Turmën. .................................... 106

Tabela 4.14 Emërtimi i variablave në funksion të analizës inferenciale. .............................. 106

Tabela 4.15 Rezultatet e modelit me variabël të varur sigurinë dhe variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria .................................................................... 109

Tabela 4.16 Rezultatet e modelit me variabël të varur vlerën dhe variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria ............................................................................... 110

Tabela 4.17 Rezultatet e modelit me variabël të varur koha dhe variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria ............................................................................... 110

Tabela 4.18 Rezultatet e modelit në lidhje me tolerancën ndaj riskut .................................. 111


xiii

Tabela 4.19 Ekstraversion: 1, 6R 11, 16, 21R, 26, 31R, 36.................................................. 112

Tabela 4.20 Ekstraversion duke eliminuar pyetjen P21 ....................................................... 113

Tabela 4.21 Gatishmëria: 2R, 7, 12R, 17, 22, 27R, 32, 37R, 42 .......................................... 113

Tabela 4.22 Gatishmëria duke eliminuar pyetjen P37 ......................................................... 114

Tabela 4.23 Përgjegjshmëria: 3, 8R, 13, 18R, 23R, 28, 33, 38, 43R .................................... 114

Tabela 4.24 Përgjegjshmëria duke eliminuar pyetjet ‘P23’ dhe ‘P38’ ................................ 115

Tabela 4.25 Neuroticizmi: 4, 9R, 14, 19, 24R, 29, 34R, 39 .................................................. 116

Tabela 4.26 Neuroticizmi duke eliminuar pyetjet ‘P9’, ‘P24’ dhe ‘P34’ ............................. 116

Tabela 4.27 ‘Hapja ndaj përvojës’: 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35R, 40, 41R, 44 ........................ 117

Tabela 4.28 ‘Hapja ndaj përvojës’ duke eliminuar pyetjet ‘P41’ dhe ‘P35’ ....................... 117

Tabela 4.29 Hapja ndaj përvojës duke eliminuar pyetjet që nuk plotësojnë kushtet: ‘P20’ dhe ‘P30’ ...................................................................................................................................... 118

Tabela 4.30 Rezultatet e modelit me variabël të varur kohën dhe variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’. ................................................................................................................ 119

Tabela 4.31 Rezultatet e modelit me variabël të varur vlerën dhe variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’. ................................................................................................................ 119

Tabela 4.32 Rezultatet e modelit me variabël të varur sigurinë dhe variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’ ................................................................................................................. 120

Tabela 4.33 Vlerat e korrelacionit të faktorëve psikologjikë me llojin e personalitetit të investitorit. ............................................................................................................................. 121

Tabela 4.34 Vlerat e korrelacionit të faktorëve psikologjikë me tolerancën ndaj riskut të investitorit .............................................................................................................................. 122

Tabela 4.35 Vlerat e korrelacionit të tolerancës së investitorit ndaj riskut dhe lloji i personalitetit .......................................................................................................................... 123

Tabela 4.36 Testi Welch i krahasimit të dy mesatareve të variablit risk_tol për dy grupet, meshkuj dhe femra ................................................................................................................. 124

Tabela 4.37 Vlerat e korrelacionit të faktorëve demografikë me tolerancën ndaj riskut ...... 125


xiv

SHKURTIMET

Shkurtimi Emërtimi i plotë

ALSE Bursa Shqiptare e Titujve

AMF Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare

ASD Agjencia e Sigurimit të Depozitave

BSH Banka e Shqipërisë

CAPM Modeli i vlerësimit të Aseteve (Ang."Capital Asset Pricing Model")

GKSF Grupi Këshillimor i Stabilitetit Financiar

INSTAT Instituti i Statistikave në Shqipëri

MF Ministria e Financave

OTC Tregu mbi Banak (Ang."Over The Counter ")

SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës

HTE Hipoteza e Tregut Efiçent


1

HYRJE

1. Konteksti i studimit

Përgjatë viteve studiuesit janë përpjekur të kuptojnë sesi sjellja dhe mënyra e funksionimit të

trurit njerëzor ndikojnë vendimmarrjen. Ata njohin dhe pranojnë ndikimin e faktorit

psikologjik mbi vendimmarrjen financiare individuale dhe ecurinë në tregje. Ndikimi i

psikologjisë në financë është studiuar nga John Maynard Keynes qysh prej viteve ’20, ku ai

thekson se prania e pasigurisë bën që vendimet e njerëzve për të ardhmen të mos kushtëzohen

vetëm nga pritshmëritë e tyre matematikore, por edhe nga faktorë të tjerë të rëndësishëm për

vendimmarrjen si emocionet, qëndrimet apo edhe thjesht fati.

Tradicionalisht, kërkuesit shkencorë të fushës së financës, kanë pasur një qasje entuziaste

ndaj përdorimit të modeleve matematikore, një prirje e vazhdueshme për të matematizuar

studimin e sjelljes financiare (e ndikuar fort kjo nga shkencat e tjera ekzakte, sidomos nga

fizika). Ndër vite teoritë e financës tradicionale, kanë treguar se investitorët janë racionalë, të

mirëinformuar, të qëndrueshëm e nuk ndikohen nga emocionet gjatë marrjes së vendimeve

financiare. Në fakt realiteti nuk është i tillë pasi nga vrojtimet e bëra ata rrallë sillen sipas

supozimeve të mësipërme: njerëzit nuk janë gjithmonë racionalë dhe tregjet nuk janë

gjithmonë efiçentë. Zhvillimet e viteve të fundit në fushën e financës kanë vënë theksin

gjithnjë e më tepër mbi aspektin human të investitorit në proçesin vendimmarrës. Kjo ide

gjeti mbështetje të fortë në qarqe akademike dhe profesionale duke çuar në lindjen e një fushe

të re në financë: financa e sjelljes, një fushë kërkimi shumë-disiplinore, e cila studion

psikologjinë e investitorit gjatë proçesit të vendimmarrjes financiare si dhe integron njohuri

nga fusha e psikologjisë në atë të financës. Financa e sjelljes studion përse njerëzit nuk

marrin vendimet që duhet të marrin dhe përse tregjet nuk reagojnë në mënyrë të qëndrueshme

ashtu si pritet që të reagojnë. Ajo studion faktorët që ndikojnë proçesin e vendimmarrjes

financiare të investitorëve, si dhe shpjegon natyrën irracionale të tyre duke synuar të

eliminojë “kurthet” psikologjike që ngrihen sa herë që merren vendime në kushte pasigurie.

Gjatë kërkimit për punime të fushës së sjelljes financiare në vendin tonë është vënë re

mungesa e trajtimit të tematikave që lidhen me këtë fushë. I pari studim i mirëfilltë është

studimi i ndikimit të kulturës dhe emocioneve në vendimmarrjen financiare të individit

shqiptar, studim i cili shpjegon sjelljen financiare nëpërmjet faktorë vlerash dhe emocionesh.

Punimi paraqet disa prej teorive kryesore nga rishikimi i literaturës për faktorët e sjelljes

financiare. Është pikërisht prania e këtyre faktorëve dhe ndikimi i tyre ajo çka i bën vendimet

për investime, vendime irracionale të bazuara mbi intuitën dhe ndjenjat. Si pjesëmarrës të

tregut, individët preken nga sjellja e individëve të tjerë, çka në total ndikon sjelljen e tregut,

zhvillimet e të cilit prekin të gjithë pjesëmarrësit e tij. Investitorët në fakt janë të

pandërgjegjshëm për gabimet që kryejnë gjatë proçesit vendimmarrës. Gabime të tilla në

nivel individual, që vijnë si një kombinim i ndikimit të faktorëve të ndryshëm të sjelljes

financiare të investitorit, shihen si shkaktarët kryesorë të zhvillimit të krizave më të mëdha


2

financiare që njeh historia e financës. Si pasojë e krizës së fundit financiare globale,

përfundimisht vëmendja është kthyer nga individi, si vendimmarrës bazë financiar.

2. Arsyet e zgjedhjes së temës

Zgjedhja e një teme për një studim të tillë, përtej risisë që sjell, mbart në vetvete dhe risk. Ky

risk qëndron në mundësinë dhe vështirësitë e arritjes së qëllimit si dhe sa i dobishëm do të

mundet të jetë studimi. Përveç kësaj, realizimi i një studimi për sjelljen e investitorit në

tregun financiar përbën një sfidë e cila bëhet relativisht e vështirë në situatën aktuale në të

cilën ndodhet tregu financiar në Shqipëri, një treg i kufizuar në alternativa investuese dhe aq

më tepër me pjesëmarrës që karakterizohen nga një natyrë joekspresive. Në vijim janë

renditur disa arsye të cilat justifikojnë riskun e marrë përsipër dhe sfidat që duhen përballur

për realizimin e këtij studimi.

Tematika e zgjedhur i përket një fushe të re studimi në financë, të zhvilluar vetëm dy dekadat

e fundit dhe të vlerësuar nga akademikë të fushës si e “ardhmja” e financës.

Si pasojë e kohës së shkurtër të kërkimeve në këtë fushë, kjo tematikë është trajtuar shumë

pak në Shqipëri, ndërkohë që ka zgjuar kuriozitetin e palëve të ndryshme të interesit.

- Tema mbart rëndësinë e vetë fushës së studimit, një ndërthurje të disiplinave të

ndryshme ekonomiko-financiare, sociale e psikologjike.

- Studimi fokusohet mbi vendimmarrjen e investitorit individual si vendimmarrës bazë

financiar, tek i cili zë fill pikënisja e sistemit financiar.

- Trajtimi në punim i faktorëve që ndikojnë vendimmarrjen individuale, i ndihmon

investitorët të njohin më mirë vetveten dhe ndjeshmërinë e tyre ndaj këtyre faktorëve.

- I kuptuari i sjelljes së investitorëve individualë të cilët marrin vendime dhe veprojnë

në tregje financiare, ndihmon të kuptojmë më mirë fenomenet e ndryshme që ndodhin

në këto tregje.

3. Fokusi dhe qëllimi i studimit

Pjesa dërrmuese e literaturës mbi sjelljen financiare fokusohet kryesisht mbi vendimmarrjen

për investime financiare kryesisht në aksione (si aktivet me shkallën më të lartë të riskut), por

aplikimi i gjetjeve të tyre nuk kufizohet vetëm në këtë treg. Studimet tregojnë se të njëjtat

parime zbatohen edhe për investimet financiare në letra me vlerë me të ardhura fikse, por

edhe për investimet në pasuri të paluajtshme (si aktive që mbartin risk). Vendimet e

individëve për investime në aktivë financiarë apo jofinanciarë, përcaktojnë zhvillimet në këto

tregje duke ndikuar në zhvillimin ekonomiko-financiar në vend.

Me synimin për të pasur sa më shumë njohuri në lidhje me këto faktorë vendimtarë si dhe

duke iu referuar literaturës për studime të ngjashme janë përcaktuar fokusi dhe qëllimi i këtij

studimi.

Në fokus do të jenë faktorët kryesorë të sjelljes financiare të cilët drejtojnë vendimmarrjen e

investitorëve individualë në Shqipëri për investime në aktivë financiarë, me qëllim

identifikimin e faktorëve përcaktues në vendimmarrje si dhe studimin e lidhjeve midis tyre.


3

Vlen të nënvizohet se fokusi dhe qëllimi i këtij studimi janë përcaktuar duke u konsultuar dhe

me studime të ngjashme të realizuar nga studiues të mëparshëm në vend 1 . Qëllimi i

konsultimit ka qenë që të shfrytëzohen arritjet e studimeve të mëparshme dhe të synohet

studimi më i gjerë i konceptit.

4. Objektivat

Në funksion të realizimit në mënyrë sa më të plotë të qëllimit të studimit si dhe të arritjes në

konkluzione dhe rekomandime të vlefshme, janë formuluar objektivat që do të synohen të

arrihen nëpërmjet kërkimit dhe analizës. Këto objektiva janë përcaktuar jo vetëm duke u

konsultuar me literaturën e studiuesve të huaj dhe atyre vendas në këtë fushë, por duke njohur

dhe specifikën dhe kufizimet e tregut financiar dhe investitorëve financiarë në Shqipëri.

Në vijim renditen objektivat e mëposhtme që synohen të arrihen në këtë studim.

- Identifikimi i kategorive të investitorëve në aktivë financiarë në Shqipëri me synim

kryerjen e një kërkimi sa më gjithëpërfshirës.

- Identifikimi i faktorëve të sjelljes financiare përcaktues të vendimeve për investime

në aktivë financiarëtë investitorit individual në Shqipëri.

- Përcaktimi dhe analizimi i masës së ndikimit të faktorëve psikologjikë me ndikim

në vendimmarrje për investime në aktivë financiarë të investitorit individual në

Shqipëri.

- Evidentimi i lidhjeve midis faktorëve të ndryshëm të sjelljes financiare.

5. Pyetjet kërkimore

Në funksion të objektivave të studimit janë ndërtuar dhe pyetjet bazë kërkimore të cilave do

të synohet t’u jepet përgjigje nëpërmjet formave të zgjedhura të kërkimit dhe analizës së të

dhënave.

- A ndikojnë faktorët e sjelljes vendimmarrjen e investitorit individual për investime në

aktivë financiarë në Shqipëri?

- A korrelohen faktorët e sjelljes, përcaktues të vendimmarrjes së investitorit individual

për investime në aktivë financiarë në Shqipëri?

Për t’u dhënë përgjigje këtyre pyetjeve kërkimore, është e nevojshme të analizojmë detajet e

mëposhtme të shtruara në formën e nënpyetjeve kërkimore.

1Studim i ngjashëm është realizuar më parë nga Dr. Perseta Grabova në vitin 2013, me titull “Ndikimi i kulturës dhe i emocioneve në sjelljen dhe vendimmarrjen financiare të individit”


4

Së pari, a ndikojnë faktorët psikologjikë vendimmarrjen e investitorit individual për investime

në aktivë financiarë në Shqipëri?

Së dyti, a ndikojnë faktorët demografikë vendimmarrjen e investitorit individual për investime


Së treti, a ndikon toleranca ndaj riskut vendimmarrjen e investitorit individual për investime


Së katërti, a ndikon lloji i personalitetit të investitorit individual në vendimmarrjen e tij për

investime në aktivë financiarë në Shqipëri?

Së pesti, a janë faktorët psikologjikë dhe lloji i personalitetit të investitorit të korreluar me

njëri-tjetrin?

Së gjashti, a janë faktorët psikologjikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar me

njëri-tjetrin?

Së shtati, a janë toleranca ndaj riskut dhe lloji i personalitetit të investitorit të korreluar me

njëri-tjetrin?

Dhe së fundmi, a janë faktorët demografikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar

me njëri-tjetrin?

Pyetjet kërkimore përfaqësohen në pyetësorë nga pyetje konkrete të cilat iu drejtohen

investitorëve. Nga përpunimi i përgjigjeve të dhëna, interpretimi i tyre, si dhe intervistimi me

ekspertë të tregut financiar vendas, do të synohet t’u jepet përgjigje pyetjeve kërkimore të

mësipërme.

6. Rëndësia e studimit

Vendimet e individëve për investime në aktive të ndryshme, përcaktojnë ecurinë e tregjeve

duke ndikuar në zhvillimin ekonomiko-financiar të vendit. Në mënyrë që të mund të

kuptojmë dhe shpjegojmë sjelljen investuese, lind nevoja të studiojmë faktorët e sjelljes që

ndikojnë vendimmarrjen investuese individuale për këto aktive. Njohja me këta faktorë rrit

potencialisht mundësinë që investitorët të gabojnë më pak, të mund të rrisin cilësinë e

vendimmarrjes duke rritur jo vetëm performancën investuese individuale, por edhe atë të

tregjeve.

Studimi i investitorëve individualë është i rëndësishëm për disa arsye kryesore (de Bondt,

1998):

- së pari, nga këndvështrimi mikroekonomik, sjellja e investitorëve individualë ndikon

në mirëqenien e familjeve;

- së dyti, nga këndvështrimi makroekonomik, sjellja e investitorëve individualë është

sistematike dhe ndikon në ecurinë e çmimeve;

- së treti, krahasuar me investitorët institucionalë, investitorët individualë, kanë njohuri

më të kufizuara rreth zbatimit të teorive tradicionale, duke qenë kështu më të prirur

për të kryer gabime psikologjike gjatë vendimmarrjes financiare.

Rezultatet e studimit mund të jenë me interes për palët e mëposhtme të interesit: kërkuesit

shkencorë, studentët, këshilluesit financiarë, institucionet financiare (si investitorë

institucionalë), bizneset dhe individët (si investitorë individualë).


5

7. Baza teorike

Financa e sjelljes ka marrë zhvillim të vrullshëm këto 30 vitet e fundit. Edhe pse koncepti

”Financë e Sjelljes”, u shfaq për herë të parë rreth viteve ‘90 në revistat shkencore dhe ato të

përditshme (Ricciardi dhe Simon 2000), bazat e saj mund t’i gjejmë shumë herët në

historinë e financës qysh në vitet 1600 (MacKay, 1841). Financa e sjelljes përpiqet të

shpjegojë vendimet e investitorëve duke ndërthurur njohuri të psikologjisë dhe financës në

nivel mikro, por edhe në atë makro2. Disa studiues të famshëm në fushën e Financës së

Sjelljes janë fitues të çmimeve Nobel në Ekonomi si: Simon (1978), Becker (1992),

Kahneman (2002), Fama (2013), Shiller (2013), Thaler (2017), etj. Teoritë më të famshme

tradicionale në financë si ajo e Tregjeve Efiçente, Teoria Moderne e Portofolit, Modeli

CAPM, Teoria e Dobisë së Pritur, supozojnë se investitori është racional, përpunon gjithë

informacionin në dispozicion si dhe synon të maksimizojë dobinë e pritur. Studiuesit kanë

vërejtur shumë raste të inefiçencës së tregut, si p.sh. anomali të ndryshme dhe sjellje jo

racionale të investitorëve (Johnson et. al. 2002), duke e përforcuar më tej besimin se njerëzit

nuk mund të sillen racionalisht në vendimet për investime (Shefrin, 2000; Shleifer, 2000).

Por cilët janë faktorët përcaktues të sjelljes financiare dhe si e ndikojnë ata sjelljen e

investitorit? Studiues të ndryshëm (Durand, Newby dhe Sanghani 2006; Waweru dhe të tjerë,

2008) diskutojnë gjerësisht për faktorë të ndryshëm të sjelljes financiare të tillë si: tiparet e

personalitetit të investitorëve, qëndrimi ndaj riskut, tendencat psikologjike, faktorët socio-

demografikë etj. Geetha dhe Ramesh (2012) studiojnë dhe pranojnë rëndësinë e faktorëve

demografikë në vendimet investuese. Si faktorë të sjelljes me ndikim në vendimmarrje,

Waweru dhe të tjerë (2008), klasifikojnë edhe faktorët e tregut. Grabova (2013) studion

ndikimin e kulturës dhë emocioneve si faktorë të harruar në vendimmarrjen financiare të

individit. Një tjetër faktor i rëndësishëm i sjelljes është niveli i zhvillimit apo sofistikimit të

investitorit. Kramer, M. M. (2012) studion ndikimin e shkallës së zhvillimit apo sofistikimit

të investitorit mbi vendimmarrjen investuese. Katarachia dhe Konstantinidis (2013),

përqendrohen në studimin e faktorëve psikologjikë dhe nivelit të njohurive financiare si

faktorë të sjelljes me ndikim në vendimmarrjen financiare. Anderson, Henker dhe Owen

(2005), Kim dhe Nofsinger (2003), Oberlechner dhe Osler (2004) etj. studiojnë ndikimin e

faktorëve të sjelljes në performancën investuese.

Pjesa më e madhe e literaturës për faktorët e sjelljes financiare, i atribuohet studiuesve në

SHBA, por studime të tilla ka edhe në Europë apo në kontinente të tjerë. Natyrshëm lind

pyetja: A janë të vlefshëm për studim këta faktorë të studiuar në vende të kulturave më të

zhvilluara, edhe për vendet me stad të ulët zhvillimi ekonomik, social dhe kulturor siç është

Shqipëria?

Studime krahasuese për dallimet në tendencat psikologjike të njerëzve të kulturave të

ndryshme janë të vagëta (Kim dhe Nofsinger, 2008). Edhe pse ndikimi universal i tendencave

psikologjike dhe faktorëve të tjerë në sjelljen investuese njihet dhe pranohet gjerësisht, është

me interes të studiohet si dhe sa është ndikimi i këtyre faktorëve në vendimmarrjen e

investitorëve të cilët u përkasin kulturave të ndryshme. Nga studime të ndryshme ka rezultuar

se pavarësisht përkatësive në larmishmëri kulturash, sjelljet dhe reagimet fiziologjike që

2Nga libri: Investor Behavior, 2014, fq. 7


6

njerëzit shfaqin janë të ngjashme. Pavarësisht nga kultura në të cilën dikush është formuar,

disa emocione përjetohen nga të gjithë (Grabova, 2013). Teorikisht, studiuesit socialë dhe

psikologët besojnë se tendencat psikologjike mund të “ushqehen” nga kultura, edhe pse në

nivele të ndryshme, (Yates, Lee & Bush, 1997, fq. 87). Falk e të tjerë (2015), studiojnë

preferencat e njerëzve të kulturave të ndryshme3 dhe gjejnë se disa marrëdhënie janë gati

universale. Shpërndarja globale e preferencave shfaq luhatje, por kjo luhatje nuk është

sistematike. Heterogjeniteti i preferencave midis individëve është më i theksuar dhe varion në

mënyrë sistematike me ndryshimin në moshë, gjini, aftësi njohëse.

Në morinë e studimeve mbi faktorët e sjelljes financiare, kemi zgjedhur të marrim në studim

faktorët demografikë, ata psikologjikë, tolerancën ndaj riskut dhe personalitetin, si faktorë

përcaktues në vendimmarrjen financiare të tij në Shqipëri.

Nën këndvështrimin e financës së sjelljes, do të analizohet edhe shpërndarja e aktiveve në

portofolin familjar shqiptar në nivel agregat, edhe pse dihet qysh në fillim që alternativat

investuese në mjete të ndryshme financiare në vendin tonë janë të pakta për shkak të nivelit të

ulët të zhvillimit të tregut financiar krahasuar me alternativat investuese të vendeve të tjera

më të zhvilluara. Për shkak të nivelit të ulët të kulturës financiare, ka një lloj hezitimi për të

investuar në produkte novatore financiare, duke investuar shumë pak në to dhe shumë më

tepër në investime financiare tradicionale siç janë depozitat. Pavarësisht peshës së ulët të

investimeve në fond investimesh në portofolin financiar familjar shqiptar, gjykojmë se

aktualisht, ky është lloji4 më i përshtatshëm i aktivit financiar, për të cilin mund të studiojmë

vendimmarrjen e investitorit individual, vendimmarrje e cila merret në kushte pasigurie më të

lartë krahasuar me aktivet e tjerë aktualë financiare në Shqipëri. Pak kohë më parë, publikut

shqiptar iu dha mundësia të investonte nëpërmjet subjekteve të paliçencuara në bursa

ndërkombëtare me anë të portaleve të tregtimit online, çka i ka vuri fondet e investuara të

investitorëve të interesuar, në risk të lartë5. Në këndvështrimin e sjelljes financiare, studimi i

sjelljes së investitorëve që kryejnë investim të një shkalle të tillë rreziku, do të ishte me

interes, por për shkak të numrit të ulët të investitorëve, kohës së shkurtër të tregtimeve, si dhe

informalitetit për këtë fenomen, vështirësohet studimi i sjelljes së tyre.

Nga ana tjetër, meqë pjesa tjetër e portofolit agregat familjar përbëhet nga investimi klasik

jofinanciar (aspak i parëndësishëm) në pasuri të paluajtshme, pas përpjekjeve fillestare për të

studiuar sjelljen financiare të investitorit në këtë treg, për shkak të shkallës më të lartë të

informalitetit që karakterizon këtë treg në Shqipëri, sjellja e këtij lloji investitori nuk u përfshi

brenda objektit të studimit të punimit. Për këtë shkak si dhe për shkak të rëndësisë që paraqet

kjo kategori investimesh, nevojitet një studim i posaçëm mbi faktorët që ndikojnë sjelljen e

investitorit individual shqiptar në tregun e pasurive të paluajtshme.

3Autorët kryejnë një studim mbi preferencat në sjellje të 80,000 individëve nga 76 shtete të botës, në të gjithë kontinentet, kultura të ndryshme, nivele të ndryshme zhvillimi, duke pasur një databazë përfaqësuese midis vendeve. Nga investigimi i strukturës së variacionit në nivel individual, ata gjejnë se në popullsinë e botës si një të tërë, të gjitha preferencat lidhen sistematikisht me karakteristikat individuale. 4 Investimi në Fond Investimesh është më riskoz se investimi në depozita dhe ecuria e tij bazohet mbi ecurinë e letrave me vlerë me të ardhura fikse. Si i tillë, është investim më pak riskoz se investimi në letra me vlerë me të ardhura të ndryshueshme si aksioni, i cili do të ishte aktivi ideal që do të na shërbente për të studiuar vendimmarrjen e investitorit në kushte të pasigurisë. Në mungesë të tregtimit të tyre aktualisht në Shqipëri, aktivi financiar ku do të bazohemi për të studiuar sjelljen, do të jetë investimi në fond investimesh si dhe llojet e tjera të alternativave investuese ekzistuese në vend. 5Grupi Këshillimor i Stabilitetit Financiar (GKSF), 2016.


7

8. Metodologjia

Baza metodologjike

Studimi fillon me rishikimin e teorive të financës së sjelljes për të dhënë kontekstin teorik si

dhe gjetjet empirike të studimeve të mëparshme, nga të cilat shtrohen pyetjet kërkimore të

cilat do të gjejnë përgjigje përmes analizës së të dhënave të mbledhura. Në vijim, janë

përgatitur pyetjet e përdorura në pyetësorë të cilat do të shërbejnë si të dhëna parësore.

Kampioni i zgjedhjes do të jetë jo rastësor, pra i qëllimshëm. Teknika e përdorur është

teknika e Kampionimit të Zgjedhjes së Arsyeshme, një teknikë joprobabilitare, e cila

përzgjedh një grup të caktuar individësh me qëllimin për të siguruar të dhëna specifike, në

mënyrë që kampioni të jetë sa më përfaqësues për popullatën, duke qenë se studimi merr në

shqyrtim një sërë variablash. Të intervistuarit i përkasin grupit të investitorëve, pra njerëz që

kursejnë dhe kanë kapacitet investues në segmente të ndryshme financiare. Specifikisht

kriteret e të intervistuarve për zgjedhjen e kampionit janë:

(1) të ardhurat familjare të tij të jenë mesatare apo të larta6 në mënyrë që të ketë mundësi

kursimi dhe investimi.

(2) të ketë investuar edhe jashtë tregut bankar.

(3) të zotërojë një nivel të caktuar njohurish financiare si rezultat i arsimimit apo përvojës

së tij me investimet.

Me anë të pyetësorëve do të grumbullojmë të dhëna primare në lidhje me faktorë të sjelljes si

faktorët demografikë, tendencat psikologjike, personaliteti, toleranca ndaj riskut. Si shkallë

matëse për të përcaktuar tiparet e personalitetit do të përdoret testi “Big Five” i personalitetit,

si shkallë matëse për të përcaktuar tolerancën ndaj riskut do të përdoret testi Grable dhe

Lytton, si dhe për të zbuluar praninë e tendencave psikologjike në sjelljen e investitorëve, do

të bazohemi mbi literaturën për financën e sjelljes.

Që të mund të kuptojmë më qartë konkluzionet tona mbi sjelljen e investitorëve, kemi kryer

intervista me specialistë të tregut financiar për të marrë opinionet e tyre lidhur me rezultatet e

studimit, si njohës më të mirë të tregut vendas dhe psikologjisë së investitorëve të tij.

6 Bazuar në punimin e Prosad, Kapoor, Sengupta (2014), www.emeraldinsight.com/1755-4179.htm


8

Figura 1: Modeli i kërkimit

Pyetjet dhe nënpyetjet kërkimore

Burimi: Përshtatje nga Autori

Baza e të dhënave

Të dhënat bazë të studimit do të jenë të dhëna parësore të mbledhura nga intervistimet

nëpërmjet pyetësorit dhe intervistës së pastrukturuar. Kampioni do të përbëhet nga investitorë

individualë në vend dhe targeti do të jenë investitorët individualë të cilët përveç depozitave

kanë investuar edhe në aktive të tjera financiare si letra me vlerë qeveritare, fond pensionesh

apo fond investimesh.

Përveç të dhënave primare do të përdoren dhe të dhëna sekondare nga literaturë vendase dhe

e huaj si dhe nga institucione vendase dhe të huaj të cilët ofrojnë informacion në këtë fushë.

Studimi do të përmbajë të dhëna nga publikimet e Bankës së Shqipërisë (BSH), Autoritetit të

Mbikqyrjes Financiare (AMF), Fondeve të Investimeve, Fondeve të pensioneve etj. Qëllimi i

përdorimit të këtyre të dhënave do të jetë njohja me llojet dhe nivelet e alternativave

investuese që ofrohen në Shqipëri, peshat e investimeve në aktivë financiarë, ecurinë e

tregjeve financiare nën mbikëqyrje në vend etj.

Forma e analizës

Forma e analizës së të dhënave do të përbëhet nga teste të ndryshëm statistikorë, teste

besueshmërie, statistika përshkruese, analizë korrelacioni dhe inferenciale. Nga gjetjet do të

synohet të përcaktohen faktorët e sjelljes të cilët ndikojnë sjelljen e investitorit individual

shqiptar gjatë vendimmarrjes së tij financiare si dhe a lidhen këta faktorë me njëri-tjetrin.

Faktorët e Sjelljes

Personaliteti

Faktorët Psikologjikë

Toleranca ndaj Riskut

Faktorët Demografikë

Përfshihet

Ndikon

Korrelohet

Vendimmarrja

investuese në aktive financiare


9

9. Kufizimet e studimit

Çdo studim duhet të njohë kufizimet e tij në mënyrë që të jetë sa më i dobishëm për

përdoruesit e mundshëm të tij. Ky studim mbart një specifikë që lidhet me një treg akoma të

painformuar siç duhet. Ardhja e një studimi të tillë në këtë moment, përpos avantazhit që

ofron, mbart dhe disa kufizime si në vijim:

Së pari, studimi ka në fokus të vetin sjelljen dhe vendimmarrjen vetëm të investitorit

individual (i cili merr vendime për llogari të tij), duke mos përfshirë në të sjelljen dhe

vendimmarrjen e investitorit institucional (i cili merr vendime për llogari të palëve të treta

duke përfaqësuar institucionin). Fokusi në studimin e sjelljes së këtyre të fundit, mund të jetë

objekt i studimeve të tjera në vend për Financën e Sjelljes.

Së dyti, studimi i investitorit individual realizohet në kushtet e një zgjedhje të kufizuar për

alternativa investimi dhe një niveli të ulët informacioni. Tregu financiar në Shqipëri

aktualisht gjendet në kushtet e mungesës së një tregu të organizuar të letrave me vlerë siç

është bursa 7 në të cilën investitori jo vetëm do të kishte përballë tij shumë alternativa

investimi dhe do të kryente një vëllim më të lartë transaksionesh, por do të zotëronte edhe një

sasi më të madhe informacioni. Kjo e bën të pamundur studimin e faktorëve të sjelljes së

investitorit në alternativa të ndryshme investimi siç është investimi në aksion të zakonshëm,

në lloje të ndryshme obligacionesh, letra tregtare, etj.

Së treti: 'cektësia'/mungesa e mundësisë së diversifikimit të portofolit në tregun financiar

shqiptar (sistem financiar i pa-zhvilluar, i dominuar nga bankat).

Për nga vetë historia e ekonomisë shqiptare dhe në kushtet e një tregu financiar me moshë të

re dhe akoma të pakonsoliduar, pjesa më e madhe e investitorëve shqiptarë nuk kanë përvojë

dhe traditë investimi në aktive financiarë. Kjo bën që vendimet e tyre financiare të jenë

pasojë e zgjedhjeve të pakta duke mos e ekspozuar veten praktikisht në situata mjaftueshëm

të rrezikshme që të mund të shfaqin një sërë faktorësh të sjelljes së tij financiare. E megjithatë

këta faktorë mund të dalin në pah, në çdo lloj vendimi në fusha të ndryshme të jetës, pra vlen

të studiohen.

Së katërti: Përzgjedhja e klientëve vetëm nga një bankë e nivelit të dytë përbën gjithashtu

kufizim, i cili është pasojë e kufizimit paraardhës. Një zgjedhje e tillë është bërë nisur nga

fakti që kjo bankë është i vetmi institucion që ofron edhe investimin në tre lloje të ndryshme

Fonde Investimesh, përveç alternativave të tjera investuese në depozita dhe tituj qeveritarë të

cilat ofrohen nga të gjitha bankat e tjera në Shqipëri.

Së pesti: Një tjetër kufizim ka të bëjë me madhësinë e zgjedhjes e cila është e limituar, kjo

për vetë natyrën e vështirë të përmbajtjes së pyetësorit, në të cilin i anketuari duhet të

7 Për shumë vite ka ekzistuar Bursa e Tiranës dhe prej Gushtit të vitit 2018 po ushtron aktivitet Bursa Shqiptare e Titujve (ALSE), por përsëri mungon një treg i organizuar funksional.


10

‘vendosë’ veten në situata të caktuara dhe të tregojë qëndrimet individualë që ai mban ndaj

tyre.

Së gjashti: Mospërdorimi i teknikave më të avancuara që lidhen me modele të tjerë financiarë

(modele të studimit të volatilitetit, ARCH, GARCH, etj., çka nuk ishte e mundur për shkak të

mungesës të të dhënave). Edhe ky kufizim është pasojë e kufizimit të mungesës së zhvillimit

të tregjeve të kapitalit në vend.

10. Kontributet e Studimit

Nëpërmjet këtij studimi synohet të grumbullohen sa më shumë të dhëna të vlefshme dhe të

përpunohen në mënyrë të tillë që informacioni që jepet të jetë sa më mirë i përdorshëm dhe i

dobishëm për përdoruesit e mundshëm të tij. Kontributet e këtij studimi i shoh si në aspektin

akademik dhe në aspektin praktik.

Në aspektin akademik, punimi shërben si iniciativë në studimin e faktorëve të sjelljes në

Shqipëri (duke ofruar një bazë për këta faktorë) dhe në përcaktimin e lidhjeve midis tyre në

vend. Studimi është një kontribut shtesë dhe ka në fokus analizën e ndikimit të faktorëve të

sjelljes financiare mbi vendimmarrjen e individit për investime në aktivë financiarë në

Shqipëri. Besoj se fokusi ynë së bashku me atë të punimit të mëparshëm8 në vend, plotëson

literaturën e studimit të fenomenit për tregun financiar shqiptar dhe mund të ofrojnë një bazë

literature për studiuesit e ardhshëm të kësaj fushe në Shqipëri, qoftë me punime doktorature

apo dhe me studime më specifike për publikime në revista dhe konferenca shkencore.

Në aspektin praktik, studimi synon t’u shërbejë menaxherëve dhe specialistëve të

institucioneve që ofrojnë alternativa investimi financiare në Shqipëri të tilla si fondet e

investimit, planet e pensionit, bursës, etj. Gjithashtu studimi synon të ofrojë informacion dhe

përfundime që mund të përdoren nga këshilluesit financiarë, specialistët dhe drejtuesit e

institucioneve mbikëqyrëse të tregjeve financiare, respektivisht Autoritetit të Mbikëqyrjes

Financiare dhe Bankës së Shqipërisë. Faktorët që identifikon ky studim në tregun financiar

shqiptar dhe metoda e analizës së të dhënave të mbledhura në këtë treg dhe më së shumti

përfundimet e arritura për investitorët individualë mund të shërbejnë për të përmirësuar

produktet financiare të ofruara nga institucionet në Shqipëri si dhe në ofrimin e produkteve të

përshtatshme në të ardhmen në përputhje me psikologjinë, karakterin dhe tolerancën ndaj

riskut të investitorit. Gjithashtu, këto përfundime mund të gjejnë hapësirë përdorimi ose së

paku mund të shërbejnë si bazë për studimin e mëtejshëm të investitorit nga institucionet dhe

mbikëqyrësit e tregut financiar në Shqipëri si dhe për parashikimin e ecurisë së ardhshme të

këtij tregu.

8 “Ndikimi i kulturës dhe i emocioneve në sjelljen dhe vendimmarrjen financiare të individit” (Grabova, 2013) me fokus në vlerësimin e raportit mes kulturës, emocioneve dhe parasë, sjelljes financiare si dhe vendimmarrjes financiare


11

11. Përmbledhja e çështjeve të çdo kreu

Ky punim është ndërtuar në 6 pjesë, respektivisht nga hyrja e prezantuar në paragrafët e

mësipërm dhe 5 kapitujt në vijim. Më poshtë jepet një përshkrim i secilit prej kapitujve vijues

të këtij studimi.

Kapitulli i parë: Rishikim Literature. Në këtë kapitull paraqiten teoritë kryesore në financë si

teoria e dobisë së pritur, teoria e efiçencës së tregut, teoria moderne e portofolit, modeli

CAPM, për t’u njohur me teoritë bazë të financës tradicionale të cilat kanë shërbyer si shtyllë

për krijimin dhe zhvillimin e teorive të financës së sjelljes. Duke vazhduar të njëjtën logjikë,

në vijim trajtohen teoritë e reja të financës së sjelljes, si teoria e Racionalitetit të Kufizuar,

teoria e Sjelljes së Portofolit, teoria e Kornizimit të problemit, teoria e Perspektivës, teoria e

Heuristikës. Një përmbledhje e gjetjeve kryesore nga literatura për faktorët e sjelljes

financiare na njeh me ndikimin e faktorëve të ndryshëm demografikë, psikologjikë,

tolerancës ndaj riskut dhe personalitetit në sjelljen vendimmarrëse investuese. Nëpërmjet

rishikimit të literaturës, do të evidentohet rëndësia e faktorëve të sipërpërmendur (ku fokusi

kryesor vendoset mbi faktorët psikologjikë) të pranishëm gjatë vendimmarrjes për investime

në aktivë financiarë si dhe do të diskutohet për ndikimin e tyre në treg në nivel makro.

Kapitulli i dytë: Sjellja e investitorit individual në Shqipëri. Ky kapitull fillon me shpjegimin

e rëndësisë dhe nevojës për të studiuar sjelljen financiare të individit shqiptar dhe vijon me

një analizë të dy momenteve kritike në historinë e sistemit financiar shqiptar: të krizës së

skemave piramidale dhe krizës së panikut bankar për të kuptuar praninë e faktorit psikologjik

në sjelljen e njerëzve gjatë këtyre krizave. Nën këndvështrimin e sjelljes financiare analizohet

tregu financiar dhe alternativat investuese në mjete të ndryshme financiare që ai ofron. Këto

të fundit janë të kufizuara për shkak të nivelit të ulët të zhvillimit të tregut financiar në vendin

tonë, krahasimisht me ato të vendeve të tjera më të zhvilluara. Meqë aktualisht shqiptarët

mund të investojnë në aktivë financiarë të tilla si depozita, tituj qeveritarë, fonde pensioni apo

fonde investimi, analizohet ecuria në vend e tregjeve bankare, të letrave me vlerë, fondeve të

pensioneve dhe atyre të fondeve të investimeve me fokus mbi këtë të fundit, për shkallën më

të lartë të rrezikut krahasimisht me tregjet e tjera në vend.

Kapitulli i tretë: Metodologjia. Ky kapitull trajton metodologjinë e kërkimit, filozofinë dhe

qasjen e tij, metodat e kërkimit, teknikat dhe proçedurat, mënyrën e mbledhjes së të dhënave,

mënyrën sesi janë përzgjedhur të intervistuarit, mënyrën sesi janë ndërtuar pyetësorët,

mënyrën e përpunimit dhe analizimit të të dhënave etj.

Kapitulli i katërt: Analiza e të dhënave. Në këtë pjesë të studimit do të përpunohen të dhënat

me synim identifikimin e faktorëve përcaktues të sjelljes financiare që ndikojnë vendimet për

investime të investitorit individual në aktivë financiarë në Shqipëri. Gjithashtu, nëpërmjet

metodave të ndryshme statistikore dhe testimit të çdo variabli, do të analizohet cilët faktorë të

sjelljes ndikojnë vendimmarrjen investuese individuale në vend dhe cili është niveli i

ndikimit të tyre.


12

Kapitulli i pestë: Konkluzionet dhe rekomandimet. Në këtë pjesë të fundit të punimit

përmblidhen gjetjet dhe interpretohen rezultatet e studimit në përputhje me qëllimin e

punimit. Rëndësi të veçantë kanë rekomandimet e këtij studimi të cilat synohen të jenë sa më

reale dhe të dobishme për të gjithë përdoruesit e mundshëm të tij, qoftë në aspektin teorik

ashtu dhe në atë praktik.


13

KREU 1 - RISHIKIM LITERATURE

Në vitet 1600, një lule e re me emrin tulipan u shfaq në Hollandë. Njerëzit u entuziazmuan

tepër për këtë varietet ekzotik dhe filluan të investonin paratë e tyre në të. Dalëngadalë

investimet në tulipanë u kthyen në një mani që nxiti rritjen e çmimeve gjithnjë e më tepër. Në

kulmin e saj, çmimi i një sythi të vetëm ishte 10-fish më i lartë se të ardhurat që një punëtor i

kualifikuar arrinte të realizonte për një vit. Tregu ra vetëm kur njerëzit filluan të kuptonin se

një pjesë e mirë e të ardhurave të tyre ishte shpenzuar në blerje lulesh. Ata nxituan të çlirohen

sa më shpejt nga stoqet e tulipanëve dhe çmimi ra, duke shkaktuar humbje të mëdha

(Mackay, 1841; Dash, 2001; Shiller, 2015). Ngjarje të tilla shtrojnë pyetjen: a janë

investitorët me të vërtetë të logjikshëm dhe a gjykojnë me racionalitet? Kjo çështje është

trajtuar edhe më parë nga studiues të ndryshëm, ku diskutimi mbi mospërputhjen e sjelljes së

individit me teoritë financiare tradicionale vazhdon të mbetet një dilemë. Prania në treg e

anomalive të tilla si flluskat spekulative, reagimi i tepërt apo mosreagimi ndaj informacionit

të ri, provon se proçesi i marrjes së vendimeve financiare nuk ka të bëjë vetëm me njerëz

racionalë, të ftohtë dhe përllogaritës. Në këtë mënyrë, nevoja për të kuptuar anomalitë dhe

mangësitë e gjykimit njerëzor u bë pararendëse e financës së sjelljes. Ka shumë përkufizime

për Financën e Sjelljes, por ne po i referohemi atij të Weber (1999): “Financa e sjelljes

kombinon sjelljen individuale me fenomenet e tregut dhe përdor njohuri dhe dije nga

psikologjia dhe teoritë financiare”. Teoritë e Financës Tradicionale shërbejnë si themel për

ngritjen dhe zhvillimin e teorive të sjelljes financiare të cilat duhet të shihen vetëm si një

përmirësim i modeleve të fokusuara mbi homo economicus 9 me qëllimin zbutjen e

supozimeve jorealiste të sjelljes, duke shtuar në proçesin e vendimmarrjes edhe elementët

individualë (Fromlet, 2001).

Sipas Ritter (2003), psikologjia njohëse dhe kufizimet në arbitrazh janë dy shtyllat bazë mbi

të cilat mbështetet sjellja financiare. Në studimin tonë synojmë kryesisht të fokusohemi në

bllokun e parë, në psikologjinë e të menduarit, për të kuptuar që njerëzit bëjnë gabime të

vazhdueshme në mënyrën sesi ata mendojnë sepse lejojnë të ndikohen nga faktorë të

ndryshëm, duke qenë shpesh subjekt i tendencave të sjelljes gjatë vendimmarrjes financiare

(Byrne & Brooks, 2008).

1.1. Qasja tradicionale ndaj vendimmarrjes investuese

Financa tradicionale është paradigma që ka drejtuar të menduarin e akademikëve në fushën e

Financës qysh pas viteve ‘50. Sipas saj, investitori është homo economicus, një individ

racional ekonomik, tërësisht i interesuar vetëm për veten si dhe me akses të plotë në

informacion.

9 Njeriu racional


14

Sipas Statman: “Financa Tradicionale është blloku i njohurive të ndërtuara mbi parimet e

arbitrazhit të Miller dhe Modigliani, parimet e portofolit të Markowitz10, modelin CAPM të

Sharpe11, Lintner dhe Black, si dhe mbi teorinë e vlerësimit të opsioneve të Black, Scholes

dhe Merton” (Pompian 2012). Këta liderë akademikë u japin matematikisht përgjigje

pyetjeve komplekse në financë, por që ndeshin vështirësi për zbatim në jetën reale.

Qasja e Financës Tradicionale bazohet në një sërë supozimesh të cilat e thjeshtëzojnë tepër

realitetin. Ajo karakterizohet nga rregulla të cilat tregojnë sesi investitorët duhet të sillen dhe

jo sesi ata sillen faktikisht.

Disa karakteristika të supozimeve bazë të Financës Tradicionale përmblidhen më poshtë:

1. Aktorët pjesëmarrës janë agjentë logjikë, të pavarur, që karakterizohen nga

maksimizimi i dobisë, kundërshtia ndaj riskut, pritshmëritë racionale si dhe janë

përkrahës të mendimit Bajezian, pra vlerësojnë probabilitetin e një ngjarjeje duke

marrë për bazë njohuritë e tyre për ngjarje të ngjashme me të.

2. Tregjet perfekte janë likuidë dhe konkurrencialë

3. Në ekuilibër, të gjithë pjesëmarrësit arrijnë optimumin e tyre, portofolet e tyre janë

efiçentë dhe kanë variancë mesatare.

4. Vetëm risku sistematik, i padiversifikueshëm është i vlerësueshëm.

5. Nuk përdoren eksperimente në studimet e saj.

6. Logjika ka prioritet ndaj të dhënave.

7. Bazohet në metoda deduktive logjike që zënë fill në aksioma normative apriori.

Pikëpamja e financës tradicionale bazohet në teorinë tradicionale të vendimmarrjes, e cila

supozon se njerëzit janë racionalë dhe se ata vlerësojnë tërë gamën e rezultateve potenciale të

vendimmarrjes së tyre. Rezultati që jep maksimumin e dobisë së pritur, është ai optimali.

Sipas teorisë së zgjedhjes racionale, sa herë që njerëzit detyrohen të bëjnë zgjedhje në kushte

pasigurie, ata zgjedhin alternativën e cila kënaq maksimalisht kërkesat e tyre. Sipas teorisë,

njerëzit arrijnë të gjykojnë racionalisht nëpërmjet vlerësimit efektiv të kostove dhe

përfitimeve të mundësive që u paraqiten si dhe bazuar në preferencat dhe kufizimet që ata

kanë. Vendimi që në fund marrin, përfaqëson zgjedhjen më të mirë për ta. Një njeri racional e

di ç’është më e mira për të, pasi nuk lejon të ndikohet nga emocionet apo faktorë të jashtëm si

pasojë e kontrollit që ai ushtron mbi veten. Këta njerëz racionalë, presupozohet të jenë

kundërshtarë risku, të cilët duhet të shpërblehen për shtesën në risk që ata marrin përsipër.

Këto supozime kanë shërbyer si bazë për ndërtimin e teorive dhe modeleve të rëndësishëm në

financë siç janë Modeli CAPM apo Teoria Moderne e Portofolit. Njerëzit shpesh janë të

detyruar të marrin vendime në kushte pasigurie, çka e ndërlikon proçesin e vendimmarrjes.

Është e vështirë të parashikosh çdo rezultat të mundshëm apo të vlerësosh probabilitetin për

çdo rezultat. Përcaktimi i probabiliteteve të rezultateve të mundshme është ajo çka dallon

riskun nga pasiguria dhe ndërsa flasim për një botë të pasigurt, teoria12 në fakt i referohet

riskut. Teoria supozon se njerëzit e dinë se çfarë duan, preferencat e tyre janë të qëndrueshme,

si dhe janë egoistë në zgjedhjet që bëjnë. Në vijim po paraqesim një përmbledhje të autorëve

dhe teorive kryesore të tyre në fushën e financës tradicionale.

10 Harry Markowitz, fitues i çmimit Nobel në Shkencat ekonomike 1990 11 William Sharpe, fitues i çmimit Nobel në Shkencat ekonomike 1990. 12 E zhvilluar në vitin 1944 nga Morgenstern dhe Von Neumann në librin e tyre “Teoria e Lojës dhe Sjelljes Ekonomike”


15

Tabela 1.1 Teoritë tradicionale në financë nga studimi i literaturës

Autori Viti Gjetjet Mill 1844 Koncepti homo economicus. Bernoulli 1738, 1954

Teoria e Dobisë së Pritur Neumann dhe Morgenstern 1944 Markowitz 1952 Teoria e Portofolit Treynor, Sharpe, Lintner 1962,1964, 1965 Modeli CAPM Fama 1970 Hipoteza e Tregjeve Efiçente Black, Scholes, Merton 1973 Teoria e vlerësimit të opsioneve

Burimi: Autori

1.1.1. Teoria e Dobisë së Pritur

Financa tradicionale është një qasje normative, që do të thotë se ajo shpjegon se si individët

që veprojnë në mënyrë racionale do të investojnë për të maksimizuar dobinë, e cila është

niveli i kënaqësisë relative marrë nga konsumimi i një të mirë apo shërbimi. Teoria e Dobisë

së Pritur e ka pasur fillesën qysh në shekullin e 18-të nga Daniel Bernoulli, (Levin, 2006).

Ajo kishte si qëllim të shpjegonte zgjedhjet racionale të bëra në situata riskoze, bazuar në

supozimin se njerëzit preferojnë më shumë ndaj më pak, si dhe në supozimin e

qëndrueshmërisë së preferencave.

Grafiku 1.1 Pikëpamja e financës tradicionale: funksioni i dobisë për një kundërshtar risku

Burimi: Ricciardi dhe Baker 2014

Figura më sipër tregon një funksion konkav tipik të dobisë nëpërmjet një vije të lakuar me

pjerrësi rënëse. Niveli i pasurisë tregohet në boshtin e abshisave dhe ai i dobisë në atë të

ordinatave. Siç shihet, dobia rritet me rritjen e pasurisë, por norma e rritjes vjen duke u

zvogëluar, çka do të thotë se për të njëjtën rritje në pasuri, një individ merr më pak kënaqësi

8

3

30

31

10 20 30 40 50 60 70 80

Dobia

Sasia e parasë $

Dobia totale

Pika e referimit


16

nëse është më tepër i pasur, krahasuar me një tjetër individ më pak të pasur, pra dobia

marzhinale është rënëse. Dobia marzhinale në çdo nivel të dhënë pasurie, është thjesht

pjerrësia e funksionit të dobisë në atë nivel pasurie. Duke përcaktuar dobinë për çdo rezultat

dhe duke i dhënë një peshë sa vetë probabiliteti i rezultatit, llogaritet dobia e pritur, ku ndër të

gjitha rezultatet, individi racional do të zgjedhë rezultatin me dobinë të pritur më të lartë.

Funksioni i dobisë sugjeron me formën e vet, kundërshti ndaj riskut. Primi i riskut është sasia

e pasurisë nga e cila një investitor është i gatshëm të heqë dorë, për të shmangur një rezultat

të pasigurt. Në prani të riskut, primi i riskut duhet të jetë pozitiv, në rast të kundërt,

investitorët do të refuzonin ta mbanin aktivin.

1.1.2. Teoria Moderne e Portofolit

Financa tradicionale fokusohet në matjen sasiore të riskut. Thelbi i kësaj qasjeje është

vlerësimi në nivel makro i riskut duke përfshirë të gjithë investitorët brenda tregjeve

financiare. Teoria kryesore e pikëpamjes së financës tradicionale është teoria moderne e

portofolit e cila pretendon se investitorët racionalë zbatojnë diversifikimin për të optimizuar

portofolet e tyre dhe ofron një qasje për vlerësimin e një aktivi riskoz në këtë portofol me

modelin kapital të vlerësimit të çmimit të aktiveve, CAPM13. Kushti themelor i teorisë është

ekzistenca e një marrëdhënieje pozitive risk - kthim. Në 1990, Markowitz fitoi çmimin Nobel

në Ekonomi për zhvillimin e Teorisë Moderne të Portofolit, teori të cilën autori e paraqiti për

herë të parë në vitin 1952 në një prej punimeve të tij. Teoria është një strukturë matematikore

e shpërndarjes së aktiveve në portofol, me qëllim maksimizimin e kthimit mesatar, për një

nivel të dhënë risku. Ideja bazë është se kthimi dhe risku i një aktivi nuk duhet të vlerësohen

të veçuara, por duhen parë sesi ata ndikojnë në riskun dhe kthimin e tërë portofolit. Ndërsa

kthimi mesatar për një kombinim letrash me vlerë në një portofol është mesatarja e shumës së

çdo kthimi të veçantë, risku i portofolit nuk është i tillë. Ai varet nga korrelacioni midis

aktiveve: nëse janë të korreluar pozitivisht, kombinimi i tyre në një portofol nuk do të sillte

ndonjë avantazh në uljen e riskut të portofolit; nëse nuk janë të korreluar pozitivisht,

performanca jo e mirë e një aktivi do të balancohej nga performanca më e mirë e një aktivi

tjetër, duke kontribuar në uljen e riskut të portofolit, si pasojë e diversifikimit. Qëllimi është

të krijohet ai portofol i cili mund të gjenerojë një kthim maksimal për një nivel të dhënë risku.

Investitorët që e tolerojnë më pak riskun do të investojnë në një sasi më të madhe aktivesh pa

risk apo më pak riskozë, ndërsa ata që janë më tepër tolerantë do të investojnë më pak në

aktive pa risk dhe më tepër në aktive riskozë. Siç thamë risku i një aktivi, nuk duhet të

vlerësohet i izoluar, por bazohet në kontributin që ai jep në riskun e portofolit. Disa lloj

risqesh janë të diversifikueshëm, josistematikë dhe mund të eliminohen, të tjerë janë të

padiversifikueshëm, sistematikë, prekin tërë tregun dhe lojtarët e tij si dhe nuk mund të

zvogëlohen nga asnjë lloj kombinimi aktivesh në portofol.

13 Capital Asset Pricing Model


17

1.1.3. Modeli CAPM

Modeli kapital i vlerësimit të aktiveve na mundëson matjen e riskut të aktivit financiar, që

quhet beta, β. CAPM mat lidhjen midis lëvizjeve në çmimet e aksioneve dhe

paqëndrueshmërisë së tregut të përgjithshëm të aksioneve. Beta mat riskun e tregut, ku sa më

e lartë beta, aq më i ndjeshëm kthimi i pritshëm i aksioneve ndaj ndryshimeve në kthimet e

tregut të përgjithshëm. Beta mat se sa i ndjeshëm është kthimi i aktivit financiar ndaj tregut

dhe është e ndryshme për çdo lloj aktivi. β e një aktivi pa risk është 0, ndërsa ajo e tregut

është 1. Në 1990 fituesi i çmimit Nobel në Ekonomi, ishte William Sharpe për punën e kryer

prej tij në studimin e marrëdhënies risk–kthim. Në vitin 1964 Sharpe paraqiti për herë të parë

modelin CAPM nëpërmjet ekuacionit të mëposhtëm:

E(Ri) = Rf + βi (E(Rm)-Rf)

ku:

Rf - norma e kthimit për aktivin pa risk,

E(Rm) - norma e pritur e kthimit për tregun

βi - risku sistematik për aktivin financiar

E(Rm)-Rf - primi i riskut të tregut

Primi i riskut duhet të jetë patjetër pozitiv, në rast të kundërt asnjë investitor nuk do të

investonte në aktive riskozë. Kthimi i pritur i aktivit ndryshon me ndryshimin e riskut β të

aktivit: një rritje e β-ës, do të shkaktonte rritje të normës së pritur të kthimit për aktivin në të

cilin investohet. Modeli CAPM shërbeu si bazë për ndërtimin e modeleve ku investitorët

mund të vlerësonin çmimin e aktiveve. Edhe pse rezultoi një model i suksesshëm, në 1991

Eugen Fama paraqiti fakte se ka edhe faktorë të tjerë përveç atyre të tregut, që ndikojnë

kthimin e aktiveve. CAPM nuk merr në konsideratë faktorë të tjerë risku, prandaj në 1996

French dhe Fama propozuan një alternativë të modelit CAPM, e cila përfshinte edhe faktorë

të tjerë si madhësia e firmës si dhe raporti vlerë kontabël/vlerë tregu, duke vënë në pikëpyetje

me studimin e tyre vlefshmërinë e modelit shumëvjeçar. Ata faktojnë se shoqëritë me

përmasa më të vogla dhe me raport të lartë vlerë kontabël/vlerë tregu, kanë kthime më të larta

(Fama dhe French 1996).

1.1.4. Hipoteza e Tregut Efiçient

U zhvillua në fillim të viteve ’60 nga Profesor Eugene Fama. Sipas hipotezës, tregjet

financiare karakterizohen nga efiçenca, informacioni shërben si baza e vetme për

vendimmarrjen e aktorëve në treg, investitorët sillen me racionalitet dhe aktivet financiare

vlerësohen përherë saktë, si pasojë e mundësive të barabarta për arritjen e informacionit.

Asnjë pjesëmarrës tregu nuk do të ketë avantazhin të parashikojë çmimet e aksioneve sepse

asnjë nuk zotëron më tepër informacion se të tjerët.

Duke marrë për të mirëqenë faktin se investitorët janë të pakorreluar (të rastësishëm) gjatë

tregtimeve, veprimet do të eliminohen midis tyre në nivel agregat, një vëllim i lartë tregtimi

do të krijohet dhe nuk do të ketë ndonjë ndikim të rëndësishëm mbi çmimet e tregut. Nga ana


18

tjetër, nëse do të ketë tentativa për iracionalitet nga ana e investitorëve, atëherë do të

paraqiten disa mundësi, ku arbitrazhistët:

1. do të shohin mundësi për të realizuar përfitime me risk të ulët ose pa risk fare;

2. do të bëhen pala tjetër në tregtimin joracional dhe do të shkaktojnë humbje për

tregtarët joracionalë;

3. do të nxjerrin nga tregu tregtarët joracionalë si dhe do të shkaktojnë rivendosjen e

çmimeve në vlerën e tyre bazë.

Fokusi empirik i EMH ka dy aspekte. Së pari merr në konsideratë ndikimin e informacionit të

ri mbi çmimet e letrave me vlerë. Ai thekson se çdo informacion i ri në treg duhet të

përfshihet shpejt dhe saktë në çmimet e letrave me vlerë, kështu që trendet e çmimeve nuk

mund të ekzistojnë pas ndikimit fillestar të lajmit. Së dyti, meqë çmimi i një letre me vlerë

është i barabartë me vlerën e saj; ai duhet të ndryshojë vetëm kur ka informacion për një

ndryshim në vlerën themelore të tij.

Fama argumentoi se aktivet financiare tregtohen vetëm me vlerën e drejtë të tyre dhe se

investitorët nuk mund t’i blejnë ato me çmim të nënvlerësuar apo t’i shesin ato me çmime të

fryra. Si rrjedhim, është e pamundur të performosh më mirë se tregu me anë të strategjive të

tilla si: Përzgjedhja e Specializuar e Aktiveve apo Analiza Teknike për Parashikimin e

Çmimeve, por e vetmja mënyrë që mund të realizohet kthim më i lartë se ai i tregut, është ose

rastësisht, ose me anë të investimit në aktive më riskoze. Fama dhe French (2012) treguan se

shpërndarja jonormale e kthimeve të Fondeve Reciproke në SHBA, ishte gati e njëjtë me atë

çka do të pritej nëse manaxherët e Fondeve do të ishin individë të thjeshtë, pa asnjë aftësi të

specializuar, kusht ky i nevojshëm për plotësimin e Hipotezës së Tregut Efiçent.

Fama (1970) dallon tre forma të Hipotezës së Tregut Efiçent:

1. Forma e dobët e efiçencës - Çmimet e aktiveve të tregtuara pasqyrojnë gjithë

informacionin e publikuar të shkuar në dispozicion të investitorëve. Pra, analiza

teknike e të dhënave të shkuara mbi çmimet nuk do të jetë frytdhënëse në realizimin e

kthimeve jonormale të larta.

2. Forma gjysmë e fortë e efiçencës - Informacioni i disponueshëm nga publiku

perceptohet si i vjetër dhe nga analizimi i tij nuk mund të gjenerohen kthime më të

larta. Kjo do të thotë që sapo informacioni bëhet publik, ai përfshihet në çmimin e

letrës me vlerë. Çmimet e aktiveve të tregtuara pasqyrojnë edhe të gjithë

informacionin publikisht në dispozicion, edhe faktin që çmimet ndryshojnë menjëherë

për të pasqyruar këtë informacion të ri.

3. Forma e fortë e efiçencës - Çmimet e aktiveve të tregtuara pasqyrojnë menjëherë

edhe informacionin ‘sekret’, të fshehur, të brendshëm. Pra, as “të brendshmit” e

shoqërisë nuk mund të krijojnë strategji që të mund të gjenerojë në mënyrë të

vazhdueshme kthime “jonormale”.

Teoritë ekonomiko - financiare janë dominuar prej kohësh nga Hipoteza e Tregjeve Efiçente,

sipas së cilës çmimet e tregut pasqyrojnë plotësisht të gjithë informacionin në dispozicion

(Fama, 1970). Sipas Malkiel (2003), në tregjet efiçente investitorët nuk mund të fitojnë

kthime mbimesatare pa marrë përsipër rreziqe të niveleve mbimesatare.

Gjatë dekadave të fundit psikologët dhe shkencëtarët e sjelljes kanë dokumentuar shkelje të

fuqishme dhe sistematike të parimeve të teorisë së dobisë së pritur, të praktikës bajeziane dhe


19

pritshmërive racionale - duke vënë në dyshim vlefshmërinë e tyre si një teori përshkruese e

vendimmarrjes (De Bondt, 1998).

Kërkuesit faktojnë një numër të madh anomalish që bien ndesh me Hipotezën e Tregut

Efiçent. Kjo nxiti krijimin e një rryme të re kërkimi e cila shërbeu si një ndër forcat kryesore

shtytëse për lindjen dhe zhvillimin e financës së sjelljes.

1.2. Qasja e Financës së Sjelljes ndaj vendimmarrjes investuese

“Një shkencë sociale, por me ndikim të fortë mbi edhe mbi socialen, edhe mbi shkencën”.

- De Bondt, Muradoglu, Shefrin and Staikouras, 2008

Në vitet ‘90, një pjesë e mirë e fokusit të diskutimit akademik u spostua nga analizat

ekonometrike të serive kohore mbi çmimet, dividendët dhe fitimet, drejt zhvillimit të

modeleve të psikologjisë njerëzore lidhur me tregjet financiare. Filloi të zhvillohej fusha e

sjelljes financiare e cila mori vrull të madh 30 vitet e fundit.

Ka shumë fakte që vërtetojnë se supozimi i racionalitetit i financës tradicionale është jorealist

dhe se njerëzit jo gjithmonë marrin vendime optimale që sigurojnë përfitimin maksimal.

Duke u bazuar në shkencën e psikologjisë dhe ekonomisë, ekonomia e sjelljes përpiqet të

shpjegojë përse njerëzit nuk janë racionalë dhe përse nuk sillen sipas parashikimeve të

modeleve ekonomike. Financa tradicionale tregon se si investitorët duhet t’i marrin vendimet,

ndërsa ajo e sjelljes kërkon të kuptojë përse investitorët marrin vendimet që marrin. Financa e

sjelljes është ajo fushë e financës që merr për bazë teori me bazë psikologjike për të

shpjeguar anomalitë e tregjeve financiare, të tilla si rritje apo rënie të mëdha në çmimin e

aksioneve.

Një tjetër supozim i saj është se vendimet investuese të individit, por dhe zhvillimet në tregje

financiare ndikohen në mënyrë sistematike nga natyra e informacionit dhe e pjesëmarrësve në

treg. Pavarësisht teorive të financës tradicionale, aktivet financiare shpesh shiten me çmime

të pajustifikueshme, investitorët marrin vendime joracionale, ata ndikohen nga emocionet apo

psikologjia duke u sjellë në mënyra të paparashikueshme. Kjo nuk do të thotë që teoritë nuk

janë të vlefshme, ka raste që konceptet e tyre funksionojnë. Sipas Hipotezës së Tregut

Efiçient, për shkak se çmimet janë të paparashikueshme, nuk dallohen modele sistematike

investuese, ndërsa studimet në Financën e Sjelljes, që studiojnë ndikimet e psikologjisë së

investorit mbi çmimet e aktiveve financiare, zbulojnë disa modele të parashikueshme në

tregun e aksioneve. Sipas Hipotezës së Tregut Efiçient, i tërë informacioni shpërndahet

njëtrajtësisht tek të gjithë pjesëmarrësit në treg, por nëse kjo do të ishte e vërtetë, atëherë

tregtimi nga të brendshmit nuk do të ekzistonte, falimentime të papritura nuk do të ndodhnin,

përpjekjet e rregullatorëve për rritjen e efiçencës së tregjeve si pasojë e mungesës së arritjes

së informacionit nga palë të caktuara, nuk do të ishin të nevojshme.

Në tabelën në vijim po paraqesim një përmbledhje të studimeve dhe teorive kryesore të

literaturës në fushën e financës së sjelljes:


20

Tabela 1.2 Autorët dhe teoritë e Financës së Sjelljes

Emri i studiuesit Viti Studimi Simon 1955 Teoria e Racionalitetit të Kufizuar

Tversky dhe Kahneman 1973,1974 Teoria e Heuristikës

Kahneman dhe Tversky 1979 Teoria e Perspektivës

Tversky dhe Kahneman 1981 Teoria e Formulimit të problemit

De Bondt dhe Thaler 1985 Teoria e reagimit të tepërt në tregjet e aksioneve

Barberis, Shleifer dhe Vishny 1998 Modeli i ndjenjave të investitorit

Statman 1999 Modeli i sjelljes së vlerësimit të aktiveve

Statman 1999 Teoria e sjelljes së portofolit

Fromlet 2001 Evolucioni nga paradigma tradicionale drejt asaj më realiste

Shiller 2003 Nga teoria e Tregut Efiçent drejt Financës së Sjelljes

Barberis dhe Thaler 2003 Studim mbi Financën e Sjelljes

Barberis 2013 30 vite Teori e Perspektivës në Ekonomi

Filbeck, Ricciardi, Evensky, Fan, Holzhauer, Spieler

2017 Financa e sjelljes: Diskutim Paneli

Burimi:Përmbledhje e literaturës nga autori i studimit.

Sipas supozimeve bazë të teorisë së Dobisë së Pritur, njerëzit zotërojnë informacion të plotë

për rezultatet e mundshme, për probabilitetet e ndodhjes së këtyre rezultateve, si dhe mund t’i

vlerësojnë preferencat e tyre midis alternativave të ndryshme të pritshme. Ata zgjedhin atë

rezultat që maksimizon dobinë e pritur. Edhe pse kjo qasje tradicionale ka pasur vlerë shumë

të madhe, ka diçka që nuk shkon. Për shembull, modelet tradicionale nuk arrijnë të japin

shpjegime bindëse për tendenca të caktuara në sjelljen e investitorit, ata nuk mund të

shpjegojnë sjelljen aktuale, atë të vrojtuar. Pamundësia e teorive të Financës Tradicionale për

të shpjeguar sjelljen gjatë vendimmarrjes investuese, çoi në lindjen e kësaj fushe të re, të

ardhmes së financës, Financën e Sjelljes. Ashtu si Financa tradicionale, edhe ajo e Sjelljes

mbështetet mbi disa supozime bazë, por ndërsa supozimet e të parës janë për sjelljen ideale

financiare, supozimet e të dytës i referohen sjelljes së vrojtuar financiare.

Disa supozime bazë të Financës së Sjelljes përmblidhen si më poshtë:

1. As pjesëmarrësit e tregut nuk janë racionalë dhe as tregjet nuk janë efiçentë.

2. Mjedisi institucional është thellësisht i rëndësishëm.

3. Fillesat e saj janë tek “Racionaliteti i Kufizuar”.

4. Metodat e kërkimit janë kryesisht induktive.

5. Në bazë të studimit të saj qëndron kërkimi eksperimental dhe vrojtimi i sjelljes së

individit.

1.2.1 Rëndësia e sjelljes financiare të investitorit individual në sjelljen e tregut

Zhvillimet në tregje pasqyrojnë vendimet që miliona individë marrin në mënyrë të pavarur.

Sipas teorisë së tregut efiçent, numri i investitorëve është aq i madh dhe paragjykimet e

sjelljes së tyre janë aq të ndryshme, saqë sjelljet e tyre joracionale do të kenë efekt agregat të

papërfillshëm në treg. Nëse çmimi në treg i një aktivi është i nënvlerësuar dhe nuk reflekton

vlerën bazë të tij, investitorët më të sofistikuar do të përpiqen ta shfrytëzojnë këtë mundësi


21

duke e blerë akivin dhe duke nxitur rritjen e çmimit. Dhe anasjellas, nëse aktivi perceptohet i

mbivlerësuar, ata do ta shesin, duke nxitur uljen e çmimit. Proçesi i krijimit të fitimeve nga

investimi në aktive, çmimi i të cilave është i keqvlerësuar në treg, quhet arbitrazh, ndërsa

vetë investitorët që korrigjojnë mbi/nënvlerësimet e tregut nëpërmjet vendimeve të tyre të

investimeve, quhen arbitrazhistë. Ka kufizime edhe për arbitrazhin. Ndodh që çmimet e

aksioneve të rriten ose bien shumë më tepër ose për një kohë më të gjatë se sa parashikon

dinamika e korrigjimit të tregut.

1.2.1.1 Kufizimet e arbitrazhit

Sipas Barberis dhe Thaler (2003), financa e sjelljes ndërtohet mbi dy shtylla: (i) kufijtë e

arbitrazhit dhe (ii) psikologjia. Ndërsa psikologjia rendit një numër paragjykimesh

psikologjike, kufijtë e arbitrazhit argumentojnë se investitorët racionalë mund të mos tregojnë

aftësi për të shfrytëzuar mundësitë që u krijohen nga investitorët joracionalë. Nëse

investitorët joracionalë (zhurmuesit) zhvendosin çmimet e aktiveve (duke i larguar nga vlera

themelore), investitorët racionalë (arbitrazhistët), duhet të jenë të aftë të korrigjojnë këtë

mbi/nënçmim me anë të proçesit të arbitrazhit. Sipas Barberis dhe Thaler, (2003), strategjitë e

arbitrazhit në tregjet financiare mund të përfshijnë kufizime të ndryshme si kosto apo rrezik,

kështu që mungesa e efiçencës mund të zgjasë. Kur kostot tejkalojnë përfitimet, arbitrazhi

mund të mos funksionojë. Mundësia nga arbitrazhi duhet të shfrytëzohet sa më parë dhe

investitori duhet të veprojë shpejt për të përfituar prej saj, sepse mundësia që dikush tjetër ta

bëjë këtë është e madhe. Por mungesa e likuiditetit për të investuar, mund të shkaktojë vonesa

ose mund të kërkojë përdorimin e huamarrjes. Si pasojë, kostot e transaksionit mund të

tejkalojnë (edhe për shkak të kostos së borxhit) përfitimet, duke bërë të pamundur korrigjimin

e tregut.

1.2.1.2 Modelet “feedback” në tregjet financiare

“Emocionet na e vështirësojnë gjykimin racional mbi dështimet tona ndërsa zilia për suksesin

e të tjerëve na përndjek vazhdimisht14”

-Nassim Taleb

Teoria e ‘feedback’ - ut është tepër e hershme, qysh prej vitit 1637, në Maninë e Tulipanëve

në Hollandë, ku “feedback” - u fillestar mori përmasa shumë të mëdha, sidomos nga

komunikimi gojë më gojë (MacKay, 1841). Qysh prej atëherë ka plot fakte që vërtetojnë se

biseda të tilla që nxisin zilinë për sukseset financiare të të tjerëve dominojnë skepticizmin

racional të një pjese të caktuar njerëzish duke shkaktuar cikle të njëpasnjëshme të rritjeve të

çmimeve në treg. Kërkimi akademik nuk është shprehur shpesh në tekstet e ekonomisë apo

financës për teorinë e ‘feedback’ - ut, por kërkimet për praninë e tij janë vërtetuar nga

studime të ndryshme eksperimentale (Marimon e të tjerë, 1993).

Një ndër teoritë më të vjetra në tregjet financiare, është teoria e ‘feedback’ - ut çmim pas

çmimi. Kur disa investitorë fitojnë nga rritja e çmimeve spekulative, ata tërheqin vëmendjen e

14 Në librin e tij “The Black Swan”


22

publikut, entuziazmi rritet dhe lajmi shpërndahet gojë më gojë, çka nxit rritjen e pritshmërive

për rritje të mëtejshme në çmim. Rritja e çmimit do të shkaktojë rritjen e kërkesës së

investitorëve, e cila nga ana e saj do të shkaktojë një tjetër cikël të rritjes së çmimeve. Pas

disa ciklesh të tillë, nëse nuk do të frenohet ‘feedback’ - u i dhënë, rezultati do të jetë krijim i

një flluske spekulative. Do të vijë një moment kur çmimet e rritura nuk do të mbështeten më

nga kërkesa e investitorëve për shkak se rritja e tyre ka ndodhur vetëm si pasojë e

pritshmërive për rritje të mëtejshme të çmimit. Ky është momenti që flluska plas dhe çmimet

bien, çka është edhe fundi i flluskës, i cili shkaktohet nga vetë ‘feedback’ - u që nxiti krijimin

e saj dhe nuk ka të bëjë me vlerën e brendshme apo me parimet bazë të aktiveve financiare.

‘Feedback’ - u prodhon flluska në tregjet financiare, gjë e cila nuk ndodh në mënyrë të

menjëhershme, por mund të kërkojë ditë, muaj apo vite. Gjykimi njerëzor për probabilitetin e

ngjarjeve të ardhshme shfaq tendenca sistematike psikologjike. Rritja e vlerës së aktiveve

nxitet nga investimi në treg joefiçent, rritje e cila nga ana e saj nxit ankorimin, krijimin e

pritshmërive për rritje të mëtejshme të vlerës së aktiveve (Barberis, Shleifer dhe Vishny,

1998).

Sipas një tjetër versioni të teorisë së ‘feedback’ - ut, ai ndodh për shkak të rritjes së besimit të

investitorit si pasojë e rritjeve të shkuara të çmimeve.

Për të kuptuar ndikimin e faktorëve ekonomiko - kulturorë në mosefiçencën e tregut, mjafton

të përmendim zhvillimin global gjatë viteve 1990 të mjeteve të telekomunikacionit (radioja,

televizioni dhe interneti) si dhe ndikimin e tij në përhapjen e shpejtë të lajmeve financiare si

dhe në zhvillimin që pësoi tregu i aksioneve në këto vite (Shiller15, 2015).

Një sasi e tepërt informacioni në dispozicion mund të shkaktojë tendenca për gabime në

gjykim. Më konkretisht, si rezultat i "lajmit" të përsëritur, mund të zhvillohet prirja për krijim

të stereotipeve, tendenca e disponueshmërisë, çka mund të nxisë vetëbesim të tepruar ose

analizë të cekët të situatës. Në rastin e flluskave, vetëvlerësimi i njerëzve të cilët fitojnë dhe

pasurohen, ka ndikim shumë të madh tek të tjerët të cilët dëshirojnë të fitojnë.

Tversky dhe Kahneman tregojnë se gjykimet priren të shfaqin tendencën e heuristikës së

përfaqësimit 16 nëpërmjet të cilës njerëzit parashikojnë, duke mos i kushtuar vëmendje

probabilitetit nga vrojtimet e modelit përkatës, por duke kërkuar ngjashmërinë më të afërt me

modelet e shkuara.

Kuptimi i gabuar i kontekstit në të cilin po ndodhin ngjarjet (perceptimi i iracionalitetit apo

inefiçencës si ndryshime të vërteta), vjen si rezultat i formulimit të problemit.

Në mënyrë që tregu të jetë efiçent, si dhe të reflektojë gjykimet e përbashkëta të pavarura,

investitorët duhet të veprojnë në mënyrë të pavarur, por ndodh që tregu të mund të pasqyrojë

mendimin e pakicës ku pak investitorë angazhohen realisht, ndërkohë që shumica janë thjesht

duke ndjekur turmën, duke rritur kështu më tej probabilitetin për mbi/nënçmim të aktivit.

15 Në librin e tij “Irrational Exuberance” 16 Kur autorët i përshkruanin subjekteve të intervistuara karakteristika të personalitetit dhe interesat e dikujt dhe u kërkohej të gjenin profesionin e tij, subjektet prireshin të jepnin atë përgjigje për profesionin, që përputhej më mirë me përshkrimin, pa marrë parasysh se sa gjasa ka që një person të jetë i punësuar në këtë profesion. Njerëzit racionalë do të zgjidhnin profesionet më të zakonshme sepse shumica e njerëzve ato profesione kanë (Tversky dhe Kahneman,1974). Në mënyrë analoge njerëzit kombinojnë modele të çmimeve të aksioneve me tendenca të përsëritura dhe ekstreme të çmimeve të tyre, edhe pse ato shihen shumë rrallë duke shkaktuar dinamikën e një “feedback” -u.


23

Nuk është e lehtë të kuptohet se çfarë po ndodh përgjatë një situate të tregut joefiçent. Është

më e lehtë për investitorët të shohin pas në kohë dhe të identifikojnë situata paniku apo

"flluska", sesa ç’mund t’i kuptonin ato kur ishin duke ndodhur, çka reflekton tendencën

psikologjike të retrospektivës. Pasi ngjarja ndodh, tendenca lejon të ndryshosh

këndvështrimin, kontekstin apo kornizimin e problemit, por ndërsa gjërat janë duke ndodhur,

mund të arrijmë të kuptojmë dhe veprojmë vetëm brenda “kornizës” ekzistuese. Një tjetër

tendencë psikologjike që nxit “feedback” - un është tendenca për vetëatribuim nëpërmjet të

cilës njerëzit ia atribuojnë suksesin zotësisë së tyre dhe dështimin, fatit të keq apo tersit

(Daniel, Hirschleifer dhe Subranyam, 1999).

Pikërisht tërësia e këtyre ndërveprimeve midis njerëzve të cilat reflektojnë parametrat bazë të

sjelljes njerëzore kanë shërbyer si shkak kryesor i flluskave spekulative të përsëritura ndër

shekuj dhe në vende të ndryshme.

1.2.2 Teoria e Sjelljes në Vendimmarrje dhe Teoria e Racionalitetit të Kufizuar

Tregu mund të qëndrojë joracional më gjatë sesa ç’mund të qëndrojë çdokush në gjendje të

aftësisë paguese."

- Keynes

Teoria e Sjelljes në Vendimmarrje përfshin në modelet e vendimmarrjes të dhëna mbi sjelljen

reale të njerëzve. Paradigma tradicionale nuk përshkruan sjelljen reale të njerëzve, njerëzit

bëjnë atë zgjedhje që i plotëson më mirë nevojat më të rëndësishme të tyre, por kjo jo

domosdoshmërisht do të thotë se ajo është zgjedhja optimale (Simon, 1955).

Zbulimi i një liste të gjatë tendencash psikologjike që ndikojnë gjykimin dhe i mungesës së

përsosmërisë mendore, çoi në nevojën e ekzistencës së teorive alternative ndaj asaj të Dobisë

së Pritur. Mbështetësit e Financës së Sjelljes nuk mendojnë se njerëzit janë joracionalë kur

nuk sillen sipas parashikimeve të teorisë së dobisë së pritur, sipas tyre njerëzit duan të bëjnë

zgjedhje racionale, por ata kanë aftësi dhe burime të kufizuara. Pikërisht ky argument ishte

baza për teorinë e Racionalitetit të Kufizuar e zhvilluar nga Simon17 (1978), e cila shërbeu si

bazë për një pjesë të mirë të teorive të vendimmarrjes që pasuan. Teoria thotë se

vendimmarrja optimale është e kufizuar për shkak të kufizimeve në njohje dhe në

informacionin që zotërojmë. Simon (1991) thekson rëndësinë e racionalitetit të kufizuar, duke

marrë parasysh aftësinë e kufizuar të njerëzve për t'u përshtatur në mënyrë optimale, apo

mjaftueshëm të kënaqshme në kushte apo rrethana jo të thjeshta. Nëse supozimi i Financës

tradicionale se të gjithë investitorët marrin vendime racionale do të ishte i vërtetë, atëherë

dukuri të tilla si spekulimi, flluskat apo iracionaliteti i tepërt nuk do të ekzistonin si dhe

askush nuk do të blinte letra me vlerë kur çmimi do të ishte i lartë dhe më pas nga paniku, t’i

shiste ato kur çmimi të binte.

17Herbert A. Simon: Çmimi Nobel në Shkencat Ekonomike


24

1.2.3 Teoria e Sjelljes së Portofolit

Ishin sjelljet joracionale ato që nxitën Shefrin dhe Statman (2000) të zhvillonin një qasje

përshkruese për përbërjen e portofolit, duke u pozicionuar përballë qasjes normative të

variancës mesatare të propozuar nga Markowitz (1952). Teoria e tyre për Sjelljen e Portofolit

shpjegon përbërjen aktuale të portofolit të individëve duke përfshirë elementë nga

llogarimbajtja mendore18 (Thaler, 1985) si dhe ndikimin e emocioneve (Lopes, 1987). Në

këtë teori, investitorët krijojnë portofole në trajtën e piramidës të përbëra nga shtresa të cilat

lidhen me qëllime, horizonte kohore dhe qëndrime të caktuara ndaj riskut. Investitorët

krijojnë shtresën e poshtme për të shmangur rrezikun e varfërisë dhe shtresën e sipërme për të

realizuar aspiratat për pasuri (Kramer, 2012). Konstatimi se njerëzit marrin në konsideratë

edhe faktorë të tjerë përveç riskut dhe kthimit, nxiti Fisher dhe Statman të përqendrohen në

dallimet në variancën mesatare midis vendimmarrjes optimale dhe aktuale të portofolit të

investitorit (Kramer, 2012). Këto shtresa paraqesin llogari të veçanta mendore dhe

kovariancat midis tyre anashkalohen.

Investitorët i etiketojnë letrat me vlerë si "obligacione" ose "aksione"; si "vendase" ose "të

huaja", të cilat mund të pengojnë një pamje të përgjithshme të qartë mbi portofolin. Aktivet

financiare "të huaja" mund të perceptohen si të një niveli rreziku më të lartë, duke nxitur

alokimin e një sasie më të madhe fondesh për rezerva të brendshme. Në Teorinë e Sjelljes së

Portofolit, autorët konkludojnë se teknikat e optimizimit diktojnë se si duhet të sillen

investitorët, por recetat duhet t'i përshtaten preferencave të investitorëve. Në një studim tjetër,

Fisher dhe Statman (1997), përdorin njohuritë e teorisë së tyre për të vlerësuar këshillimin

financiar të kompanive të Fondeve të Përbashkëta. Këto kompani bien pre e tendencës së

llogarimbajtjes mendore kur etiketojnë fondet e tyre, duke përcaktuar qëllime specifike: fondi

i obligacioneve shitet si një fond "të ardhurash", fondi i aksioneve si fond "rritjeje" (Kramer,

2012). Ata hartojnë portofolet e tyre si piramida të shtresëzuara të fondeve të përbashkëta,

ashtu siç përshkruhet nga Teoria e Sjelljes së Portofolit si dhe këshillojnë investitorët të

caktojnë fonde të veçanta për qëllime të veçanta si dhe të injorojnë korrelacionet midis

klasave të aktiveve (Kramer, 2012).

1.2.4 Formulimi i problemit

Formulimi i problemit i referohet mënyrës sesi i koncepton zgjedhjet përpara vetes dhe si e

përcakton kontekstin në të cilin merr një vendim, (Tversky dhe Kahneman, 1981, fq. 453–

58). Kahneman dhe Tversky (1979), e mbështetën zhvillimin e teorisë së tyre në idenë se

njerëzit nuk bëjnë të njëjtat zgjedhje kur këto zgjedhje atyre u paraqiten në mënyra të

ndryshme. Problemi i “kornizimit” të çështjes ka të bëjë me mënyrën sesi vendimmarrësi e

percepton problemin. Një koncept i lidhur me “kornizimin” është llogarimbajtja mendore:

mënyra sesi njerëzit kodojnë, përshkruajnë, dhe vlerësojnë rezultatet ekonomike kur marrin

vendime financiare, (Thaler, 1999, fq. 183–206).

Në vijim po ilustrojmë një shembull të njohur nga Tversky dhe Kahneman (1981):

18 Paragjykim, tendencë psikologjike shpjegimi i të cilës jepet në faqen 40 të punimit


25

Problema 1:

Imagjinoni se vendi po përgatitet për shpërthimin e një epidemie, nga e cila pritet të vdesin

600 njerëz. Propozohen dy mundësi për të luftuar sëmundjen, pasojat e të cilëve maten si më

poshtë:

Nëse zbatohet mundësia A, do të shpëtohen 200 jetë. Nëse zbatohet programi B, do të ketë 1/3

probabilitet që të shpëtojnë 600 njerëz dhe 2/3 probabilitet që të mos shpëtohet njeri (Peters

dhe Levin, 2008).

Cilin prej programeve preferoni?

Një grupi tjetër, i njëjti problem i shtrohet kështu:

Nëse zbatohet programi C, do të vdesin 400 njerëz. Nëse zbatohet mundësia D, do të ketë 1/3

probabilitet që të mos vdesë asnjeri dhe 2/3 probabilitet që të vdesin 600 njerëz (Peters dhe

Levin, 2008)

Cilin prej programeve preferoni?

Pjesa më e madhe e pjesëmarrësve në studimin e Kahneman dhe Tversky, zgjodhën A në

rastin e parë dhe D në rastin e dytë. Sipas këndvështrimit të Financës së Sjelljes (Teorisë së

Perspektivës), përgjigjet e dhëna nënkuptojnë se kur problemi shtrohet në terma të

përfitimeve, pjesa më e madhe janë kundërshtarë risku, ndërsa kur problemi shtrohet në terma

të humbjeve, pjesa më e madhe janë pranues risku. Sipas këndvështrimit të financës

tradicionale (teorisë së dobisë së pritur), një vendimmarrës racional ekonomik do të zgjidhte

A dhe C nëse do të ishte kundërshtar risku, dhe B dhe D nëse do të ishte pranues risku, sepse

rezultatet e A dhe C janë të njëjta, po ashtu B dhe D. Edhe kur grupi i pjesëmarrësve ishte një

grup profesionistësh të shëndetit publik, ndikimi i prirjes për “kornizim” nuk i kurseu as ata,

çka do të thotë se edhe njerëzit që janë përgjegjës për vendime të tilla të rëndësishme si

shëndeti i një numri të madh njerëzish, mund të ndikohen nga manipulime të tilla

sipërfaqësore.

Perceptimi i investitorit për zgjedhjet mund të ndryshojë duke manipuluar mënyrën e

prezantimit të informacionit, formulime të ndryshme shkaktojnë përmbysje të preferencave

për të njëjtat rezultate objektive. Këto gjetje të Financës së Sjelljes ndikojnë edhe politika që

ndjekin vende të ndryshme. Thaler19 ofron udhëzime për të aplikuar parimet e Financës së

Sjelljes në politikat publike të ndërmarra nga qeveria Obama. Edhe në vendet europiane

parimet e Financës së Sjelljes, aplikohen në politikat publike 20 , për të cilat Komisioni

Europian përpilon dhe publikon raporte të detajuara.

Sipas një studimi21 nga Johnson dhe Goldstein, (2003) u theksua se norma e dhurimit të

organeve në Austri ishte thuajse 100%, ndërsa në Gjermani vetëm 12%; në Suedi 86%, por

vetëm 4% në Danimarkë. Këto ndryshime kaq të mëdha për vende shumë të ngjashme,

shkaktohen nga forma e pyetjes, efekti “kornizë” ka luajtur rolin e vet. Në vendet me normë

të lartë dhurimi, njerëzve u jepet për plotësim një formular, ku ata që nuk duan të dhurojnë,

19 Në librin e tij “Nudge”. Richard Thaler, fituesi i çmimit Nobel në Shkencat Ekonomike në vitin 2017, bashkëpunëtor i vjetër me studiues të ndryshëm në fushën e Sjelljes Financiare. 20 Zbatim i Sjelljes Financiare në Politikë – Raporti Europian, 2016 21 Autorët kryen një eksperiment interesant online ku njerëzit pyeteshin nëse ishin të gatshëm të bëheshin donatorë organesh. Në njërin rast u tregohej se opsioni i parazgjedhur nga sistemi ishte të mos bëheshe dhurues organesh, dhe ata mund të zgjidhnin të ishin dakord apo të ndryshonin statusin e parazgjedhur. Të tjerëve u tregohej se opsioni i parazgjedhur nga sistemi ishte të ishe dhurues organesh dhe ata sërish mund të zgjidhnin të pranonin ose jo. Në rastin e parë vetëm 42% u bënë dhurues. Në rastin e dytë 82% pranuan të bëheshin dhurues.


26

duhet të vendosin një kryq në kutinë përkatëse. Nëse ata nuk e kryejnë këtë veprim, atëherë

konsiderohen dhurues me vullnetin e tyre të lirë. Në vendet me kontribut të ulët, duhet të

vendosësh një kryq në kutinë përkatëse, për t’u bërë dhurues organesh. Këto vende e njohin

efektin e formulimit të pyetjes dhe ata përdorin atë lloj formulimi që shpreh më mirë

politikën e tyre sociale ndaj kësaj çështjeje.

“Kornizimi” gjithashtu ndikon në mënyrën se si menaxhohet marrja njëkohësisht e më tepër

sesa një vendimi. Kur njerëzit duhet të kryejnë disa zgjedhje të ndryshme njëkohësisht, ata

janë të prirur të vendosin duke ndarë mendërisht secilin vendim (Shefrin, 2002). Duke i

paraqitur këto zgjedhje si të ndara dhe të palidhura, mund të mos merren vendimet më të

mira, të cilat mund të përfshijnë krahasimin ose kombinimin e zgjedhjeve. Gjithashtu mund

të rezultojë një diversifikim i pamjaftueshëm ose i tepërt në portofol.

1.2.5 Paradoksi Allais, Teoria e Perspektivës dhe Kundërshtia ndaj riskut

Përballë teorisë tradicionale të Dobisë së Pritur, DeLong (1990), zhvillon më tej Teorinë e

“Perspektivës”22, e cila besohet se ka një forcë të lartë shpjeguese në mënyrën si investitorët,

marrin vendimet e tyre. Edhe Nicholas Barberis23 (2013) e trajton në detaje këtë teori.

Paradoksi Allais

Pak vite pasi Von Newmann dhë Morgenstern zhvilluan Teorinë e Dobisë së pritur, në vitin

1952, ekonomistët më të shquar të kohës u mblodhën në Paris në një diskutim mbi riskun.

Maurice Allais, një ndër organizatorët kryesorë të takimit, fitues i ardhshëm i Çmimit Nobel

disa vite më vonë, i drejtoi disa pyetje audiencës, përkrahëse e fuqishme e teorisë së dobisë së

pritur së financës tradicionale. Çfarë do të zgjidhni në alternativën A dhe atë B?

A. 61% të fitosh 520.000$ apo 63% të fitosh 500.000$?

B. 98% të fitosh 520.000$ apo 100% të fitosh 500.000$?

Shumica e njerëzve zgjedhin variantin e parë të A-së dhe variantin e dytë të B-së. Edhe

pjesëmarrësit në takim bënë këtë zgjedhje, duke shkelur në fakt teorinë e dobisë së pritur,

madje edhe pa e vënë re këtë.

Vetë teoricienët lider në botë në studimin e vendimmarrjes, mbështetës të teorisë së dobisë së

pritur shfaqën preferenca të cilat ranë ndesh me këndvështrimin që ata kishin për

racionalitetin!!!

Paradoksi i Allias-it shërbeu si shtysë për zhvillimin e një teorie që do të përshkruante

zgjedhjet që bëjnë njerëzit, që ishte teoria e perspektivës.

22Versioni origjinal i teorisë është prezantuar për herë të parë nga David Kahnemann dhe Amos Tversky në vitin 1979 në punimin me titull: “Teoria e Perspektivës: Analizë e vendimmarrjes nën kushte të riskut”. Punimi është cituar me mijëra herë dhe fitorja e çmimit Nobel në Ekonomi në vitin 2002 nga Kahnemann, (Tversky kishte ndërruar jetë në 1996), i dedikohet kryesisht arritjeve mbi Teorinë e Perspektivës. Një variant i përmirësuar u botua nga autorët në vitin 1992. 23Në studimin “30 vite Teori e Perspektivës në Ekonomi. Analizë dhe Vlerësime”, Barberis thekson se edhe pas 30 vitesh, teoria vazhdon të ruajë fuqinë e lartë të shpjegueshmërisë në lidhje me mënyrën sesi njerëzit vlerësojnë riskun si dhe mundësinë e aplikimit të saj veçanërisht në fushën e Financës dhe Sigurimeve, por edhe në fusha të tjera të Ekonomisë.


27

Teoria e Perspektivës

Është konsideruar alternativa më e pranueshme ndaj Teorisë së Dobisë së Pritur. Kahneman,

Tversky dhe Slovic në punimet e tyre24 krijuan një bazë njohëse për gabimet e zakonshme

njerëzore që lindin nga heuristika25 dhe nga tendencat në gjykime, si dhe zhvilluan teorinë e

Perspektivës. Në vitin 2002, Kahneman ishte fituesi i çmimit Nobel në Ekonomi. Me punën e

tij u vendos në pikëpyetje supozimi dominues i teorisë klasike mbi racionalitetin. Një ndër

dallimet bazë midis teorisë së Dobisë së Pritur dhe teorisë së Perspektivës është se e para

është një model normativ, i cili përshkruan se si duhet të sillen njerëzit ndërsa e dyta bazohet

në sjelljen aktuale. Njerëzit bëjnë shpesh zgjedhje jo të qëndrueshme dhe ky pohim ilustrohet

qartë në problemën më poshtë.

Problema 2:

Përballeni me një çift vendimesh: 1 dhe 2. Cilën alternativë preferoni, në secilin prej

vendimeve?

1. Zgjidhni midis A-së (fitim i sigurt 24.000 L) dhe B-së (25% mundësi të fitosh 100.000 L

dhe 75% të mos fitosh asgjë).

2. Zgjidhni midis C-së (humbje e sigurt 75.000 L) dhe D-së (75% mundësi të humbasësh

100.000 L dhe 25% të mos humbasësh asgjë).

Cilën alternativë zgjodhët? Ashtu si ju, edhe pjesa më e madhe e njerëzve, zgjedhin

alternativën A për vendimin 1, dhe alternativën D për vendimin e dytë. Ky model sjelljeje

nuk përputhet me Teorinë e Dobisë së Pritur, pasi zgjedhja e alternativës A për vendimin 1,

tregon kundërshti ndaj riskut, ndërsa zgjedhja e alternativës D për vendimin 2, tregon pranim

të riskut, çka tregon paqëndrueshmëri të preferencave të njerëzve ndaj riskut.

Në vendimin 1: vlera e pritur e A-së = 24.000 L (e sigurt)

vlera e pritur e B-së = 25%*100.000 L + 75%*0 = 25.000 L (riskoze)

Njerëzit zgjedhin alternativën me vlerë të pritur më të ulët sepse ajo është e sigurt, pra ata

janë kundërshtarë risku.

Në vendimin 2: vlera e pritur e C-së = 75.000 L (e sigurt)

vlera e pritur e D-së = 75%*100.000 L + 25%*0 = 75.000 (riskoze)

Njerëzit zgjedhin alternativën D (edhe pse kanë vlerë të pritur të barabartë), sepse ajo është e

pasigurt, pra ata janë pranues risku.

Një investitor racional kundërshtar risku do të zgjidhte A dhe C, ndërsa nëse do të ishte një

pranues risku, do të zgjidhte B dhe D. Teoria e Dobisë së Pritur nuk arrin të shpjegojë pse një

vendimmarrës ndryshon preferencat e tij, ndërsa për Teorinë e Perspektivës, kjo sjellje është

një ndër rregullat bazë të saj.

Figura më poshtë paraqet funksionin e vlerës së teorisë së perspektivës. Teoria pohon se

njerëzit maksimizojnë vlerën dhe jo dobinë e pritur. Një tjetër aspekt i rëndësishëm i teorisë

është se njerëzit i vlerësojnë rezultatet, në bazë të ndryshimit në pasuri dhe jo në bazë të

pozicionit përfundimtar të pasurisë. Boshti horizontal tregon ndryshimin e pasurisë nisur nga

24Kahneman & Tversky, 1973; Kahneman, Slovic & Tversky, 1982; Tversky & Kahneman, 1974 25Heuristika është ajo qasje ndaj zgjidhjes së problemeve që përfshin metoda praktike të cilat nuk garantojnë të jenë optimale, por të mjaftueshme, duke përshpejtuar proçesin e gjetjes së një zgjidhjeje të kënaqshme dhe të përshtatshme.


28

një pikë reference, ndërsa boshti vertikal tregon vlerën, që është vlerësimi i një rezultati të

ngjashëm me dobinë. Si pikë reference shërben pozicioni fillestar pasuror i individit.

Funksioni i vlerës është konveks në kuadratin e humbjeve, por konkav në kuadratin e

përfitimeve. Kjo tregon se njerëzit sillen si pranues risku në situata kur vendimet që duhet të

marrin kanë të bëjnë me humbje (alternativa D e vendimit 2 në shembullin më sipër) dhe si

kundërshtarë të riskut në situata kur vendimet që duhet të marrin kanë të bëjnë me përfitime

(alternativa A e vendimit 1).

Grafiku 1.2 Këndvështrimi i financës së sjelljes: funksioni i teorisë së perspektivës për një

kundërshtar risku

Burimi:Kahneman dhe Tversky 1979

Kur njerëzit marrin vendime për të bërë zgjedhje, ata reflektojnë një kundërshti të fuqishme

ndaj humbjeve, çka në vazhdim do t’i referohemi si Mospëlqimi i Humbjeve. Siç shihet edhe

nga grafiku, vuajtja e shkaktuar nga humbja e një sasie të caktuar parash, përjetohet shumë

herë më tepër sesa kënaqësia e përjetuar nga përfitimi i të njëjtës shumë. Sipas Daniel

Kahneman26 (2011), “humbjet rëndojnë më tepër se fitimet”. Vëmë re se funksioni i vlerës

është më i pjerrët në zonën e humbjeve se në atë të fitimeve, pikërisht sepse një ndryshim

negativ në pasuri shkakton një ndryshim më të madh në vlerën e dobisë sesa do të shkaktonte

e njëjta madhësi ndryshimi në pasuri, por pozitive.

Pra, janë tre karakteristika që e dallojnë këtë funksion nga ai i Dobisë së Pritur:

1. Vlera matet në kushtet e ndryshimit të gjendjes pasurore, nisur nga një pikë fillestare

referimi.

2. Funksioni i vlerës është konveks për humbjet (pranues risku), por konkav për fitimet

(kundërshtar risku).

3. Funksioni i vlerës është më i pjerrët për humbjet se për fitimet për shkak të

kundërshtisë së riskut.

26 Në librin e tij “Thinking Fast and Slow”, 2011, fq. 284,

Vlerë negative Fitimet + Humbjet -

100 100

Vlera pozitive

E ndiejmë më pak fitimin e 100$

Rezultati

E ndiejmë më shumë humbjen e 100 $

Pika e referimit


29

Njerëzit do të zgjedhin të ndërmarrin atë veprim që jep vlerën maksimale të pritur, njësoj siç

veprohej te teoria e dobisë së pritur, vetëm se aty zgjidhej alternativa që jepte dobinë

maksimale të pritur.

Peshat e Vendimeve

Peshat që njerëzit u caktojnë rezultateve, nuk janë sa probabilitetet e ndodhjes së këtyre

ngjarjeve, ndryshe nga sa ndodhte te parimi i dobisë së pritur. Rezultatet që kanë shumë pak

gjasa të ndodhin, u jepet një peshë më e madhe se probabiliteti që kanë për të ndodhur, pra

“mbipeshohen” – ky është efekti i mundësisë së ndodhjes. Për të kuptuar këtë efekt shohim

shembullin që Kahneman paraqet27.

Problema 3: Në secilin prej rasteve të mëposhtëm, mundësitë tuaja për të fituar 1 milion $

rriten më 5 %. A ju duket në të gjitha rastet njësoj i mirë ky lajm?

a. Nga 0-5%

b. Nga 5-10%

c. Nga 60-65%

d. Nga 95-100%

Sipas parimit të Dobisë së Pritur, në çdo rast dobia për të fituar 1 milion $ rritet me 5%. Në

fakt ajo që çdokush përjeton nuk është e tillë. Rastet ekstreme janë ata që përjetohen më tepër

sepse në rastin a), rritja me 5% krijon një mundësi e cila nuk ekzistonte më parë, lind

shpresën për ta fituar shumën. Në rastin b) edhe pse probabiliteti dyfishohet, nuk ndodh e

njëjta gjë me vlerën psikologjike që ne i japim këtij ndryshimi. Rasti a) ilustron më së miri

efektin e mundësisë së ndodhjes, për shkak të të cilit individët “mbipeshojnë” risqet e vegjël

dhe janë gati të paguajnë më tepër sesa vlera e pritur për t’i shmangur ato. “Mbipeshimi” i

probabiliteteve të vegjël, i bën lojërat e fatit dhe policat e sigurimeve shumë tërheqëse.

Njerëzit e mbivlerësojnë probabilitetin që ata do ta fitojnë lotarinë edhe pse realisht ky

probabilitet është shumë i ulët.

Rezultatet që kanë shumë gjasa të ndodhin, u jepet një peshë më e vogël,“nënpeshohen”

krahasuar me sigurinë aktuale të tyre – ky është efekti i sigurisë së ndodhjes. Për të kuptuar

këtë efekt shohim shembullin e paraqitur më lart. Rasti d) ka një ndikim të madh psikologjik,

efektin e sigurisë. Efekti i sigurisë që fitohet është shumë herë më i lartë sesa rritja e

probabilitetit të ngjarjes me 5 %. Rezultatet që janë thuajse të sigurt, u caktohet më pak peshë

sesa ç’justifikon probabiliteti i tyre. Të gjitha këto efekte psikologjikë që ndikojnë zgjedhjet e

njeriut, nuk paraqiteshin aspak te Teoria e Dobisë së Pritur.

Disa vite pas publikimit të Teorisë së Perspektivës, në një nga punimet e tyre, Amos Tversky

dhe Daniel Kahneman matën peshat e vendimeve të cilat shpjegonin preferencat e njerëzve

në kushtet e pasigurisë.

Tabela 1.3 Peshat e Vendimeve

Probabiliteti % 0 1 2 5 10 20 50 80 90 95 98 99 100

Peshat e vendimeve

0 5.5 8.1 13.2 18.6 26.1 42.1 60.1 71.2 89.3 87.1 91.2 100

Burimi: Tversky dhe Kahneman 2004

27 Në librin e tij “Thinking Fast and Slow”, 2011, fq. 311


30

Vetëm kur rezultati është i pamundur dhe kur është i sigurt, probabiliteti është i barabartë me

peshën e vendimit. Në kufirin e poshtëm ndodh efekti i mundësisë: ngjarjet me pak gjasa për

të ndodhur mbipeshohen tepër. Sipas teorisë së Dobisë së Pritur, pesha e vendimit kur

probabiliteti është 2%, duhet të jetë po 2%, por në fakt ajo është mbipeshuar 4-fish. Në

kufirin e sipërm, ndodhet efekti i sigurisë: një rënie vetëm prej 2% në probabilitetin e

ndodhjes së ngjarjes, shkakton një rënie të dobisë me 13%.

Modeli i Katërfishtë

Dy janë konkluzionet që dalin nga teoria e perspektivës: 1. Njerëzit nuk vlerësojnë gjendjen

e pasurisë, por ndryshimet e saj. 2. Peshat e vendimeve që ata i japin rezultateve, nuk janë sa

probabilitetet. Këta dy elementë në kombinim me njëri-tjetrin, formojnë atë që quhet modeli i

katërfishtë, çka konsiderohet një ndër arritjet bazë të teorisë.

Tabela 1.4 Modeli i Katërfishtë

Probabiliteti Fitime Humbje

Probabilitet i lartë (efekti i sigurisë)

95% mundësi të fitosh $10,000 apo 100% mundësi të fitosh $9,499. 95%×$10,000 = $9,500 > $9,499. Frikë nga zhgënjimi. Kundërshtar risku. Pranon alternativën jo të favorshme 100% mundësi të fitosh $9,499

95% mundësi të humbësh $10,000 apo 100% mundësi të humbasësh $9,499. 95%×(−$10,000)= −$9,500 < −$9,499. Shpresë për të shmangur humbjen. Kërkues Risku. Refuzon alternativën e favorshme, zgjedh 95% mundësi të humbësh $10,000

Probabilitet i ulët (efekti i mundësisë)

5% mundësi të fitosh $10,000 apo 100% mundësi të fitosh $501 5% × $10,000 = $500 < $501. Shpresë për fitime të mëdha. Kërkues Risku. Refuzon alternativën e favorshme, zgjedh 5% mundësi të fitosh $10,000 (lotaritë)

5% mundësi të humbasësh $10,000 apo 100% mundësi të humbasësh $501. 5% × (−$10,000) = −$500 > −$501. Frikë për humbje të mëdha. Kundërshtar risku. Pranon alternativën jo të favorshme 100% mundësi të humbasësh $501 (policat e sigurimit)

Burimi: Kahneman, 2011

1.2.6 Heuristika

Për herë të parë koncepti i heuristikës u paraqit nga fituesi i çmimit Nobel, Simon në vitin

1955, por studimi i ndikimit të saj në vendimmarrje u zhvillua në vitet ‘70-’80 nga

psikologët Tversky dhe Kahneman. Simon ishte krijuesi i Teorisë së Racionalitetit të

Kufizuar, ku përdori termin "mjaftueshmëri”, për të treguar situatën ku njerëzit pranojnë

zgjedhje të cilat janë “mjaftueshmërisht të mira” për qëllimet e tyre, por që nuk janë

optimale. Heuristika përdoret për të reduktuar përpjekjet mendore në vendimmarrje, por ajo

mund të çojë në tendenca sistematike psikologjike ose gabime në gjykim. Kur marrim

vendime apo gjykime, shpesh përdorim metoda të shkurtra mendore të njohur si heuristikë.

Në lidhje me vendimet që duhet të marrim, mund të ndodhë të mos kemi kohën apo burimet e

nevojshme për të krahasuar të gjithë informacionin para kryerjes së zgjedhjes, kështu që për


31

të na ndihmuar drejt një vendimmarrjeje më të shpejtë dhe efikase, përdorim heuristikën.

Mendja njerëzore sipas rrethanave të dhëna, mendon në dy mënyra të ndryshme. Keith

Stanovich dhe Richard West (2010) kanë përdorur për to përkatësisht termat Sistemi 1 dhe

Sistemi 2, terma që janë përdorur edhe nga Kahneman (fitues i çmimit Nobel në shkencat

ekonomike në vitin 2002), për të shpjeguar se njerëzit shpesh bëjnë zgjedhje të këqija për

shkak të dy sistemeve që përdor truri i tij (Brandes Institute, 2016). Sistemi 1 vepron

automatikisht, shpejt, pa u lodhur apo sforcuar, pa kontroll të vullnetshëm, në të krijohen

përshtypjet e para dhe ndjenjat të cilat shërbejnë si burim për besimet dhe zgjedhjet e

qëllimshme të Sistemit 2. Sistemi 2 e çon vëmendjen drejt aktiviteteve psikologjike të

mundimshme, si llogaritje të vështira, është i ndërgjegjshëm, arsyeton, merr vendime se çfarë

të bëjë, siguron vetëkontroll, kontrollon impulset e Sistemit1. Sistemi 1 përmban aftësi të

lindura (perceptimi i botës përreth nesh, njohja e objekteve, orientimi i vëmendjes, shmangia

e humbjeve, frika etj.), por edhe aktivitete psikologjike të shpejta dhe automatike të mësuara

nga praktika e përsëritur. Përshtypjet dhe impulset krijohen nga Sistemi 1 dhe nëse ato

mbështeten nga Sistemi 2, atëherë shndërrohen përkatësisht në besime dhe veprime të

vullnetshme. Kur Sistemi 1 është në vështirësi dhe nuk mund t’i përgjigjet një pyetjeje,

atëherë mobilizohet Sistemi 2.

Heuristika është ajo qasje ndaj zgjidhjes së problemeve që përfshin metoda praktike të cilat

nuk garantojnë të jenë optimale, por të mjaftueshme duke përshpejtuar proçesin e gjetjes së

një zgjidhjeje të kënaqshme dhe të përshtatshme. Heuristika përfshin veprime të shpejta

psikologjike që lehtësojnë ngarkesën mendore të njeriut, rregulla të thjeshta, efiçente, të

mësuara gjatë proceseve të cilat ndihmojnë për të shpjeguar si njerëzit marrin vendime, si

gjykojnë apo zgjidhin probleme kur përballen me situata të ndërlikuara apo në mungesë të

informacionit. Në shumicën e rasteve këto rregulla funksionojnë, por në raste te caktuara

çojnë në gabime sistematike apo tendenca psikologjike.

Në 2005, Kahneman dhe Frederick propozuan se heuristika funksionon sipas një proçesi të

quajtur zëvendësimi i atributit i cili ndodh në mënyrë të pavetëdijshme. Nëse për një pyetje të

vështirë nuk mund të gjendet një përgjigje e kënaqshme, Sistemi 1 do të gjeje një pyetje më të

lehtë që ka lidhje me të dhe do t’i përgjigjet asaj. Pyetja më e thjeshtë quhet pyetja heuristikë

ndërsa përgjigja e një pyetjeje me një tjetër, zëvendësim. Ky i fundit shërbeu si bazë për atë

që më vonë u quajt Qasja e Heuristikës dhe Tendencave Psikologjike. Në këtë këndvështrim,

heuristika është shpesh vulnerabël ndaj gabimeve në situata të cilat kërkojnë analizë logjike.

Sistemi 1 vepron saktë në situata të njohura apo parashikime afatshkurtra, por në situata të

caktuara është i prirur të kryejë gabime sistematike të cilat njihen si Tendenca. Sistemi 1

kupton shumë pak nga logjika dhe statistika, si dhe punon tërë kohën. Ngaqë punon

automatikisht dhe nuk mund të pushojë së punuari, gabimet e mendimit intuitiv është vështirë

t’i parandalosh. Tendencat nuk mund të shmangen gjithmonë sepse Sistemi 2 mund të mos e

“kapë” dot gabimin, ai duhet të jetë vazhdimisht vigjilent që të mund ta bëjë këtë, çka nuk

është praktike. Ajo që mund të bëhet është të mësojmë të njohim ato lloj situatash ku gabohet

më shpesh dhe të përpiqemi të shmangim gabime të mëdha me pasoja të mëdha.

Eksperimenti i zhvilluar me anë të problemës28 më poshtë, nga D. Kahneman ilustron më së

miri teorinë e sipërpërmendur:

28 Në librin “Thinking Fast and Slow”, 2011, fq. 28


32

Problema 4:

Një top dhe një shkop kushtojnë 1.1$. Sa është çmimi i topit, nëse ai kushton 1$ më pak se

shkopi?

Përgjigjja intuitive që të vjen ndër mend (e sugjeruar nga Sistemi 1), është 0.1$, por është e

gabuar. Nëse do të kryeni veprimet, përgjigja e saktë do të jetë 0.5$. Përse Sistemi 2 nuk e

mbajti nën vëzhgim sugjerimin e Sistemit 1? Sistemi 2 mbështeti një përgjigje intuitive të

cilën nëse do të ishte përpjekur pak, mund ta kishte refuzuar, kosto e kontrollit do të ishte

shumë e ulët: do të mjaftonin vetëm pak sekonda punë mendore. Njerëzit janë të prirur të

kenë shumë besim në intuitën e tyre, ata nuk e pëlqejnë lodhjen mendore dhe përpiqen ta

shmangin atë.

Eksperimentit të kryer nga Kahneman iu nënshtruan studentë të universiteteve më të mirë në

botë dhe më tepër se 50% e tyre gabuan, ndërsa në universitetet e rankuara më ulët, kjo

normë ishte më tepër se 80%, por problemi ishte tepër i lehtë sa mund të zgjidhej prej kujtdo.

Raste të tilla, por edhe te tjera, tregojnë se mungon motivimi apo përpjekjet e mjaftueshme,

pasi Sistemi 2 i këtyre njerëzve është ”dembel”. Pjesa e pakët që u përgjigjën saktë janë më

vigjilentë, më tepër aktivë intelektualisht, më tepër të prirur për të mos u kënaqur me

përgjigje në dukje tërheqëse, më skeptikë ndaj intuitës së tyre, më racionalë (Stanovich,

2009).

1.2.7 Sjellja financiare dhe vendimmarrja e investitorit në tregun e letrave me vlerë me

të ardhura fikse

Fusha e Financës së Sjelljes e ka fokusuar pjesën më të madhe të kërkimit të saj, mbi tregun e

aksioneve. Edhe pse pjesa dërrmuese e literaturës mbi tendencat psikologjike fokusohet mbi

investimet në aksione dhe në klasa të tjera aktivesh, argumentohet se të njëjtat parime janë të

aplikueshme edhe tek investimet në letra me vlerë me të ardhura fikse, (Bruce29 2016).

Qysh në vitet ’30, Graham eksploroi koncepte të tilla si ato të Kahneman për Sistemin 1,

(impulsiv) dhe Sistemin 2 (të ndërgjegjshëm) të cilët drejtojnë individin gjatë zgjedhjeve të

ndryshme. Në këtë kontekst, ai i kushtoi rëndësi të madhe30 vlerësimit të investimeve (me

vlerë fikse apo të ndryshueshme) duke besuar fort se çelësi i investimeve të suksesshme,

qofshin ato aksione apo obligacione, është të mund të mund mbash nën kontroll emocionet,

pasi armiku më i madh i investitorit është të jetë vetvetja (Bruce 2016).

Tregu i letrave me vlerë me të ardhura fikse tradicionalisht është menduar se dominohet nga

investitorë më pak impulsivë, më tepër afatgjatë, duke i “izoluar” ata nga një pjesë e mirë e

tendencave psikologjike të studiuara nga financa e sjelljes, (Paul dhe Jonson, 2014). Struktura

e tregut të letrave me vlerë me të ardhura fikse ka pësuar ndryshim kohët e fundit, veçanërisht

pas krizës financiare të vitit 2008, duke u bërë subjekt ndaj më tepër tendencave psikologjike,

(Paul dhe Jonson, 2014). Autorët prezantojnë konceptin e “migrimit të likuiditetit”, si pasojë

e përshtatjes së individëve dhe institucioneve ndaj ambientit të ri ekonomik dhe reformave

rregullatore. Koncepti lidhet me faktin se tregu i letrave me vlerë me të ardhura fikse i cili

tradicionalisht e ka siguruar likuiditetin nga institucionet, filloi të përballej me një fluks të

29 Brian Bruce, redaktor i revistës së sjelljes financiare si dhe anëtar bordi i institutit konsulent Brandes 30 Në librin e tij “Analysis of Securities”


33

madh investitorësh të vegjël (individualë). Pas krizës financiare të vitit 2008, investitorët

kthyen në kesh investimet e tyre në tituj pronësie dhe investuan në mënyrë agresive në

produkte me të ardhura fikse në Fonde Investimesh përgjatë periudhës 2009-2012, çka pasoi

me një numër shumë të lartë emetimesh të reja të obligacioneve. Këta investitorë vërshuan

drejt tregut të obligacioneve me likuiditete masive (Paul dhe Jonson, 2014). Një treg i tillë me

këtë fluks të ri investitorësh, është më i prekshëm nga faktorët e sjelljes dhe reagimet e

investitorëve. Gabimet njohëse apo emocionale të tyre, mund të rrisin inefiçencën e tregut

(Paul dhe Jonson, 2014). Për investitorët e tregut të letrave me vlerë me të ardhura fikse,

ndërgjegjësimi për faktorët e sjelljes, mund të çojë në vendimmarrje më të mirë dhe

identifikim më të mirë të mundësive investuese me çmim më të ulët dhe kthim më të lartë se

mesatarja (Bruce 2016), si dhe është vendimtar jo vetëm në drejtimin e tregut të sotshëm, por

edhe për atë të ardhshëm, (Paul, Jonson, 2014).

1.2.8 Sjellja financiare në tregun e pasurive të paluajtshme Faktorët e sjelljes të studiuar në literaturë për tregjet financiare, janë të vlefshëm për aplikim edhe në tregun e pasurive të paluajtshme, (Salzman dhe Zwinkels 2013; Descak 2017; Lowies 2012, Ananstasia dhe Suwitro 2015 etj.). Investimi në pasuri të paluajtshme kërkon zotërimin e një sasie të madhe informacioni në lidhje me karakteristikat e aktivit, për vetë rëndësinë që mbart ky vendim financiar. Sa më shumë të njohim faktorët të cilët ndikojnë sjelljen investuese, aq më tepër rritet kuptueshmëria dhe parashikueshmëria për vendimmarrjen në tregun e pasurive të paluajtshme. Sjellja gjatë vendimmarrjes për blerjen e një pasurie, është pjesë e zhvillimit të sjelljes financiare. Në thelb të proçesit investues qëndrojnë si faktorë objektivë, ashtu edhe ata subjektivë. Çmimi i një pasurie të paluajtshme është shpesh rezultat i negociatave individuale. Kjo disiplinë mund të konsiderohet si një ndër shkencat e sjelljes, për shkak të mungesës së efiçencës së këtij tregu (Ananstasia dhe Suwitro 2015). Shumë studime në Financën e Sjelljes, kanë si fokus vendimmarrjen financiare dhe investuese për pasuri të paluajtshme. Në studimin e tyre (Salzman dhe Zwinkels 2013), studiojnë sjelljen e investitorëve gjatë vendimmarrjes së tyre në kushte të pasigurisë për të investuar në pasuri të paluajtshme. Autorët hollandezë konkludojnë se sjellja dhe emocionet ndikojnë vendimmarrjen e investitorëve individualë në tregun e pasurive të paluajtshme. Si familjet, ashtu edhe firmat, nuk sillen racionalisht dhe kanë një pikëpamje të devijuar përkundrejt investimeve të tyre në këtë treg duke pësuar devijime në gjykim si optimizmi, vetëbesimi i tepruar, disponueshmëria dhe ankorimi (Salzman dhe Zwinkels 2013). Shiller31 (2015), tregon se investitori nuk është i vetëdijshëm për praninë dhe rëndësinë e psikologjisë në tregun e pasurive të paluajtshme. Kur këta investitorë u pyetën se cilët nga faktorët përshkruanin më mirë tendencat e fundit në çmimet e shtëpive: ata psikologjikë apo ata ekonomikë dhe demografikë, 87% e të anketuarve nuk e merrnin aspak në konsideratë ndikimin e psikologjisë në vendimmarrjen e tyre. Ananstasia dhe Suwitro (2015), krahasojnë faktorët që ndikojnë vendimmarrjen e blerësve në Indonezi, kur ata e përdorin shtëpinë që blejnë për të jetuar vetë në të apo për investim. Ata përdorin metoda sasiore për të përpunuar të dhënat e grumbulluara nga shpërndarja e pyetësorëve me pyetje të 5 shkallëve Likert, 100 individëve të cilët zotërojnë të paktën një pronë. Rezultatet tregojnë se investitorët i konsiderojnë më të rëndësishëm emocionet dhe faktorët psikologjikë sesa kundërpala tjetër. Konkretisht janë vetëbesimi i tepruar, bashkimi

31 Në librin e tij “Irrational Exuberance” (Iracionalitet me bollëk).


34

me turmën, llogarimbajtja mendore, dhe mospëlqimi i humbjeve, tendencat më të theksuara që ata shfaqin. Roli i financës së sjelljes në tregun e pasurive të paluajtshme, studiohet edhe për investitorin individual kroat (Descak, 2017), me anë të anketimit online për perceptimet e 293 individëve në Kroaci, si dhe përpunimit statistikor të të dhënave. Ata gjejnë se kroatët shfaqin tendencën e optimizmit, vetëbesimit të tepruar, ankorimit dhe bashkimit me turmën gjatë vendimeve për të investuar në tregun e pasurive të paluajtshme si dhe evidentojnë lidhje midis moshës si faktor demografik dhe masës së ndikimit të këtyre tendencave. Lowies (2012), studion rolin e faktorëve të sjelljes në vendimmarrjen investuese të manaxherëve të agjensive të pronave në Afrikën e Jugut. Për të kuptuar nëse aspekte të sjelljes ndikojnë periudhën e mbajtjes së investimit, nëse evidentohet prania e devijimeve në gjykim (tendencave psikologjike), apo rëndësia e ndjenjave dhe e përvojës në vendimmarrjen investuese, autorët iu drejtuan pyetësorë 29 manaxherëve të cilët merren me investime në pasuri të paluajtshme. Nëpërmjet përpunimit statistikor, autorët gjejnë se formulimi i problemit si dhe kundërshtia ndaj riskut, janë aspekte të rëndësishëm të sjelljes të cilët ndikojnë vendimmarrjen investuese në pasuri të paluajtshme (Lowies, 2012).

1.3. Faktorët e Sjelljes Financiare me ndikim në vendimmarrjen e Investitorit

Individual

“E vërteta është se problemi më madhor i investitorit, madje armiku i tij më i madh, është të

jetë vetvetja.”

- Benjamin Graham32 (2003)33

Mënyra se si mendojnë dhe ndihen investitorët ndikon mënyrën se si ata sillen kur marrin

vendime investuese. Në gamën e faktorëve të sjelljes financiare me ndikim në vendimmarrjen

investuese të individit, fokusi do të jetë kryesisht mbi faktorët psikologjikë. Këta faktorë

ndikojnë sjelljen e gjithë investitorëve, por ndryshojnë sipas tipareve të tij. Faktorë të tjerë të

rëndësishëm janë faktorët demografikë, toleranca ndaj riskut, si dhe lloji i personalitetit të

investitorit.

1.3.1 Tendencat Psikologjike

Investitorët duhet të jenë të ndërgjegjshëm për praninë e disa tendencave, anësive, devijimeve

në gjykim apo paragjykimeve të cilat pengojnë të menduarin objektiv të investitorit. Këto

ndikime njihen ndryshe si tendencat psikologjike të sjelljes. Bazuar në teoritë e fushës së

Financës së Sjelljes, autorë të ndryshëm bëjnë klasifikime të ndryshme të tendencave

psikologjike. Pompian (2011), i kategorizon ato në konjiktive (prirja për të vepruar duke

ndjekur rregulla praktike nga përvoja) dhe emocionale (prirja për të vepruar nisur nga

ndjenjat dhe jo në fakte). Paragjykimet njohëse përfshijnë: besimin e tepërt në vetvete,

heuristikën e përfaqësimit, ankorimin, kornizimin, disponueshmërinë, llogarimbajtjen

32 Investitor, ekonomist, dhe profesor në SHBA, konsiderohet si “babai” i vlerës së investimit. 33 Në librin e tij “Intelligent Investor”


35

mendore etj. Paragjykimet emocionale përfshijnë: mospëlqimin e humbjes, optimizmin dhe

tendencën për status quo.

Sipas klasifikimit të Shefrin (2000) tendencat psikologjike ndahen sipas dy teorive: heuristike

dhe asaj kornizuese. Teoria e parë përfshin: besimin e tepërt në vetvete, optimizmin e tepërt,

heuristikën e përfaqësimit, ankorimin, disponueshmërinë. Tendencat kornizuese përfshijnë:

mospëlqimin e humbjes, llogarimbajtjen mendore, efektin e çlirimit etj.

Kahneman dhe Tversky (1974) ishin pionerët e studimit të tendencave heuristike si:

ankorimi, heuristika e përfaqësimit dhe disponueshmëria. Waweru e të tjerë (2008), shtojnë

edhe dy tendenca të tjera tek ky faktor: shansi i lojtarit dhe vetëbesimi i tepruar. Të njëjtët

autorë përfshijnë në faktorin e sjelljes Teori e Perspektivës këto tendenca psikologjike:

mospëlqimi i humbjes, kundërshtia ndaj pendimit, dhe llogarimbajtja mendore si dhe e trajton

tendencën psikologjike Bashkimi me Turmën si faktor të veçantë të sjelljes financiare.

Bazuar në klasifikimin e fundit, po paraqesim tendencat psikologjike të grupuara sipas

faktorëve: heuristikë, teori e perspektivës dhe bashkimi me turmën.

1.3.1.1. Tendencat e bazuara në heuristikë

1. Përfaqësimi

Heuristika e përfaqësimit është vendimmarrje e bazuar në stereotip e cila shfaqet kur

gjykojmë probabilitetin që A përfshihet në grupin B, duke parë masën e ngjashmërisë së A -

së me B - në. Kjo ndodh pasi nuk marrim në konsideratë informacionin për probabilitetin e

ndodhjes së ngjarjes B.

Problema34 6: Beni preferon operën si dhe vizitat në muze. Gjatë fëmijërisë i pëlqente të

luante shah me familjarët dhe miqtë. Çfarë profesioni mendoni se ka ai tani që është rritur?

A. pjesë e orkestrës simfonike

B. tregtar

Një pjesë e mirë e njerëzve do të zgjidhnin alternativën A sepse përshkrimi i Benit përputhet

më mirë me stereotipin e mbajtur për muzikantin klasik sesa atë të tregtarëve. Por meqë këta

të fundit përbëjnë pjesën më të madhe të popullsisë, shanset që alternativa B të jetë e vërtetë,

janë shumë më të larta.

Në lidhje me investimet, heuristika e përfaqësimit është tendenca për të qenë pozitivë dhe

optimistë përkundrejt investimeve me ecuri të mirë kohët e fundit dhe më pesimistë ndaj

atyre me ecuri të keqe. Sipas Chen e të tjerë (2007) investitorët priren të blejnë aksione që

kanë pasur kthime të larta kohët e fundit si tregues orientues drejt një investimi të mirë. Ky

lloj paragjykimi shfaqet kur investitorët e etiketojnë investimin si atraktiv apo jo, duke marrë

për bazë performancën e tij më të fundit. Sipas Baker dhe Ricciardi (2014), investitorët blejnë

aksione pas rritjes së çmimeve me shpresën që ky trend të vazhdojë dhe nuk marrin aspak në

konsideratë blerjen, kur çmimet bien nën vlerën bazë të aksionit.

2. Tendenca e disponueshmërisë

Është preferenca nga vendimmarrësit për informacione dhe ngjarje që janë më të reja, që janë

vërejtur personalisht dhe janë më të memorizueshme, pasi ngjarjet e memorizueshme kanë

tendencë të zmadhohen më tepër dhe të shkaktojnë reagime emocionale. Sipas Marx dhe

34 Shembull ilustrues nga studiuesi Kahnemann


36

Weber (2012), tendenca e disponueshmërisë i referohet tendencës njerëzore për të gjykuar

gjasat e ndodhjes së një ngjarjeje ose frekuencën e ndodhjes së saj, nga lehtësia me të cilën

mund të merren shembujt e ngjarjes nga kujtesa35. Ndeshet kur mbivlerësojmë gjasat për

diçka që ndodh ose sepse një ngjarje e ngjashme është e ‘freskët‘ pasi ka ndodhur kohët e

fundit, ose sepse ndihemi të lidhur emocionalisht me një ngjarje të ngjashme të cilën mund ta

kemi përjetuar personalisht më parë.

Tendenca shtrembëron të kuptuarin e risqeve të vërtetë, çka mund të ketë ndikime

katastrofike. Lehtësia e të kujtuarit sugjeron që ngjarjes i jepet një probabilitet më i lartë që të

ndodhë, nëse ajo mund të kujtohet më lehtë nga individi (Dervishaj, 2018). Kur marrim

vendime, ne ndikohemi nga ato që kujtojmë të cilat nga ana e tyre ndikohen nga pritshmëritë,

qëndrimet, ndjenjat, trajtimi në media (internet, radio, televizioni) etj. Ngjarje të cilat ndodhin

rrallë, zakonisht perceptohen edhe më fuqishëm tek publiku pas trajtimit të përsëritur që u

bëhet nga mediat duke rritur gjasat për t’i kujtuar ato, veçanërisht në kohën pas ngjarjes.

Vlerësimi i probabilitetit të një ngjarjeje bazuar në proçesin e të kujtuarit të saj është i gabuar.

Për shembull, pas një aksidenti me makinë, probabiliteti për të bërë një tjetër aksident të tillë

vlerësohet shumë më i lartë sesa është realisht. Një studim i kryer nga Simonsohn e të tjerë

(2008), gjen se njerëzit janë më të prirur të sigurojnë pasurinë apo jetën e tyre nga një

fatkeqësi natyrore pas ndodhjes, sesa para ndodhjes së saj. Një tjetër shembull i dhënë nga

Kahneman (2011), tregon ndikimin e kësaj tendence në rastin e një fatkeqësie ajrore: në rast

aksidenti ajror, aksionet e shoqërisë së fluturimit pësojnë një rënie të menjëhershme të çmimit

të tyre deri rreth javës së parë pas ndodhjes së fatkeqësisë dhe vetëm pasi ngjarja fillon të

harrohet, çmimet e aksioneve fillojnë të rriten sërish.

3. Ankorimi

Tendenca ndodh kur individi lejon një informacion të caktuar të kontrollojë proçesin vetjak

njohës vendimmarrës. Kur lind nevoja për parashikimin apo vlerësimin e një sasie të

panjohur, njerëzit i referohen një vlere të caktuar dhe vlerësimi i tyre përafrohet me atë vlerë.

Kjo vlerë shërben si “spirancë për ankorim”. Në kushtet e vendimmarrjes për vlerën e

blerjes së një shtëpie, çmimi i kërkuar nga shitësi është patjetër orientues.

Investitorët e aktiveve financiare që shfaqin tendencën e ankorimit, zakonisht mbajnë

investime që u ka rënë vlera sepse ata e “ankorojnë” vlerësimin e tyre për vlerën e drejtë, me

çmimin fillestar të blerjes dhe jo me vlerën e brendshme të tyre. Me shpresën se çmimi i

aktivit do të arrijë çmimin fillestar të blerjes, duke mbajtur investimin ata ndëmarrin më tepër

risk. Ankorimi mund të jetë shkak për vendimmarrje të gabuar investuese: investitori blen një

aktiv të nënvlerësuar apo shet një aktiv të mbivlerësuar; ose nuk blen një aktiv të

nënvlerësuar dhe blen/mban një aktiv të mbivlerësuar. Për realizimin e objektivave të

caktuara (një normë kthimi apo sasie të ardhurash neto), zakonisht si “spiranca” shërbejnë

vlerat historike (çmimet e blerjes).

Indeksi i ankorimit – mat devijimin e ankorimit.

Shembulli36 në vijim ndihmon të kuptojmë tendencën dhe indeksin e ankorimit:

Përgjigjuni pyetjeve më poshtë, duke i trajtuar si pyetje të shkëputura nga njëra-tjetra:

35 Referuar burimit online: Tutor2u Economics (Behavioral Economics) 36 Shembull i marrë nga libri i David Kahnemann, “Thinking Fast and Slow”


37

A mendoni se mosha e vdekjes së Gandhit ishte më e madhe se 114 vjeç, hamendësojeni atë.

A mendoni se mosha e vdekjes së Gandhit ishte më e madhe se 35 vjeç, hamendësojeni atë.

Vlera e hamendësuar për pyetjen e dytë do të ndryshonte nga e para, përkatësisht më e vogël,

duke treguar efektin e ankorimit (Dervishaj, 2018). Pyetjet shërbyen si eksperiment për

matjen e indeksit të ankorimit. Nga përllogaritjet mesatarja e përgjigjes së parë ishte 95,

ndërsa e së dytës 52. Indeksi i ankorimit llogaritet si raport i diferencës së mesatareve të

përgjigjeve me diferencën e “spirancave” të dhëna si dhe shprehet në përqindje. Në rastin

tonë efekti i ankorimit është i konsiderueshëm: (95-52)/(114-35)=54,4%

- Indeksi është 100% për njerëzit që përdorin krejtësisht vlerën “spirancë” për

vlerësimin që bëjnë.

- Indeksi është 0% per njerëzit të cilët nuk i referohen aspak spirancës.

Northcraft dhe Neale 37 (1987) studiojnë tendencën e Ankorimit tek vendimmarrja e

studentëve dhe agjentëve të pasurive të paluajtshme. Ata parashikojnë se një “spirancë” e

zgjedhur në mënyrë arbitrare, do të ndikojë në vlerësimet e çmimeve të pasurive të

paluajtshme. Në eksperimentin e tyre, ata zbulojnë se çmimi i kërkuar fillestar i një shtëpie,

shërbeu si “spirancë” (për t’u ankoruar) gjatë vendimmarrjes, ku të gjitha të dhënat e tjera

lidhur me pasurinë e paluajtshme dhe vendndodhjen e saj u mbajtën të pandryshueshme.

Gjatë vendimmarrjes së tyre investuese, investitorët shpesh bazohen në informacionin më të

parë të cilin ata ndeshin (p.sh. çmimi i blerjes së një aksioni) dhe e kanë të vështirë të

azhornojnë qëndrimin e tyre me informacionin e ri. Për të shmangur tendencën në fjalë gjatë

vendimmarrjes së tyre, investitorët duhet të mos i referohen vetëm një burimi specifik

informacioni, por një numri më të gjerë alternativash invesuese.

4. Gabimi i lojtarit

Pamundësia e të kuptuarit të probabilitetit shkakton gabime në hamendësime lidhur me

ngjarje të ardhshme të cilat pritet të ndodhin. Sipas tendencës së gabimit të lojtarit, individi

me pa të drejtë, beson se ndodhja e një ngjarjeje të rastësishme ka më pak gjasa të ndodhë pas

ndodhjes së një ngjarjeje ose një serie ngjarjesh të ngjashme me të. Kjo logjikë është e

gabuar, sepse ndodhja në të shkuarën e ngjarjeve nuk ndryshon mundësinë e përsëritjes së

tyre në të ardhmen. Për shembull, nëse hedhim një monedhë 20 herë dhe ajo bie “kokë”,

çdokush mund të parashikojë se hedhja e monedhës tjetër ka më shumë gjasa të bjerë "pilë",

çka është e gabuar pasi probabiliteti që një monedhë të bie “kokë” është gjithmonë ½. Çdo

hedhje e monedhës është një ngjarje e pavarur, që do të thotë se çdo hedhje e mëparshme nuk

ka asnjë ndikim në hedhjen e ardhshme. Një tjetër shembull mund të gjendet në marrëdhëniet

e njerëzve me makinat e lojërave të fatit. Ka njerëz që “bllokohen” në një makinë të vetme

për orë të tëra duke besuar që pas çdo humbjeje i afrohen edhe shumë më radhës kur mund të

fitojnë. Ajo që këta lojtarë nuk kuptojnë, është se për shkak të mënyrës se si këto makineri

janë programuar, probabiliteti për të fituar është i njëjtë për çdo tërheqje (njësoj si hedhja e

monedhës), kështu që nuk ka rëndësi nëse luhet me një makinë që sapo ka bërë dikë fitues,

apo me një tjetër ku nuk ka fituar askush kohët e fundit.

37 Gjetjet e tyre mbi tendencën e Ankorimit, përputhen me studimet e Slovic dhe Liteshtajne (1971) dhe Tversky dhe Kahneman (1974).


38

Në situata të caktuara, investitorët mund ta shfaqin lehtësisht këtë tendencë. Për shembull, ka

investitorë që mendojnë se duhet të mbyllin një pozicion, pra të shesin një aksion i cili është

tregtuar dhe vlerësuar për një periudhë të gjatë kohe me çmim të lartë duke besuar se

pozicioni do të reshtë së përmirësuari. Anasjellas, ka investitorë që vazhdojnë të mbajnë

aksione që u ka rënë çmimi disa herë radhazi sepse e gjykojnë "të pamundur" një rënie të

mëtejshme të tij. Fakti që një aksion ka vijuar të rritet në mënyrë të qëndrueshme në disa

seanca tregtimi, nuk do të thotë se ka më pak gjasa të rritet gjatë seancës pasardhëse. Kur

ngjarjet janë të shkëputura dhe nuk varen nga njëra – tjetra, probabiliteti për ndodhjen e

rezultatit të ardhshëm nuk ndryshon, sido që të ketë qenë rezultati i mëparshëm. Shitja e

aksionit nisur vetëm nga besimi se trendi i shkuar mund të ndryshojë krejt papritur, është

iracionale. Investitorët duhet të bazojnë vendimet e tyre në analiza bazë apo teknike përpara

se të përcaktojnë se çfarë do të ndodhë me një trend.

5. Tendenca për vetëbesim të tepruar

Sipas Glaser dhe Weber (2010), me anë të kësaj tendence njerëzit mbivlerësojnë saktësinë e

gjykimit tyre ose “fryjnë” subjektivisht probabilitetin që një rezultat i caktuar të ndodhë.

Gjatë proçesit të kryerjes së një detyre të caktuar, njerëzit janë të prirur të kenë besim të

tepruar në aftësitë dhe njohuritë e tyre për realizimin e saj. Është një paragjykim i mirëfilltë

sipas të cilit individi në mënyrë subjektive beson në gjykimin përkatës më tepër se ç’duhet të

besojë objektivisht. Njihen tre forma të tij: (1) mbivlerësimi i rezultateve aktuale; (2)

mbivlerësimi i rezultateve në raport me rezultatet e të tjerëve; (3) mbivlerësimi i saktësisë së

informacionit të zotëruar.

Tendenca ndikon në vendimet financiare të investitorëve dhe manaxherëve, çka mund të

rezultojë në pasoja serioze, siç janë dështimet e start-up-eve (Camerer and Lovallo, 1999).

Sipas një anketimi 38 të 300 menaxherëve rezultoi se 74% e tyre besonin se kishin

performancë mbimesatare dhe 26% performancë mesatare, pra të gjithë besonin se

performanca e punës së tyre ishte mesatare ose më e mirë (Dervishaj, 2018). Kategorizohet si

tendenca psikologjike më e lehtë pre e së cilës mund të biesh, si dhe konsiderohet si

shkaktare e grevave, luftërave, flluskave dhe krizave financiare.

Nëse niveli i besimit në gjykim dhe saktësia e këtij gjykimi do të përputheshin, gjykimet me

besueshmëri 100% do të ishin 100% të sakta, ato me besueshmëri 90% do të ishin të sakta

90% të kohës, dhe kështu me radhë për çdo nivel besimi39. Ka një vijë të hollë ndarëse midis

besimit dhe besimit të tepërt: i pari është një vlerësim realist mbi aftësitë e veta, i dyti një

vlerësim tepër optimist i tyre.

Sipas Odean (1998) tendenca për vetëbesim të tepërt është e korreluar pozitivisht me numrin

e tregtimeve në tregun e bursës. Barber and Odean40 (2001) tregojnë se investitorët me besim

të tepërt gjykojnë se kanë aftësi më të mëdha se të tjerët në zgjedhjen e aksioneve apo të

momentit për të ndryshuar një pozicion.

38 "Behaving Badly", James Montier, 2006. 39 ”Investor Behaviour”, 2014 40 Barber dhe Odean (2001) studiojnë sjelljen gjatë tregtimeve dhe dallimet gjinore për një mostër prej 35,000 individësh gjatë një periudhe gjashtë vjeçare. Gjetjet e tyre tregojnë se meshkujt tregtojnë më shpesh sesa femrat. Krahasuar me gratë, ata tentojnë të shesin aksionet në kohë të papërshtatshme duke pasur kosto më të larta tregtare. Gratë në përgjithësi tregtojnë më pak dhe kanë kosto më të ulëta tregtimi.


39

Për t'i rezistuar këtij paragjykimi, investitorët duhet të pranojnë shenjat e vetëbesimit të tepërt

si atribuimi i fitimeve afatshkurtra, njohurive dhe aftësive superiore.

Performanca afatshkurtër mund të jetë më shumë çështje fati sesa aftësie në zgjedhjen e

letrave me vlerë apo të kohës së duhur së investimit. Realisht, tregu ka mundur të fusë në

“grackë” shumë profesionistë me vetëbesim të tepruar, e jo më investitorët individualë të cilët

kanë një nivel më të ulët informacioni, intuite apo aftësish analitike krahasuar me të parët.

Sipas një studimi të kryer nga Bloomfield, Libby dhe Nelson, (1999), tendenca e vetëbesimit

të tepërt shfaqet në formë më të theksuar nga investitorët më pak të informuar krahasimisht

me ata më të informuar.

Në kontekstin e pasurive të paluajtshme, një individ i papërvojë i cili kohët e fundit ka shitur

pronën e tij për një çmim më të lartë krahasuar me çmimin e blerjes, ka gjasa të shfaqë një

nivel të lartë vetëbesimi kur kërkon të blejë aktivin e ardhshëm në pasuri të paluajtshme. Si

rrjedhim, ai mund të paguajë një sasi më të lartë parash për ta blerë atë ose të mos pranojë një

alternativë të leverdisshme investuese. Nga studimi i vetëbesimit të ndërtuesve të pasurive të

paluajtshme, (Wang e të tjerë, 2000), rezulton se ndërtimi me tepri i tyre në kushtet e rritjes

së vrullshme të çmimeve, ndikon tendencën e vetëbesimit të tepërt.

1.3.1.2. Tendencat e Teorisë së Perspektivës

1. Kundërshtia ndaj Pendimit

Pendimi është një ndjenjë përgjegjësie për humbjen ose zhgënjimin. Rezultatet e

vendimmarrjes së shkuar ndikojnë vendimmarrjen e sotme, por ndjenja e pendimit për një

vendim të shkuar është kaq e fortë, sa mund ta devijojë atë. Duke iu referuar fuqishëm

përvojës së kaluar, pendimi mund të mos lejojë ‘kapjen’ e mundësive të reja. Nga frika se

mos pendohen në të ardhmen, njerëzit kur marrin vendime përpiqen të shmangin zgjedhje të

gabuara duke u nisur nga zgjedhjet që ata kanë bërë në të shkuarën. Tendenca përshkruan

predispozitën për të shmangur ndjenjën e pendimit pas marrjes së një vendimi të keq.

Investitorët që shfaqin këtë tendencë, ndërmarrin më pak risk, për të ulur mundësitë për

rezultate të këqija. Tendenca mund të shpjegojë hezitimin e investitorit për të shitur

investimet e rezultuara me humbje, thjesht dhe vetëm për të mos pranuar faktin se

vendimmarrja ka qenë e keqe, fakt i cili nxit përjetimin e ndjenjës së pendimit.

2. Mospëlqimi i Humbjeve

Mospëlqimi i humbjeve është një formë e kundërshtisë ndaj ndjenjës së pendimit. Si pasojë,

investitori mund të mbivlerësojë rezultatet negative afatshkurtra dhe të nënvlerësojë rezultatet

pozitive afatgjata si dhe avantazhet nga proçesi i diversifikimit.

Nën ndikimin e Mospëlqimit Miopik të Humbjeve, investitorët, tepër të shqetësuar nga

ndikimi negativ i humbjeve krahasuar me ndikimin pozitiv të së njëjtës shumë absolute të

fituar, pozicionohen ndaj investimeve me një qasje tepër afatshkurtër. Ata fokusohen më

tepër ndaj paqëndrueshmërisë afatshkurtër të investimeve. Edhe pse është thuajse e zakontë

që vlera e një aksioni të pësojë luhatje me disa pikë përqindjeje për periudha kohore shumë të

shkurtra, një investitor miopik reagon negativisht ndaj tyre. Për këtë arsye, primi që aksionet

japin, duhet të jetë mjaftueshëm i lartë, sa të balancojë kundërshtinë ndaj humbjeve të këtij

lloji investitori.


40

3. Llogarimbajtja mendore

Sipas Thaler, 1999 tendenca 41 përpiqet të përshkruajë proçesin përmes të cilit njerëzit

kategorizojnë dhe vlerësojnë rezultatet ekonomike (Dervishaj, 2018). Njerëzit krijojnë llogari

të shumëfishta psikologjike lidhur me të ardhurat. Individi mund të përdorë buxhete të

ndryshme mujore për t’u ushqyer në shtëpi apo në restorant, si dhe të reduktojë një lloj

blerjeje duke mos kufizuar një tjetër lloj, edhe pse të dyja shpenzimet realizohen nga i njëjti

burim. Tendenca na nxit të kategorizojmë (grupojmë) paratë në ‘kuti të ndryshme mendore’

dhe vetëm pas kësaj, të merren vendime lidhur me përdorimin e tyre. Është një formë

psikologjike e cila ndodh në mënyrë të pandërgjegjshme dhe nënkupton: kjo sasi parash do të

përdoret për një gjë dhe kjo për një tjetër.

I referohemi rastit të një individi që luan dhe fiton në kazino. Lojtari i cili realizon të ardhura

në kazino, në analogji me investitorin që fiton të ardhura nga investimet, nuk i kishte më parë

paratë që sapo fitoi. Ky fakt e nxit atë të rrezikojë në lojë "paratë e fituara" e jo ato të

kursyera. Por në realitet, paraja është e zëvendësueshme, që do të thotë vlera e saj nuk

pasqyron se si dhe ku e ka origjinën. E rëndësishme është kostoja, jo origjina e parave.

Një tjetër shembull i cili konkretizon konceptin e llogarimbajtjes mendore është

disponueshmëria e individit për të paguar me kartë krediti sesa në kesh si dhe për të blerë më

tepër të mira kur paguhet me kartë sesa me lekë në dorë. Njerëzit i strukturojnë mendërisht

aktivet në aktive që i përkasin të ardhurave aktuale, pasurisë aktuale ose të ardhurave të

ardhshme dhe kjo ndikon sjelljen e tyre, pasi llogaritë nuk zëvendësojnë njëra-tjetrën dhe

prirja për të konsumuar nga çdo llogari është e ndryshme. Investitorët zakonisht nuk e

perceptojnë lidhjen ndërmjet llojeve të ndryshme të aktiveve (Thaler,1999). Ata i

konsiderojnë të ardhurat nga investime të ndryshme si ato në pasuri të paluajtshme, në tregun

e aksioneve apo edhe të ardhurat e realizuara nga puna, si vendime të shkëputura investuese.

1.3.1.3 Tendenca për t’iu bashkuar turmës

Krizat financiare kanë ndodhur dhe janë përsëritur shpesh në tregje financiare. Si mund të

shpjegohet ndodhja e ripërsëritur e tyre? Përgjigja mund të gjendet në atë çka disa njerëz

besojnë se është një tipar njerëzor: sjellja sipas “turmës”, sipas të cilës individët imitojnë

veprimet (irracionale apo të gabura) e një grupi më të madh (Dervishaj, 2018).

Një prej shkaqeve të krijimit të kësaj tendence, është presioni që ushtron shoqëria për

konformitet. Zakonisht njerëzit natyrshëm dëshirojnë të pranohen nga grupi e jo të ndihen të

përjashtuar, prandaj të sjellurit sipas mënyrës së grupit është mënyra më e mirë për t'u bërë

pjesë e tij. Një tjetër shkak është logjika e përbashkët se nuk mundet që pjesa më e madhe e

grupit ta ketë gabim. Edhe pse mund të vihet në dyshim saktësia apo racionaliteti i një

veprimi të caktuar, përsëri ekziston prirja për të ndjekur sjelljen e grupit duke besuar se ata

dinë diçka më shumë, gjë e cila zakonisht ndodh kur individi ka mungesë përvoje.

Investitorët e shfaqin shpesh këtë tendencë, por fakti që turma të tëra janë duke investuar në

aksione të një kompanie, të një sektori apo rajoni, nuk do të thotë se është veprimi i duhur për

një investitor. Tregu është pazgjidhshmërisht i lidhur me pjesëmarrësit e tij: reagimet

individuale ndikojnë në zhvillimet e tregut dhe anasjelltas. Nevoja e njerëzve për përkatësi në

41 Koncepti është krijuar për herë të parë nga Richard Thaler


41

shoqëri si dhe për komunikim ndërveprues, luan rol kritik në momente krizash ku individët e

papërvojë nga pasiguria, ndjekin moton "të tjerët dinë më shumë". Bashkimi me turmën është

tendenca bazë në shpjegimin e flluskave dhe krizave të tregut.

Ekzistojnë disa elemente që ndikojnë sjelljen e një investitori që shfaq këtë tendencë, si për

shembull: vetëbesimi i tepërt, vëllimi i investimeve etj. Sa më vetëbesues të jenë investitorët,

aq më pak bien ata pre e tendencës dhe aq më shumë mbështeten në informacionin e tyre

vetjak për marrjen e vendimeve investuese. Për më tepër, shfaqja e kësaj tendence varet edhe

nga fakti nëse investitori është individual apo institucional: të parët priren të imitojnë

veprimet e të tjerëve në marrjen e vendimeve për investime më shumë sesa të dytët

(Goodfellow, Bohl dhe Gebka, 2009, fq. 213). Waweru e të tjerë (2008) gjejnë se vendimet e

një investitori për të blerë apo shitur një aktiv financiar ndikohen ndjeshëm nga vendimet e të

tjerëve. Për vendime të tjera si: zgjedhja e llojit të investimit, kohëzgjatja e mbajtjes së tij dhe

vëllimi i tregtimit, investitorët duket se janë më pak të ndikuar nga tendenca e ndjekjes së

turmës (Waweru e të tjerë, 2008).

Në tregjet e kapitalit shembulli i sjelljes së ndjekjes së turmës është i përditshëm. Njerëzit me

informacione të kufizuara ndjekin ata që mendojnë se janë më të informuar ose kanë njohuri

më të mirë. Kjo sjellje edhe njëherë hedh poshtë racionalitetin e agjentëve të tregut që

supozon teoria ekonomike standarde.

Sjellja sipas grupit ndikon fuqishëm vendimmarrjen individuale (Shiller42, 2015). Nga një

tjetër studim i të njëjtit autor në vitin 2005, tendenca e sjelljes sipas grupit nxit vlerësim të

gabuar të çmimeve dhe krijim të flluskave spekulative.

1.3.2 Faktorët demografikë

Studiuesit kanë studiuar shumë karakteristika socio-demografike si raca, gjinia, statusi

martesor, mosha, arsimi, niveli i njohurive financiare, profesioni, pasuria për të ndihmuar në

shpjegimin e dallimeve në sjelljen e investitorëve (Christelis e të tjerë, 2013).

Gjinia

Literatura mbi dallimet gjinore në sjelljen e investitorëve thekson ndryshimet në mënyrën se

si burrat dhe gratë investojnë, ku gratë investojnë në mënyrë më konservative se burrat.

Investitorët meshkuj me vetëbesim të tepruar i kanë pritshmëritë e fitimeve më të larta sesa

ato janë realisht duke i bërë ata të investojnë më tepër madje edhe në raste kur pritshmëritë

reale për fitime janë negative. Modelet e vetëbesimit të tepruar parashikojnë se meshkujt janë

më vetëbesues se femrat, kështu që ata do të tregtojnë më shumë dhe do të performojnë më

keq se ato, duke u bërë shkak që fitimet e tyre të ulen më shumë se ato të femrave. Barber dhe

Odean (2001) studiojnë tendencën e vetëbesimit të tepruar për të shpjeguar këtë fenomen.

Duke u bazuar në studimin e tyre, vetëbesimi i tepruar i bën investitorët të tregtojnë më tepër

në tregun e aksioneve. Në bazë të këtij studimi, me anë të gjinisë matet vetëbesimi i tepruar

dhe ndikimi në numrin e lartë të tregtimeve. Duke analizuar të dhënat tregtare nga një firmë

brokerimi, ata tregojnë se meshkujt tregtojnë 45% më shumë se femrat, tregtim i cili e

zvogëlon kthimin neto prej 2.65% për burrat krahasuar me 1.72% për gratë. Mundësia për

42 Libri “Irrational Exuberance” botim i vitit 2015


42

vetëbesim të tepruar te meshkujt në vlerësimin e letrave me vlerë mund të shkaktojë

zgjedhjen e strategjive më të rrezikshme ose investimin në më pak aktive të tilla si: letra me

vlerë të tregut të parasë, obligacione apo pasuri të paluajtshme.

Statusi martesor

Gjithashtu, këto diferenca janë më të dukshme midis meshkujve të martuar dhe atyre të

pamartuar. Kjo tregon se martesa është e rëndësishme në konkluzion pasi kur meshkujt janë

në çift, janë të prirur të marrin vendime më pak të nxituara ndikuar nga prania e partnerit

tjetër femër, nga rritja e përgjegjshmërisë si pasojë e krijimit të familjes e si pasojë e rritjes së

përgjegjësive të tyre.

Të ardhurat

Disa studime kontrollojnë për efektet e të ardhurave në sjelljen e investitorëve. Për shembull,

Agnew (2006) konstaton se të ardhurat më të larta, çojnë në më pak tendenca psikologjike të

sjelljes, duke marrë vendime më të mira. Çiftet dhe familjet me të ardhura të ulta përballen

shpesh me sfida më të mëdha financiare si papunësia, varfëria, si dhe nivele të ulëta njohurish

financiare dhe aftësish njohëse, (Kim, Gutter dhe Spangler, 2017).

Arsimimi

Në një studim43 të kryer nga Emmons dhe Noeth, (2015), studiohet vendimmarrja financiare e

familjeve me nivel të ndryshëm arsimimi. Autorët matën cilësinë e vendimmarrjes financiare

të familjeve. Ata vunë re se ‘shëndeti’ financiar i tyre lidhej ngushtë me nivelin e arsimimit:

sa më i lartë ky nivel, aq më i madh diversifikimi i aktiveve, më e ulët leva financiare, duke

çuar në një nivel më të lartë të akumulimit të pasurisë.

Përvoja

Njerëzit me nivel të ulët përvoje e kanë të vështirë të realizojnë investime të mira. Përvoja në

investime është mjeti më i mirë për të menaxhuar investimet riskoze sepse rrit nivelin e

besueshmërisë së investitorit, (Awais e të tjerë, 2016). Sjellja e investitorit ndikohet nga

përvoja e shkuar. Përvoja e suksesshme me investimet rrit tolerancën ndaj riskut dhe mund të

gjenerojë kthime të larta. Këto gjetje për mbajtjen e aktiveve më riskoze i mbështesin edhe

Roszkowski dhe Davey, (2010). Awais e të tjerë, (2016), gjejnë se cilësia e vendimeve

investuese rritet me rritjen e përvojës investuese.

Mosha

Në faza të ndryshme të jetës së një individi, vendimet investuese të cilat ai ndërmerr janë të

ndryshme, për shkak të faktorit moshë. Kjo lidhet edhe me aftësinë për të shfaqur tendenca të

ndryshme psikologjike në masa të ndryshme, por edhe nga shkalla e ndryshme e tolerancës

ndaj riskut që ata përballojnë.

43 U morën në studim vetëm kryefamiljarët me moshë të paktën 40 vjeç – sepse deri në moshën 40 vjeç pjesa më e madhe e të rriturve i kanë përfunduar studimet. Këto familje u ndanë në katër grupe: 1. Ata pa diplomë të shkollës së mesme, 2. Ata me diplomë të shkollës së mesme, 3. Ata me diplomë bachelor, 4. Ata me diplomë masteri


43

Në një anketim të 300 specialistëve të tregut financiar skandinav si dhe të 213 studentëve u

gjet një ndikim shumë i madh i tendencës së ankorimit mbi pritshmëritë e studentëve për

kthimin e aksioneve, krahasuar me tendencën e shfaqur nga specialistët, çka do të thotë se

mosha dhe përvoja ndikojnë këtë tendencë psikologjike (Kaustia, Alho, Puttonen, 2008).

Profesioni

Është faktor i rëndësishëm me ndikim në vendimmarrje, (Bhavani dhe Shetty, 2017; Das dhe

Jain 2014). Levišauskaitė dhe Kartašova (2012), përpiqen të identifikojnë lidhjen midis

punësimit dhe përvojës së investitorëve individualë lituanezë, sjelljes së tyre dhe vendimeve

të marra në tregjet financiare. Ata gjetën se punësimi, arsimimi në drejtim ekonomik dhe

përvoja e fituar ndikojnë sjelljen vendimmarrëse në tregun e kapitaleve në Lituani.

1.3.3 Modeli 5-faktorial i Personalitetit

Një faktor tjetër i rëndësishëm në vendimmarrjen financiare është tërësia e tipareve të

personalitetit që karakterizojnë investitorin. Personaliteti është tërësia e tipareve të lindura

dhe të fituara që e dallojnë një individ nga të tjerët. Tipare të tilla si besimet, qëndrimet,

motivet, vlerat, emocionet, aftësitë dhe opinionet e njerëzve, tiparet fiziko-psikomotorike dhe

njohëse, formojnë personalitetin. (Hogan dhe Hogan 1989). Të qenurit i vetëdijshëm për

tiparet e personalitetit, mund t'i mundësojë një personi kapërcimin e emocioneve dhe

tendencave psikologjike gjatë ballafaqimit me zgjedhje të ndryshme financiare. Njohja e

vetvetes mund të ndihmojë individin në përdorimin më efektiv të informacionit në

përmirësimin e cilësisë së vendimmarrjes. Profilizimi i investitorëve në bazë të tipareve të

personalitetit ndihmon investitorët të zvogëlojnë ndjeshmërinë e tyre ndaj tendencave të

sjelljes përmes programeve të përshtatura për investitorët (Pompian dhe Longo, 2004). Për

çdo tipar të personalitetit, investitorët do të njohin tendencat psikologjike përkatëse që

ndikojnë ndjeshëm vendimmarrjen financiare (Bashir e të tjerë, 2013, fq. 279).

Njohja e personalitetit të investitorëve mund t'u vijë në ndihmë edhe këshilluesve financiarë

për të krijuar portofola më të mirë (Pan dhe Statman, 2012). Nëse mund të identifikojmë

llojin e investitorit të cili i përkasim si dhe sjelljet iracionale që shfaqim, do të rriten gjasat

për kapërcimin e këtyre sjelljeve si dhe afrimin drejt objektivave financiare (Pompian, 2012).

Personaliteti i individëve mund të vlerësohet duke përdorur modele të ndryshme si Modeli i

Personalitetit BB & K i propozuar nga Bailard e të tjerë (1986), Treguesi Myers-Briggs Type

nga Myers dhe McCaulley (1985), Pesë Tiparet e mëdha të personalitetit nga McCrae dhe

Costa Jr (2009) etj.

Modeli pesëfaktorial44 i tipareve të personalitetit është paradigma dominuese në kërkimin e

personalitetit duke u bërë kështu një nga modelet më të zakonshme dhe më efektive në

studimet e tipareve. Përshtatshmëria e Modelit 5-faktorial në të gjitha kulturat u testua nga

McCrae dhe Costa Jr (1997). Duke përdorur modelin pesëfaktorial të tipareve të personalitetit

si dhe të tjerë matës që përcaktojnë personalitetin, Durand, Newby dhe Sanghani (2008)

zbulojnë se tiparet e personalitetit janë të lidhura me një gamë të gjerë vendimesh dhe

44 Big Five Personality Factor


44

rezultate investimesh. Pesë Faktorët e Mëdhenj emërtohen si vijon: të qenurit të hapur ndaj

përvojës, përgjegjshmëria, ekstraversioni, gatishmëria dhe neuroticizmi ose qëndrueshmëria

emocionale (Borghans e të tjerë, 2008). Modeli pasqyron bashkëveprimin e investitorit

individual me botën sipas tipareve të tij të personalitetit gjatë përballjes së tij me tendencat

psikologjike të sjelljes.

1. Të qenurit të hapur ndaj përvojave të reja

Individët e këtij lloji përshtaten lehtë dhe kanë tendencë të kenë ide të reja dhe vlera unike.

Ata janë të prirur për të pranuar besime sociale, politike dhe etnike të reja; preferojnë

thjeshtësinë ndaj paqartësisë, janë kureshtarë dhe origjinalë; janë të prirur të kuptojnë gjërat

shpejt, kanë imagjinatë të gjallë dhe ide interesante (Sadi e të tjerë, 2011).

2. Përgjegjshmëria dhe ndërgjegjshmëria

Tiparet kryesore të këtij lloji personaliteti janë vetë-disiplina, kompetenca, rregulli dhe

përmbushja e detyrave. Njerëzit e ndërgjegjshëm janë të përgjegjshëm, të besuar, të

qëndrueshëm, të strukturuar (Sadi e të tjerë, 2011), të organizuar dhe janë të prirur të ndjekin

regjim, janë gjithmonë të përgatitur dhe u kushtojnë vëmendje detajeve. Investitorët e këtij

lloji personaliteti kanë prirjen të besojnë se investimet e tyre janë më të mira se ato të

investitorëve të tjerë (Jamshidinavid e të tjerë, 2012).

3. Ekstraversioni

Individët e këtij lloji personaliteti janë lehtësisht të ndikueshëm nga jashtë, kanë vetëkontroll

të ulët, karakterizohen nga vullneti i ulët, pakujdesia, fleksibiliteti, ndjeshmëria, humori i

mirë, shoqërueshmëria dhe nga mungesa e parimeve, u pëlqen të dalin, janë entuziastë dhe

“llafazanë” (Sadi e të tjerë, 2011).

4. Gatishmëria

Individët e këtij lloji personaliteti kanë prirjen të respektojnë të tjerët dhe të jenë të sinqertë

në marrëdhëniet e tyre me ta. Karakteristikat e tyre kryesore përfshijnë modestinë, të qenurit

të drejtpërdrejtë dhe besnikë. Ata priren të jenë shumë fleksibël ndaj dëshirave të të tjerëve

(Sadi e të tjerë, 2011). Ata i bëjnë njerëzit të ndihen mirë, mirëkuptojnë ndjenjat e tyre dhe

shpenzojnë nga koha e tyre për të tjerët, priren të jenë bujarë dhe mirënjohës.

5. Paqëndrueshmëria emocionale

Tiparet kryesore të investitorit me këtë lloj personaliteti, përfshijnë impulsivitetin,

depresionin, ankthin dhe zemërimin. Këta individë janë të paqëndrueshëm dhe priren të

shqetësohen dhe irritohen për çdo gjë shumë lehtë, të jenë nervozë, si dhe emocionalisht të

paqëndrueshëm, (Jamshidinavid e të tjerë, 2012).

1.3.4. Lidhja midis tipareve të personalitetit dhe tendencave psikologjike (nën

këndvështrimin e sjelljes financiare)

Në studime të ndryshme tregohet se ekziston një lidhje e fortë midis personalitetit dhe

tendencave psikologjike në vendimmarrjen financiare (Lin, H.W., 2011; Jamshidinavid e të

tjerë, 2012). Kështu, shfaqja e tendencës së çlirimit45 dhe e tendencës së disponueshmërisë,

45Tendenca e investitorit për të mbajtur aktive ‘humbëse’ për një kohë të gjatë dhe për të shitur ato ‘fituese’ para kohe


45

varen nga tiparet e personalitetit (Durand e të tjerë, 2013). Vetëbesimi i tepërt dhe reagimi i

tepërt ndaj ngjarjeve të papritura lidhen me tiparet e personalitetit (Durand e të tjerë, 2013).

Neuroticizmi - Njerëzit neurotikë shfaqin më tepër tendencën për t’iu bashkuar turmës se sa

njerëzit të cilët kanë tipare të tjera të personalitetit (Bashir e të tjerë, 2013). Sipas Lin (2011),

neuroticizmi ka një lidhje pozitivisht të rëndësishme me tendencën për t’iu bashkuar “turmës”

dhe atë të “çlirimit”, duke nënkuptuar se investitorët me këtë tipar do të preferonin të fitonin

nga shitja e aksioneve para kohe pasi shqetësohen nga humbja nga investimi e shkaktuar nga

rënia e mëtejshme e çmimit të aksionit. Ata gjithashtu veprojnë sipas rekomandimeve të

investitorëve të tjerë për shkak të mungesës së vetëbesimit. Individët neurotikë kanë një prirje

për të shmangur investimet afatshkurtra (Mayfield e të tjerë 2008). Neuroticizmi i ulët

shmang ankthin ndaj rezultateve negative të vendimeve (Nicholson e të tjerë 2005).

Ekstraversioni – Korrelacioni midis tendencës psikologjike të vetëbesimit të tepruar dhe

ekstraversionit është dukshëm pozitiv (Bashir e të tjerë, 2013; Jamshidinavid, Chavoshani

dhe Amiri, 2012; Zaidi dhe Tauni, 2012). Investitorët ekstroversë priren të riskojnë dhe

vazhdojnë të mbajnë aksione “humbëse” me shpresën e rritjes së çmimit të tyre,

(Jamshidinavid e të tjerë 2012).

Në studimin e lidhjes midis faktorëve të personalitetit të Modelit Big Five dhe vetëbesimit të

tepruar, gjendet se Ekstraversioni lidhet pozitivisht me tendencën e vetëbesimit, por jo me

nivelin e saktësisë (Schaefer e të tjerë, 2004). Investitorët e këtij lloji personaliteti kanë në

përgjithësi tendencë të ndjekin rekomandimet e kolegëve që mund të rezultojnë në tendencën

e bashkimit me turmën.

Gatishmëria – Investitorët me këtë lloj personaliteti, kanë një marrëdhënie pozitive me

tendencën e vetëbesimit të tepruar (Zaidi dhe Tauni, 2012) si dhe me tendencën për t’iu

bashkuar “turmës” në tregun e aksioneve (Jamshidinavid e të tjerë, 2012). Tendenca e

vetëatribuimit46 është më e lartë tek individët me shkallë të lartë gatishmërie.

Ndërgjegjshmëria – Investitorët me këtë lloj personaliteti kanë një marrëdhënie pozitive me

vetëbesimin e tepruar (Zaidi dhe Tauni, 2012; Bashir e të tjerë, 2013 dhe Lin, 2011) dhe

tendencën “çlirimit” duke nënkuptuar se investitorët me këtë tipar i shesin paraprakisht para

kohe aksionet “fitues” (Lin, 2011). Këta individë shfaqin tendencën edhe tendencën e

vetëatribuimit dhe tendencën e Kundërshtisë ndaj Pendimit (Bashir e të tjerë,2013).

Hapja ndaj përvojës - Tipari i hapjes ndaj përvojës ka një lidhje pozitive të rëndësishme me

vetëbesimin e tepruar dhe tendencën për t’iu “bashkuar turmës” (Lin, 2011). Investitorët e

hapur ndaj përvojave kanë tendencë të blejnë dhe të shesin shpesh aksione për shkak të

nivelit të lartë të besimit të tyre (Jamshidinavid e të tjerë, 2012). Ekziston një korrelacion

pozitiv midis tiparit të hapjes ndaj përvojës dhe tendencës psikologjike të retrospektivës si

dhe një lidhje të kundërt me tendencën e disponueshmërisë (Sadi e të tjerë, 2011). Hapja ndaj

përvojës është e lidhur në mënyrë të rëndësishme me saktësinë (Schaefer e të tjerë, 2004), çka

nënkupton se ky lloj personaliteti kërkon njohuri nga fusha të ndryshme. 46Investitorët që vuajnë nga tendenca për vetë-atribuim, kanë tendencë t'ia atribuojnë rezultatet e suksesshme aftësisë së tyre dhe rezultatet e këqija fatit të keq. Ata shpesh e shfaqin këtë paragjykim si një mënyrë vetë-mbrojtjeje. Investitorët e prekur nga tendenca e vetë-atribuimit mund të fitojnë besim të tepruar në vetvete. Kur portofoli i tyre pëson rritje, ata kërkojnë të marrin meritat, por për humbjet fajësojnë faktorë të jashtëm jashtë kontrollit të tyre si psh. forcat e tregut. Sa më i lartë kthimi në periudhën paraardhëse, aq më tepër investitorët konfirmojnë se performanca e fundit reflekton aftësitë e tyre investuese dhe anasjellas (Arvid O.I.Hoffmann dhe

Thomas Post, 2010).


46

1.3.5. Toleranca ndaj riskut

Vendimet në kushte të riskut janë gjithnjë të pranishme në jetën tonë. Risku është një faktor

themelor i cili ndikon vendimet financiare të individëve. Të gjitha investimet financiare

përfshijnë vendime për një të ardhme të pasigurt.

Toleranca ndaj riskut dhe perceptimi për riskun - Koncepti i riskut të perceptuar është një

proçes ndërdisiplinor dhe shumëdimensional që varet nga situata, aktiviteti ose ngjarja e

caktuar (Ricciardi47 2008). Edhe pse Roszkowski dhe Davey e përcaktojnë tolerancën e riskut

si "sasia e riskut që një individ është i gatshëm të pranojë në ndjekje të ndonjë qëllimi",

Grable e përshkruan tolerancën e riskut si "sasia maksimale e pasigurisë që dikush është i

gatshëm të pranojë kur merr një vendim financiar", (Ricciardi 2008). Perceptimi dhe

toleranca ndaj riskut janë dy koncepte të ndërlidhur dhe shpesh mund të ngatërrohen me

njëri-tjetrin, por gjithashtu mund të ndikojnë në mënyrë të pavarur në sjelljen ndaj riskut

(Roszkowski dhe Davey, 2010). Individët "shpesh nuk janë plotësisht të vetëdijshëm për

nivelin e vërtetë të tolerancës që ata kanë ndaj riskut apo për faktorët që ndikojnë perceptimin

e tyre për nivelin e rrezikshmërisë së një situate (Ricciardi 2008)".

Toleranca ndaj riskut financiar - Shpreh gatishmërinë dhe vullnetin e individëve për t’u

angazhuar në sjellje riskoze financiare (Grable e të tjerë, 2015), pra për të pranuar të marrin

vendime financiare në situata pasigurie. Sipas Grable dhe Lytton (1998) njerëzit me tolerancë

të lartë të riskut preferojnë ngjarje të luhatshme dhe të paqëndrueshme dhe anasjellas, ata me

tolerancë të ulët të riskut financiar, preferojnë ngjarje të sigurta. Po sipas të njëjtëve autorë,

toleranca ndaj riskut financiar lidhet me gatishmërinë e individit për të pranuar ndryshime

negative në vlerën e investimit apo një rezultat të kundërt me atë të pritur (Kanadhasan 2015).

Investitorët më pak tolerantë ndaj riskut dhe investitorët më tepër tolerantë ndaj riskut, nxiten

nga paragjykimet emocionale gjatë vendimmarrjes së tyre, ndërsa investitorët midis këtyre dy

ekstremeve nxiten nga paragjykimet njohëse (Pompian 2012).

Toleranca ndaj riskut financiar ka ndikim të fortë në vendimet investuese dhe financiare të

investitorit si: shtimi i pasurisë, dalja në pension, përbërja e portofolit etj. (Kanadhasan

2015). Vlerësimi i gabuar i tolerancës ndaj riskut financiar, mund të çojë në vendime jo të

mira investuese. Për shembull, nënvlerësimi i tolerancës ndaj riskut, mund të bëjë që

investitori të zgjedhë një portofol shumë herë më pak agresiv sesa duhet, duke shkaktuar

zhgënjim për të.

Toleranca ndaj riskut financiar ndikohet nga faktorë të tillë si ata ambientalë, psikologjikë

dhe socialë (Kanadhasan 2015). Kështu pas ndodhjes së krizave ekonomiko-financiare,

njerëzit bëhen më të ndjeshëm, niveli i tolerancës së tyre ndaj riskut financiar mund të

ndryshojë, prej nga mund të lindë nevoja për një matje të re të nivelit të tolerancës ndaj

riskut.

47Në librin “Investor Behaviour: The Psychology of Financial Planning and Investing” fq. 329


47

1.3.5.1.Lidhja midis tipareve të personalitetit dhe tolerancës ndaj riskut nën këndvështrimin e

sjelljes financiare

Ekziston një lidhje e fortë midis tipareve të personalitetit dhe tolerancës ndaj riskut (Kowert

dhe Hermann, 2013). Kubilay dhe Bayrakdaroglu (2016) kanë studiuar lidhjen midis tipareve

të personalitetit, tendencave psikologjike të sjelljes dhe tolerancës ndaj riskut të investitorit

individual.

Efektet e personalitetit në sjelljen e riskut mund të kuptohen më qartë nga dallimet midis

individëve të ndryshëm (Soane dhe Chmiel, 2005). Toleranca ndaj riskut lidhet pozitivisht me

Ekstraversionin dhe Hapjen ndaj Përvojës dhe negativisht i lidhur me Neuroticizmin,

Gatishmërinë dhe Ndërgjegjshmërinë (Nicholson e të tjerë, 2005). Pan dhe Statman (2013)

anketuan rreth 2500 investitorë për të studiuar lidhjen midis tipareve të personalitetit,

tendencave të sjelljes psikologjike dhe tolerancës ndaj riskut. Nga studimi rezultoi se

toleranca e lartë ndaj riskut lidhet me tipare të theksuara të llojit ekstravers të personalitetit.

Të njëjtët autorë kanë gjetur lidhje të tolerancës së lartë ndaj riskut me nivelin e lartë të

hapjes ndaj përvojës. Një nivel i lartë i hapjes ndaj përvojës rrit prirjen për të ndërmarrë më

tepër risk (Nicholson e të tjerë, 2005; Kowert dhe Hermann, 1997).

Njerëzit do të marrin përsipër risk ose do ta shmangin atë për të arritur qëllimet e tyre në

përputhje me tiparet e personalitetit të tyre. Për shembull, ekstravertët mund të ndërmarrin

risk për shkak të nevojave të tyre për të kërkuar emocione; njerëzit me shkallë të lartë

ndërgjegjshmërie mund të jenë më të kujdesshëm për të ndërmarrë risk për shkak të nevojës

së tyre për kontroll, rend dhe vetëdisiplinë; njerëzit me shkallë të lartë të neuroticizmit mund

të shmangin riskun për shkak të frikës nga pasojat negative.

Grinblatt dhe Keloharju (2009) gjejnë një lidhje pozitive midis aktivitetit tregtar dhe kërkimit

të emocioneve. Kërkimi i emocioneve ka të ngjarë të shoqërohet me Ekstraversionin për

shkak të nevojës për emocione dhe me hapjen ndaj përvojës për shkak të kërkimit aktiv të

individëve të hapur për përvoja. Të dhënat tregojnë se kërkuesit e emocioneve e vlerësojnë

riskun si më të pakët dhe përjetojnë më pak ankth në aktivitetet riskoze (Horvath dhe

Zuckerman, 1993).

1.3.5.2 Lidhja midis faktorëve socio-demografikë dhe tolerancës ndaj riskut (nën

këndvështrimin e sjelljes financiare)

Literatura përmban shumë gjetje për ndikimet në vendimmarrjen financiare si pasojë e lidhjes

së tolerancës së riskut me një sërë faktorësh socio-demografikë. Gratë janë më pak tolerante

ndaj riskut sesa meshkujt, prindërimi duket se e zvogëlon shkallën e pranimit të riskut,

njerëzit e moshuar tregojnë një prirje më të ulët për të marrë përsipër risk (Wang, Kruger dhe

Wilke, 2009).

Bazuar në një studim universitar nga viti 1997, Grable dhe Lytton (1999) shqyrtojnë nëse

faktorët demografikë janë parashikues të mirë të tolerancës së riskut financiar. Bazuar në

përgjigjet e studimit, pas ndarjes së pjesëmarrësve mbi dhe nën riskun mesatar, ata

konstatojnë se toleranca më e lartë ndaj riskut lidhet me rritjen e nivelit arsimor, njohurive

personale, të ardhurave dhe statusit profesional. Gjinia, mosha dhe gjendja martesore

shpjegojnë më pak variacionin.


48

Gjinia – Niveli i tolerancës së femrave ndaj riskut i shtyn ato të zgjedhin portofolet më pak

riskoze (Croson dhe Gneezy, 2009). Gratë investojnë më konservatorisht se burrat dhe një

përqindje më e madhe e grave investojnë në portofole me risk minimal (Hinz, McCarthy dhe

Turner, 1997). Gratë janë më tepër kundërshtare risku sesa burrat kur marrin vendime

financiare (Powell dhe Ansic, 1997). Barber dhe Odean (2001) paraqesin analizën e sjelljes

dhe dallimet gjinore duke përdorur një bazë të madhe të dhënash të investitorëve individualë

dhe gjejnë se burrat marrin rreziqe më të mëdha, tregtojnë më shumë dhe kanë kthim më të

ulët se gratë. Edhe Powell dhe Ansic (1997) mbështesin rezultate të tilla.

Martesa dhe Prindërimi - Meshkujt beqarë janë shumë më të prirur sesa gratë beqare dhe ato

të martuara për të tregtuar një vëllim më të lartë aksionesh (Sunden dhe Surette, 1998).

Martesa i nxit investitorët burra të jenë më konservatorë në vendimet e tyre financiare dhe në

tolerancën e tyre ndaj riskut (Sunden dhe Surette, 1998). Gratë janë të prirura të investojnë në

aktive më pak riskoze sesa beqarët apo çiftet e martuar dhe i zvogëlojnë aktivet e tyre riskoze

me rritjen e numrit të fëmijëve të lindur (Jianakoplos dhe Bernasek, 2006).

Raca - Literatura që fokusohet në dallimet racore në preferencat e investimeve është e

kufizuar. Hurst, Luoh dhe Stafford (1998) studiojnë zotërimin e aktiveve dhe qëndrimin e

investitorëve ndaj riskut sipas racës dhe evidentojnë disa dallime të rëndësishme midis afro-

amerikanëve dhe të bardhëve. Autorët tregojnë se afro-amerikanët kanë 19.3% më pak gjasa

të zotërojnë aksione, duke mbajtur nën kontroll variabla të tillë si: martesa, madhësia e

familjes, të ardhurat, mosha, gjinia dhe vitet e arsimit. Analiza e Hurst por dhe kërkime të

tjera mbështesin argumentin se afro-amerikanët kanë tendencë të ndërmarrin më pak risk

financiar. Investitorët e bardhë kanë një preferencë më të lartë për risk sesa investitorët

afrikano-amerikanë dhe hispanikë. Në përgjithësi, meshkujt e bardhë investojnë në skajin

fundor të spektrit të riskut, femrat e bardha dhe meshkujt afrikano-amerikanë zënë mesataren

dhe femrat afrikano-amerikane investojnë në skajin konservator.

Të ardhurat - Disa studime kontrollojnë për efektet e të ardhurave në sjelljen e investitorëve.

Për shembull, Agnew (2006) konstaton se të ardhurat më të larta çojnë në më pak tendenca

psikologjike të sjelljes. Të ardhurat mund të shpjegojnë diferencat në alokimet e investimeve

që gjenden në gjini, ku investitorët me të ardhura më të larta marrin më shumë risk (Hinz e të

tjerë, 1997). Sipas teorisë së ciklit të jetës, investitorët duhet të marrin vendime jo vetëm në

bazë të pasurisë së tyre të investueshme, por edhe bazuar në rrjedhën e pritshme të të

ardhurave. Kjo teori sugjeron që vitet e mbetura të punës, të ardhurat dhe pasuria luajnë një

rol të rëndësishëm në përcaktimin e riskut të investimit. Jagannathan dhe Kocherlakota

(1996) sugjerojnë që, ndërsa numri i viteve të mbetura të punës zvogëlohet, vlera e pritshme e

rrjedhës së ardhshme të të ardhurave gjithashtu zvogëlohet dhe investitorët racionalë do të

ulnin nivelin e riskut të investimit të tyre.

Mosha - Të moshuarit tentojnë të marrin më pak rreziqe financiare sesa të rinjtë (Jianakoplos

dhe Bernasek, 2006). Me kalimin e moshës, toleranca ndaj riskut e individit bie (Palsson,

1996). Kjo mund të shpjegohet me faktin që të rinjtë kanë kohën e mjaftueshme në vitet në

vijim për të rikuperuar humbjet e pësuara.

Niveli i Njohurive Financiare

Një faktor i rëndësishëm social është niveli i njohurive financiare (De Groot dhe Van Raiij,

2008). Niveli i njohurive financiare mund t’i referohet njohurive dhe aftësive specifike,

njohurive të perceptuara, sjelljes financiare, përvojës financiare, të ardhurave financiare dhe


49

edukimit financiar. Të dhënat tregojnë një korrelacion midis niveleve më të larta të njohurive

financiare dhe arsimit në përgjithësi dhe preferencës më të lartë për riskun financiar.

1.3.6 Çmimi si faktor tregu me ndikim në sjelljen investuese

Çmimi si një ndër faktorët e tregut, ka ndikim të fortë në vendimmarrjen e investitorëve

individualë. Ai natyrisht që nuk përfshihet në faktorët e sjelljes, por ka ndikim në një masë të

konsiderueshme në sjelljen e investitorit. Sipas një grupi autorësh, ekziston në fakt një lidhje

mes çmimit si faktor tregu dhe faktorëve të sjelljes financiare. I njëjti investitor nuk shfaq të

njëjtën natyrë dhe cilësi vendimmarrjeje në nivele të ndryshme të çmimit të tregut. Kjo lidhje

është e vlefshme për t’u studiuar, kërkon një vëzhgim afatgjatë të tregut dhe natyrisht një

studim të thellë të dedikuar për të. Në këtë studim, çmimi si faktor që ndikon vendimmarrjen

e investitorit do të paraqitet në vijim duke reflektuar në mënyrë të shkurtuar vlerësimet e

studiuesve të ndryshëm, por që natyrisht nuk do të jetë në fokusin e mëtejshëm të këtij

studimi.

Fitimi për aksion dhe dividendi për aksion janë faktorë tregu të cilët ndikojnë vendimmarrjen

investuese në tregun e aksioneve (Mojgan dhe Ali, 2011). Baker dhe Haslem (1973) gjejnë se

një nga faktorët për të marrë vendim investues është informacioni kontabël. Sarwar dhe Afaf

(2016), studiojnë ndikimin e faktorëve psikologjikë dhe atyre ekonomikë në vendimmarrjen e

investitorit individual. Ndër faktorët ekonomikë ata përmendin: performancën e kompanisë,

informacionin për ndryshimet e çmimeve, përfitueshmërinë. Suman dhe Warne (2012),

evidentojnë nivelin e të ardhurave dhe kursimeve vjetore si përcaktues të vendimmarrjes

investuese. Sipas Shafi (2014), informacioni për luhatjet në tregun e aksioneve, mbulimi në

media, informacioni në internet, lëvizjet e fundit në çmimet e aksioneve, janë të rëndësishme

për investitorët. Waweru e të tjerë (2008) identifikojnë faktorët e tregut që ndikojnë

vendimmarrjen: ndryshimet e çmimeve, informacioni në treg, trendi i shkuar i investimit,

preferencat e konsumatorit, reagimi i tepruar ndaj ndryshimit të çmimeve. Ndryshimet e

informacionit në treg dhe të çmimeve mund të shkaktojnë mbireagim ose nën-reagim çka

rezulton në strategji të ndryshme investuese duke ndikuar vendimet e investitorëve (De Bondt

dhe Thaler, 1985).

Ndryshimet e çmimeve

Sipas rezultateve të një studimi 48 të kryer, një ndër shkaqet kryesore që shqetësojnë

investitorët individualë është paqëndrueshmëria e çmimeve. Ndryshimi i çmimeve në tregun

e aksioneve i referohet luhajtjes së tyre për shkak të mospërputhjes së kërkesës dhe ofertës

gjatë një dite tregtimi, (Suman dhe Warne, 2012). Oracha (2015), studion ndikimin e

faktorëve të sjelljes në vendimmarrjen investuese dhe ndër faktorët e tregut studion

ndryshimin e çmimeve, i cili rezulton faktor i rëndësishëm. Waweru e të tjerë (2008) gjejnë

se ndryshimi i çmimit ndikon sjelljen investuese. Sipas Odean (1999), investitorët preferojnë

më tepër të blejnë sesa të shesin aksione të cilat pësojnë ndryshime më të mëdha të çmimit

gjatë dy viteve të fundit.

48 SCMRD 2005, Shoqata për Kërkim dhe Zhvillim të Tregut të Kapitaleve, http://www.scmrd.org/


50

1.4. Përmbledhja e faktorëve të sjelljes me ndikim në vendimmarrjen investuese

Grupet e faktorëve përcaktues të sjelljes financiare: faktorët psikologjikë, personaliteti,

faktorët demografikë dhe toleranca ndaj riskut janë paraqitur në tabelën e mëposhtme.

Tabela 1.5 Faktorët e Sjelljes me ndikim në vendimmarrjen investuese

Grupimi Variablat e sjelljes

Tendencat psikologjike

Heuristika

- Heuristika e përfaqësimit - Vetëbesimi i tepruar - Ankorimi - Gabimi i Lojtarit - Disponueshmëria

Perspektiva

- Mospëlqim i humbjeve - Kundërshti ndaj pendimit - Llogarimbajtja mendore

Efekti i Turmës Lloji i Personalitetit

-Të qenurit të hapur ndaj përvojave të reja -Përgjegjshmëria dhe ndërgjegjshmëria -Ekstraversioni -Gatishmëria -Paqëndrueshmëria emocionale

Faktorët Demografikë

- Gjinia - Vendbanimi - Mosha - Arsimi - Punësimi - Të ardhurat - Niveli i perceptuar i njohurive financiare

Toleranca ndaj riskut -E ulët -Mesatare -E lartë

Burimi: Autori


51

KREU 2: SJELLJA E INVESTITORIT INDIVIDUAL NË SHQIPËRI

Në këtë kre do të paraqitet një analizë e ecurisë së shkuar dhe aktuale të sistemit financiar të

vendit nën këndvështrimin e sjelljes financiare, duke nisur që nga periudha e tranzicionit e

deri në formën që ai ka marrë sot. Do të ndalemi në zhvillimet në tregun e Fondeve të

Investimeve, Fondeve të Pensioneve dhe tregut të Letrave me Vlerë si dhe do të njihemi me

alternativat investuese në mjete të ndryshme financiare që ata ofrojnë të cilat për nga larmia

janë të kufizuara për shkak të nivelit të ulët të zhvillimit të tregut tonë financiar, krahasuar me

alternativat investuese të vendeve të tjera më të zhvilluara. Për shkak të nivelit të ulët të

kulturës financiare, ka një lloj hezitimi për të investuar në produkte novatore financiare, duke

investuar shumë pak në to dhe shumë më tepër në investime financiare tradicionale siç janë

depozitat.

Edhe pse investimi në depozita kursimi perceptohet si një investim i sigurt, ai nuk është

krejtësisht i tillë, pasi përveç faktit që ASD49 i garanton ato vetëm deri në vlerën 2.5 milion

Lekë, (risku i humbjes së parave të depozituara për depozituesit e vlerave më të mëdha se 2.5

milionë Lekë, në rast falimentimi të bankës), risku i inflacionit shoqëron investimin.

Investimi në tituj qeveritarë është një investim i sigurt, me risk zero për shkak të aftësisë së

qeverisë për të pritur gjithmonë para nga taksapaguesit e saj, por për vetë afatin më të gjatë të

maturimit të obligacioneve qeveritare se ai i bonove të thesarit, i pari has në risk më të lartë

inflacioni dhe likuiditeti. Investimi në Fond Pensioni është një investim me shkallë risku 1,

risk relativisht i ulët, por më i lartë se risku i investimit në depozita dhe tituj qeveritarë.

Investimi në Fond Investimesh është një investim me shkallë risku 2, është më riskoz se

investimi në depozita, tituj qeveritarë, apo Fond Pensionesh dhe ecuria e tij bazohet mbi

ecurinë e normave të interesit të letrave me vlerë me të ardhura fikse. Fondi më i fundit i

investimeve i hapur në Shqipëri, e ka profilin e riskut të shkallës 3, për shkak të investimit më

afatgjatë që duhet të kryejnë investitorët.

Investimi në letra me vlerë me të ardhura të ndryshueshme si investimi në aksione, do të

përbënte aktivin ideal për të studiuar vendimmarrjen e investitorit në kushte pasigurie.

Publikut shqiptar i është dhënë mundësia për të investuar në bursa ndërkombëtare me anë të

Portaleve të tregtimit online, por nëpërmjet subjekteve të paliçencuara, çka i ka vënë fondet e

investuara të investitorëve të interesuar në risk të lartë 50 . Në këndvështrimin e sjelljes

financiare, studimi i sjelljes së investitorëve që kryejnë investim të një shkalle të tillë rreziku,

do të ishte me interes, por për shkak të numrit të ulët të investitorëve, kohës së shkurtër të

tregtimeve, informalitetit për fenomenin, si dhe pandërgjegjshmërisë për rrezikun që

shoqëron investimin si pasojë nivelit të ulët të edukimit financiar, është i pamundur studimi i

49Agjencia e Sigurimit të Depozitave, institucion në varësi të BSH-së 50Grupi Këshillimor i Stabilitetit Financiar, 2016.


52

sjelljes së tyre në vend (njëkohësisht edhe i padobishëm për shkak të të mosqenurit

përfaqësuese kjo kategori investitorësh për investitorin shqiptar). Sigurisht që studimi i

sjelljes së investitorëve të cilët investojnë në aksione do të bëhet shumë shpejt i mundur me

zhvillimin e tregjeve të kapitaleve në vend.

Sjellja financiare mund të studiohet sa herë që një investitor individual apo institucional, merr

vendime për të investuar në kushte pasigurie. Aktivi ku investohet mund të jetë një aktiv

financiar apo edhe një pasuri e paluajtshme. Në punim do të studiohet sjellja e individit ndaj

alternativave financiare të ofruara aktualisht në Shqipëri, me fokus investimin në Fond

Investimesh për vetë shkallën më të lartë të riskut që shoqëron këtë lloj investimi krahasuar

me aktivet e tjerë financiare në vend.

Për shkak të informalitetit dhe informacionit jo të plotë në lidhje me numrin e investitorëve

dhe vlerës së investuar që karakterizon tregun e pasurive të paluajtshme në Shqipëri, sjellja e

këtij lloji investitori nuk u përfshi brenda objektit të studimit të punimit.

Kapitulli mbështetet mbi të dhëna dytësore nga publikime dhe raporte të Bankës së

Shqipërisë, AMF-së, Fondeve të Investimeve dhe atyre të Pensioneve për t’u njohur me llojet

e alternativave investuese, peshat e investimeve në aktivë financiarë, ecurinë e tregut të

Fondit të Investimeve, Fondit të Pensioneve dhe atij të Letrave me Vlerë, etj. Për të kuptuar

më shumë për sjelljet dhe vendimet e investitorëve në këto tregje, do të grumbullojmë të

dhëna parësore nga intervista me ekspertë të tregut financiar në vend.

2.1 Rëndësia e studimit të Financës së Sjelljes në Shqipëri

Vendet e kontinentit Europian njihen për larminë e niveleve të ndryshme të kapitalizmit,

njohurive dhe përvojës financiare të pjesëmarrësve, çka çon në vendimmarrje të ndryshme

dhe mund të shërbejë si një bazë e mirë për studimin e sjelljes financiare. Edhe pse disa

ekonomi evropiane janë zhvilluar prej një kohe të gjatë, të tjerat janë ende në fazën e

zhvillimit51, ku edhe vetë brenda kësaj kategorie, vendet i përkasin niveleve të ndryshme të

zhvillimit. Duke krahasuar përvojat tranzitive të disa shteteve, vendet e rajonit të Ballkanit

51Sipas nivelit të rritjes dhe madhësisë së tregjeve të kapitalit, vendet klasifikohen në vende me treg kapitali të zhvilluar dhe vende me treg kapitali në zhvillim. Këto të fundit klasifikohen më tej sipas nivelit të zhvillimit në rend zbritës, si më poshtë: 1. Vendet e sapo – industrializuara, 2. Vendet në zhvillim të avancuar/“emerging”, 3. Vendet “frontiers”, 4. Vendet me treg kapitali të pazhvilluar. Renditja e shteteve brenda këtyre klasifikimeve është subjekt ndryshimesh të vazhdueshme meqë treguesit e zhvillimit të vendeve janë dinamikë. Klasifikimet bëhen prej indekseve më të rëndësishëm në botë. Tabela paraqet klasifikimin e shteteve në Europë dhe Ballkan sipas nivelit të zhvillimit të tregjeve, sipas Morgan Stanley Capital International Emerging Market Index. Tregu financiar Europa Ballkani Tregje të zhvilluara

Austri, Belgjikë, Danimarkë, Finlandë, Francë, Gjermani, Irlandë, Itali, Holandë, Norvegji, Portugali, Spanjë, Suedi, Zvicër

Tregje në zhvillim

I. Greqi, Polonia, Çeki, Rusia, Hungari, Turqia (emerging) I. Greqi, Turqia Europiane

II. Bullgaria, Qipro, Kroaci, Estoni, Lituani, Maqedoni, Malta, Rumania, Serbia, Slloveni (pre-emerging)

II. Bullgari, Kroaci, Maqedoni, Rumani, Serbi

III. Të tjera (treg kapitali i pazhvilluar) III. Shqipëri, Bosnje, Kosovë, Mal i Zi


53

Perëndimor52, qëndrojnë shumë pas vendeve të Europës Qëndrore dhe Lindore që e kanë

kaluar tranzicionin, si dhe kanë një sistem të pazhvilluar ekonomik (Ganić dhe Mamuti,

2017).

Në aspektin e sigurisë, stabilitetit, tregtisë dhe rrugëve tranzit, duke pasur parasysh

vendndodhjen gjeografike dhe rëndësinë e rajonit në BE, e ardhmja ekonomiko - politike e

vendeve të Ballkanit Perëndimor është një nga prioritetet kryesore për BE-në (Dabrowski dhe

Myachenkova, 2018). Vendeve kandidate53 si dhe atyre potenciale54 kandidate, që aspirojnë

për integrimin rajonal dhe anëtarësimin në BE, u kërkohet të forcojnë më tej sektorin

financiar (Ganić dhe Mamuti, 2017). "Rritja që përjetoi rajoni i Ballkanit Perëndimor gjatë

viteve të krizës financiare globale, është dëshmi e potencialit të përgjithshëm ekonomik të

Ballkanit Perëndimor", - Waiglein55, (2018). Pikërisht ky potencial për zhvillim financiar të

rajonit në të ardhmen e afërt, përbën një arsye të fortë për të studiuar sjelljen financiare të

investitorëve nga vendet e këtij rajoni.

Studimi i sjelljes financiare në vendin tonë është po kaq i rëndësishëm pasi Shqipëria si një

vend i Ballkanit perëndimor, ka ngjashmëri me vendet e tjera fqinje. Tregjet financiare të

këtyre vendeve ngjasojnë me njëri-tjetrin në lidhje me rritjet e çmimeve, manaxhimin e

krizave, ambientit institucional, reagimet ndaj krizave, ku shpesh është aluduar edhe për

krijimin e një Balkan Stock Exchange, si në rastin e vendeve Nordike dhe NORDEX-it,

(Dimishkovski 2007).

Këto vende kanë ngjashmëri edhe në aspektin social-kulturor. Ballkanasit duket se vuajnë

nga tendencat psikologjike më tepër se pjesa tjetër e kontinentit edhe për shkak të tipareve të

tilla në personalitet si gjaknxehtësia apo impulsiviteti, si dhe ndryshimi i shpeshtë i gjendjes

emocionale, (Stoianovich, 1994). Nga pikëpamja sociale, ballkanasit karakterizohen nga një

mentalitet më i prapambetur se pjesa tjetër europiane, çka bën që ndikimi në vendimmarrje

për shkak të faktorëve demografikë (si mosha, gjinia apo vendbanimi) të jetë i

konsiderueshëm. Një tjetër e përbashkët për kulturën ballkanase është zhvillimi i tyre nën

paradigmën kolektive shoqërore komuniste, mënyrë të jetuari e cila mund të ketë diktuar

sjelljen e njerëzve lidhur me qëndrimin e tyre ndaj riskut apo me ndikimin e faktorëve

psikologjikë (si ndjekja e sjelljes së turmës, mungesa e iniciativës për të ndërmarrë risk nga

frika e humbjes apo e ndjenjës së pendimit etj.). Prandaj, njohja dhe matja e ndikimit të

këtyre faktorëve të sjelljes është me vlerë të studiohet.

2.2 Sjellja financiare dhe krizat e sistemit financiar shqiptar

Sistemi financiar para viteve ’90 bazohej tërësisht mbi sistemin bankar, një sistem i

centralizuar i përbërë nga një bankë e vetme, Banka e Shtetit Shqiptar, e cila luante

njëkohësisht edhe rolin e autoritetit monetar, edhe atë të kreditimit të ekonomisë. Shqipëria

52Shqipëri, Bosnje Hercegovinë, Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi, Serbi 53Maqedoni, Serbi, Shqipëri dhe Mal i Zi 54Bosnje-Hercegovinë dhe Kosovë 55Drejtor i Përgjithshëm për Poltikat Ekonomike, Tregjet Financiare dhe Doganat, Ministria e Financës, Austri. 2017


54

ishte vendi komunist më i varfër në Europë, i ngjashëm me vendet e tjera komuniste të

rajonit. Tranzicioni e gjeti Shqipërinë të papërgatitur në këndvështrimin ekonomiko – politik

e social - kulturor, të paaftë për të kryer reforma të rëndësishme drejt ekonomisë së tregut

(Kule, Hadëri 2001). Pothuajse e gjithë popullsia nuk njihej aspak me mënyrën sesi

funksiononte ekonomia e tregut. Në vitin 1992, sistemi bankar kaloi nga ai një-nivelor në

sistemin bankar dy-nivelor, çka shënoi hapin e parë tepër të rëndësishëm për mundësimin e

proçesit të liçencimit të bankave të reja private dhe mbikëqyrjes së sistemit bankar nga banka

qëndrore. Në proçesin e decentralizimit ekonomik të një vendi të centralizuar, rol kyç luan

transformimi dhe reforma e sistemit financiar.

Pavarësisht kushteve të vështira të nisjes dhe peripecive gjatë rrugës së zhvillimit të

ekonomisë shqiptare, sistemi financiar shqiptar është zhvilluar nëpërmjet zgjerimit të tregut

bankar dhe atij financiar. Ky zgjerim konsiston në rritjen e numrit të bankave të reja tregtare

dhe institucioneve financiare jobanka, në përsosjen e legjislacionit, sistemit të pagesave,

tekonologjisë, në shtimin e produkteve të reja financiare etj. çka ka ndikuar në rritjen e nivelit

të përgjithshëm të efektivitetit.

Sistemi bankar tradicionalisht ka përbërë sektorin më të rëndësishëm në sistemin financiar

shqiptar. Edhe pse tregu financiar dhe institucionet e tjera financiare jobanka zënë një peshë

të vogël krahasuar me peshën e sektorit bankar, me kalimin e viteve kjo peshë ka ardhur duke

u rritur. Pavarësisht përqindjes së ulët në sistemin tonë financiar, tregjet financiarë luajnë një

rol tepër të rëndësishëm në ofrimin e alternativave të ndryshme investuese për kursimtarët

dhe në sigurimin e likuiditetit si dhe janë të lidhur ngushtë me tregun bankar. Niveli i

zhvillimit të tregut financiar është tregues i qartë i zhvillimit ekonomiko-financiar të një

vendi. Pikërisht për këtë arsye, në fokus të analizës do të jenë tregjet financiarë nën

mbikëqyrje të AMF-së.

Gjatë periudhës së tranzicionit shenjë në historinë ekonomike të vendit kanë lënë dy

momente krizash të mëdha, përkatësisht në vitet 1997 dhe 2002. Ndërsa kriza e parë

financiare ishte një krizë e shkaktuar nga skemat piramidale dhe jo shumë e lidhur me

sistemin bankar, e dyta përfaqëson një shqetësim të pastër të sistemit bankar i cili shënoi një

prag krize bankare (Cani, Hadëri, 2002). Në të dy rastet Banka e Shqipërisë ka kontribuar

dobishëm në zgjidhjen e krizave duke kryer me efektivitet rolin e saj si bankë e bankave dhe

autoritet mbikëqyrës. Si pasojë e problematikave të periudhës së tranzicionit dhe zhvillimit të

ekonomisë shqiptare, e destabilitetit politik, e kulturës socialiste, e nivelit të ulët të edukimit

financiar, e asimetrisë së informacionit, si dhe e ndikueshmërisë nga faktorët psikologjikë,

pritshmëritë dhe niveli i besimit të individëve mbi sistemin financiar mbeten të brishta duke u

bërë djepi i krijimit të krizave që vendi ka përjetuar.

2.2.1 Kriza financiare e vitit 1997 në Shqipëri

Gjatë analizës së krizës financiare të vitit 1997, si faktorë me rol kritik në krijimin dhe

agravimin e saj të cilët ushqyen “flluskën” e krijuar nga lindja e skemave piramidale

përmendim: qeverisja e dobët, toleranca dhe përkrahja e shtetit për këto skema, si dhe

paaftësia e tij për të menaxhuar situatën e krijuar; mungesa e kuadrit ligjor në sistemin

bankar; ndikueshmëria e lartë nga faktorët psikologjikë; kultura e shkuar nga trashëgimia

komuniste; niveli tepër i ulët i njohurive për tregun financiar.


55

Situata ekonomiko-politike në vend dhe kriza e firmave piramidale

Pavarësisht progresit të vrullshëm të vendit gjatë viteve të tranzicionit, problematikat dhe

vështirësitë me të cilat ndeshej sistemi bankar ishin tepër të mëdha. Tregu i depozitave

dominohej nga bankat shtetërore të cilat nuk arrinin të kryenin funksionet e ndërmjetësimit

financiar, ndërsa bankat private ishin të pakta në numër dhe nuk kishin interes të tërhiqnin

depozitat vendase në lekë, por fokusoheshin kryesisht në financimin e tregtisë56 (Jarvis,

1999). Niveli tepër i ulët i sistemit të pagesave kërkonte mesatarisht 5 – 6 ditë për

transaksione midis llogarive të degëve të ndryshme të të njëjtës bankë dhe madje mbi 15 ditë

për transaksione midis bankave të ndryshme57. Për këto arsye njerëzit ishin të prirur të

mbanin para kesh në duar në pritje të mundësive investuese.

Nga ana tjetër, edhe kreditimi i bankave në vend shfaqte probleme të mëdha. Kreditë e këqija

u rritën tepër për shkak të mangësive në sistemin bankar, si dhe të nivelit të ulët të kulturës

individuale dhe perceptimit të gabuar se borxhi i marrë nga institucionet shtetërore nuk ishte

detyrimisht i kthyeshëm. Një ndër masat që ndërmori Banka e Shqipërisë, ishte vendosja e

kufijve tavan për kredidhënien, çka nuk arrinte të përmbushte nevojat që kishte sektori privat

për financim. Si pasojë, gjithnjë e më tepër sipërmarrësit iu drejtuan tregut informal për të

financuar bizneset e tyre. Një pjesë e këtij tregu përbëhej nga kambistët e tregut valutor dhe

pjesa tjetër nga shoqëri të cilat pranonin depozita dhe jepnin hua, të cilat për shkak të

problemeve që mbartnin bankat, u konsideruan nga vrojtuesit e huaj, si ndërmjetësit më të

mirë financiarë për atë kohë në Shqipëri. Paralelisht me aktivitetin e këtyre shoqërive të

paliçensuara, operonin edhe disa shoqëri të cilat pranonin depozita me norma tepër të larta

interesi (interes mujor 4-5%), por që ndryshe nga të parat nuk i përdornin këto fonde për të

dhënë hua, por investonin për llogari të tyre në aktivitete të dyshimta. Këto shërbyen si

embrion për krijimin e firmave piramidale. Ishte e vështirë për kohën të kuptohej dallimi

midis tregut informal të huave dhe firmave piramidale, edhe pse ky dallim është tepër i madh.

Këto shoqëri thithnin pjesën më të madhe të kursimeve në rritje, veçanërisht dërgesat e

emigrantëve.

Kuadri ligjor ishte i cunguar dhe i pamjaftueshëm për të rrëzuar skemat piramidale, por

problemi nuk qëndronte thjesht në aspektin ligjor, ai ishte më së shumti një problem

manaxhimi nga qeveria e cila i kishte mbështetur këto skema. Pavarësisht paralajmërimeve të

njëpasnjëshme nga Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar për rrezikshmërinë e

skemave piramidale, reagimi i qytetarëve dhe shtypit të shkruar ishte tepër negativ duke

drejtuar edhe akuza ndaj këtyre autoriteteve të rëndësishme ndërkombëtare për përpjekjet e

tyre për të mbyllur kompanitë më të suksesshme në vend. Po në të njëjtën kohë, firmat e para

piramidale filluan të shfaqin probleme me shlyerjen në afat të pagesave, çka bëri që njerëzit

të cilët kishin filluar të ndikoheshin nga paralajmërimet e mësipërme, të fillonin të humbisnin

edhe besimin në këto firma. Efekti psikologjik ishte i menjëhershëm: njerëzit i ndalën

investimet e tyre drejt tyre. Në vijim, disa prej firmave piramidale shpallën falimentin çka

nxiti ngritjen e qytetarëve në protesta, deri sa asnjë prej firmave nuk mund të kryente më

asnjë shlyerje. Shembja e këtyre firmave shërbeu si pikënisje për degradimin e situatës nga

56 Fondi Monetar Ndërkombëtar 57 Fondacioni për Zhvillimin dhe Financat e Ndërmarrjeve (1996)


56

një krizë financiare, në një krizë të përgjithshme politike, ekonomike e sociale. Kaosi pushtoi

tërë vendin, qeveria humbi kontrollin, protestat u kthyen në kryengritje të armatosura, sistemi

financiar pësoi shok (Jarvis, 1999). Si pasojë e krizës, besimi i publikut u dobësua në mënyrë

të theksuar përkundrejt sistemit bankar, depozitat pa afat dhe në valutë pësuan rënie,

ndërkohë që pasojat ishin të gjithanshme për shoqërinë shqiptare. Bllokimi i mjeteve

financiare të piramidave si dhe shpërndarja gradualisht e tyre, bëri që sasia e parasë në dorë të

tejkalonte dyfish atë të parasë depozitë, si tregues i mungesës së besimit të njerëzve për të

depozituar paratë në banka për t’i mbajtur ato në kesh.

Pritshmëritë e publikut gjatë krizës së skemave piramidale në Shqipëri

Një aspekt me interes për analizë është fakti që njerëzit krijuan dhe vazhduan të ruanin

pritshmëri tepër të larta në lidhje me fitimin që mund të realizonin nga investimi në skemat

piramidale. Risku dhe kthimi janë dy elementë që shkojnë paralelisht dhe pyetja që

natyrshëm lind është: Si shpjegohet që shqiptarët kërkonin dhe prisnin të fitonin norma

shumë të larta kthimi, pa e ndjerë aspak praninë e rrezikut që u kanosej?

Paaftësia e individëve për të konceptuar rrezikun, shërbeu si bazë për krijimin e firmave

piramidale, të cilat e shfrytëzuan paditurinë e publikut për fillimin e ushtrimit të veprimtarisë.

Vlerësimi i njerëzve për raportin risk-kthim ishte i deformuar dhe ekzistojnë disa arsye që

sollën në këtë deformim.

Së pari, fakti që qytetarët nuk zotëronin as njohuri dhe as përvojë për konceptin e rrezikut

(riskut) si pasojë e kulturës së shkuar komuniste, bëri që depozituesit e fondeve të mos arrinin

të perceptonin asnjë rrezik për investimin i cili ishte mjaft atraktiv dhe ofronte norma interesi

mjaft të larta.

Së dyti, ata gabimisht mendonin se qeveria nuk do të lejonte kurrësesi humbjen e kursimeve të

tyre duke e bërë atë përgjegjëse edhe për vendimet e marra individualisht edhe pse tashmë

këto vendime merreshin në një ekonomi të lirë tregu. Besimi i individëve tek shteti u ndikua

edhe nga përkrahja që shteti ofronte për firmat piramidale. Edhe më skeptikët për ekzistencën

e firmave piramidale, ishin të bindur se shteti do t’i kompensonte investitorët në rast

falimentimi të mundshëm të tyre (Elbirt 1997).

Së treti, në masa ekzistonte perceptimi i gabuar se ekonomia e tregut dhe kapitalizmi ofrojnë

mundësi për të fituar pa asnjë rrezik, pasi në kapitalizëm të gjithë janë të pasur, mendim ky

që vinte si pasojë e nivelit të ulët të edukimit financiar që karakterizonte shqiptarët për kohën,

si popull i izoluar ish komunist.

Faktorët psikologjikë dhe sjellja e publikut

Në vijim po rendisim disa pyetje të tjera që kërkojnë përgjigje dhe analizë: Çfarë ndikimi pati

tek investitorët e papërfshirë në skema, fitimi i siguruar nga investitorët e parë të suksesshëm

nga investimi në skemë? Cili ishte ndikimi i medias në sjelljen e individëve që zotëronin

kursime dhe dëshironin t’i investonin ato? A ndikonte fakti që një numër gjithnjë e më i madh

investitorësh po bëheshin pjesë e skemës, tek ata më skeptikët? A e përshpejtoi humbja e

besimit të investitorëve në firmat piramidale rrënimin e tyre?


57

Përgjigjet e këtyre pyetjeve pasqyrohen qartë në përmbledhjen në vijim të mënyrës së

funksionimit të skemave piramidale ku del në pah një faktor shumë i rëndësishëm, i cili ka

ndikuar dhe drejtuar sjelljen e këtyre njerëzve: faktori psikologjik.

Në vitet ’96 - 97 në Shqipëri u krijuan 7 skema Ponzi që premtonin norma shumë të larta

fitimi të cilat grumbulluan rreth 2 miliardë $, (Templeman58, 1997). Të quajtura ndryshe

skemat e Ponzit59, skema i josh investitorët fillestarë të cilët kanë fituar goxha para, për t’u

treguar historitë e tyre të suksesit investitorëve të tjerë të rinj të cilët do të investojnë edhe më

tepër në skemë duke i mundësuar krijuesit të skemës shpërblimin e investitorëve paraardhës,

të cilët do të vazhdojnë t’ia tregojnë historitë e tyre të suksesit një tjetër raundi edhe më të

madh investitorësh, e kështu me radhë. Do të vijë një moment që skemës do t’i vijë fundi,

meqë ardhja e investitorëve do të ndalojë në një moment, gjë e cila dihet mirë nga drejtuesi i

skemës, i cili dëshiron të dalë nga skema pa likuiduar raundin më të madh dhe të fundit të

investitorëve dhe t’i shmanget drejtësisë. Menaxheri i skemës u premton investitorëve

përfitime të mëdha nga investimi i parave të tyre. Por realisht një pjesë shumë e vogël e

fondeve të kontribuara investohen në aktive, pasi investitorët e parë shpërblehen me fondet e

marra nga raundi i dytë i investitorëve, raund i cili vetë shpërblehet me fondet e marra nga

raundi i tretë i investitorëve, e kështu me radhë.

Investitorët fillestarë janë skeptikë dhe investojnë shuma të vogla, por entuziazmi dhe

vetëbesimi te investitorët e rinj rritet, kur ata binden se investitorët paraardhës po fitojnë, çka

çon në rritjen e numrit të investitorëve në raundin pasardhës. Prova më e mirë bindëse për të

mbështetur mashtrimin e drejtuesve të skemës, është t’u tregosh investitorëve që të tjerët kanë

fituar shuma të mëdha parash, sepse kjo ka një ndikim tepër të fuqishëm në mënyrën e të

menduarit të tyre60 (Shiller, 2015).

Vetëvlerësimi i njerëzve të cilët fitojnë dhe pasurohen, ka ndikim shumë të madh tek të tjerët

të cilët dëshirojnë të fitojnë. Biseda të tilla që nxisin zilinë për sukseset financiare të të

tjerëve, dalin mbi skepticizmin racional të një pjese njerëzish të cilët bien pre e tendencës së

bashkimit me turmën. Si rezultat i lajmit të përsëritur në media apo nga komunikimi informal

ndërpersonal, mund të zhvillohet tendenca psikologjike për krijimin e stereotipeve,

disponueshmëria, çka mund të nxisë analizë të cekët të situatës.

Nuk është e lehtë të kuptohet se çfarë po ndodh përgjatë një krize apo situate të tregut

joefiçent. Është më e lehtë që investitorët të shohin pas në kohë dhe të kuptojnë gabimet e

tyre, sesa ç’mund t’i kuptonin ato kur ishin duke ndodhur, çka reflekton tendencën

psikologjike të retrospektivës. Vetëm pasi ngjarja ndodh, tendenca lejon të ndryshosh

këndvështrim, por ndërsa gjërat janë duke ndodhur, mund të arrijmë të kuptojmë dhe

veprojmë vetëm brenda “kornizës” ekzistuese, çka reflekton kuptim të gabuar të kontekstit në

të cilin po ndodhin ngjarjet si rezultat i tendencës së formulimit të problemit.

58 John Templeman “Pyramids Rock Albania”, Business Week, February 10, 1997, fq. 59 59Skemat e Ponzit e kanë marrë emrin nga Charles Ponzi në vitin 1920 60 Siç tregohet edhe në librin “Irrational Exuberance”, (Shiller, 2015, fq 85-91)


58

Figura 2.1: Ilustrim i Skemës Piramidale

Investitorët e parë joshen pasi u premtohen norma të larta interesi për një periudhë shumë të shkurtër

kohe.

Shtohen investitorët që joshen nga lajmet për fitime të larta të shpërndara gojë më gojë apo me anë të

reklamës. Kontributet e tyre përdoren për të shlyer raundin e parë të investitorëve, të cilët shpesh i

riinvestojnë paratë e fituara, për të fituar edhe më tepër. Një pjesë e mirë e njerëzve qëndrojnë

skeptikë.

Skepticizmi i investitorëve jashtë skemës fillon të zhduket dhe ata hyjnë në skemë, pasi lajmet për

aftësi të lartë paguese dhe fitime të kënaqshme përhapen vazhdimisht. Edhe ajo pjesë e vogël

investitorësh që mbetet skeptike, përsëri vendos të investojë, duke shpresuar të marrin disa përfitime

të shpejta dhe të tërhiqen pa qenë shumë vonë. Tendenca psikologjike e bashkimit me turmën ka

luajtur rolin e vet.

Vjen një moment që detyrimet ndaj investitorëve të raundeve të mëparshëm janë më të mëdha se

fondet e kontribuar nga hyrja në skemë e investitorëve të rinj. Sapo skema dështon të kryejë pagesa,

besimi në skemë zhduket, investitorët nxitojnë të tërheqin paratë e tyre dhe fundi është i shumë i

shpejtë. Paratë me të cilat do të shlyheshin detyrimet ndaj investitorëve më të hershëm, janë përdorur

për të blerë aktive në dukje të vlefshme por që nuk janë realisht të tilla, me qëllim krijimin e idesë se

skema është e begatë, dhe një pjesë e mirë e parave janë vjedhur nga drejtuesit e skemës.

Burimi: Jarvis, 1999

2.2.2 Paniku bankar

Paniku bankar ose kriza e depozitave, është një ngjarje në të cilën një numër i madh klientësh

të një banke tërheqin njëkohësisht të gjitha fondet e tyre të depozituara, sepse ata besojnë se

banka nuk ka aftësi paguese dhe se mund të falimentojë. Ironia qëndron në faktin se vetë

presioni nga një situatë e tillë, mund të shkaktojë falimentim të bankës.

Kur kursimtarët depozitojnë para në bankë, banka nuk i mban të gjitha paratë, disa nga këto

fonde mbahen në bankë, ndërsa të tjerat përdoren për huadhënie ose për të shlyer kreditë e

marra nga bankat e tjera. Në fakt, vetëm 10% e parave të depozituara mbahen në bankë. Ky


59

10%-ësh quhet rezervë e detyrueshme dhe vendoset nga Banka Qëndrore, i njëjti autoritet që

përcakton edhe normat e interesit. Duke qenë se rezerva në kesh që një bankë ruan, përbën

vetëm një pjesë shumë të vogël të depozitave të saj, një numër i madh tërheqjesh në një

periudhë të shkurtër kohore mund të shterojë paranë që ajo mban në dispozicion dhe të

detyrojë bankën të mos mundet më të vazhdojë me aktivitetin e saj. Bankat tregtare përdorin

depozitat afatshkurtra për financimin e kredive afatgjata që ata akordojnë. Tërheqja e

depozitave nga publiku, krijon një hendek në financim për bankën61, çka prek drejtpërsëdrejti

vazhdueshmërinë normale të aktivitetit të saj. Problemi i vërtetë me një bankë që has në një

situatë të tillë nuk është se depozituesit kërkojnë të tërheqin paratë e tyre, por që ata të gjithë i

kërkojnë ato në të njëjtën kohë, ndërkohë që ajo nuk mund të mbajë para mjaftueshëm sa të

për të kënaqur të gjitha kërkesat menjëherë. Sa më shumë njerëz kërkojnë të tërheqin fondet e

tyre, aq më shumë rriten gjasat që ata të mos i marrin dot ato.

Faktori psikologjik i depozituesit, baza e panikut bankar.

Kur publiku e kupton se nuk mund të parashikojë dhe të kontrollojë më ngjarje dhe rezultate

të rëndësishme financiare në jetën e tyre - paniku, një emocion i fortë negativ i krijuar

posaçërisht për të nxitur veprime vetëmbrojtëse, ka lindur. Reagime të tilla emocionale mund

të shihen si një paralajmërim i hershëm i sistemit përshtatës të njeriut si mënyrë për të na

“zgjuar nga mënyra jonë e zakonshme e bërjes së gjërave, duke iu kundërvënë tendencës sonë

të fuqishme psikologjike, tendencës për status quo (Samuelson dhe Zeckhauser, 1988), e cila

i bën njerëzit rezistentë ndaj ndryshimeve dhe ndikon vendimmarrjen e tyre. Për ekonomistët,

paniku është një situatë në të cilën sjelljet bëhen më pak të parashikueshme dhe

vendimmarrjet më të vështira (Sheqeri, 2013).

Ka shumë pak ndryshim midis realitetit ekonomik dhe psikologjisë. Në një krizë të panikut

bankar si ngjarje ekonomike, aspekti psikologjik qëndron tek vetë klientët e bankës të cilët

bëhen pjesë e problemit nëpërmjet psikologjisë së tyre. Nëse investitorët dhe kursimtarët

ndihen të pasigurtë, edhe ngjarja më e parëndësishme (siç mund të jetë një thashethem),

mund të mjaftojë për të nxitur një tërheqje masive të depozitave. Çështja nuk është tek lajmi

që shkaktoi shqetësimin, por në përmasat e shqetësimit si dhe të numrit të klientëve që

shkojnë në bankë për të tërhequr fondet e tyre.

Bankat mbështeten tërësisht në besimin e klientëve të tyre. Nëse klientët dyshojnë sadopak në

aftësinë e saj për të mbrojtur në mënyrë të sigurtë paratë e tyre, ata do të shkojnë menjëherë

të kërkojnë mbrapsht të gjitha paratë e tyre.

Njerëzit janë të prirur të shfaqin tendencën psikologjike të panikut. Paraja është shumë e

rëndësishme për ta dhe frika e humbjes së parave të tyre për shkak të mundësisë së paaftësisë

paguese dhe falimentimit të bankës është një arsye e mjaftueshme dhe shumë e fortë për

panik. Gjendja psikologjike e depozituesit është vendimtare në provokimin e një krize të

depozitave. Në mënyrë të veçantë ndjenja e frikës rrit në mënyrë të konsiderueshme gjasat

për tërheqje dhe krizë depozitash dhe këto gjasa janë më të larta kur depozituesi është i seksit

femër (Oege, 2017).

61Dirk Schiereck, ekonomist në Universitetin Teknik të Darmstadt, Gjermani.


60

Kriza e panikut të depozitave në Shqipëri dhe shkaqet e ndodhjes së saj

Në vitin 2002, vendi u trondit sërish nga një tjetër krizë e cila u karakterizua nga paniku i

depozitave dhe u shoqërua me tërheqje masive në dy bankat më të mëdha të vendit.

Zhvillimet kryesore bankare para krizës bankare të vitit 2002, karakterizoheshin nga rritja e

numrit të bankave të reja me kapital privat, ulja e mbizotërimit të atyre me kapital joprivat si

dhe rritja e konsiderueshme e raportit të depozitave me afat ndaj PPB-së, si një ndër treguesit

më të rëndësishëm të ndërmjetësimit. Nga analiza e zhvilluar prej ekspertëve të fushës dhe

autoriteteve mbikëqyrëse, treguesit makroekonomikë dhe ata të performancës së sistemit

bankar nuk jepnin asnjë sinjal për krizë. E megjithatë tregu financiar, në vitin 2002, përjetoi

një krizë të dytë pas asaj të vitit ’97, por që ndryshe nga e para ishte qartësisht një krizë

bankare: panikun e depozitave. Vetëm brenda dy muajsh vlera totale e tërheqjejeve arriti në

21.4 miliardë lekë, çka tregon qartë se sa lehtë dhe shpejt mund të përhapet paniku bankar.

Banka e Shqipërisë luajti një rol tepër të rëndësishëm në psikologjinë e publikut, për

edukimin dhe ndërgjegjësimin e tij nëpërmjet medias vizive dhe të shkruar rreth shëndetit të

mirë të sistemit bankar, duke argumentuar se sistemi bankar nuk kishte nevojë për asnjë

reformim. Qëllimi ishte të ndikohej publiku për të larguar ndjenjën e frikës së krijuar si dhe

për të parandaluar përhapjen e mëtejshme të panikut. Masa të tjera të cilat ndërmori Banka e

Shqipërisë ishin ndërhyrja në operacionet e tregut të hapur, me qëllim sigurimin e likuiditetit

të nevojshëm në treg nëpërmjet huadhënies së kredisë Lombard si dhe rritja e normës së

interesit të Repove për të rritur nivelin e rezervës së sistemit bankar.

Humbja e kursimeve të qytetarëve nga kriza e vitit ‘97 dhe shkalla e ulët e familjarizimit të tij

me tregjet financiare i bëri ata shumë të ndjeshëm ndaj problemeve të sektorit financiar si dhe

shuajti besimin e individëve depozitues në efiçencën dhe sigurinë e sistemit bankar. Situata e

krijuar u nxit nga pritshmëritë e krijuara nga kriza paraardhëse financiare, por u krijua në

rrethana më të shëndetshme dhe të avancuar të sistemit bankar, e cila shërbeu si tregues i

mirë i ndjeshmërisë së lartë të sistemit bankar ndaj besimit të publikut.

Publiku krijon pritshmëri jo të sakta si pasojë e informacionit të mangët dhe të pabarabartë (asimetrik). Jo më kot fillimisht tërheqja e depozitave zuri fill dhe u përhap në rajonet rurale ku njohuritë për sistemin bankar si dhe informacioni për to është shumë më tepër i kufizuar (Cani, Haderi, 2002). Mungesa e informacionit lidhej me çështje të rëndësishme si problemet me ligjin dhe krijimin

e agjensisë së sigurimit të depozitave, me privatizimin e Bankës së Kursimeve dhe me

pronësinë e Bankës Kombëtare Tregtare.

2.2.3 Kriza financiare e vitit 2008

Shqipëria ka marrëdhënie të shumta ekonomike me vendet e tjera të rajonit të Ballkanit si

edhe me vendet fqinje europiane ku punojnë një numër shumë i lartë emigrantësh, e më gjerë.

Si rezultat, krizat ekonomiko-financiare që prekin këto vende, pashmangshmërisht do të japin

efektet e tyre dhe në sistemin tonë financiar. Ndikimi i kësaj krize në BE, dhe sidomos në

Greqi dhe Itali, dha efektet e para në rënien e remintancave duke u shtrirë më vonë edhe në

rënien e ritmeve të rritjes të PBB, në uljen e shpenzimeve të buxhetit, rritjen e papunësisë etj.,

(Shahollari, 2012). Kriza financiare globale e vitit 2008 pati ndikimin e saj edhe në vendin


61

tonë, por ndryshe nga shumë vende të rajonit ku bëjmë pjesë, për shkak të lidhjeve të dobëta

me tregjet financiare rajonale, efektet e saj u ndjenë shumë lehtë. Kontribut ka dhënë edhe

Banka e Shqipërisë e cila ndërmori një sërë masash për të zbutur pasojat negative të krizës,

për të forcuar stabilitetin e sistemit financiar dhe për të përmbushur kërkesën e tregut për

likuiditet. Ndër masat kryesore përmendim ndryshimin e tipit të ankandit kryesor të injektimit

të likuiditetit nga ankand me shumë fikse në ankand me çmim fiks, rritjen e gamës së letrave

me vlerë që shërbejnë si kolateral për marrëveshjet e anasjelltë të riblerjes, rritjen e hapësirës

së përdorimit ditor të rezervës së detyruar, nga 20% në 40% në ditë, si dhe uljen e diferencës

midis normës bazë të interesit dhe normës së interesit të kredisë njëditore me 100 pikë bazë,

(Zoto, Kruja & Xhakoni, 2015).

2.3 Alternativat investuese në sistemin financiar në Shqipëri

Sistemi financiar, si tërësia e institucioneve, tregjeve dhe instrumenteve financiare, ka

përballuar mjaft sfida në rrugën e vështirë të zhvillimit të tij në Shqipëri. Sistemi ynë

financiar mbikëqyret nga dy autoritete të rëndësishme: Banka e Shqipërisë dhe Autoriteti i

Mbikëqyrjes Financiare. E para mbikëqyr sistemin bankar, institucionet financiare jobanka

dhe shoqëritë e kursim-kreditit dhe unionet e tyre. Aktualisht në vend operojnë62 16 banka të

cilat pranojnë depozita nga publiku dhe i përdorin ato për kredidhënie dhe veprimtari të tjera

financiare, 30 IFJB, aktivitetet e të cilave konsistojnë në kredidhënie, mikrokredi, faktoring,

lizing, transferta etj. dhe 13 SHKK dhe 1 Union të cilat pranojnë depozita për t’i përdorur për

kredidhënie vetëm ndaj anëtarëve të shoqërisë. Mirëfunksionimi i këtyre institucioneve

siguron zhvillim ekonomiko-financiar në vend, kryesisht nëpërmjet kreditimit të agjentëve

defiçitarë. Alternativa investuese e individëve në këtë treg është depozitimi i kursimeve të

tyre në depozita me afat, me qëllim jo vetëm ruajtjen e parave të tyre, por edhe përfitimin e të

ardhurave nga interesat të cilat sigurisht që varen nga shuma e depozituar, afati i maturimit

dhe norma e interesit që ofrohet. Për hir të së vërtetës, norma e interesit në vend për

investimin në depozita, është jashtëzakonisht e ulët duke nxitur një pjesë të mirë të

kursimtarëve të kërkojnë për forma më atraktive investimi jashtë sistemit bankar.

Nga ana tjetër AMF është autoriteti përgjegjës për mbikëqyrjen e tregut të sigurimeve, tregut

të titujve, fondeve të investimeve dhe atij të pensioneve vullnetare. Edhe pse sigurimi i jetës

në tregun e sigurimeve njihet si një ndër format e investimit në financë, shqiptarët nuk e

konceptojnë aspak si të tillë. Në Shqipëri ekziston fenomeni i blerjes së kësaj forme sigurimi

për shkak të detyrimit nga institucionet financiare prej të cilave individët marrin kredi për të

siguruar jetën, me qëllim garantimin e shlyerjes së detyrimeve të tyre ndaj bankës nga

anëtarët e tjerë të familjes edhe nëse kredimarrësi nuk jeton më. Nga ana tjetër, të gjitha

tregjet e tjera nën mbikëqyrje, ofrojnë alternativa investuese në të cilat publiku mund të

investojë kursimet e tij i ndërgjegjshëm për llojin e investimit që zgjedh të kryejë.

Edhe pse sistemi bankar zë pjesën dërrmuese të sistemit tonë financiar dhe është absolutisht

tepër i rëndësishëm, pavarësisht peshës së ulët krahasuar me të, jo më pak të rëndësishëm

janë tregjet financiare zhvillimi i të cilave lidhet ngushtë me proçesin e integrimit të vendit në

62 Banka e Shqipërisë


62

Bashkimin Evropian. Zhvillimi financiar dhe ekonomik i vendit nuk mund të shihet i ndarë

nga zhvillimi i këtyre tregjeve. Në grafikun e mëposhtëm ilustrohet një përmbledhje e peshës

së tregjeve financiare nën mbikëqyrjen e AMF-së si segmente të sistemit financiar ndaj PBB-

së, ndër vite.

Grafiku 2.1 Pesha e tregjeve financiare nën mbikëqyrje ndaj PBB-së, ndër vite

Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti i Stabilitetit Financiar, 6M1-2018

Ilustrimi: Autori

Në Grafikun e mëposhtëm ilustrohet një përmbledhje e peshës së sistemit bankar si segmenti

dominues i sistemit financiar ndaj PBB-së, ndër vite, duke marrë të njëjtën referencë, vitet

2011-2018.

Grafiku 2.2 Pesha e sistemit bankar ndaj PBB-së, ndër vite

Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti i Stabilitetit Financiar, 6M1-2018

Ilustrimi: Autori

0.00%

1.00%

2.00%

3.00%

4.00%

5.00%

6.00%

7.00%

8.00%

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 VI.2018

Pesha e tregjeve nën mbikqyrje ndaj PBB

80

85

90

95

100

105

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 VI.2018

Pesha e sektorit bankar ndaj PBB


63

Nga vëzhgimi i grafikëve të mësipërm, vërejmë se ecuria e peshës së tregjeve nën mbikëqyrje

ndaj PBB-së, është karakterizuar nga një trend rritës pa luhatshmëri të mëdha, ndërkohë që

luhatshmëri më të theksuar paraqet ecuria e peshës së sektorit bankar ndaj PBB-së. Kjo peshë

ka vijuar të pësojë një rënie të lehtë dy vitet e fundit.

2.3.1 Prirja rënëse për investime tradicionale në depozita bankare

Qytetarët po shprehin interes ndaj alternativave më të reja të investimit, të nxitur edhe nga

normat shumë të ulta të interesit të cilat ofrohen nga bankat. Grafiku 3 ilustron pikërisht

rënien që kanë pësuar normat e interesit të depozitave me maturitet 1-vjeçar si për depozitat

në Lekë, ashtu edhe për ato në Euro.

Grafiku 2.3 Ecuria e normave të interesit të depozitave 1-vjeçare

Burimi: Banka e Shqiperise, Statistika Monetare dhe Financiare. Nentor 2018 Ilustrimi: Autori

Ekspertët bankarë gjykojnë se vitet e fundit ka pasur një ngadalësim të normës së rritjes së

depozitave në lekë, gjë e cila ka ndodhur nxitur nga spostimi i depozitave të individëve jashtë

sistemit bankar në kërkim të alternativave më të favorshme investuese si në tregun e fondeve

të investimeve, tregun e letrave me vlerë qeveritare, bursa online, në tregun e pasurive të

paluajtshme apo edhe në dhënien e fajdeve63.

Struktura e brendshme e depozitave me afat ka ndryshuar në disavantazh të depozitave me

afat, kryesisht nga interesi i kursimtarëve për të investuar kursimet në tregje të tjera që

ofrojnë mundësi më të larta përfitimi se ai bankar. Individët më pak tolerantë ndaj riskut të

cilët nuk dëshirojnë të investojnë jashtë tregut bankar dhe nuk guxojnë të provojnë format e

reja të investimit, kanë spostuar kursimet e tyre nga depozitat me afat maturimi 1 vjeçar drejt

63 Revista Monitor

0

1

2

3

4

5

6

7

8

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Oct-18

Norma mesatare e interesit e depozitave te reja të individëve

Depozita 12 mujore ne LEK Depozita 12 mujore ne EUR


64

atyre me afat maturimi më të gjatë se dy vjet për shkak të normës më të lartë të interesit64 që

këto të fundit ofrojnë, duke shkaktuar kështu ndryshime në strukturën kohore të depozitave.

Tendenca paraqitet e ilustruar në grafikët më poshtë si për depozitat në Lekë, ashtu edhe për

ato në Euro për një periudhë 7- vjeçare.

Grafiku 2.4 Ecuria e depozitave me afat në lekë të individëve

Burimi: Banka e Shqipërisë, Statistikat Monetare, Financiare dhe Bankare Ilustrimi: Autori Grafiku 2.5 Ecuria e depozitave me afat në euro të individëve

Burimi: Banka e Shqipërisë, Statistikat Monetare, Financiare dhe Bankare

Ilustrimi: Autori

64 Agjensia Telegrafike Shqiptare, Maj 2018

0

50,000

100,000

150,000

200,000

250,000

300,000

12.

'07

7. '0

82.

'09

9. '0

94.

'10

11.

'10

6. '1

11.

'12

8. '1

23.

'13

10.

'13

5. '1

41

2. '1

47.

'15

2. '1

69.

'16

4. '1

71

1. '1

76.

'18

mili

on

ë le

kë

12muaj

2 vjet

mbi 2vjet

0

200

400

600

800

1,000

1,200

1,400

1,600

12.

'07

6. '

0812

. '08

6. '

0912

. '09

6. '

1012

. '10

6. '

1112

. '11

6. '

1212

. '12

6. '

1312

. '13

6. '

1412

. '14

6. '

1512

. '15

6. '

1612

. '16

6. '

1712

. '17

6. '

18

në

mil.

eu

ro

12muaj

2 vjet

mbi 2vjet


65

2.3.2 Portofoli financiar individual në Shqipëri

Portofoli i individëve në Shqipëri përbëhet nga investime në depozita në Lekë, depozita në

valutë, bono thesari, obligacione qeveritare, fondet e investimeve dhe fondet e pensioneve.

Peshën kryesore të këtij portofoli e zënë investimet në sistemin bankar me depozitat në lekë

dhe në valutë. Pjesa tjetër e portofolit përbëhet nga investime në tregjet financiare nën

mbikqyrje e cila ka një peshë më pak të konsiderueshme. Siç tregohet edhe në grafikun 7, ku

paraqitet ecuria e përbërjes së këtij portofoli në aktivë financiarë nga individët rezidentë në

Shqipëri për një periudhë 8-vjeçare, ka pasur një rritje të vazhdueshme të peshës së

investimeve në obligacione në këtë portofol përgjatë gjithë periudhës si dhe një peshë pak a

shumë të qëndrueshme të aktiveve në tregjet e tjera financiare. Gjatë 6-mujorit të parë të vitit

2018, vlera e pasurisë financiare të individëve rezidentë në sistemin financiar shënoi rënie, ku

si rrjedhojë e rënies së konsiderueshme të kursit të këmbimit të euros me lekun, investimet në

depozitat në valutë kanë pasur ndikim të ndjeshëm. Gjatë 6-mujorit të fundit, individët

rezidentë kanë vazhduar të zgjerojnë portofolin e investimeve në tituj të borxhit afatgjatë,

bono thesari dhe në fond pensioni.

Grafiku 2.6 Portofoli individual financiar në Shqipëri

Burimi: Banka e Shqipërisë.

Raporti i Stabilitetit Financiar 6M-I, 2018

2.3.3 Sa të sigurta janë investimet në llojet e alternativave investuese në Shqipëri?

Edhe pse investimi në depozita kursimi perceptohet si një investim i sigurt, ai nuk është

krejtësisht i tillë, pasi përveç faktit që ASD65 i garanton ato vetëm deri në vlerën 2.5 milion

Lekë, (risku i humbjes së parave të depozituara për depozituesit e vlerave më të mëdha se 2.5

65Agjencia e Sigurimit të Depozitave, institucion në varësi të BSH-së

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

12.'10 12.'13 12.'16 06.'17 12.'17 06.'18

Fondet e pensioneve (risk 1) Fondet e investimeve (risk 2 dhe 3)Obligacione qeveritare (risk 0) Bono thesari (risk 0)Depozita ne valute (risk 0) Depozita ne leke (risk 0)


66

milionë Lekë, në rast falimentimi të bankës), risku i inflacionit shoqëron investimin. Në një

shkallë risku nga 1 në 7, investimi në tituj qeveritarë është një investim i sigurt, me risk zero

për shkak të aftësisë së qeverisë për të pritur gjithmonë para nga taksapaguesit e saj, por për

vetë afatin më të gjatë të maturimit të obligacioneve qeveritare se ai i bonove të thesarit, i pari

has në risk më të lartë inflacioni dhe likuiditeti.

Thënë sa më sipër konkludojmë se lloje të ndryshme risqesh janë të pranishëm edhe në rastet

e aktiveve më të sigurta. Investimi në Fond Pensioni është një investim me shkallë risku 1,

risk relativisht i ulët, por më i lartë se risku i investimit në depozita dhe tituj qeveritarë.

Investimi në Fond Investimesh është një investim me shkallë risku 2, është më riskoz se

investimi në depozita, tituj qeveritarë, apo Fond Pensionesh dhe ecuria e tij bazohet mbi

ecurinë e normave të interesit të letrave me vlerë me të ardhura fikse. Fondi më i fundit i

investimeve i hapur në Shqipëri, e ka profilin e riskut të shkallës 3, për shkak të investimit më

afatgjatë që duhet të kryejnë investitorët.

Rreziqet kryesore të investimit në Fond Investimi janë66: rreziku i tregut, rreziku i kurseve të

këmbimit (për fondet në valutë), rreziku i kredisë, rreziku i likuiditetit, rreziku rregullator,

rreziku i inflacionit, rreziku i vlerësimit te aseteve, rreziku i mos-diversifikimit. Në aspektin

e sjelljes financiare dhe shkallës së pasigurisë që shoqëron investimin, do të thoshim se

investimi në Fond Investimesh në Shqipëri kërkon një nivel më të lartë angazhimi të

investitorit në proçesin vendimmarrës financiar. Gjithsesi, Fondet e Investimeve në vend

ndjekin një politikë të kujdesshme mjaft konservatore duke investuar kryesisht në tituj

qeveritarë.

Llojet e alternativave investuese në vend janë më të kufizuara dhe karakterizohen nga nivele

të ulëta të riskut krahasuar me ato të vendeve më të zhvilluara, madje krahasuar edhe me

vendet në zhvillim si Shqipëria. Investimi në obligacione të korporatave dhe investimi në

aksione janë alternativa që i mungojnë vendit tonë, si pasojë e mungesës së tregut të bursës

në vendin tonë.

Ekonomia dhe sistemi financiar në vend janë përmirësuar ndjeshëm qysh prej kohës kur u

krijua bursa e parë në vend. Tashmë synohet të depërtohet më thellë në rrugën e zhvillimit

financiar duke kapërcyer kufijtë tradicionalë, si një domosdoshmëri për të arritur rritje

ekonomike të vendit.

Etapa në të cilin ndodhet sistemi financiar në Shqipëri si një vend në zhvillim si dhe

mungesa e alternativave tërheqëse investuese për kursimtarët, ka nxitur lindjen e nevojës për

zhvillim të tregut të kapitaleve në vend.

2.3.4 Alternativat investuese në tregjet nën mbikëqyrje67 në Shqipëri

Tregjet financiare të mbikëqyrura nga Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare kanë shfaqur

zhvillime pozitive ku tregues të rëndësishëm si totali i aktiveve të investuara në këto tregje

apo totali i aktiveve ndaj PBB-së, kanë pësuar rritje nga viti në vit. Sipas analizës vjetore të

Autoritetit të Mbikëqyrjes Financiare në periudhën 2012-2018 tregu i fondeve të investimeve

ka demonstruar një dinamikë të ndjeshme rritjeje, duke qenë kështu tregu më voluminoz për

66 Prospekti i Fondeve të Investimeve Raiffeisen 67Raporti vjetor 2017, AMF


67

sa i përket aktiveve. Ndërkohë që në periudhën 2007-2011, ishte tregu i sigurimeve ai që

zinte 99% të veprimtarisë së tregjeve financiare nën mbikëqyrje, pas kësaj periudhe, janë

fondet e investimeve ato që klasifikohen si tregu më i madh lidhur me vlerën totale të

aktiveve, me rreth 70 % të aktiveve gjithsej të tregjeve financiare.

Grafiku 2.7 Pesha në tregjet financiare të mbikëqyrura për vitin 2017

Burimi: Raporti vjetor 2017, AMF

Ilustrimi: Autori

Nevoja për rregullim dhe sistemim të akteve ligjore sipas Direktivave të BE-së, është një

domosdoshmëri për forcimin e rolit mbikëqyrës dhe eliminimin e barrierave që pengojnë

zhvillimin e tregjeve nën mbikëqyrje. Po kaq i rëndësishëm është roli i edukimit financiar68 të

investitorit për tregjet financiare dhe kultura financiare në publik. Me zhvillimin e tregjeve

financiare, rritet larmia dhe kompleksiteti i shërbimeve dhe produkteve financiare ku mund të

investohet. Një investitor i pajisur me një nivel të caktuar informacioni dhe njohurish

financiare, ka më tepër shanse për të qenë i suksesshëm si pasojë e aftësisë për të marrë

vendime të mira financiare.

Investimet në tregun e fondeve të pensioneve në Shqipëri

Skema e funksionimit të fondeve të pensioneve synon të nxisë publikun të kursejë në mënyrë

vullnetare për të përfituar pension shtesë. Tregu qysh prej fillimeve të tij, ka pasur një numër

anëtarësh dhe aktivesh në trend rritës. Sidoqoftë, vlera neto e aktiveve të këtij tregu është në

përmasa shumë të vogla kundrejt PBB-së në vend. Trendi në rritje i shtimit të investimeve në

fond për tre vitet e fundit paraqitet në tabelën 2.4.

68 Përkufizimi i edukimit financiar sipas OECD: “Proçesi, me anë të të cilit konsumatorët/investitorët financiarë: a. Përmirësojnë kuptimin e tyre për produktet financiare, konceptet dhe rreziqet; b. Zhvillojnë aftësitë dhe besimin për t’u bërë më të vetëdijshëm për rreziqet financiare, përmes informacionit, dhe këshillimeve objektive dhe për të bërë zgjedhje të informuara, për të ditur ku të drejtohen për ndihmë; c. Ndërmarrin veprime të tjera efektive për të përmirësuar mirëqenien e tyre financiare”.

69%

29%

2%

Fondet e Investimeve Tregu I Sigurimeve Fondet e pensioneve


68

Tabelë 2.1 Vlera e investimeve të tregut të fondeve të pensionit vullnetar (në mln. lekë)

Periudha 2015 2016 2017

Totali i investimeve të Fondeve të Pensioneve 843.02 1255.29 1641.76

Burimi: AMF, Raport vjetor 2017

Në tregun e fondeve të pensioneve ushtrojnë aktivitet tre fonde pensioni vullnetar: Fondi i

Pensionit “Raiffeisen”, Fondi i Pensionit “Sigal”, si dhe Fondi i Pensionit “Credins Pension”.

Portofoli i Fondeve të Pensioneve

Fondet e Pensioneve në Shqipëri të konceptuar si fonde konservatore, investojnë kryesisht në

letra me vlerë qeveritare shqiptare duke synuar reduktimin maksimal të riskut i cili edhe pse

nuk mund të eliminohet plotësisht, nëse arrihet të administrohet siç duhet, mund të

reduktohet.

Anëtarët nuk mund t’i tërheqin fondet e tyre para se të arrijnë moshën e pensionit, prandaj

Fondet e Pensioneve zbatojnë një politikë afatgjatë për investimin e fondeve të akumuluara.

Ata investojnë rreth 95 % të aktiveve të fondeve kryesisht në obligacione thesari të qeverisë

shqiptare duke blerë kryesisht obligacione me maturim 7 dhe 10 vjeçar, siç mund të shihet

dhe në grafikun më poshtë:

Grafiku 2.8 Ndarja sipas maturimit të investimeve të tregut të fondeve të pensionit vullnetar

më 31.12.2017

Burimi: AMF, Raport vjetor 2017

Ilustrimi: Autori

Përbërja e portofolit nga tituj afatgjatë, mbart me vete edhe riskun e tregut, i cili përfaqëson

mundësinë e krijimit të ndikimeve negative mbi vlerën e aseteve të Fondit, për shkak të

ndryshimeve në treg. Llojet e këtij risku janë: risku i normës së interesit, kursit të këmbimit

apo luhatshmërisë së çmimit të titujve. Investimi në obligacione të qeverisë shqiptare, në

parim përmban riskun e kredisë69, por ekspozohet edhe ndaj riskut të normave të interesit,

pasi ndryshimi i këtyre të fundit ndikon në çmimin e tregut të letrave me vlerë duke ndikuar

kështu vlerën neto të aseteve. Rivlerësimi i këtyre të fundit bëhet në bazë ditore duke u

bazuar në vlerën e tregut të aktiveve financiare çka mund ta bëjë të paparashikueshëm totalin

e aseteve neto për çdo klient pasi vlera e tij mund të jetë e ndryshueshme nga njëra ditë në

tjetrën.

Investimet në tregun e fondeve te investimeve në Shqipëri

Fondet kanë filluar veprimtarinë në vitin 2012. Investimi në Fond konsiston në blerjen e

kuotave në këmbim të pagesës së mjeteve monetare, mjete të cilat do të menaxhohen nga 69 Prospekti i Fondit të Pensionit Vullnetar Raiffeisen, Dhjetor 2010

0%

18%

35%

47%

Obligacione 3 vjeçare




69

specialistë të Fondit si pjesë të aktiveve kolektive të tij. Investimi në Fond nuk është depozitë

bankare dhe nuk sigurohet nga Agjencia e Sigurimit të Depozitave. Investitori merr përsipër

tërësisht rrezikun e investimit si dhe duhet të jetë i ndërgjegjshëm se të ardhurat dhe vlera e

kapitalit të investuar mund të pësojnë luhatje si pasojë e natyrës potencialisht të

paqëndrueshme të aseteve të Fondit70. Luhatshmëria është tipar i natyrshëm i fondeve të

investimeve dhe është e pamundur të eliminohet. Këshillohet që investitorët të kenë një

horizont sa më të gjatë investimi, në mënyrë që të përfitojnë kthimin maksimal nga investimi,

dhe të mos rrezikojnë duke dalë nga fondi në momentin e gabuar. Konkretisht, horizonti i

rekomanduar i investimit për Fondet Prestigj (L) dhe Invest Euro është të paktën 1 vit, me

qëllim shmangien e rrezikut të humbjes nga luhatjet afatshkurtra të çmimit të tregut të

instrumenteve financiare ku Fondi ka investuar, ndërsa për Fondin Vizion, të paktën tre vjet

me qëllim që të shtohen gjasat për një fitim optimal.

Performanca e Fondit luhatet në varësi të kushteve të tregut dhe veçanërisht nga luhatja e

normave te interesit të instrumenteve financiarë në tregun vendas apo atë të huaj, me të cilat

ka një marrëdhënie të kundërt. Një rritje në normat e interesit të këtyre instrumenteve ndikon

negativisht në çmimin e kuotës dhe anasjellas. Çmimi i kuotës mund të luhatet, por përveç

rritjes, ai mund të pësojë edhe rënie si pasojë e ndryshimeve të kushteve në treg. Për të

gjykuar për paqëndrueshmërinë e çmimit të kuotës, shërben treguesi i rrezikut dhe përfitimit i

cili e pozicionon fondin në një nivel rreziku nga 1 në 7, ku as vetë shkalla 1 nuk tregon

mungesë rreziku. Konkretisht Fondi Prestigj dhe Invest Euro janë në kategorinë e dytë,

ndërsa Fondi Vizion në kategorinë e tretë të Profilit të Rrezikut dhe Përfitimit.

Investimi në Fond shoqërohet me risqe të tilla si rreziku i tregut, rreziku i kurseve të

këmbimit, rreziku i kredisë, rreziku i likuiditetit, rreziku rregullator, rreziku i inflacionit,

rreziku i vlerësimit te aseteve, rreziku i mos-diversifikimit.

Ecuria e tregut të Fondeve të Investimeve

Qysh prej fillimit të veprimtarisë 8 - vjeçare të tij, tregu i fondeve të investimeve ka pësuar

rritje të ndjeshme dhe aktualisht zë një peshë të konsiderueshme të sektorit financiar në vend.

Grafiku 2.9 ilustron peshën e këtij tregu në totalin e tregjeve të mbikëqyrura nga AMF.

Grafiku 2.9 Pesha e Fondeve të Investimeve ndaj tregjeve financiare të mbikëqyrura

Burimi: AMF Ilustrimi: Autori

Deri në përfundim të vitit 2017 në tregjet e fondeve të investimit ushtronin aktivitetin e tyre

70 Prospekti i Fondeve të Investimeve Raiffeissen

2013 2014 2015 2016 2017

69.40% 71.90% 70.20% 69.50% 69.20%


70

tre fonde investimesh: Fondi Raiffeisen Prestigj, Fondi Raiffeisen Invest dhe Fondi Credins.

Në Shkurt të vitit 2018 filloi aktivitetin edhe fondi i investimeve WVP Top Invest, ndërsa në

Gusht të po këtij viti, nisi aktivitetin edhe Fondi Raiffeisen Vizion, duke e çuar në pesë

numrin e Fondeve të Investimeve që operojnë në vend. Pesha në treg e aktiveve të fondeve të

investimit që kanë operuar deri në fund të gjashtëmujorit të dytë të vitit 2018, (ku Fondet

Raiffeisen dominojnë rreth 98% të tregut), paraqitet në figurën e mëposhtme.

Grafiku 2.10 Pesha në treg e fondeve të investimit sipas vlerës së aseteveve që zotërojnë në

30.06.2018

Burimi: AMF, Raporti statistikor Qershor 2018

Ilustrimi: Autori

Çmimi i kuotës së Fondit, është tregues i mirë i ecurisë së fondit të investimeve pasi një trend

në rritje i çmimit të saj nënkupton një ecuri pozitive të Fondit. Kjo e fundit ndikon

psikologjinë e investitorëve duke nxitur rritjen e kërkesës së investitorëve ekzistues për blerje

kuotash apo të investitorëve të rinj për të marrë pjesë në Fond, çka rezulton në një vlerë të

investuar totale më të lartë. Në këtë mënyrë ecuria e çmimit ndikon vendimmarrjen financiare

për të investuar në Fond.

Në grafikët në vijim paraqiten seritë kohore në bazë ditore për çmimin e kuotës për secilin

nga Fondet Raiffeisen në Lekë dhe euro për një periudhë 7 vjeçare si fondet më të hershëm

dhe përfaqësues të tregut.

Grafiku 2.11 Ecuria e çmimit të kuotës në bazë ditore për periudhën 2012-2018 për Fondin

Raiffeisen Prestigj.

Burimi: Raport Muaji Gusht 2018, Fondi Raiffeisen Prestigj

79%

19%

2% 0% 0%

Pesha në treg

Raiffeisen PRESTIGJ

Raiffeisen EURO

Credins PREMIUM

WVP Top Invest

Raiffeisen Vizion


71

Grafiku 2.12 Ecuria e çmimit të kuotës në bazë ditore për periudhën 2012-2018 për Fondin

Raiffeisen Invest Euro

Burimi: Raport Muaji Gusht 2018, Fondi Raiffeisen Invest

2.3.5 Nevoja për zhvillim në tregun e kapitaleve

Ekonomia dhe sistemi financiar në vend janë përmirësuar ndjeshëm qysh prej kohës kur u

krijua bursa e parë në vend. Tashmë synohet të depërtohet më thellë në rrugën e zhvillimit

financiar duke kapërcyer kufijtë tradicionalë, si një domosdoshmëri për të arritur rritje

ekonomike të vendit. Sistemi financiar në Shqipëri është i zhvilluar në mënyrë të tillë që ka

një asimetri të madhe midis sektorit bankar dhe atij jo-bankar përsa i përket nivelit të

zhvillimit të tyre. Tregjet kapitalit dhe ata bankarë nuk janë konkurrentë, ata janë plotësues

dhe bashkëpunëtorë të njëri-tjetrit duke rritur shkallën e efiçencës në treg dhe duke ulur

kostot e ndërmjetësimit. Angazhimi i bankave si palë tepër e rëndësishme në nxitjen e

zhvillimeve të tregut të kapitaleve, do të mundësojë zhbllokimin e ngërçit të likuiditetit të

tepërt në sistemin bankar, në kushtet e mungesës së alternativave investuese dhe në kushtet e

nevojës së bizneseve për financim me kosto më të ulët71.

Bursa Shqiptare e Titujve

ALSE, Bursa Shqiptare e Titujve, filloi aktivitetin e saj si shoqëri e pavarur aksionare me

kapital privat në fillim të vitit 2018.

Për shkak të kufizimeve të caktuara nga AMF për vitin e parë të veprimtarisë, të zhvillimeve

aktuale, si dhe të nevojës për rritjen e kulturës financiare, gjatë vitit të parë të funksionimit,

ALSE është e detyruar të operojë vetëm me tituj qeveritarë shqiptarë. Në të ardhmen,

parashikohet listimi dhe tregtimi edhe i titujve të tjerë. Credins Bank, ABI Bank dhe AK-

Invest janë aksionerët pjesëmarrës përkatësisht me 42.5%, 42.5% dhe 15% të kapitalit të

bursës.

Hapja e bursës së parë me kapital privat pritet të ndikojë në rritjen e efiçencës dhe

transparencës së tregjeve, në afrimin e investitorëve të huaj, në rritjen e mundësive për

diversifikim etj.

71Shoqata Shqiptare e Bankave, Revista Bankieri nr 25, Nëntor 2017


72

Tregu mbi Banak (OTC72)

Është forma e organizimit për tregun me pakicë të titujve qeveritarë. Ky treg nën rregullimin

dhe mbikëqyrjen e AMF - së konsiston në tregtimet midis bankave dhe investitorëve. Si

pasojë e numrit tepër të kufizuar të instrumentave investuese, aktiviteti në tregun dytësor

vijon të jetë tepër i ulët, pasi investuesit në tregun parësor të letrave me vlerë qeveritare

priren t’i mbajnë ato deri në fund të afatit të maturimit të tyre.

Në grafikët në vijim paraqiten investimet e investitorëve individualë në bono thesari dhe

obligacione qeveritare për një periudhë 7- vjeçare.

Grafiku 2.13. Investimet e individëve në Bono Thesari (në miliardë lekë)

Burimi: AMF

Ilustrimi: Autori

Grafiku 2.14 Investimet e individëve në Obligacione Qeveritare (në miliardë lekë)

Burimi: AMF

Ilustrimi: Autori

72 Over The Counter

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

14.00

16.00

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018


73

KREU 3: METODOLOGJIA

Metodologjia e kërkimit, në të cilën është bazuar ky studim, është marrë nga modeli “Onion”

i propozuar nga Saunders, Lewis dhe Thornhill (2009) dhe përmblidhet në Figurën 3.1. Ajo

përmbledh çështjet e nevojshme që kërkuesit duhet t'u përgjigjen kur kryejnë një studim në

lidhje me llojin e kërkimit, filozofinë kërkimore, qasjen, metodat e kërkimit, horizontin

kohor, si dhe teknikat e proçedurat për grumbullimin dhe analizën e të dhënave.

Figura 3.1 Metodologjia e kërkimit, modeli “Onion”

Burimi: Saunders, Lewis dhe Thornhill (2009, fq.138)

3.1 Lloji i kërkimit

Pyetjet kërkimore mund të rezultojnë në përgjigje eksploruese, shpjeguese ose përshkruese

Saunders, Lewis, Thornhill, 2009). Studimi eksplorues, është një mjet produktiv për kuptuar

çfarë po ndodh si dhe përdoret për të sqaruar një problem të pasigurt. Kërkimi përshkrues u

përgjigjet pyetjeve "kush, çfarë, ku, kur apo sa", duke synuar të prodhojë një prezantim të

saktë të personave, ngjarjeve, femoneneve ose situatave, ndërsa kërkimi shpjegues analizon

marrëdhëniet shkakësore midis variablave. Kërkimi shpjegues kërkon të dhëna për të testuar

Përshkrues,

Eksplorues

Objektivizëm,

Pozitivizëm,

Interpretivizëm

Ontologjik,

Epistemologjik

Deduktive

Metoda të përziera

Ndërseksional

Mbledhja dhe analiza e të dhënave

Tip i kërkimit

Filozofia

Supozimet

Qasja

Teknikat dhe Proçedurat

Horizonti kohor

Metodat


74

një ose disa teori. Për të realizuar këtë, përcaktojmë që në fillim teoritë për marrëdhënien

midis variablave, të cilat duam të testojmë. Është i nevojshëm rishikimi i literaturës,

diskutimi i detajuar i ideve dhe konceptimi i saktë i kërkimit para hartimit të pyetësorit

(Saunders, Lewis, Thornhill, 2008). Meqë studimi përpiqet të kuptojë dhe shpjegojë sjelljen e

investitorëve me qëllim identifikimin e faktorëve që ndikojnë sjelljen e tyre dhe të

marrëdhënies midis tyre, ai mund të konsiderohet si një kombinim i studimit eksplorues,

përshkrues dhe shpjegues.

3.2 Filozofia dhe supozimet e kërkimit

Kërkimi është zhvilluar duke u bazuar në një bazë relativisht të gjerë teorike gërshetuar me

vëzhgimin e fenomeneve dhe mbledhjen e të dhënave. Filozofia kërkimore ndihmon të

qartësojë formën e studimit, qasjen, si dhe grumbullimin dhe analizën e të dhënave

(Blumberg, Cooper dhe Schindler, 2005). Kur diskutohet rreth filozofisë kërkimore, tre

aspekte kryesore që duhet të merren parasysh janë (1) ontologjia, (2) epistemologjia dhe (3)

aksiologjika. Ndërkohë që ontologjia studion natyrën e realitetit, epistemologjia i referohet

asaj çka përbën njohuri të pranueshme, ndërsa aksiologjika ka të bëjë me rolin e vlerave

(Collis dhe Hussey, 2009).

3.2.1 Supozimi Ontologjik

Studimi karakterizohet nga qasja objektive në lidhje me aspektin ontologjik. Objektivizmi

pohon se realiteti social është i panjohur, i jashtëm për studiuesin, duke qenë i pavarur nga

mendja e tij. Fenomenet shoqërore dhe kuptimet e tyre ekzistojnë pavarësisht nga

pjesëmarrësit socialë (Bryman dhe Bell, 2007). Meqë qëllimi është të zbulohen faktorët që

ndikojnë qëndrimet dhe vendimet e investitorëve të cilët janë “jashtë” studiuesit, objektivizmi

është më i përshtatshëm se subjektivizmi. Subjektivizmi pohon se qeniet sociale janë

fleksibël, çka lind nevojën për të studiuar kuptimet subjektive që motivojnë njerëzit, për të

kuptuar sjelljet e tyre dhe atë çfarë ndodh pas sjelljes së tyre (Saunders e të tjerë, 2009).

Brenda këtij studimi, të gjithë faktorët që ndikojnë vendimet e investitorëve konsiderohen si të

mirëqenë që ekzistojnë jashtë studiuesit dhe qëllimi është t'i studiojmë ato.

3.2.2 Supozimi Epistemologjik

Epistemologjia pasqyron proçedurën që duhet të ndërmerret dhe parimet që duhet të drejtojnë

studimin e realitetit nga dy pikëpamje të kundërta: pozitivizmi dhe interpretivizmi.

Pozitivizmi përdor metodat e shkencave të natyrës në studimin e realitetit shoqëror (Bryman

dhe Bell, 2007). Sipas pikëpamjes së shkencave, pozitivizmi thekson se realiteti ekziston në

mënyrë objektive. Saunders e të tjerë (2009), theksojnë se vetëm duke zbatuar metodat

shkencore të testimit të hipotezave të ngritura mbi teoritë ekzistuese, mund të njohim më mirë

qeniet shoqërore. Studiuesi duhet të jetë asnjanës ndaj objektit të studimit, me fjalë të tjera,

studiuesi as nuk ndikon dhe as nuk ndikohet nga subjekti i kërkimit. Për këto arsye, studimi

favorizon pozitivizmin. Të gjitha supozimet dhe pyetjet e përdorura në intervista, bazohen në

teoritë dhe kërkimet ekzistuese. Më vonë, arrihet në konkluzione për pyetjet kërkimore


75

nëpërmjet grumbullimit dhe analizimit të të dhënave, çka përputhet me atë çka sugjeron

pozitivizmi.

Kryhen intervista gjysmë të strukturuara për të njohur më thellë sjelljen e investitorit, çka

lidhet me interpretivizmin në mënyrën e të kuptuarit të botës sociale nga pikëpamja e vetë

pjesëmarrësve të saj.

3.3 Qasja e kërkimit

Përgjithësisht, teoria ndërtohet dhe testohet në bazë të dy qasjeve të ndryshme: induksionit

dhe deduksionit. Kur përdoret qasja deduktive, kërkuesit fillojnë nga teoritë ekzistuese dhe

lidhjet logjike të koncepteve dhe vazhdojnë të kërkojnë për të dhëna empirike. Nga ana tjetër,

në qasjen induktive, teoria zhvillohet nga vëzhgimi i realitetit empirik dhe studiuesit nxjerrin

përfundime për teorinë që nxiti kërkimin (Bryman dhe Bell, 2007, fq.11).

Qëllimi nuk është të ndërtojmë teori nga gjetjet tona, por të eksplorojmë faktorët e sjelljes që

ndikojnë vendimmarrjen e investitorëve, të cilat tashmë njihet nga literatura që ekzistojnë.

Për këtë, mendojmë se qasja deduktive është zgjedhja e duhur. Studimi fillon me rishikimin e

teorive të financës së sjelljes për të dhënë kontekstin teorik si dhe gjetjet empirike të

studimeve të mëparshme, nga të cilat propozohen modeli i kërkimit dhe pyetjet kërkimore të

cilat do të testohen përmes mbledhjes dhe analizës së të dhënave. Në vijim, janë përgatitur

pyetjet e përdorura në intervista të cilat do të shërbejnë si të dhëna parësore. Pyetjet

kërkimore dhe struktura e pyetjeve të përdorura në pyetësor dhe në intervista ndërtohen në

bazë të teorive dhe studimeve ekzistuese. Krahasimi midis rezultateve të studimit dhe teorive

ekzistuese bëhet: (1) për të zbuluar fenomenet tashmë të trajtuara në teori, (2) për të

identifikuar më mire faktorët dhe (3) për të përcaktuar lidhjet midis tyre.

Qasja deduktive zakonisht lidhet me studimet sasiore, të cilat përfshijnë mbledhjen sasiore

ose të matshme të të dhënave cilësore dhe analizën e metodave statistikore. Nga ana tjetër,

qasja induktive është proçesi i paraqitjes së përfundimeve të përgjithshme nga dukuri të

veçanta. Qëllimi i saj është të krijojë teori dhe zakonisht lidhet me metodat cilësore dhe

interpretuese (Bryman dhe Bell, 2007).

3.4 Matja e ndikimit të faktorëve psikologjikë në vendimmarrjen investuese

Në vijim po paraqesim një përmbledhje të literaturës mbi studimet për matjen e faktorëve

psikologjikë, që ndikojnë sjelljen e investitorit, ku pjesa dërrmuese e literaturës së studiuar në

këtë punim, studion praninë dhe mat ndikimin e faktorëve psikologjikë mbi vendimmarrjen e

investitorit në aksione, nëpërmjet grumbullimit të të dhënave primare vetëm mbi perceptimet

e investitorëve të nxjerra në pah me anë të pyetjeve të pyetësorëve drejtuar atyre.


76

Tabela 3.1 Përmbledhje e literaturës mbi mënyrën e studimit të ndikimit të faktorëve psikologjike

mbi vendimmarrjen investuese

Autori Gjetja Të dhënat Instrumenti Metoda Analiza statistikore

Luong dhe Thi Thu Tha (2011)

Heuristika, Perspektiva, Turma dhe Tregu, ndikojnë vendimmarrjen e investitorit në Vietnam

Primare

Pyetësor i strukturuar

Sasiore Analizë Përshkruese, Analizë Faktoriale, testi Chronbach Alpha

Intervistë gjysmë e strukturuar

Cilësore

Subash (2012)

Investitorët e rinj në Indi ndikohen më tepër se ata me përvojë nga tendenca Gabim i Lojtarit, Ankorimi dhe Retrospektiva.

Primare


Sasiore

Analizë Diskriminuese, Metoda e Pikëzimit të Ponderuar, testi hi-katror, testi i multikolinearitetit

Chitra dhe Yayashree (2014)

Tendenca e Heuristikën e përfaqësimit dhe Besimit të tepruar janë përcaktues të rëndësishëm të vendimmarrjes investuese në Indi

Primare


Sasiore

Analizë Përshkruese, Analizë Faktoriale, ANOVA

Prosad (2014)

Besimi i tepruar, Optimizmi, Bashkimi me Turmën, Efekti i Çlirimit ndikojnë tregun e aksioneve dhe vendimmarrjen e investitorëve në Indi.

Sekondare

Tregues të tregut të aksioneve

Sasiore

Regresion Linear, Regresion i Serive Kohore, Teknika Kernel e Vlerësimit të Çmimit, GARCH

Primare


Chronbach Alpha, Hi-Katror, t-Test

Prosad, Kapoor, Sengupta (2014)

Besimi i tepruar, Optimizmi, Turma, Efekti i Çlirimit ndikojnë vendimmarrjen investuese në Indi. Tendencat varen nga karakteristikat demografike të investitorit.

Primare


Sasiore

Testi Chronbach Alpha, Hi-Katror, t-Test, Funksioni Diskriminant,

Ananstasia dhe Suwitro (2015)

Investitorët e shtëpive në Indonezi i konsiderojnë më të rëndësishëm emocionet dhe faktorët psikologjikë sesa kur qëllimi për blerjen e një shtëpie është jetesa në të.

Primare


Sasiore

Testi Chronbach Alpha, Analizë Diskriminante,

Bakar dhe Chui Yi (2016)

Besimi i tepruar dhe disponueshmëria ndikojnë vendimmarrjen si dhe varen nga gjinia e investitorit në Malajzi.

Primare


Sasiore

Analizë regresioni e shumëfishtë

Sarwar (2016)

Vendimmarrja investuese në Pakistan ndikohet më tepër nga faktorë psikologjikë sesa ekonomikë

Primare


Sasiore

Analizë përshkruese, Faktoriale, Regresioni, Multikolineariteti, t-Test, ANOVA

Kubilay dhe Bayrakdaroglu (2016)

Personaliteti i investitorit në Turqi ndikon tendencat psikologjike si dhe tolerancën ndaj riskut që ata shfaqin.

Primare


Sasiore

Analizë Hi-Katror, Analizë Regresioni Logjistik

Rasheed, Rafique,Zahid, Akhtar (2017)

Heuristika e përfaqësimit dhe Disponueshmëria ndikojnë vendimmarrjen e investitorit në Pakistan

Primare


Sasiore

Modeli i ekuacionit të strukturuar, Regresion i thjeshte linear

Descak, (2017)

Optimizmi, vetëbesimi i tepruar, ankorimi dhe turma ndikojnë vendimet për të investuar në tregun kroat të pasurive të paluajtshme. Mosha ndikon masën e ndikimit të këtyre tendencave.

Primare


Sasiore

Testi Chronbach Alpha, Multikolineariteti, ANOVA, Analizë përshkruese

Burimi:Përpunim i Autorit


77

3.5 Metodat e kërkimit

Strategjia e kërkimit mund të përkufizohet si udhëzim për kryerjen praktike të studimit. Në

varësi të nivelit të njohurive ekzistuese, të burimeve të disponueshme, të bazës filozofike,

studiuesit mund të përdorin analiza sasiore ose cilësore.

Studimi kryhet bazuar në metoda të ndryshme, me fokus në strategjinë sasiore gërshetuar në

aspekte të veçanta me strategjinë cilësore të kërkimit. E para na lejon të analizojmë rezultatin

duke përdorur metoda statistikore. Ajo përdoret si sinonim për çdo teknikë të mbledhjes së të

dhënave (siç është një pyetësor) ose proçedurë të analizës së të dhënave (siç janë grafikët ose

statistikat) që përdor të dhëna numerike. Nga ana tjetër, metoda cilësore përdoret si sinonim

për çdo teknikë të mbledhjes së të dhënave (si një intervistë) ose proçedurë e analizës së të

dhënave, që përdor të dhëna jo numerike.

Në zgjedhjen e metodave të kërkimit përdoret ose një teknikë e vetme e mbledhjes së të

dhënave dhe proçedura përkatëse e analizës (metoda mono), ose përdoret më shumë se një

teknikë për grumbullimin e të dhënave dhe proçedurat e analizës (metoda e shumëfishtë). Kjo

e fundit përdoret më shumë në kërkimet brenda fushës së ekonomisë (Curran dhe Blackburn,

2001), ku një studim i vetëm kërkimor mund të përdorë teknika dhe proçedura sasiore dhe

cilësore të kombinuara si dhe përdor të dhëna primare dhe sekondare. Qasja e metodave të

përziera nënkupton që të dyja teknikat e mbledhjes së të dhënave (sasiore dhe cilësore), si dhe

proçedurat e analizës përdoren në një model të vetëm kërkimi. Tashakkori dhe Teddlie (2003)

argumentojnë se kjo metodë është e dobishme, nëse ofron mundësi më të mira për t'ju

përgjigjur pyetjeve kërkimore, si dhe nëse lejon të vlerësohet më mirë shkalla e

besueshmërisë së gjetjeve dhe përfundimet e nxjerra prej tyre.

Strategjia sasiore. Studimi sasior shpesh përfshin objektivizmin, pozitivizmin dhe qasjen

deduktive (Collis dhe Hussey, 2009), pra është tërësisht në përputhje me qasjet ontologjike

dhe epistemologjike të përshkruara më lart.

Qëllimi kryesor është studimi i elementëve që ndikojnë vendimet investuese, i cili mund të

kryhet në mënyrë efektive duke bërë kërkim sasior pasi ky i fundit arrin të identifikojë dhe

përshkruajë variablat për të vendosur një lidhje mes tyre (Garner, Wagner dhe Kawulich,

2009). Strategjia sasiore na lejon të analizojmë rezultatin duke përdorur metoda statistikore

me ndihmën e programeve të posaçëm.

Strategjia cilësore. Duke u përqendruar në numra dhe statistika, studimi sasior deri diku

humb aftësinë për të dalluar individët nga institucionet, duke u konsideruar paksa

sipërfaqësor pasi nuk mund të lidhë drejtpërdrejt jetën me kërkimin (Bryman dhe Bell, 2007).

Për këtë arsye, që rezultati të kuptohet sa më mirë, përveç metodës sasiore, përdoret edhe ajo

cilësore. Pas grumbullimit të rezultateve nga pyetësorët, studimi përmbyllet me intervistimin

e ekspertëve, çka mund të konsiderohet si metodë cilësore, me qëllim marrjen e informacionit

më të thellë përmes fjalëve të cilat kanë shërbyer për të interpretuar dhe kuptuar më tepër

rreth sjelljes së investitorëve dhe shkaqeve në thelb të vendimeve të tyre.

Të dyja metodat, si ajo sasiore dhe ashtu dhe ajo cilësore kanë avantazhet dhe disavantazhet e

tyre.

Për të përfituar nga përparësitë dhe për të minimizuar disavantazhet, zgjedhim metoda

mikse. Sipas Bryman dhe Bell (2007), kur përdoren metoda të përziera, hulumtuesit

mund të fillojnë ose me metodën sasiore ose me atë cilësore. Metoda cilësore mund


78

të caktojë pyetje kërkimore, të cilat më tej mund të shqyrtohen me metoda sasiore

ose anasjellas; është metoda sasiore ajo që pregatit terrenin për metodën cilësore

(Bryman dhe Bell, 2007). Në rastin e këtij studimi, në përpjekje për t’u dhënë

përgjigje pyetjeve kërkimore, meqë ato ndërtohen në bazë të teorive të sjelljes

financiare:

e para që përdoret është metoda sasiore

më pas, për të analizuar me thellë rezultatin, përdoret metoda cilësore.

Meqë financa e sjelljes është fushë e ndërlikuar, është e nevojshme përfshirja e specialistit

financiar për të dhënë shpjegime më të detajuara për rezultatet e punimit.

3.6 Teknikat dhe proçedurat

Horizonti kohor i objektit të studimit është ndër-seksional, pasi studimi paraqet një

"fotografi" të marrë mbi faktorët e sjelljes me ndikim në vendimmarrjen e investitorit në një

kohë të caktuar në Shqipëri. Të dhënat primare dhe ato sekondare për këtë studim janë marrë

gjatë periudhës 2016-2018.

Në funksion të arritjes së qëllimeve të këtij studimi, kampioni i investitorëve, objekt i

studimit, do të përbëhet nga investitorë të përzgjedhur në mënyrë të qëllimtë. Kjo për shkak

se nga vetë natyra, pyetësori dhe pyetjet kërkimore kërkojnë informacion për të kuptuar

ndikimin e faktorëve të tillë të cilët mund të identifikohen vetëm tek një klient i sprovuar dhe

me të ardhura mesatare dhe mbimesatare. Klientë të kësaj kategorie janë dhe më të

përgjegjshëm dhe të ndërgjegjësuar për arsyet e vërteta të investimit, për riskun që mbart

investimi dhe për atë çka ata presin nga investimi. Në këtë kontekst janë përzgjedhur klientë

me të ardhura mesatare si dhe klientët e ashtuquajtur “Premium73” të bankës Raiffeissen, të

cilët përveçse në depozita kursimi, kanë investuar të paktën edhe në një nga alternativat

investuese të mëposhtme: bono thesari, obligacione qeveritare, fonde investimi, fond

pensioni. Janë zgjedhur klientët e kësaj banke pasi përveç depozitave dhe titujve qeveritarë,

të cilat ofrohen si alternativa investuese nga çdo bankë e nivelit të dytë në vend, kjo bankë

ofron investimin në tre lloje të ndryshme Fonde Investimesh të cilat zënë pjesën dërrmuese të

këtij tregu.

Në bashkëpunim me stafin përkatës në bankë, duke patur databazën e klientëve të kësaj

banke, u bë përzgjdhja e klientëve të regjistruar në databazë me qëllim që të marrin zgjedhjen

tonë nga këta klientë.

Natyra e kësaj zgjedhjeje të fokusuar vetëm në një institucion nuk dëmton qëllimin e studimit

për shkak se këta klientë përfaqësojnë natyrën vërtetë të investitorit individual shqiptar i cili

është nën ndikimin jo vetëm të faktorëve të tregut por dhe atyre të sjelljes. Gjithashtu

përzgjedhja e vetëm një institucioni si “Raiffeisen PRESTIGE” përfaqëson “de facto” tregun

për shkak të peshës së lartë që ky fond zë në tregun financiar shqiptar dhe respektivisht në

tregun e fondeve të investimit. Fondi Raiffeisen PRESTIGE me total aktivesh prej 52

miliardë lekë (rreth 480 milion dollarë) dhe një total investimi prej 47 miliardë lekë zë rreth

80% të tregut të aktiveve dhe investimeve, siç dhe tregohet në grafikun e mëposhtëm. Bazuar

73 Klientë Premium konsiderohen të gjithë klientët që kanë kursime në bankën Raiffeisen në vlera të barabarta ose më të larta se € 50,000 ose të ardhura të paktën € 600 në muaj.


79

edhe në kufizimin e mësipërm (çka rekomandohet edhe nga literatura), gjykojmë që madhësia

e zgjedhjes të jetë relativisht e lartë, natyrisht në kontekstin e përmasave të intervistimit dhe

komunitetit të investitorëve që ekzistojnë në Shqipëri. Në parim, sa më e madhe madhësia e

kampionit, aq më i besueshëm rezultati (Saunders e të tjerë, 2009, fq.219).

Grafiku 3.1 Vlera e aseteve neto të fondeve të investimeve në Shqipëri (Qershor 2018)

Burimi: Raporti statistikor, tregu i sipërmarrjeve të investimeve kolektive, 30.06.2018

Kampioni ynë përbëhet nga 180 investitorë të cilët plotësojnë kriteret e paravendosura. Nëse

për grumbullimin e të dhënave do të përdorej teknika e pyetësorëve të vetëadministruar, do të

nevojitej shpërndarja e një numri më të lartë pyetësorësh (konkretisht 377 të tillë), por meqë

përdoret intervista e strukturuar, norma e përgjigjes është gati dyfish më e lartë74 (është

intervistuesi ai që asiston në plotësimin e pyetësorit). Në rastin tonë, nevojiten rreth gjysma e

pyetësorëve që do të përdoreshin në rastin e pyetësorëve të vetëadministruar.

Figura 3.2 Llogaritja e madhësisë së kampionit me anë të Programit Raosoft.

Burimi: Programi Raosoft

74 Saunders, Lewis dhe Thornhill (2008)

Raiffeisen PRESTIGJ

79.32%

Raiffeisen EURO18.61%

Credins PREMIUM

1.96%

WVP Top Invest0.12%


80

Gjithashtu, ne kryem edhe një provë pilot dhe nga përpunimi i të dhënave për variacionin e

variablit të të ardhurave na rezultoi që numri i të intervistuarve duhet të ishte po i kësaj

madhësie. Detaje për provën pilot jepen në nënçështjen përkatëse në vijim.

Përsa i përket rregullave rreth numrit të variablave për analizën faktoriale, duhet thënë se ato

janë shumë të ndryshme nga rregullat për analizat regresive, pasi në analizën faktoriale është

mëse normale që të ketë më shumë variabla (pyetjet e pyetësorit) sesa raste. Si rrjedhim,

numri i rasteve prej 180, është plotësisht i justifikueshëm.

3.7 Matja e ndikimit të faktorëve psikologjikë në vendimmarrjen investuese

Siç dhe u qartësua më sipër, kampioni i zgjedhjes do të jetë jo rastësor, pra i qëllimshëm.

Teknika e përdorur përzgjedh një grup të caktuar individësh me qëllimin për të siguruar të

dhëna specifike, në mënyrë që kampioni të jetë sa më përfaqësues për popullatën, duke qenë

se studimi merr në shqyrtim një sërë variablash. Kjo teknikë lejon kërkuesin të përdorë

gjykimin e tij për të zgjedhur fillimisht kampionin duke u dhënë më pas mundësi të barabartë

të gjithë elementëve për t’u përzgjedhur. Në këtë mënyrë edhe zgjedhja do të jetë më efiçente

lidhur me përgjigjet e dhëna, për t’iu përgjigjur pyetjeve kërkimore dhe për të plotësuar

objektivat e studimit.

Në rastin tonë, të intervistuarit i përkasin grupit të investitorëve, pra njerëz që kursejnë dhe

kanë kapacitet investues në segmente të ndryshme financiare. Specifikisht kriteret 75 për

zgjedhjen e kampionit janë:

(1) I intervistuari duhet të jetë shtetas shqiptar.

(2) Të ardhurat familjare të tij të jenë mesatare apo të larta

(3) I intervistuari duhet të ketë investuar minimalisht në një nga alternativat investuese:

tituj qeveritarë, Fond Pensioni, Fond Investimesh.

(4) I intervistuari duhet të zotërojë një nivel të mjaftueshëm njohurish financiare si

rezultat i arsimimit apo përvojës së tij me investimet.

3.8 Realizimi i intervistimeve

Siç dhe paraqitet në paragrafët e mësipërm, ky studim do të mbledhë të dhëna parësore

nëpërmjet intervistimeve direkte me investitorët e synuar. Të kushtëzuar nga karakteristika e

pyetësorit dhe më së shumti nga nevoja që elemente të tij mund të kërkojnë sqarim që të

kuptohen nga të intervistuarit, çdo pyetësor është plotësuar nga intervistuesi me synimin që të

përfaqësojë sa më mirë vlerësimin dhe qëndrimin e të intervistuarit, sa më larg përgjigjeve të

nxituara apo të pakuptuara drejt. Ky proçes është realizuar edhe duke pasur në konsideratë

faktin që faktorë të caktuar që ndikojnë vendimmarrjen e investitorit kërkojnë një analizë të

veçantë. Në kushtet e nevojës për të pasur përkrah mendimet dhe qëndrimet e investitorëve

me natyrë të përgjithshme dhe në të nëjtën kohë edhe mendimet dhe qëndrimet e

përfaqësuesve të institucioneve të cilët ofrojnë mundësi investimi apo mbikqyrin proçesin,

janë hartuar dy kategori intervistash: të strukturuara dhe të pastrukturuara.

75 Përshtatur nga punimi i Prosad, Kapoor, Sengupta (2014), www.emeraldinsight.com/1755-4179.htm


81

3.8.1 Intervistat e strukturuara

Pyetësorët e vetë-administruar zakonisht plotësohen nga të anketuarit. Pyetësorë të tillë

administrohen dhe dërgohen tek të anketuarit elektronikisht, të cilët pas përfundimit të

plotësimit i kthejnë ato me postë ose i dorëzojnë dorazi.

Figura 3.3 Metodat e shpërndarjes së pyetësorëve

Burimi: Saunders, Lewis dhe Thornhill (2008)

Përgjigjet për pyetësorët e administruar nga intervistuesit realizohen nga intervistuesi në bazë

të përgjigjeve të secilit të intervistuar. Intervistat e strukturuara i referohen atyre pyetësorëve,

ku intervistuesit i takojnë fizikisht të anketuarit dhe i bëjnë pyetjet ballë për ballë. Këto

dallojnë nga intervistat gjysmë të strukturuara dhe të pastrukturuara, pasi ka një program të

caktuar pyetjesh, nga të cilat intervistuesi nuk duhet të devijojë.

Tabela 3.2 Dallimet midis pyetësorit të vetëadministruar dhe intervistës së strukturuar

Atributi

Pyetësor i vetëadministruar Dorëzim në dorë

Pyetësor i administruar nga intervistuesi

Intervistë e strukturuar

Besimi se është përgjigjur personi i duhur

I ulët I lartë

Ndikueshmëria në përgjigjen e të anketuarit

Mund të ndikohet nga konsultimi me të tjerët

Mund të ndikohet nga konsultimi me intervistuesin

Norma e përgjigjes Rreth 30% Varion, 50-70%

Llojet e pyetjeve Të mbyllura, jo shumë komplekse

Të hapura dhe të mbyllura, më të komplikuara

Koha për mbledhjen e të dhënave

Varet nga madhësia e mostrës, numri i intervistueve në terren, etj.

Varet nga madhësia e mostrës, numri i intervistueve në terren, etj. Kohë më e gjatë, për të njëjtën madhësi mostre

Roli i intervistuesit në terren

Rrit pjesëmarrjen e të anketuarve

Përmirëson pjesëmarrjen të anketuarve, duke i udhëzuar ata

Burimi:Saunders, Lewis, Thornhill (2009)

Pyetësori

I vetëadministruar

Internet Postë Dorëzim në dorë

I administruar nga intervistuesi

Me telefonIntervistë e strukturuar


82

Edhe nëse një pyetësor i drejtohet me postë një drejtuesi të një kompanie me emër, nuk ka

asnjë mënyrë për të vërtetuar që menaxheri të jetë i anketuari. Ndihmësi i menaxherit ose

çdokush tjetër mund ta plotësojë atë. Pyetësorët e administruar nga intervistuesit, mundësojnë

të sigurohemi se i anketuari është ai që synohet të pyetet, çka rrit shkallën e besueshmërisë së

të dhënave. Të anketuarit në pyetësorët e vetë-administruar, mund të diskutojnë përgjigjet e

tyre me të tjerët, duke ndikuar kështu në përgjigjen e tyre, ndërsa në anketimin ballë për ballë

përgjigjet janë të menjëherëshme dhe jepen përgjigje bazuar vetëm në njohuritë dhe vendimet

e marra nga i anketuari, i pandikuar nga të tjerët.

Pjesë e këtij materiali është një pyetësor i cili përmban 93 pyetje të ndara në 5 seksione bazë.

Pyetësori u ndërtua bazuar në disa modele të ngjashme të studimeve të bëra në vende të tjera

dhe u pasurua dhe u ndryshua bazuar në kushtet konkrete të vendit tonë. Pjesa më e madhe e

pyetjeve janë për të dhëna bazike dhe fillojnë nga gjeneralitetet e të intervistuarit dhe

vazhdojnë deri tek elementë specifikë të sjelljes. Ato prekin vetëm në elementë të caktuar të

sjelljes çka e bën relativisht të lehtë për t’u kuptuar dhe për të marrë përgjigje në një kohë të

shkurtër për çdo të intervistuar.

Në mënyrë më të detajuar pyetësori përbëhet nga 5 pjesët e mëposhtme:

Pjesa e parë: Faktorët Demografikë, përbëhet nga 7 pyetje të cilat mbledhin të dhëna për të

njohur të intervistuarin. Konkretisht në këtë pjesë mblidhen të dhëna për moshën, gjininë,

arsimin, punësimin, nivelin e perceptuar të njohurive financiare dhe të ardhurat. Këto të

dhëna shërbejnë si një pikënisje e njohjes së natyrës së investitorit që po intervistohet si dhe

në krijimin e një profili demografik të tij. Teoria dhe praktika kanë dëshmuar se

vendimmarrja e investitorit është e ndryshme për faktorë të ndryshëm demografikë.

Në vend që të matin në mënyrë të drejtpërdrejtë nivelin e njohurive financiare, disa autorë

mbështeten në vetë-matjen e njohurive financiare sepse niveli i perceptuar mund të ketë rolin

e vetë parashikues (Kramer, M. M., 2012). Njerëzit mund të mos jenë të aftë të vlerësojnë

njohuritë e tyre reale financiare dhe mund të bazojnë vendimet e tyre në atë që ata mendojnë

se dinë. Nëse ata mendojnë se dinë më shumë sesa dinë në të vërtetë, njerëzit shfaqin një

tendencë vetëbesimi të tepruar. Hung e të tjerë (2009) konstatojnë se vetëvlerësimi i nivelit të

njohurive financiare parashikon më mirë sjelljet financiare sesa matja e njohurive financiare.

Pjesa e dytë: Vendimmarrja investuese, përbëhet nga 4 pyetje bazë. Në pyetjen e parë hetohet

për llojin e investimeve financiare që investitori zotëron, për kohëzgjatjen dhe vlerën e

investimit, për sigurinë e perceptuar për investimin e kryer, për kënaqësinë e perceptuar nga

investimin në aktiv financiar etj. Pyetjet në vijim kërkojnë për burimin e financimit të

përdorur për investimin e kryer si dhe për krahasueshmërinë e vështirësisë midis blerjes dhe

shitjes së një aktivi financiar. Ndërsa për të kuptuar nivelin e perceptuar të performancës nga

investimi në lidhje me llojin e aktivit të zgjedhur, shumën e parave të investuara, apo llojin e

transaksionit të kryer, janë drejtuar pyetje me 5 shkallë Likert. E njëjta shkallë Likert përdoret

edhe për të pyetur për sigurinë e perceptuar nga investitori për lloje të ndryshme të aktiveve

financiare ku ai ka investuar.


83

Pjesa e tretë: Faktorët Psikologjikë, përmban pohime të bazuar në skenarë që lidhen me

situata hipotetike për vendimmarrjen. Skenarët janë ndërtuar në mënyrë të tillë që përgjigjet e

investitorëve të reflektojnë tendencat psikologjike që ata shfaqin gjatë vendimmarrjes në

situatat e dhëna si dhe ndërtimi i tyre bazohet mbi punime të ndryshme në literaturë për

Financën e Sjelljes. Çdo pyetje synon të mbledhë një vlerësim në terma sasiore (renditës) me

vlerësime të shkallës Likert nga 1 (aspak dakord) deri në 5 (plotësisht dakord). Seksioni

përbëhet nga 26 pyetje dhe ndahet në tre pjesë A, B, C në përputhje me tre teoritë ose

kategorizohen sipas 9 faktorëve psikologjikë të trajtuar në literaturë, respektivisht të koduar

si më poshtë:

Tabela 3.3 Struktura e faktorëve të sjelljes me pyetjet përkatëse të pyetësorit

Kategoria Faktori psikologjik Pyetja

Heuristika

Heuristika e përfaqësimit A1, A2, A3 Vetëbesimi i tepruar A4, A5, A6, A7

Ankorimi A8, A9

Shansi i lojtarit A10, A11, A12

Disponueshmëria A13, A14, A15

Perspektiva Mospëlqim i humbjeve B1, B2

Kundërshtia ndaj Pendimit B3, B4

Llogarimbajtja mendore B5, B6

Bashkimi me Turmën C1, C2, C3, C4, C5

15 pyetje për faktorët me bazë teorinë e Heuristikës

6 pyetje për faktorët me bazë teorinë e Perpektivës

5 pyetje për të studiuar tendencën e bashkimit me turmën.

Pjesa e katërt: Shkalla e Tolerancës së Riskut, mbledh të dhëna nëpërmjet 12 pyetjeve të

mbyllura, të cilat në thelb synojnë të zbulojnë mënyrën se si investitori e njeh vetveten dhe

se si kjo ndikon në vendimmarrjen e tij investuese. Si shkallë matëse për të përcaktuar

Tolerancën ndaj Riskut do të përdoret testi Grable dhe Lytton. Testi ka 15 vite që përdoret

gjerësisht. Këshilluesit financiarë e përdorin si matës për të kuptuar qëndrimin e klientëve të

tyre ndaj riskut me qëllim shpërndarjen sa më efektive të aktiveve të klientit. Individët e

përdorin shkallën për të kuptuar gatishmërinë e tyre për të ndërmarrë risk financiar dhe për të

analizuar preferencat e tyre ndaj riskut (Kuzniak e të tjerë, 2015).

Pjesa e pestë: Shkalla e matjes së Personalitetit, synon të mbledhë një vlerësim në terma

sasiorë (renditës) me vlerësime nga 1 deri në 5 ne lidhje me 44 aspekte të veçanta të

personalitetit të njeriut përfaqësuar nga 44 pyetje specifike për çdo aspekt. Të dhënat e

mbledhura nga ky seksion japin një informacion të rëndësishëm për natyrën dhe llojet e

personalitetit të investitorëve shqiptarë si dhe ndikimin e tyre në vendimet investuese. Si

shkallë matëse për të përcaktuar Tiparet e Personalitetit, do të përdoret testi Big Five i

Personalitetit.

Është më i rëndësishëm lloji dhe formulimi i pyetjeve sesa renditja sipas të cilës ato do të

shfaqen në pyetësor. Formulimi i qartë i pyetjeve duke përdorur terma të njohur nga të

anketuarit, mund të përmirësojnë vlefshmërinë e pyetësorit.


84

Pyetjet që kemi drejtuar janë kryesisht të mbyllura dhe gjysëm të hapura. Pyetjet e mbyllura

(ndryshe pyetje me zgjedhje të detyruara, de Vaus, 2002), ofrojnë një numër përgjigjesh

alternative, nga të cilat i anketuari është udhëzuar të zgjedhë, çka realizon përgjigje të

shpejta, pasi nuk kërkojnë shkrimin e përgjigjeve. Kemi përdorur llojet e mëposhtme të

pyetjeve të mbyllura:

• Pyetje listë, ku të anketuarit i ofrohet një listë alternativash ku secila prej të cilave

mund të zgjidhet; (seksioni i vendimmarrjes investuese përbëhet nga pyetje të tilla).

• Pyetje kategorike, ku vetëm një përgjigje mund të zgjidhet nga një grup i caktuar

kategorish; (seksioni i Tolerancës ndaj Riskut përmban pyetje të tilla)

• Pyetje vlerësimi, në të cilat përdoret një shkallë vlerësimi për të regjistruar

përgjigjet; përdoren shpesh për të mbledhur të dhëna për opinione. Nuk duhet të

ngatërrohen me Shkallët Matëse, të cilat janë një grup koherent pyetjesh që

konsiderohen si tregues të një konstrukti apo koncepti (Saunders e të tjerë 2009).

Pyetjet e vlerësimit më së shpeshti përdorin shkallën e vlerësimit të stilit të Likert në

të cilën vlerësohet se sa fuqimisht ai/ajo pajtohet/nuk pajtohet me një pohim/seri

pohimesh, zakonisht në një shkallë vlerësimi katër, pesë, gjashtë ose shtatë pikë.

Përgjigjet e mundshme për pyetjet e vlerësimit duhet të paraqiten në vijë të drejtë.

Seksioni i faktorëve psikologjikë përbëhet vetëm nga pyetje të tilla.

• Pyetje matricë, ku përgjigjet në dy ose më shumë pyetje mund të regjistrohen duke

përdorur të njëjtën rrjetë, duke mundësuar regjistrimin e përgjigjeve në dy ose më

shumë pyetje të ngjashme në të njëjtën kohë. Përgjigja e përshtatshme për secilën

pyetje, më pas regjistrohet në qelizën ku rreshti dhe kolona janë përmbushur. Edhe

pse përdorimi i një matrice kursen hapësirë, (Saunders e të tjerë 2009) sugjerojnë që

të anketuarit mund të kenë vështirësi në kuptimin e këtyre projektimeve dhe se ato

janë pengesë për përgjigjen. Seksioni i llojit të personalitetit të investitorit përmban

pyetje të tilla.

• Pyetje sasiore, për të cilën përgjigja është një numër (mosha)

Në tërësi, mund të pritet që intervistimi të japë informacione të rëndësishme. Aq sa janë të

rëndësishme të dhënat që do të mblidhen, po aq është edhe përjashtimi i mundshëm i

intervistave të deformuara si dhe përpunimi i të dhënave të mbledhura.

Testimi pilot dhe vlerësimi i vlefshmërisë

Para përdorimit të pyetësorit duhet të bëhet testimi pilot. Qëllimi është të përsosë pyetësorin

në mënyrë që të anketuarit të mos kenë probleme në përgjigjen ndaj pyetjeve dhe të mos ketë

probleme në regjistrimin e të dhënave. Analiza paraprake duke përdorur të dhënat e testimit

pilot mund të ndërmerren për të siguruar që të dhënat e mbledhura do të mundësojnë t'u

përgjigjen pyetjeve kërkimore. Numri minimal për një test pilot është 10 (Fink 2003).

Në rastin tonë përpara se pyetësori t’i shpërndahej të gjithë kampionit tonë, ai u konsultua me

drejtuesin e punimit dhe disa persona të zgjedhur me njohuri dhe përvojë në investimet

financiare. Mbasi mori formën draft pyetësori u testua përmes provës pilot ku në total u testua

në 10 investitorë të cilët ndihmuan në korrigjimet e mundshme si dhe për të kuptuar për

çështjet që duhen pasur parasysh gjatë intervistimit dhe interpretimit të rezultateve të

pyetësorit.


85

Vërejtjet dhe sugjerimet që dolën nga këto konsultime si dhe prova pilot u pasqyruan në

pyetësorin draft të ndërtuar dhe në këtë mënyrë u konkludua në pyetësorin final i cili u përdor

në vrojtimin që u krye në terren.

3.8.2 Intervistat gjysmë të strukturuara

Intervistat e strukturuara mbledhin të dhëna në kategori të paracaktuara dhe për faktorë të

paramenduar. Por këto nuk përfaqësojnë të gjithë faktorët e mundshëm të sjelljes me ndikim

në vendimet investuese. Është e pamundur të paramendohen dhe studiohen të gjithë faktorët

në të gjithë kampionin e intervistimit. Për këtë arsye, me qëllim mbledhjen e të dhënave

jashtë pyetjeve standard të intervistave të strukturuara, të dhëna të cilat kanë ndikim në

vendimet investuese, janë planifikuar të organizohen intervistimet e pastrukturuara. Në fokus

të këtyre intervistave do të jenë përfaqësues dhe specialistë të institucioneve pjesë e proçesit

investues si drejtues të fondeve të investimeve dhe bankave të nivelit të dytë.

Intervistat gjysmë të strukturuara mund të përdoren për të eksploruar dhe shpjeguar çështjet

që kanë dalë nga përdorimi i një pyetësori (Tashakkori dhe Teddlie 1998). Autorët theksojnë

se si mund të përdoren intervista gjysmë të strukturuara ose të detajuara, si pjesë e

hulumtimit të metodave të përziera, si një mjet për të shpjeguar gjetjet nga pyetësorët

(Bryman 2006). Në tërësinë e tyre, të dhënat e intervistimeve të strukturuara dhe të

pastrukturuara plotësojnë njëra tjetrën dhe në analizën e të dhënave nuk shihen si të ndara.

Për fenomenet të cilat nuk mund të shpjegohen siç duhet nga përpunimi i të dhënave të

intervistave të strukturuara, do të përdoren të dhënat e intervistave të pastrukturuara si një

gërshetim i cili do t’i japë kuptim pikave të vështira të analizës së të dhënave.

Probleme të cilësisë së intervistave gjysmë të strukturuara

o Përgatitje e kujdesshme e intervistuesit, duhet të ketë njohuri për temën e hulumtimit

o Sigurimi i të intervistuarve me një listë të çështjeve të intervistimit para ngjarjes, kur

kjo është e mundur.

o Gjuha e përdorur të jetë e kuptueshme.

o Vend i përshtatshëm për të intervistuarit ku ata të ndihen rehat dhe ku intervista nuk

ka gjasa të shqetësohet.

o Pyetjet duhet të shmangin shumë koncepte teorike ose zhargon, meqenëse kuptimi i

këtyre termave nga studiuesi mund të ndryshojë nga ai i të intervistuarve. Aty ku

duhet të përdoren koncepte teorike ose terminologji specifike, do të duhet të

sigurohemi që bashkë me të intervistuarit të kuptojmë njësoj (Saunders, Lewis dhe

Thornhill, 2008)

Hapat e ndjekur gjatë strategjisë cilësore

Pas kontaktimit me specialistin e fushës së tregjeve financiare, i vendosëm atij në dispozicion

elektronikisht rezultatet e gjetjeve nga analiza jonë statistikore për faktorët psikologjikë.

Gjithashtu, meqë rezultatet përmbajnë emërtime të koncepteve teorike të një terminologjie

specifike, që të sigurohemi që i intervistuari të kuptojë njësoj me intervistuesin si dhe për të

shmangur keqkuptimin e termave, i kemi dërguar specialistit një përmbledhje të literaturës

mbi faktorët psikologjikë, pjesë të punimit. Kjo bëhet me qëllim për të ndihmuar në


86

përgatitjen e intervistuesit duke marrë njohuri për temën e studimit. Në vijim, specialisti na

ka caktuar një takim gjatë të cilit kryhet intervista gjysëm e strukturuar.

3.8.3 Metoda e përpunimit të të dhënave

Intervista e strukturuar është zgjidhja më e mirë për të pasur të dhëna të standardizuara, të

cilat mund të përpunohen dhe analizohen lehtë. Analiza statistikore përshkruese, analiza e

regresionit të shumëfishtë dhe korrelacioni do të kryhen duke përdorur Programin Statistikor

R. Testi Cronbach Alpha do të përdoret për të testuar qëndrueshmërinë e besueshmërisë së

matjeve, (për variablat në Seksionin III- të dhe atë të V-të në pyetësor), të cilët janë variabla

të vazhdueshëm të matjes Likert me 5 shkallë. Metoda sasiore përdoret për identifikimin dhe

përshkrimin e variablave me qëllim kuptimin e marrëdhënies midis tyre (Garner, Wagner dhe

Kawulich, 2009, fq.62), çka është e përshtatshme për qëllimin tonë kryesor: identifikimi i

faktorëve që ndikojnë vendimet e investitorëve si dhe i lidhjes midis tyre. Nga ana tjetër,

duke u fokusuar në shifra dhe statistika, metodat sasiore konsiderohen sipërfaqësore si dhe

humbasin aftësinë të lidhin drejtpërdrejt sjelljen me studimin (Bryman dhe Bell, 2007,

fq.175).

Për të analizuar më mirë rezultatin, kemi përfshirë në studim edhe intervista gjysëm të

strukturuara me specialistë të tregut të fondeve të investimeve për të kuptuar më shumë për

sjelljet dhe vendimet e investitorëve në këto tregje.

3.9 Hartimi i matjeve dhe pyetësorit

Pyetësori ka pesë seksione: Seksioni i parë lidhet me faktorët demografikë si (gjinia, vendbanimi, mosha, të ardhurat, arsimi, punësimi, perceptimi për nivelin e zotëruar të njohurive financiare). Seksioni i dytë përfshin pyetje për vendimmarrjen investuese (llojet e investimeve, vlera e tyre, kohëzgjatja në investim, burimi i financimit, siguria e perceptuar për investimin e kryer etj.). Seksioni i tretë përfshin pohime për tendencat psikologjike dhe perceptimet e investitorëve për tregun, ku përdorim shkallën Likert. Në rastin e faktorëve psikologjikë, të intervistuarve u është paraqitur një seksion (seksioni III, Aneks A), i përbërë nga 26 pyetje, të klasifikuara sipas teorive të financës së sjelljes në tre grupe: Heuristika, Perspektiva dhe Turma. Secila pyetje në fakt është një situatë që tregon vendimmarrje, gjatë të cilës i anketuari mund të shfaqë paragjykim/tendencë psikologjike ose jo, çka do të matet me shkallën Likert nga 1-5, ku sa më i madh numri që qarkohet nga i intervistuari, aq më e theksuar është tendenca psikologjike që ai shfaq gjatë vendimit që merr në situatën e dhënë. Seksioni i katërt përfshin pyetje për përcaktimin e shkallës së tolerancës ndaj riskut. Shkalla përbëhet nga 12 pyetje, ku secila pyetje përmban katër alternativa, të cilat nga e para drejt së katërtës tregojnë një qëndrim në rritje të tolerancës ndaj riskut. Seksioni i fundit ka të bëjë me përcaktimin e llojit të personalitetit të investitorit duke paraqitur 44 pohime me 5 shkallë Likert ku secili tregon një tipar të karakterit. Për secilin invesitor do të rezultojë një lloj personaliteti i caktuar, ndërsa për të gjithë rezultatet e kampionit do të studiohet rëndësia e këtij variabli në vendimmarrje si dhe a është ky variabël i korreluar me variablat e tjerë të sjelljes të marrë nën studim.


87

3.10 Përpunimi dhe analiza e të dhënave

Përpunimi i të dhënave të mbledhura për këtë studim do të realizohet në funksion të pyetjeve

kërkimore të ngritura që në fillim të këtij punimi. Në mënyrë të strukturuar pyetjet (P) dhe

nënpyetjet kërkimore janë renditur më poshtë.

P1: A ndikojnë faktorët e sjelljes vendimmarrjen e investitorit individual për investime në


P1-a: A ndikojnë faktorët psikologjikë vendimmarrjen e investitorit individual për


P1-b: A ndikojnë faktorët demografikë vendimmarrjen e investitorit individual për


P1-c: A ndikon toleranca ndaj riskut vendimmarrjen e investitorit individual për


P1-d: A ndikon lloji i personalitetit të investitorit individual në vendimmarrjen e tij


P2: A korrelohen faktorët e sjelljes, përcaktues të vendimmarrjes së investitorit individual


P2-a: A janë faktorët psikologjikë dhe lloji i personalitetit të investitorit të korreluar

me njëri-tjetrin?

P2-b: A janë faktorët psikologjikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar

me njëri-tjetrin

P2-c: A janë toleranca ndaj riskut dhe lloji i personalitetit të investitorit të korreluar

me njëri-tjetrin?

P2-d: A janë faktorët demografikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar

me njëri-tjetrin?

Për t’i dhënë përgjigje këtyre pyetjeve dhe nënpyetjeve për secilën pyetje kërkimore do të

përdoret statistika përshkruese, testi i besueshmërisë Cronbach-Alpha, analiza eksploruese

faktoriale, analizë regresioni dhe analizë korrelacioni.

Statistika përshkruese përdoret për të përshkruar variablat e çdo seksioni të pyetësorit.

Në nënpyetjen e parë P1-a, analizohen faktorët psikologjikë të cilët janë përcaktues të

rëndësishëm të vendimmarrjes së investitorit individual për investime në aktivë financiarë në

Shqipëri. Variablat i nënshtrohen analizës së faktorit eksplorues dhe më pas testit të

besueshmërisë Cronbach – Alpha. Variablat që ngelen në fund të këtyre analizave përdoren

për analizën inferenciale. Kjo analizë na ndihmon për të gjetur përgjigje përsa i përket

rëndësisë së faktorit psikologjik në vendimmarrjen e investitorit individual shqiptar në aktivë

financiarë.

Analiza Eksploruese Faktoriale: metodë statistikore e cila synon të përcaktojë strukturën bazë të një matrice të dhënash me shumë variabla. Qëllimi është evidentimi i një grupi dimensionesh bazë, të quajtur faktorë, nëpërmjet studimit të strukturës së korrelacionit midis variablave. Në këtë mënyrë variablat bëhen pjesë e grupimeve homogjene me karakteristika të ngjashme, (faktorëve), (O'Brien, 2007).


88

Për të kryer analizën EFA, duhet të instalojmë në programin kompjuterik R, paketat `psych` dhe `GPArotation`. Fillimisht duhet të konfirmojmë numrin e faktorëve që do të përdorim për analizën tonë. Kjo mund të kryhet me anë të metodave të ndryshme si: ‘Eigenvalue’ apo `Parallel Analysis`. Përdorim konkretisht funksionin `fa.parallel`, pjesë e paketës `Psych` për të kryer analizën ‘parallel’. Kryejmë në vijim analizën e faktorëve duke ndjekur këtë rezultat. Marrim në konsideratë për analizën të mëtejshme vetem faktorët me vlera të përafërta me 0,3 (Revelle, 2018). Në studim aplikohen kriteret e mëposhtme të analizës eksploruese të faktorëve:

- Treguesi RMSR (root mean square of residuals) duhet të jetë rreth vlerës zero. - Vlera e treguesit RMSEA (root mean square error of approximation) duhet të jetë më

e ulët se 0.05, për një përshtatje të mire të modelit. - Treguesi Tucker-Lewis (TLI) duhet të jetë më e lartë se vlera limit 0.9.

Testi Cronbach-Alpha: Një pyetësor i vlefshëm do të thotë që të dhënat e mbledhura janë të qëndrueshme dhe koherente. Foddy, (1994) diskuton vlefshmërinë dhe besueshmërinë në kuadrin e pyetjeve dhe përgjigjeve që bëjnë sens. Në veçanti, ai thekson se "pyetja duhet të kuptohet nga i anketuari në mënyrën e synuar nga kërkuesi dhe përgjigja e dhënë nga i anketuari, duhet të kuptohet nga hulumtuesi në mënyrën e synuar nga i anketuari". Testi ndihmon për të vlerësuar besueshmërinë e përgjigjeve të pjesëmarrësve ndaj matjeve si dhe përdoret zakonisht në studime të shkencave të sjelljes për të testuar besueshmërinë e qëndrueshmërisë së brendshme të matjeve, të cilat janë në formatin e variablave të vazhdueshëm (Liu, Wu, Zumbo, 2010). Si i tillë, meqë kërkimi është për financën e sjelljes, si dhe meqë kemi përdorur matjet me 5 shkallë Likert për faktorët psikologjikë dhe llojin e personalitetit, (përkatësisht, seksionet III dhe V në pyetësor), testi konsiderohet mëse i përshtatshëm për studimin tonë. Në punim, testi Cronbach Alpha do të realizohet me anë të Software R, për të testuar besueshmërinë e matjeve të përfshira në faktorët e formuar pas analizës eksploruese faktoriale. Vlera mbi 0.6 e testit Cronbach Alpha është e pranueshme për t’u siguruar që matjet janë të besueshme (Field, Miles, Field, 2012; Kline, 1999). Kriteret për treguesit statistikorë me anë të programit statistikor R: Së pari, duhet të kemi një vlerë të alfës së përgjithshme mbi 0,6. Së dyti, duhet të vërtetojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha76’ të jenë më ulta se vlera e alfës të përgjithshme. Së fundmi, duhet të kemi vlera të ‘r.drop77’ më të larta se 0,3 (afërsisht). Pyetjet janë konvertuar sipas udhëzimeve të literaturës, (Field, Miles, Field, 2012; Kline, 1999) dhe më pas është kryer analiza e mëposhtme. Në rast se përgjigjet nuk ndjekin trendin e karakteristikës përkatëse, programi statistikor R kryen në mënyrë automatike konvertimin e variablit. Statistika përshkruese: përdoret për të përshkruar nivelin e ndikimit të variablave

psikologjikë në vendimmarrjen investuese të individëve.

Analiza e regresionit do të përdoret për t’i dhënë përgjigje nënpyetjes së dytë, të tretë dhe të

katërt të pyetjes së parë kërkimore, të lidhura me faktorët demografikë, toleranca ndaj riskut

dhe lloji i personalitetit të investitorit.

Në këtë pjesë të punimit përpiqemi të identifikojmë ndikimin e faktorëve të tjerë të sjelljes si

ata demografikë, toleranca ndaj riskut dhe personaliteti (pasi kemi dhënë më sipër përgjigje

76Vlera e ‘Cronbach’s α’ 77Korrelacioni midis variablit dhe totalit të përgjigjeve ‘i korrigjuar’ sipas vetë variablit. Vlerat e ulta (afërsisht më pak se 0,3) tregojnë se variabli përkatës nuk është i korreluar mjaftueshëm me vlerësimin total.


89

për faktorët psikologjikë), në vendimmarrjen investuese duke i dhënë kështu plotësisht

përgjigje pyetjes së parë kërkimore.

Analiza e korrelacionit do të përdoret për t’i dhënë përgjigje nënpyetjeve të pyetjes së dytë

kërkimore P2.

Në analizë do të përdoren teste të ndryshëm statistikorë, pjesë e analizës faktoriale ose në një këndvështrim më të përgjthshëm, statistikës inferenciale për ndikimin e faktorëve demografikë, tolerancës ndaj riskut dhe llojit të personalitetit të investitorit në vendimmarrjen e tij. Variablat cilësorë, të cilët përbëhen nga përgjigje me një shkallë të qartë rritëse, sipas kontekstit të caktuar, janë ri-koduar me anë të shifrave nga 1 në C, ku C është numri total i përgjigjeve të mundshme. Teknikat e modelimit statistikor do të përshtaten gjithashtu sipas llojit të variablave (sasior diskret në këtë rast). Për të analizuar lidhjen midis variablave zbatojmë konceptet e regresionit dhe korrelacionit. Korrelacioni nuk është tregues i drejtimit të ndikimit nga njëri variabël te tjetri. Për të treguar këtë ndikim është i nevojshëm vlerësimi i një modeli statistikor, me një variabël të varur dhe një ose disa variabla të pavarur. Kovarianca është pozitive nëse lidhja midis dy variablave është e drejtë dhe anasjelltas. Në rast se nuk kemi një lidhje konstante midis variablave, kovarianca përkatëse është zero. Problemi në këtë rast qëndron tek vlerat e pakufizuara që mund të marrë kovarianca, në boshtin e numrave realë. Ne e standartizojmë këtë tregues më qëllim që të kryejmë një interpretim më intuitiv. Koeficienti i korrelacionit r, sipas Pearson mund të variojë nga -1 në 1 dhe distanca nga zero tregon fortësinë e tij. Një vlerë e barabartë me 1 tregon se ne mund të parashikojmë një variabël nga variabli tjetër. Në rastin tonë, vlerësimi i treguesit do të shoqërohet gjithashtu me vlerësimin e një testi statistikor me ‘hipotezë zero: koeficienti i vërtetë i korrelacionit është i barabartë me zero’. Pra, kjo hipotezë shërben për të konfirmuar, jo vetëm vlerën, por edhe rëndësinë statistikore të koeficientit të korrelacionit në çdo rast. Nëse p-value i testit statistikor është më i madh se vlera standarte e paracaktuar (zakonisht alpha=5% ose 10%), atëherë pranojmë hipotezën zero, pra koeficienti i korrelacionit nuk është i rëndësishëm statistikisht ose nuk ka lidhje të provuar midis dy variablave. Nëse p-value i testit statistikor është më i vogël se vlera standarte e paracaktuar (alpha=5% ose 10%), atëherë refuzojmë hipotezën zero, pra koeficienti i korrelacionit është i rëndësishëm statistikisht, ka lidhje të provuar midis dy variablave, pozitive ose negative, sipas rastit. Teknika e vlerësimit e zbatuar është GLM (Generalized Linear Model), një klasë e gjerë modelesh që përfshin regresion dhe analizë variance (Agresti, 2003), jo vetëm për variablat e vazhdueshëm por edhe për ata kategorikë. Kemi tre komponentë në këto lloj modelesh:

o Komponenti rastësor o Komponenti sistematik o Komponenti lidhës

Komponenti rastësor lidhet me shpërndarjen probabilitare të variablit të varur Y. Në

vëzhgojmë variabla të pavarur rastësor Y1, Y2, . . ., YN të cilët mund të kenë shpërndarje

normale, Bernuliane ose Puasoniane. Në rastin e komponentit sistematik, variablat rastësorë

Yi, I = 1, 2, . . ., N, kanë vlera të pritura µi, I = 1, 2, . . ., N.Komponenti sistematik përfshin

variablat shpjegues x1,x2 , · · · , xk siparashikues linear: 0 + 1 x1 +2 x2 + · · · + k xk.

Komponenti i tretë përfshin lidhjen midis komponentëve sistematikë dhe rastësorë.

Konkretisht tregon sesi mesatarja E(Y) lidhet me variablat shpjegues me anë të një funksioni

g(µ).

Në kreun pasardhës do të paraqiten detajet për shtjellimin e pyetjeve kërkimore në lidhje me

mënyrën e analizës së të dhënave si dhe interpretimin e tyre.


90

Kreu IV: ANALIZA STATISTIKORE DHE REZULTATET E KËRKIMIT

4.1 Statistikat përshkruese

Në nënçështjet në vijim paraqiten gjetjet e analizës statistikore përshkruese për secilin prej seksioneve të pyetësorit e konkretisht për informacionin demografik, për faktorët psikologjikë, për shkallën e tolerancës së riskut, për vendimmarrjen investuese në aktiv financiar si dhe për shkallën e matjes së personalitetit. 4.1.1 Statistikat përshkruese për informacionin demografik

Në kampionin tonë78 janë përfshirë79 44 femra dhe 136 meshkuj, respektivisht rreth 24% dhe

76% e totalit. Rreth 71% e të intervistuarve jeton në Tiranë, ndërsa pjesa tjetër jeton kryesisht

në qytete të tjera të vendit, por edhe jashtë tij. Nga 180 individë investitorë të intervistuar,

145 janë më arsim të lartë, 14 me arsim pasuniversitar dhe 21 me arsim të mesëm, e shprehur

në përqindje respektivisht rreth 81%, 8% dhe 11% e totalit. Përsa i përket të ardhurave, 85%

e të intervistuarve shprehen se i klasifikojnë të ardhurat e familjes së tyre si mesatare, 13% si

të larta dhe 1.3% si të ulëta. Në lidhje me nivelin e njohurive financiare që ata mendojnë se

zotërojnë, 144 investitorë mendojnë se i përkasin një niveli mesatar njohurish financiare, 33 e

kategorizojnë veten në nivel të lartë të njohurive, dhe vetëm 3 investitorë shprehen se niveli i

njohurive të tyre në lidhje me financat është i ulët. Rreth 17% e të intervistuarve janë të

punësuar në sektor ekonomik, 36% në sektor joekonomik, 34.5% të vetëpunësuar, dhe 5.6%

dhe 6.7% përkatësisht të papunë dhe pensionistë.

Vijojmë analizën me moshën 80 e investitorëve, një variabël sasior për të cilin mund të

llogaritim statistika përshkruese dhe të ndërtojmë grafikë tipikë për të dhëna sasiore, si

histogrami dhe ‘boxplot’-i. Në analizën e statistikave përshkruese kryesore për variablin e

moshës të të intervistuarve, përfshihet minimumi dhe maksimumi i variablit, kuartili i parë81,

kuartili i dytë82 (ose mediana), kuartili i tretë83, mesatarja kampionate, shuma (sum) e të

gjitha vlerave të variablit, gabimi standard i mesatares (nevojitet për llogaritjen e intervalit të

78Shih Aneks C, Tabela C1.1 79 Zgjedhja është bërë në përputhje me raportin e gjinisë së klientëve investitorë me të ardhura të mesme e të larta të bankës Raiffeissen, prej nga është marrë kampioni ynë. Sipas informacionit të marrë nga specialistët e bankingut që manaxhojnë klientët me të ardhura të mesme e të larta të degëve të ndryshme të kësaj banke, ekziston një raport gati 3-fish më i lartë i klientëve meshkuj ndaj atyre femra të kësaj kategorie të ardhurash. 80Shih Aneks C, Tabela C 1.2 81Kuartili i parë është vlera ose vëzhgimi që lë 25% të të dhënave të renditura majtas dhe 75% djathtas. 82Mediana (ose mesorja) është vlera ose vëzhgimi që lë 50% të të dhënave të renditura majtas dhe 50% djathtas. Mediana quhet gjithashtu ‘mesatare pozicioni’ dhe në rast se ndryshon mjaftueshëm nga mesatarja, të dhënat paraqesin asimetri në shpërndarje. Në rast se mediana është e barabartë me mesataren, shpërndarja e të dhënave është simetrike, pra vëzhgimet janë të baraslarguara nga mesatarja. 83Kuartili i tretë është vlera ose vëzhgimi që lë 75% të të dhënave të renditura majtas dhe 25% djathtas.


91

besimit për mesataren), intervali i besimit84 për mesataren (‘LCL Mean’ dhe ‘UCL Mean’),

varianca dhe devijimi standard (Stdev)85, indeksi i asimetrisë86 dhe indeksi i kurtozit87.

Mesatarja e moshës të të intervistuarve rezulton rreth 53, minimumi dhe maksimumi

përkatës janë 25 dhe 65.

Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 46 dhe 60. Mediana rezulton 55, një

vlerë më e madhe se mesatarja, shenjë e një asimetrie të lehtë negative (ose majtas) në

shpërndarje.

Limitet inferiore dhe superiore të intervalit të besimit për mesataren janë

respektivisht, 51,6 dhe 54,3.

Indeksi i asimetrisë është negativ, pra kemi një asimetri negative (të lehtë) në

shpërndarje.

Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja nuk është

normale.

‘Boxplot 88 ’-i dhe histogrami 89 i variablit të moshës konfirmojnë rezultatet e

mësipërme: asimetri të moderuar në shpërndarjen përkatëse90.

84Një interval besimi (për mesataren) 95% përmban me probabilitet 95% mesataren e vërtetë ose mesataren e popullatës. Shpërndarja normale standard quhet gjithashtu shpërndarja Z. Në rastin e intervalit të besimit 95%, z = 1.96. Në rast se numri i vëzhgimeve është mjaftueshëm i madh, formula e intervalit të besimit për mesataren

jepet nga: n

zx c

, ku

_

X është mesatarja kampionare, është devijimi standart (i popullatës) dhe n është

madhësia e kampionit. Në shumë raste, devijimi standard i popullatës është i panjohur. Kur madhësia e kampionit është e mjaftueshme (n ≥ 30), mund të zëvendësojmë σ me devijimin standard të kampionit (s). Në këtë rast kemi:

n

szx c

85Varianca dhe devijimi standard janë masat më të përdorura për vlerësimin e ndryshueshmërisë së të dhënave.

Varianca njihet me simbolin 2, ndërsa devijimi standard njihet me simbolin . Kemi: 2

X X dhe

2

2

1 1

1 1n n

X i ii i

X Xn n

Në rastet e vlerësimit kampionar kemi:

1

)( 2

2

N

XXss .

86 Indeksi i asimetrisë (skewness) quhet ndryshe moment i tretë i mesatares. Formula përkatëse është:

N

x

3

3

.Formula përkatëse kampionare është:

3

321

xxnn

nk

Formulat përkatëse për llogaritjen praktike të indeksit janë:

3233 23

1 Nxx

N

,

323

3 2321

xnxxxnn

nk . Nëse ky indeks është zero,

atëherë kemi një shpërndarje simetrike të variablit përkatës, nëse është më i madh se 0, atëherë kemi asimetri pozitive dhe anasjelltas.

87 Formula e kurtozit për popullatën është:

42234

4

4 3641

xxxNN

x

dhe për kampionin:

2

4342

4

131

321 n

sn

n

xxn

nnn

nk .

Në rast se indeksi i kurtozit është afërsisht vlerës 3, atëherë kemi të bëjmë me një shpërndarje simetrike (pra mund të kemi shpërndarje normale të variablit përkatës). Vlera të ndryshme, statistikisht nga 3 tregojnë asimetri të variablit. 88 ‘Boxplot-i’, i njohur gjithashtu si ‘box-and-whisker plot’, është një prej grafikëve më të përdorur për paraqitjen e të dhënave sasiore. Grafiku ndërtohet nga këto statistika: minimumi i vëzhgimeve, kuartili i parë, mediana, kuartili i tretë dhe maksimumi përkatës.


92

4.1.2 Statistikat përshkruese për Faktorët Psikologjikë

Në vijim paraqiten statistikat91 dhe grafikët për variablat Heuristika, Perspektiva, Turma të

krijuar nga mesataret e pyetjeve përkatëse, në bazë të logjikës së të dhënave të shkallës

Likert.

Rezultatet për variablin ‘Heuristika’: Mesatarja rezulton rreth vlerës 3, minimumi dhe

maksimumi përkatës janë afërsisht 2 dhe 4. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht

2,9 dhe 3,3. Mediana rezulton afërsisht 3, një vlerë e barabartë me mesataren, shenjë e

simetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervali i besimit për mesataren

janë respektivisht, 3 dhe 3,1. Indeksi i asimetrisë është lehtësisht negativ, pra mund të kemi

një asimetri të lehtë në shpërndarje, edhe pse mediana dhe mesatarja treguan të kundërtën.

Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk është

normale. ‘Boxplot’-i dhe histogrami i variablit konfirmojnë me përafërsi rezultatet e

mësipërme: simetri në shpërndarjen përkatëse (prani e pak vlerave ekstreme).

Rezultatet për variablin ‘Perspektiva’: Mesatarja rezulton rreth vlerës 3,7, minimumi dhe

maksimumi përkatës janë afërsisht 2,2 dhe 4,7. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë

respektivisht 3,3 dhe 4. Mediana rezulton afërsisht 3,7, një vlerë e barabartë (afërsisht) me

mesataren, shenjë e simetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervali i

besimit për mesataren janë respektivisht, 3,6 dhe 3,8. Indeksi i asimetrisë është lehtësisht

negativ, pra mund të kemi një asimetri të lehtë në shpërndarje, edhe pse mediana dhe

mesatarja nuk e treguan këtë fakt. Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra

shpërndarja jonë nuk është normale. ‘Boxplot’-i dhe histogrami i variablit konfirmojnë

rezultatet e mësipërme: simetri në shpërndarjen përkatëse.

Rezultatet për variablin ‘Turma’: Mesatarja rezulton rreth vlerës 3,3, minimumi dhe

maksimumi përkatës janë afërsisht 1,4 dhe 5. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë

respektivisht 2,4 dhe 4,2. Mediana rezulton afërsisht 3,2, një vlerë e përafërt me mesataren,

shenjë e simetrisë së moderuar në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervali i

besimit për mesataren janë respektivisht, 3,1 dhe 3,4. Indeksi i asimetrisë është lehtësisht

negativ, pra mund të kemi një asimetri të lehtë në shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është

dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk është normale. ‘Boxplot’-i dhe

histogrami i variablit konfirmojnë simetri në shpërndarjen përkatëse.

4.1.3 Statistikat përshkruese për Shkallën e Tolerancës së Riskut

Shkalla përbëhet nga 12 pyetje, ku secila pyetje përmban katër alternativa, të cilat nga e para

drejt së katërtës tregojnë një qëndrim në rritje të tolerancës ndaj riskut. Nga vëzhgimi i

89Histogrami përmban të dhëna sasiore në kolonat përkatëse për çdo kategori. Nëse boxploti ose histogrami është simetrik, atëherë shpërndarja përkatëse është simetrike dhe anasjelltas. Këta grafikë mund të përdoren gjithashtu për të krahasuar vlerat e variablave të ndryshëm. 90Shih Aneks C, Grafiku C 1.1 Mosha 91Shih Aneks C, Tabela C 1.3 Faktorët Psikologjikë


93

frekuencave të thjeshta dhe përqindjeve (Shih Aneks C, Tabela C 1.4: Shkalla e Tolerancës së

Riskut), për secilën nga pyetjet, vihet re se pjesa dominuese e të intervistuarve, kanë zgjedhur

dy alternativat e para të çdo pyetjeje, duke shprehur kështu tolerancë të ulët ndaj riskut.

4.1.4 Statistika përshkruese për vendimmarrjen investuese në aktiv financiar92

Rezultatet për variablin ‘lloji i investimit: Ndër alternativat investuese të listuara93 në këtë

seksion të pyetësorit, investitorët kanë zgjedhur llojet e aktiveve financiare ku ata kanë

investuar dhe rezulton se pjesa më e madhe e të intervistuarve zotërojnë investime në fond

investimi në Lekë e duke vazhduar në rend zbritës në depozita, fond investimi në Euro,

obligacione qeveritare, bono thesari.

Rezultatet për variablin ‘koha e investimit’: Mesatarja e variablit ‘koha e investimit’ në llojet

e mësipërme të aktiveve, rezulton rreth vlerës 3.8, minimumi dhe maksimumi përkatës janë

0,08 dhe 10. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 2 dhe 5. Mediana rezulton 4,

një vlerë disi më e lartë se mesatarja, shenjë e asimetrisë së lehtë në shpërndarje. Limitet

inferiore dhe superiore të intervali i besimit për mesataren janë respektivisht, 3.6 dhe 4.1.

Indeksi i asimetrisë është lehtësisht pozitiv, pra mund të kemi një asimetri të lehtë në

shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk

është normale. ‘Boxplot’-i dhe histogrami i variablit konfirmojnë një asimetri të lehtë në

shpërndarjen e variablit (Shih Aneks C, Grafiku C 1.2: Koha e investimit).

Rezultatet për variablin ‘Vlera e investimit’: Pyetjes ‘Sa është vlera e investimit tuaj?’, rreth

36% investitorëve iu përgjigj se kjo vlerë është më e vogël se 1mil, 27% 1mil - 3mil,

ndërkohë që vlerat mbi këto intervaleve përkatësisht 3mil - 5mil, dhe më shumë se 5 mil, janë

investuar nga pjesa tjetër e investitorëve thuajse në mënyrë të barabartë.

Rezultatet për variablin ‘Siguria e perceptuar për aktivin e investuar’: Mesatarja rezulton

rreth vlerës 3,5, minimumi dhe maksimumi përkatës janë afërsisht 3 dhe 5. Kuartili i parë dhe

i tretë rezultojnë respektivisht 3 dhe 4. Mediana rezulton 3, një vlerë e ndryshme me

mesataren, shenjë e asimetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervali i

besimit për mesataren janë respektivisht, 3.4 dhe 3.6. Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra

mund të kemi një asimetri në shpërndarje, siç treguan mediana dhe mesatarja. Indeksi i

‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk është normale.

‘Boxplot’-i dhe histogrami i variablit konfirmojnë rezultatet e mësipërme: asimetri e theksuar

në shpërndarjen përkatëse (Shih Aneks C, Grafiku C 1.3: Siguria e perceptuar për aktivin e

investuar).

Rezultatet për variablin ‘Burimi i financimit për investimin tuaj në aktiv financiar’: Rreth

85% e të intervistuarve deklarojnë se kanë përdorur kursimet e tyre për të investuar në aktivet

92Shih Aneks xx, tabela xx 5: Vendimmarrja Investuese 93Shih Aneks A, Vendimmarrja Investuese


94

financiare ndërsa pjesa e mbetur e të intervistuarve pohojnë se kanë përdorur të ardhurat e

përfituara nga investime të tjera që ata zotërojnë ose kanë pasur zotëruar.

Rezultatet për variablin ‘Cili vendim është më i vështirë për t’u marrë: të blesh apo të

shesësh?’: Pjesa dërrmuese e investitorëve mendojnë se është më e vështirë të marrësh

vendimin për të shitur një aktiv që e zotëron sesa për të blerë apo për të investuar në një aktiv

financiar.

Rezultatet për variablin ‘Kënaqësia për llojin e zgjedhur të investimit’: Mesatarja rezulton

rreth vlerës 3.6, minimumi dhe maksimumi përkatës janë afërsisht 3 dhe 5. Kuartili i parë dhe

i tretë rezultojnë respektivisht 3 dhe 4. Mediana rezulton afërsisht 4, një vlerë e ndryshme nga

mesatarja, shenjë e asimetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervali i

besimit për mesataren janë respektivisht, 3,5 dhe 3,7. Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra

kemi një asimetri në shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra


rezultatet e mësipërme: asimetri e theksuar në shpërndarjen përkatëse (Shih Grafikun C 1.6:

Sa i kënaqur jeni nga lloji i investimit?).

Rezultatet për variablin ‘Kënaqësia për kohën e mbajtjes së investimit’: Mesatarja rezulton

rreth vlerës 3.7, minimumi dhe maksimumi përkatës janë 3 dhe 5. Kuartili i parë dhe i tretë

rezultojnë respektivisht 3 dhe 4. Mediana rezulton 4, një vlerë e ndryshme nga mesatarja,

shenjë e asimetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervalit të besimit për

mesataren janë respektivisht, 3.6 dhe 3.8. Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra kemi një

asimetri pozitive në shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra


rezultatet e mësipërme: asimetri e theksuar në shpërndarjen përkatëse (Shih Grafikun C 1.7:

Sa i kënaqur jeni nga koha e mbajtjes së investimit?).

Rezultatet për variablin ‘Kënaqësia për shumën e investuar në aktiv’: Mesatarja rezulton

rreth vlerës 3.6, minimumi dhe maksimumi përkatës janë 3 dhe 5. Kuartili i parë dhe i tretë

rezultojnë respektivisht 3 dhe 4. Mediana rezulton 4, një vlerë e ndryshme nga mesatarja,

shenjë e asimetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervali i besimit për

mesataren janë respektivisht, 3.6 dhe 3.7. Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra kemi një

asimetri pozitive në shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra


rezultatet e mësipërme: asimetri e theksuar në shpërndarjen përkatëse (Shih Aneks C, Grafiku

C1.8: Sa i kënaqur jeni nga shuma e investuar?).


95

4.1.5 Statistika përshkruese dhe grafikët për Shkallën e Matjes së Personalitetit94

Variablat e mëposhtëm janë ndërtuar si mesatare e ponderuar e variablave përkatës.

E – Ekstraversioni: 1, 6R 11, 16, 21R, 26, 31R, 36

A – Gatishmëria: 2R, 7, 12R, 17, 22, 27R, 32, 37R, 42

C – Përgjegjshmëria: 3, 8R, 13, 18R, 23R, 28, 33, 38, 43R

N – Neuroticizmi: 4, 9R, 14, 19, 24R, 29, 34R, 39

O95 – Hapja ndaj përvojës: 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35R, 40, 41R, 44

Rezultatet për variablat: E, A, C, N, O.

‘Ekstraversioni - e’: Mesatarja rezulton rreth 3, minimumi dhe maksimumi përkatës janë 2.1

dhe 4.4. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 2.4 dhe 3.6. Mediana rezulton 2.75,

një vlerë më e ulët se mesatarja, shenjë e një asimetrie të lehtë në shpërndarje. Limitet

inferiore dhe superiore të intervali i besimit për mesataren janë respektivisht, 2.9 dhe 3.1.

Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra mund të kemi asimetri pozitive në shpërndarje. Indeksi

i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk është normale.

‘Gatishmëria - a’: Mesatarja rezulton rreth 3.1, minimumi dhe maksimumi përkatës janë 2.1

dhe 4.6. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 2.3 dhe 3.8. Mediana rezulton 3.1,

një vlerë e përafërt me mesataren, shenjë e simetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe

superiore të intervali i besimit për mesataren janë respektivisht 3 dhe 3.2. Indeksi i asimetrisë

është pozitiv, pra mund të kemi një asimetri të lehtë në shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është

dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk është normale.

‘Përgjegjshmëria - c’: Mesatarja rezulton rreth 3.2; minimumi dhe maksimumi përkatës janë

2.2 dhe 4.6. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 3 dhe 3.7. Mediana rezulton 3,


inferiore dhe superiore të intervalit të besimit për mesataren janë respektivisht, 3.1 dhe 3.3.

Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra mund të kemi asimetri pozitive në shpërndarje. Indeksi

i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk është normale.

‘Neuroticizmi’ - n: Mesatarja rezulton rreth 3.3, minimumi dhe maksimumi përkatës janë 1.6

dhe 4.5. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 2.75 dhe 4.25. Mediana rezulton 3,


inferiore dhe superiore të intervalit të besimit për mesataren janë respektivisht, 3.2 dhe 3.4.

Indeksi i asimetrisë është lehtësisht pozitiv, pra mund të kemi asimetri të lehtë pozitive në

94 John, Donahue, e të tjerë, (1991); John, Naumann, e të tjerë (2008). (Për kodimin dhe shkallën e matjes së personalitetit, shih udhëzimet në Aneks D) 95 E – Extraversion A – Avalibility C – Consciousness N – Neuroticism O – Openess to experiences


96

shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk

është normale.

‘Hapja ndaj përvojës - o’: Mesatarja rezulton rreth 3.1, minimumi dhe maksimumi përkatës

janë 2.1 dhe 4.5. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 3 dhe 3.2. Mediana

rezulton 3, një vlerë më e ulët se mesatarja, shenjë e një asimetrie të lehtë në shpërndarje.

Limitet inferiore dhe superiore të intervalit të besimit për mesataren janë respektivisht, 3.1

dhe 3.2. Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra kemi asimetri pozitive në shpërndarje. Indeksi i

‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja nuk është normale.

Në grafikun e mëposhtëm kemi paraqitur ‘boxplot’-ët për 5 variablat e këtij seksioni.

Vërejmë vlera disi më të larta për variablin ‘Neuroticizmi - n’; variablat ‘Përgjegjshmëria -

c’, ‘Neuroticizmi - n’ dhe ‘Hapja ndaj përvojës - o’ paraqesin asimetri të theksuar pasi

grafikët përkatës janë gjithashtu asimetrikë. Variablat e tjerë paraqesin asimetri të moderuar.

Figura 4.1 ‘Boxplot’-ët për 5 variablat e shkallës së e matjes së personalitetit

Në grafikun e mëposhtëm kemi paraqitur histogramat për 5 variablat e këtij seksioni.

Konfirmojmë rezultatet e mësipërme.


97

Figura 4.2 Histogramat për 5 variablat e shkallës së e matjes së personalitetit

e a c n o

4.2 Pyetjet kërkimore

Në studim do të përpiqemi të përpiqemi t‘u japim përgjigje dy pyetjeve kërkimore të punimit

dhe respektivisht secilës prej nënpyetjeve kërkimore sipas përkatësisë së mëposhtme.

1. Me pyetjen e parë kërkimore “A ndikojnë faktorët e sjelljes vendimmarrjen e

investitorit individual për investime në aktivë financiarë në Shqipëri?” lidhen

nënpyetjet 1, 2, 3 dhe 4.

2. Me pyetjen e dytë kërkimore “A lidhen këta faktorë të sjelljes me njëri – tjetrin?”

lidhen nënpyetjet 5, 6, 7 dhe 8.

4.2.1 A ndikojnë faktorët e sjelljes vendimmarrjen e investitorit individual në Shqipëri?

4.2.1.1 A ndikojnë faktorët psikologjikë vendimmarrjen e investitorit individual për investime në


Statistika përshkruese do të përdoret për të përshkruar nivelin e ndikimit të variablave

psikologjikë në vendimmarrjen investuese të individëve. Por objekt përshkrimi bëhen vetëm

variablat që ngelen pas analizës faktoriale eksploruese dhe testit të besueshmërisë Cronbach –

Alpha (Luong, Thu Ha, 2011). Këto teste ndihmojnë për të kuptuar rëndësinë e faktorit

psikologjik në vendimmarrjen e investitorit individual shqiptar në aktivë financiarë.

HAPI I: Analiza Faktoriale Metodë statistikore e cila synon të përcaktojë strukturën bazë të një matrice të dhënash me shumë variabla. Qëllimi është të evidentojmë një grup dimensionesh bazë, të

Histogram of e

e

Fre

quency

2.0 2.5 3.0 3.5 4.0

010

20

30

40

50

60

70

Histogram of a

a

Fre

quency

2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5

010

20

30

40

50

Histogram of c

c

Fre

quency

2.5 3.0 3.5 4.0 4.5

010

20

30

40

50

60

Histogram of n

n

Fre

quency

1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5

010

20

30

40

50

60

70

Histogram of o

o

Fre

quency

2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5

020

40

60

80


98

quajtur faktorë, nëpërmjet studimit të strukturës së korrelacionit midis variablave (Ghauri dhe Gronhaug, 2010). Sipas analizës faktoriale eksploruese, variablat bëhen pjesë e grupimeve homogjene me karakteristika të ngjashme, (faktorëve), (O'Brien, 2007). Analiza bazohet në një numër të madh variablash duke synuar t’i përmbledhë ata në një numër më të vogël faktorësh për t’iu nënshtruar më pas analizave të mëtejshme statistikore. Për të gjykuar nëse të dhënat janë të përshtatshme për t’iu nënshtruar kësaj analize, duhet të fokusohemi në madhësinë e zgjedhjes si dhe në fortësinë e lidhjes midis variablave. Një kampion me madhësi 150 raste mjafton për t’iu nënshtruar kësaj analize (Tabachnick dhe Fidell, 2007). Të njëjtët autorë sugjerojnë një ngarkesë faktoriale më të madhe se 0.3. Ngarkesa faktoriale përcaktohet si korrelacion i secilit element me faktorin të cilit i përket. Në rastin tonë faktorët janë nëntë, respektivisht: heuristika e përfaqësimit, vetëbesimi i lartë, ankorimi, gabimi i lojtarit, disponueshmëria, kundërshtia ndaj humbjes, kundërshtia ndaj ndjenjës së pendimit, kontabiliteti mendor, turma. Përgjigjet përkatëse për këta nëntë faktorë janë në total 26. I kodojmë konkretisht si: A1, A2, A3, A4, A5, A6, A7, A8, A9, A10, A11, A12, A13, A14, A15, B1, B2, B3, B4, B5, B6, C1, C2, C3, C4, C5. Për të kryer analizën eksploruese faktoriale, duhet të instalojmë në programin kompjuterik R, paketat `psych`[1] dhe `GPArotation`[2]. Fillimisht duhet të konfirmojmë numrin e faktorëve që do të përdorim për analizën tonë. Kjo mund të kryhet me anë të metodave të ndryshme si: ‘eigenvalue’ apo `Parallel Analysis`. Përdorim konkretisht funksionin `fa.parallel`, pjesë e paketës `Psych` për të kryer analizën ‘parallel’. Ky funksion bën të mundur përcaktimin e numrit të saktë të përbërësve ose faktorëve. Me anë të metodës `Parallel Analysis’, krahasojmë grupin e faktorëve të të dhënave të vëzhguara me një matricë të gjeneruar nga të dhëna rastësore, e cila ka të njëjtat përmasa me matricën e vlerësuar fillestare. Kjo proçedurë mund të kryhet për të dhëna të vazhdueshme, dikotomike dhe politomike, si dhe mund të përdoren korrelacionet ‘Pearson’, ‘tetrachoric’ dhe ‘polychoric’ (Revelle dhe Rocklin, 1979; Revelle, 2017). Rezultati përkatës sugjeron një numër faktorësh të barabartë me 9[3]: MR1, MR2, MR3, MR4, MR5, MR6, MR7, MR8 dhe MR9 të gjeneruar nga programi, korrespondojnë me faktorët tanë fillestarë të sugjeruar nga literatura përkatëse (Kahneman dhe Tversky, 1974; Waweru e të tjerë, 2008) sipas pritshmërive fillestare. Pas përcaktimit të numrit të faktorëve, për t’i interpretuar, paraprakisht kryhet rrotullimi i cili tregon se cilat variabla ‘grupohen’ së bashku. Teknika më e përdorur për këtë është Direct Oblimin (Tabachnick dhe Fidell, 2007). Programi gjeneron grupimet sipas tabelës 4.1. Kryejmë tashmë analizën e faktorëve duke ndjekur këtë rezultat. Marrim në konsideratë për analizën e mëtejshme vetëm faktorët me vlera më të mëdha se 0.3. Nga tabela e rezultateve vërejmë që vlerat e ‘ngarkesave’ janë në çdo rast më të larta se vlera 0,3. Pra, kjo do të vijojë të jetë struktura jonë e pyetjeve. Në tabelë konfirmojmë gjithashtu vlefshmërinë e modelit: treguesi RMSR (root mean square of residuals) rezulton 0.02, një vlerë e pranueshme pasi duhet të jetë rreth vlerës zero. Vlera e treguesit RMSEA (root mean square error of approximation) është 0.001, pra kemi një përshtatje të mire të modelit pasi është më e ulët se 0.05. Treguesi Tucker-Lewis (TLI) është 0.907, një vlerë e pranueshme pasi është më e lartë se vlera limit 0.9 (Revelle 2017). Si përfundim, mund të themi që analiza faktoriale e përdorur testoi dhe konfirmoi në mënyrë statistikore klasifikimin e pyetjeve[4]në 9 faktorë psikologjikë, të cilën ne e kishim kryer paraprakisht duke u bazuar mbi literaturën dhe punimet e studiuesve të financës së sjelljes mbi këta faktorë, çka shpjegon edhe përputhjen midis strukturës fillestare të pyetjeve dhe asaj pas analizës faktoriale.


99

Tabela 4.1 Rezultatet e analizës faktoriale për 9 faktorët me anë të sofware-it R

Standardized loadings (pattern matrix) based upon correlation matrix MR1 MR2 MR3 MR4 MR5 MR6 MR7 MR8 MR9 A1 0.47 A2 0.63 A3 0.48 A4 0.71 A5 0.51 A6 0.63 A7 0.74 A8 0.87 A9 0.47 A10 0.69 A11 0.73 A12 0.84 A13 0.67 A14 0.57 A15 0.53 B1 0.54 B2 0.89 B3 0.46 B4 0.77 B5 0.85 B6 0.90 C1 0.66 C2 0.52 C3 0.87 C4 0.66 C5 0.62 Tucker-Lewis Index of factoring reliability = 0.907 The root mean square of the residuals (RMSR) is 0.02 RMSEA index = 0.001 and the 90 % confidence intervals are 0 0.07 BIC=-150.64 Fit based upon off diagonal values = 0.91

Pas analizës faktoriale e cila konfirmoi vlerën logjike të klasifikimit të variablave (pyetjeve),

sipas nëntë faktorëve psikologjikë (heuristika e përfaqësimit A1, A2, A3; vetëbesim i tepruar

A4, A5, A6, A; ankorimi A8, A9; gabimi i lojtarit A10, A11, A12; disponueshmëria A13,

A14, A15; kundërshtar humbjesh B1, B2; kundërshtar i ndjenjës së pendimit B3, B4;

llogarimbajtja mendore B5, B6; turma C1, C2, C3, C4, C5), vazhdojmë analizën me testin

Chronbach alpha për këta faktorë.

Në fund, analiza pasohet me llogaritjen e mesatares dhe devijimit standard për çdo faktor që mbetet pas testit Chronbach alpha, me qëllim përcaktimin e masës së rëndësisë dhe ndikimit të këtyre faktorëve psikologjikë në vendimmarrje (Thi Thu Tha, 2011).

HAPI II: Testi Cronbach alpha

Në vijim sqarojmë interpretimin e ‘outputit’ të llogaritjes të ‘Cronbach’s α’ me anë të

programit statistikor R.


100

Kriteret për treguesit statistikorë:

Raw_alpha’: vlera e ‘Cronbach’s α’, ku vlerat më të mëdha se 0,6 ose 0,7 tregojnë

besueshmëri të lartë (Field, Miles, Field, 2012; Kline, 1999).

‘std.alpha’: kjo vlerë është zakonisht e ngjashme me ‘raw_alpha’, pra mund të

bazohemi te vlera e parë.

‘G6’: Lambda e Guttman-it (llogaritet nga korrelacioni i shumëfishtë).

‘average_r’: korrelacion mesatar ndërmjet variablave (përdoret për të llogaritur

‘std.alpha’).

‘mean’: mesatarja e mesatareve të të gjithë individëve

‘sd’: devijimi standard përkatës.

Në pjesën e quajtur ‘Reliability if an item is dropped’, jepet besueshmëria në rast se do të

eliminohej variabli përkatës. Nëse vlera e alfës rezulton në ndonjë rast më e lartë se vlera e

alfës së përgjithshme, atëherë variabli që lidhet me të duhet të eliminohet. Kolonat e tjera

përfshijnë statistika të tjera në rast se nuk konsiderohet variabli përkatës.

Në seksionin ‘Item statistics’ kemi:

‘raw.r’: korrelacioni midis variablit dhe totalit të përgjigjeve.

‘r.drop’: korrelacioni midis variablit dhe totalit të përgjigjeve ‘i korrigjuar’ sipas vetë

variablit. Vlerat e ulta (afërsisht më pak se 0,3) tregojnë se variabli përkatës nuk është

i korreluar mjaftueshëm me vlerësimin total.

Pra, në këtë pjesë të analizës, përqendrohemi në disa rezultate të tabelës, me qëllim

eliminimin e variablave (pyetjeve) të seksionit nga analiza e mëtejshme.

Së pari duhet të kemi një vlerë të alfës së përgjithshme mbi 0.6.

Së dyti, duhet të vërtetojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës

‘Reliability if an item is dropped’, të jenë më ulta se vlera e alfës të përgjithshme.

Së fundmi, duhet të kemi vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0.3 (afërsisht) te pjesa e

tabelës ‘Item statistics’.

Pyetjet janë konvertuar sipas udhëzimeve të literaturës, (Field, Miles, Field, 2012; Kline,

1999) dhe më pas është kryer analiza e mëposhtme. Në rast se përgjigjet nuk ndjekin trendin

e karakteristikës përkatëse, programi statistikor R kryen në mënyrë automatike konvertimin e

variablit. Më poshtë kemi paraqitur ‘outputi-n’ e llogaritjes të ‘Cronbach - α’ me anë të

programit statistikor R për variablat: heuristika e përfaqësimit, vetëbesimi i tepruar, ankorimi,

gabimi i lojtarit, disponueshmëria, mospëlqimi i humbjes; kundërshtia ndaj ndjenjës së

pendimit, llogarimbajtja mendore, turma.

‘Heuristika e përfaqësimit’: Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0.70.

Duhet të vërtetojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if

an item is dropped’, të jenë më ulta (ose të barabarta) se vlera e alfës të përgjithshme.

Variabli A3 nuk e plotëson këtë kusht. Duhet të kemi vlera të ‘r.drop’ më të larta se

0.3 (afërsisht) te pjesa e tabelës ‘Item statistics’. Shohim që në këtë rast variablat e

plotësojnë kushtin.


101

Tabela 4.2 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Heuristika e përfaqësimit”

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.7 0.7 0.67 0.44 2.4 0.039 2.8 0.64 0.48 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.62 0.7 0.78 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r A1 0.36 0.36 0.22 0.22 0.56 0.095 NA 0.22 A2 0.65 0.65 0.48 0.48 1.86 0.052 NA 0.48 A3 0.76 0.77 0.62 0.62 3.26 0.035 NA 0.62 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd A1 180 0.88 0.88 0.83 0.70 2.8 0.82 A2 180 0.75 0.77 0.63 0.48 2.9 0.75 A3 180 0.74 0.72 0.49 0.40 2.6 0.85

Llogaritim përsëri ‘Cronbach’s α’ dhe madhësitë e tjera duke mos përfshirë variablin A2.

Vërejmë që në këtë rast të gjithë kushtet plotësohen.

Tabela 4.3 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Heuristika e përfaqësimit” pa përfshirjen e variablit A3

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r

0.76 0.77 0.62 0.62 3.3 0.035 2.8 0.7 0.62

lower alpha upper 95% confidence boundaries

0.7 0.76 0.83

Reliability if an item is dropped:

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r

A1 0.62 0.62 0.38 0.62 0.56 NA 0.62 0.62

A2 0.38 0.62 25 0.61 1.85 NA 0.38 0.62

Item statistics

n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd

A1 180 0.91 0.9 0.71 0.62 2.8 0.82

A2 180 0.89 0.9 0.71 0.62 2.9 0.75

‘Vetëbesim i tepruar’: Sipas kritereve të përcaktuar më sipër:

Duhet të kemi një vlerë të alfës së përgjithshme mbi 0.6. Në këtë rast kjo vlerë është 0.79.

Duhet të vërtetojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if an

item is dropped’, të jenë më ulta (ose të barabarta) se vlera e alfës të përgjithshme.

Variabli A6 nuk e plotëson këtë kusht.

Duhet të kemi vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0.3 te pjesa e tabelës ‘Item statistics’.

Shohim që në këtë rast variablat e plotësojnë kushtin.


102

Tabela 4.4 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Vetëbesim i tepruar”

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.79 0.78 0.76 0.47 3.6 0.024 3 0.6 0.5 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.74 0.79 0.84 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r A4 0.70 0.70 0.66 0.44 2.3 0.036 0.04335 0.40 A5 0.67 0.66 0.61 0.39 2.0 0.039 0.04164 0.31 A6 0.83 0.84 0.77 0.63 5.1 0.021 0.00095 0.63 A7 0.70 0.70 0.63 0.43 2.3 0.037 0.02244 0.40 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd A4 180 0.83 0.81 0.73 0.66 3.0 0.82 A5 180 0.86 0.85 0.81 0.72 3.1 0.77 A6 180 0.57 0.63 0.41 0.36 3.0 0.60 A7 180 0.84 0.82 0.76 0.67 3.1 0.84

Llogaritim përsëri ‘Cronbach’s α’ dhe madhësitë e tjera duke mos përfshirë variablin A6.

Vërejmë që në këtë rast të gjithë kushtet plotësohen.

Tabela 4.5 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Vetëbesim i tepruar” pa përfshirë variablin A6


0.83 0.84 0.77 0.63 5.1 0.021 3.1 0.7 0.63


0.79 0.83 0.88



A4 0.79 0.80 0.66 0.66 3.9 0.031 NA 0.66

A5 0.77 0.77 0.63 0.63 3.4 0.034 NA 0.63

A7 0.75 0.75 0.60 0.60 3.0 0.037 NA 0.60

Item statistics


A4 180 0.86 0.86 0.73 0.67 3.0 0.82

A5 180 0.86 0.87 0.76 0.70 3.1 0.77

A7 180 0.88 0.88 0.79 0.72 3.1 0.84

‘Ankorimi’: Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0.26. Ky variabël nuk

mund të përdoret për analizë të mëtejshme.

Tabela 4.6 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Ankorimi”

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.26 0.26 0.15 0.15 0.34 0.11 3.3 0.5 0.15 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.04 0.26 0.47 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r A8 0.146 0.15 0.021 0.15 NA NA 0.146 0.15 A9 0.021 0.15 NA NA NA NA 0.021 0.15 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd A8 180 0.76 0.76 0.29 0.15 3.3 0.66 A9 180 0.75 0.76 0.29 0.15 3.3 0.65


103

‘Gabimi i lojtarit’: Sipas rregullat të sipërpërmendura, vlera e alfës së përgjithshme

duhet të jetë mbi 0.6. Meqë vlera e saj në këtë rast është 0.46, ky variabël nuk mund të

përdoret për analizë të mëtejshme.

Tabela 4.7 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Gabimi i lojtarit”

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.46 0.45 0.39 0.22 0.83 0.07 3.4 0.51 0.12 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.32 0.46 0.59 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r A10 0.21 0.21 0.12 0.12 0.26 0.118 NA 0.12 A11 0.21 0.21 0.12 0.12 0.27 0.117 NA 0.12 A12 0.58 0.59 0.41 0.41 1.41 0.062 NA 0.41 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd A10 180 0.74 0.74 0.55 0.37 3.4 0.72 A11 180 0.76 0.74 0.55 0.36 3.4 0.79 A12 180 0.58 0.60 0.20 0.14 3.3 0.71

‘Disponueshmëria’: Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0.69. Të gjitha

vlerat e ‘raw_alpha’ janë më ulëta se vlera e alfës të përgjithshme. Vlerat e ‘r.drop’

janë më të larta se 0.3. Meqë variablat i plotësojnë kushtet, të gjitha këto pyetje mund

të përdoren për analizë të mëtejshme.

Tabela 4.8 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Disponueshmëria”

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.69 0.69 0.6 0.43 2.3 0.04 3 0.64 0.42 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.62 0.69 0.77 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r A13 0.65 0.65 0.48 0.48 1.8 0.052 NA 0.48 A14 0.57 0.57 0.39 0.39 1.3 0.065 NA 0.39 A15 0.59 0.59 0.42 0.42 1.4 0.061 NA 0.42 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd A13 180 0.77 0.77 0.56 0.47 2.9 0.83 A14 180 0.80 0.80 0.65 0.54 2.9 0.80 A15 180 0.79 0.79 0.63 0.52 3.1 0.81

‘Mospëlqimi i humbjes’: Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0.71, më e

madhe se 0.6. Të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ janë më ulta se vlera e alfës të

përgjithshme. Vlerat e ‘r.drop’ janë më të larta se 0.3. Shohim që edhe në këtë rast

variablat e plotësojnë kushtin. Të gjithë këto pyetje mund të përdoren për analizën e

mëtejshme.


104

Tabela 4.9 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Mospëlqimi i humbjes”

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.71 0.71 0.55 0.55 2.4 0.044 4 0.69 0.55 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.62 0.71 0.79 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r B1 0.55 0.55 0.3 0.55 NA NA 0.55 0.55 B2 0.30 0.55 0.31 0.44 NA NA 0.30 0.55 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd B1 180 0.88 0.88 0.65 0.55 4 0.78 B2 180 0.88 0.88 0.65 0.55 4 0.79

‘Kundërshtia ndaj ndjenjës së pendimit’: Meqë vlera e alfës së përgjithshme në këtë

rast është 0,53, më e vogël se 0.6, këto pyetje nuk mund të përdoren për analizë të

mëtejshme.

Tabela 4.10 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Kundërshtia ndaj ndjenjës së pendimit”


0.53 0.53 0.36 0.36 1.1 0.069 3.3 0.67 0.36


0.4 0.53 0.67



B3 0.36 0.36 0.13 0.36 NA NA 0.36 0.36

B4 0.13 0.36 NA NA NA NA 0.13 0.36

Item statistics


B3 180 0.83 0.83 0.5 0.36 3.1 0.83

B4 180 0.82 0.83 0.5 0.36 3.4 0.80

‘Llogarimbajtja mendore’: Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0.72, më e

madhe se 0.6. Kriteri i dytë, që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ të jenë më ulta se vlera e

alfës të përgjithshme plotësohet. Së fundmi, edhe vlerat e ‘r.drop’ janë më të larta se

0.3 duke u plotësuar kështu edhe kushti i tretë dhe duke krijuar mundësinë që këto

pyetje të mund të përdoren më tej në analizë.

Tabela 4.11 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Llogarimbajtja mendore”

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.72 0.72 0.56 0.56 2.6 0.042 3.8 0.87 0.56 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.63 0.72 0.8 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r B5 0.56 0.56 0.32 0.56 NA NA 0.56 0.56 B6 0.32 0.56 0.33 0.54 NA NA 0.32 0.56 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd B5 180 0.90 0.88 0.66 0.56 3.7 1.05 B6 180 0.87 0.88 0.66 0.56 3.9 0.91


105

‘Turma’: Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0.92. Kjo vlerë është

dukshëm më e lartë se vlera standard 0.6, pra ky kusht plotësohet. Duhet të vërtetojmë

që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’të jenë më ulta (ose të barabarta) se vlera e alfës të

përgjithshme. Variablat e plotësojnë këtë kusht. Vlerat e ‘r.drop’ duhet të jenë më të

larta (afërsisht) se 0.3. Shohim që edhe në këtë rast variablat (pyetjet) e plotësojnë

kushtin, pra mund t’i përdorim ato për t’iu përgjigjur pyetjeve kërkimore.

Tabela 4.12 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Turma”

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.92 0.92 0.91 0.69 11 0.0099 3.3 0.92 0.68 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.9 0.92 0.94 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r C1 0.9 0.9 0.88 0.70 9.2 0.012 0.0017 0.70 C2 0.9 0.9 0.87 0.68 8.7 0.013 0.0020 0.67 C3 0.9 0.9 0.87 0.69 8.8 0.012 0.0022 0.67 C4 0.9 0.9 0.88 0.69 9.1 0.012 0.0028 0.68 C5 0.9 0.9 0.88 0.68 8.6 0.013 0.0028 0.66 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd C1 180 0.85 0.86 0.81 0.77 3.1 1.0 C2 180 0.87 0.87 0.84 0.80 3.4 1.0 C3 180 0.87 0.87 0.83 0.79 3.3 1.1 C4 180 0.86 0.86 0.81 0.78 3.2 1.1 C5 180 0.88 0.88 0.84 0.80 3.3 1.1

Figura 4.3 Rezultatet e testit Cronbach – Alpha: PËRMBLEDHJE


106

HAPI III: Llogaritja e mesatares dhe devijimit standard

Variablat që ngelën pas analizës faktoriale eksploruese dhe testit të besueshmërisë Cronbach

– Alpha, do t’i nënshtrohen llogaritjes së mesatares dhe devijimit standard. Statistikat do të

përdoren për të përcaktuar nivelin e ndikimit të variablave psikologjikë në vendimmarrjen

investuese të individëve.

Duke llogaritur mesataren e secilit variabël që tashmë ka arritur të rezistojë nga testet e

mëparshme, përcaktojmë masën e ndikimit të faktorëve psikologjikë në vendimmarrjen

investuese të individëve në Shqipëri. Meqë kemi përdorur 5 shkallët Likert, vlerat mesatare të

variablave do të përcaktojnë masën e ndikimit nëpërmjet kritereve të mëposhtëme (Luong,

Thu Ha, 2011):

o Vlerat mesatare më të vogla se 2 tregojnë se ndikimi i variablit është shumë i dobët.

o Vlerat mesatare ≥ 2 dhe ndjeshëm më të vogla se 3 tregojnë se ndikimi i variablit

është relativisht i dobët.

o Vlerat mesatare lehtësisht më të vogla dhe lehtësisht më të mëdha se vlera 3, tregojnë

se ndikimi i variablit është i moderuar.

o Vlerat mesatare ndjeshëm më të mëdha se 3 e lehtësisht më të vogla se 4, tregojnë se

ndikimi i variablit është relativisht i fortë.

o Vlerat mesatare nga 4 në 5, tregon se ndikimi i variablit është shumë i fortë.

Tabela 4.13 Mesatarja për Heuristikën, Perspektivën dhe Turmën.

Statistika

HEURISTIKA PERSPEKTIVA TURMA

Përfaqësim

Vetëbesim

i tepruar

Disponueshmëri

Mospëlqi

m

humbje

Llogarim

bajtja

mendore

Turma

A1 A2 A4 A5 A7 A13 A14 A15 B1 B2 B5 B6 C1 C2 C3 C4 C5

Mesatarja96

2.85 3.06 2.97 4.01 3.93 3.28

Devijimi

Standard 0.81 0.78 0.81 0.83 0.97 1.05

4.2.1.2 A ndikojnë faktorët e sjelljes vendimmarrjen e investitorit individual për investime në


Në këtë pjesë të punimit përpiqemi të gjejmë përgjigje për nënpyetjet e shtruara më parë me

anë të testeve të ndryshëm statistikorë, pjesë e analizës faktoriale ose në një këndvështrim më

të përgjithshëm, statistikës inferenciale për ndikimin e faktorëve demografikë, tolerancës ndaj

riskut dhe llojit të personalitetit të investitorit në vendimmarrjen e tij. Variablat cilësorë, të

96Mesatarja e faktorit llogaritet si mesatare e thjeshtë e mesatareve të secilës pyetje


107

cilët përbëhen nga përgjigje me një shkallë të qartë rritëse, sipas kontekstit të caktuar, janë ri-

koduar me anë të shifrave nga 1 në C, ku C është numri total i përgjigjeve të mundshme.

Teknikat e modelimit statistikor do të përshtaten gjithashtu sipas llojit të variablave (sasior

diskret në këtë rast).

Në tabelën e mëposhtme është paraqitur emërtimi i variablave, i dobishëm për analizën

inferenciale. Variabli ‘risk_tol’ përkufizohet si mesatare e ponderuar e pyetjeve të seksionit

përkatës.

Tabela 4.14 Emërtimi i variablave në funksion të analizës inferenciale.

seksioni 1: "gjinia" "mosha" "arsimi" "ardhurat" "njohuria"

seksioni 2: "koha" "vlera" "siguria" "k_lloji" "k_mbajtja" "k_shuma"

seksioni 3: " heuristika e përfaqësimit" " vetëbesimi" "disponueshmëria" " kundërshtia ndaj riskut"

"llogarimbajtje mendore" "turma"

seksioni 4: "risk_tol”

seksioni 5: "e" "a" "c" "n" "o"

Për të analizuar lidhjen midis variablave në këtë pjesë të punimit, zbatojmë konceptet e

regresionit dhe korrelacionit. Korrelacioni nuk është tregues i drejtimit të ndikimit nga njëri

variabël te tjetri. Për të treguar këtë ndikim është i nevojshëm vlerësimi i një modeli

statistikor, me një variabël të varur dhe një ose disa variabla të pavarur. Për të përkufizuar

korrelacionin sipas Pearson (një nga versionet standard të implementuar edhe në programin

R), duhet të përkufizojmë fillimisht kovariancën midis dy variablave, x dhe y.

n

yyxx

yxi

n

ii ))((

),cov( 1

Kujtojmë gjithashtu formulën përkatëse për variancën:

n

xx

S

n

ii

x

2

12

)(

Kovarianca është pozitive nëse lidhja midis dy variablave është e drejtë dhe anasjelltas. Në

rast se nuk kemi një lidhje konstante midis variablave, kovarianca përkatëse është zero.

Problemi në këtë rast qëndron tek vlerat e pakufizuara që mund të marrë kovarianca, në

boshtin e numrave realë. Ne e standardizojmë këtë tregues më qëllim që të kryejmë një

interpretim më intuitiv. Koefiçienti i korrelacionit r, sipas Pearson, jepet nga:


108

yx

i

n

ii

xysns

yyxx

r

))((1

ose

yx

xyss

yxr

),cov(

→ n

ZZ

r

n

iyx

xy

ii 1

*

Ky koefiçient mund të variojë nga -1 në 1 dhe distanca nga zero tregon fortësinë e tij. Një

vlerë e barabartë me 1 tregon se ne mund të parashikojmë një variabël nga një tjetër. Në

rastin tonë, vlerësimi i treguesit do të shoqërohet gjithashtu me vlerësimin e një testi

statistikor me ‘hipotezë zero: koefiçienti i vërtetë i korrelacionit është i barabartë me zero’.

Pra, kjo hipotezë shërben për të konfirmuar, jo vetëm vlerën, por edhe rëndësinë statistikore

të koefiçientit të korrelacionit në çdo rast. Nëse p-value i testit statistikor është më i madh se

vlera standarde e paracaktuar (zakonisht alpha = 5% ose 10%), atëherë pranojmë hipotezën

zero, pra koefiçienti i korrelacionit nuk është i rëndësishëm statistikisht ose nuk ka lidhje të

provuar midis dy variablave. Nëse p-value i testit statistikor është më i vogël se vlera

standarde e paracaktuar (alpha = 5% ose 10%), atëherë refuzojmë hipotezën zero, pra

koefiçienti i korrelacionit është i rëndësishëm statistikisht, ka lidhje të provuar midis dy

variablave, pozitive ose negative, sipas rastit.

Teknika e vlerësimit e zbatuar në këtë pjesë të punimit është GLM97, një klasë e gjerë

modelesh që përfshin regresion dhe analizë variance (Agresti, 2003), jo vetëm për variablat e

vazhdueshëm por edhe për ata kategorikë. Kemi tre komponentë në këto lloj modelesh:

Komponenti rastësor

Komponenti sistematik

Komponenti lidhës

Komponenti rastësor lidhet me shpërndarjen probabilitare të variablit të varur Y. Ne

vëzhgojmë variabla të pavarur rastësorë Y1, Y2, . . ., YN të cilët mund të kenë shpërndarje

normale, Bernuliane ose Puasoniane. Në rastin e komponentit sistematik, variablat rastësorë

Yi, I = 1, 2, . . ., N, kanë vlera të pritura µi, I = 1, 2, . . ., N. Komponenti sistematik përfshin

variablat shpjegues x1,x2 , · · · , xk si parashikues linear: 0 + 1 x1 +2 x2 + · · · + k xk.

Komponenti i tretë përfshin lidhjen midis komponentëve sistematikë dhe rastësorë.

Konkretisht tregon sesi mesatarja E(Y) lidhet me variablat shpjegues me anë të një funksioni

g(µ). Kemi:

g(µ) = 0 + 1 x1 +2 x2 + · · · + k xk.

97 Generalized Linear Model


109

A. “A ndikojnë faktorët demografikë vendimmarrjen e investitorit individual për

investime në aktivë financiarë në Shqipëri?”

Vlerësojmë disa modele statistikorë, me variabla të varur të ndryshëm, respektivisht koha,

vlera dhe siguria e perceptuar mbi investimin në aktiv financiar, ndërsa variablat e pavarur

përfshijnë gjininë, moshën, arsimin, të ardhurat dhe njohurinë (variablat në seksionin e parë

të pyetësorit98).

Nga përpunimi me programin statistikor R, në tabelën e mëposhtme paraqesim rezultatet e

modelit me variabël të varur sigurinë e perceptuar mbi investimin në aktiv financiar dhe

variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria. Gjinia është variabël

‘dummy’, i barabartë me 1 nëse individi është mashkull dhe zero anasjelltas. Përqendrohemi

tek kolona e fundit tek pjesa e koefiçientëve në tabelë (Pr(>|t|), që korrespondon me p-value-n

e koefiçientit përkatës. Në rast se kjo vlerë është më e ulët se vlera standard e alfës (5% ose

10%) atëherë parametri përkatës është i rëndësishëm statistikisht. Në rastin tonë, vërejmë se

mosha dhe arsimi rezultojnë të rëndësishëm statistikisht (marrim nivelin e alfës 10%) dhe

ndikojnë përkatësisht negativisht dhe pozitivisht te variabli i ‘sigurisë’. Pra, me rritjen e

moshës ulet siguria e perceptuar mbi investimin në aktiv financiar dhe e anasjellta vlen për

arsimin. Në rastet e variablave të tjerë nuk provohet ndikim në variablin e varur sepse p-value

në këto raste është më i lartë se 10%.

Tabela 4.15 Rezultatet e modelit me variabël të varur sigurinë dhe variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria

> fit <- glm(siguria~gjinia+mosha+arsimi+ardhurat+njohuria) > summary(fit) Call: glm(formula = siguria ~ gjinia + mosha + arsimi + ardhurat + njohuria) Deviance Residuals: Min 1Q Median 3Q Max -1.0109 -0.5324 -0.3757 0.5221 1.6129 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) 5.063485 0.616425 8.214 4.67e-14 *** gjinia 0.084687 0.136693 0.620 0.5364 mosha -0.018165 0.007208 -2.520 0.0126 * arsimi 0.227069 0.128403 1.768 0.0787 . ardhurat 0.120887 0.154177 0.784 0.4341 njohuria -0.183987 0.147264 -1.249 0.2132 Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 Null deviance: 89.911 on 179 degrees of freedom Residual deviance: 84.132 on 174 degrees of freedom AIC: 387.92 Number of Fisher Scoring iterations: 2

Në tabelën e mëposhtme kemi paraqitur rezultatet e modelit me variabël të varur vlerën dhe

variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria. Përqendrohemi përsëri tek

p-value e koefiçienteve përkatës. Vërejmë se gjinia, të ardhurat dhe njohuria rezultojnë të

rëndësishëm statistikisht (marrim nivelin e alfës 10%). Konkretisht, në rast se individi është

mashkull, do të investojë më tepër. Të ardhurat dhe njohuria ndikojnë pozitivisht te vlera e

investimit, sipas pritshmërive fillestare.

98Shih Aneks A, seksioni I


110

Tabela 4.16 Rezultatet e modelit me variabël të varur vlerën dhe variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria

> fit <- glm(vlera~ gjinia + mosha + arsimi + ardhurat + njohuria) > summary(fit) Call: glm(formula = vlera ~ gjinia + mosha + arsimi + ardhurat + njohuria) Deviance Residuals: Min 1Q Median 3Q Max -22.215 -3.229 1.234 4.493 13.673 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) 66.0328 4.2247 15.630 < 2e-1699 *** gjinia 8.6639 1.2993 6.668 3.31e-10 *** mosha -0.1126 0.5296 -0.213 0.8319 arsimi 2.1126 1.3419 1.574 0.1172 ardhurat 2.8296 1.6167 1.750 0.0818 njohuria 8.0794 1.4224 5.680 5.56e-08 *** Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 Null deviance: 14318.3 on 179 degrees of freedom Residual deviance: 9303.3 on 174 degrees of freedom AIC: 1234.9 Number of Fisher Scoring iterations: 2

Në tabelën e mëposhtme kemi paraqitur rezultatet e modelit me variabël të varur koha dhe

variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria. Përqendrohemi tek p-

value e koefiçienteve përkatës. Vërejmë se të ardhurat dhe njohuria rezultojnë të rëndësishëm

statistikisht (marrim nivelin e alfës 5%). Konkretisht, me rritjen e të ardhurave dhe njohurive,

do të investohet për një kohë më të gjatë, për shkak të shenjës pozitive në këto dy parametra.

Tabela 4.17 Rezultatet e modelit me variabël të varur koha dhe variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria

> fit <- glm(koha~ gjinia + mosha + arsimi + ardhurat + njohuria) > summary(fit) Call: glm(formula = koha ~ gjinia + mosha + arsimi + ardhurat + njohuria) Deviance Residuals: Min 1Q Median 3Q Max -1.38445 -0.01872 0.08474 0.12380 0.95995 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) 0.428938 0.366000 1.172 0.242815 gjinia -0.065246 0.081518 -0.800 0.424579 mosha -0.016574 0.029685 -0.558 0.577340 arsimi 0.006647 0.004223 1.574 0.117241 ardhurat 0.289242 0.088818 3.257 0.001356 ** njohuria 0.304513 0.083751 3.636 0.000365 *** Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 Null deviance: 34.728 on 179 degrees of freedom Residual deviance: 29.274 on 174 degrees of freedom AIC: 197.89 Number of Fisher Scoring iterations: 2

99 Në këtë rast p-value = 0


111

Nga analiza e mësipërme rezulton se vendimmarrja varet nga faktorët demografikë, duke

marrë kështu përgjigje edhe nënpyetja e dytë kërkimore.

B. “A ndikojnë toleranca ndaj riskut vendimmarrjen e investitorit individual për


Përkufizojmë variablin ‘risk_tol’, të llogaritur si mesatare e ponderuar e pyetjeve të seksionit

4 të pyetësorit, të kodifikuar si variabël sasior me shkallë rritëse, sipas shkallës së tolerancës

ndaj riskut. Sa më e lartë vlera e risk_tol aq më tepër është i prirur ndaj riskut një individ. Ky

pohim bazohet te drejtimi i pyetjeve në seksionin përkatës në pyetësor. Vlerësojmë

koefiçientet e korrelacionit sipas Pearson (duke vlerësuar testin e rëndësisë statistikore

gjithashtu) midis variablit të përkufizuar më sipër dhe secilit prej variablave të

vendimmarrjes: koha, vlera, siguria, k_lloji, k_mbajtja, k_shuma. Në tabelën e mëposhtme

janë paraqitur rezultatet përkatëse. Përqendrohemi në çdo rast te vlera dhe shenja e

koefiçientit dhe te p-value që lidhet me rëndësinë statistikore të tij. Konsiderojmë një alfë të

paracaktuar të barabartë me 10%. Vërejmë lidhje pozitive dhe statistikisht të rëndësishme

midis ‘risk_tol’ dhe variablave: koha, vlera. Në rastet e tjerë nuk provohet lidhja simetrike

midis variablave të testuar.

Tabela 4.18 Rezultatet e modelit në lidhje me tolerancën ndaj riskut > cor.test(risk_tol, koha) Pearson's product-moment correlation data: risk_tol and koha t = 2.0882, df = 178, p-value = 0.0382 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.008565733 0.294243585 sample estimates: cor 0.1546353

> cor.test(risk_tol, siguria) Pearson's product-moment correlation data: risk_tol and siguria t = 0.4406, df = 178, p-value = 0.66 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.1138063 0.1784084 sample estimates: cor 0.03300638

> cor.test(risk_tol, vlera) Pearson's product-moment correlation data: risk_tol and vlera t = 1.7883, df = 178, p-value = 0.07544 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.0136821 0.2737905 sample estimates: cor 0.1328471

Nga analiza rezulton se toleranca ndaj riskut e investitorit ndikon vendimmarrjen

investuese në aspektin e kohës së mbajtjes së investimit dhe vlerës së investuar në aktiv

financiar.

C. A ndikon lloji i personalitetit të investitorit individual në vendimmarrjen e tij për



112

Para se të fillojmë të studiojmë lidhjen midis llojit të personalitetit të investitorit individual

dhe vendimmarrjes së tij investuese, kryejmë testin e besueshmërisë për shkallën e matjes së

personalitetit. Variablat e marrë në konsideratë nuk përfshijnë pyetjet e eliminuara në bazë të

analizës së besueshmërisë Chronbach alpha, (Luong P., Thu Ha D., 2011). Vetëm pyetjet që

do të mbeten pas testit Cronbach Alpha, do të qëndrojnë për t’iu nënshtruar analizës së

mëtejshme për përcaktimin e rëndësisë së personalitetit në vendimmarrje.

C.1 Testi i besueshmërisë Cronbach alpha për Shkallën e Matjes së Personalitetit

‘Outputi’ i llogaritjes së ‘Cronbach’s α’ për variablin ‘Ekstraversion’.

Përqendrohemi te rregullat e sqaruar më sipër: vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është

0,88. Kjo vlerë është dukshëm më e lartë se vlera standard 0,6, pra ky kusht plotësohet. Duhet

të kontrollojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if an item is

dropped’, të jenë më ulta (ose të barabarta) se vlera e alfës të përgjithshme. Të gjitha variablat

e plotësojnë këtë kusht, me përjashtim të pyetjes ‘P21’ (vlera përkatëse është 0,90). Duhet të

kemi gjithashtu vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0,3 (afërsisht) te pjesa e tabelës ‘Item

statistics’. Shohim që edhe në këtë rast pyetja ‘P21’ nuk e plotëson kushtin.

Tabela 4.19 Ekstraversion: 1, 6R 11, 16, 21R, 26, 31R, 36

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.88 0.88 0.93 0.48 7.5 0.013 3 0.72 0.52 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P1 0.86 0.86 0.92 0.48 6.4 0.015 0.060 0.49 P6 0.85 0.86 0.90 0.46 6.0 0.016 0.057 0.49 P11 0.85 0.85 0.89 0.45 5.6 0.016 0.049 0.49 P16 0.86 0.86 0.90 0.47 6.1 0.015 0.050 0.51 P21 0.90 0.91 0.93 0.58 9.7 0.011 0.015 0.57 P26 0.87 0.87 0.92 0.50 7.0 0.015 0.039 0.52 P31 0.86 0.86 0.90 0.47 6.2 0.015 0.046 0.49 P36 0.86 0.86 0.91 0.47 6.2 0.015 0.057 0.51 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P1 180 0.76 0.76 0.70 0.68 2.8 0.89 P6 180 0.84 0.82 0.81 0.76 2.0 1.06 P11 180 0.86 0.87 0.89 0.81 3.6 0.89 P16 180 0.79 0.80 0.80 0.72 3.6 0.96 P21 180 0.39 0.40 0.32 0.24 2.9 0.92 P26 180 0.69 0.68 0.65 0.60 3.7 0.80 P31 180 0.81 0.79 0.78 0.71 2.4 1.27 P36 180 0.79 0.79 0.76 0.71 3.5 0.89

Pra, kryejmë përsëri analizën duke eliminuar pyetjen ‘P21’ dhe duke përfshirë gjithë pyetjet e

tjera, sipas përkufizimit. Në këtë rast, kushtet janë të plotësuara. Vijojmë analizën me pyetjet

e tjera të seksionit.


113

Tabela 4.20 Ekstraversion duke eliminuar pyetjen P21

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.9 0.91 0.93 0.58 9.7 0.011 3.1 0.78 0.57 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P1 0.89 0.90 0.93 0.60 8.8 0.012 0.019 0.57 P6 0.89 0.89 0.92 0.58 8.2 0.013 0.017 0.57 P11 0.88 0.88 0.89 0.56 7.5 0.013 0.011 0.56 P16 0.89 0.89 0.90 0.58 8.1 0.012 0.012 0.57 P26 0.89 0.90 0.92 0.60 9.0 0.012 0.013 0.57 P31 0.89 0.89 0.90 0.57 7.9 0.013 0.016 0.56 P36 0.89 0.90 0.92 0.59 8.6 0.012 0.015 0.56 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P1 180 0.75 0.76 0.69 0.67 2.8 0.89 P6 180 0.82 0.81 0.78 0.74 2.0 1.06 P11 180 0.85 0.86 0.87 0.80 3.6 0.89 P16 180 0.80 0.81 0.81 0.72 3.6 0.96 P26 180 0.75 0.75 0.70 0.67 3.7 0.80 P31 180 0.85 0.83 0.81 0.76 2.4 1.27 P36 180 0.77 0.78 0.74 0.69 3.5 0.89

‘Outputi’ i llogaritjes së ‘Cronbach’s α’ për variablin ‘Gatishmëria’

Përqendrohemi përsëri te rregullat: vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0,84. Kjo

vlerë është dukshëm më e lartë se vlera standard 0,6, pra ky kusht plotësohet. Duhet të

kontrollojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if an item is


e plotësojnë këtë kusht, me përjashtim të pyetjes ‘P37’ (vlera përkatëse është 0,85). Duhet të

kemi gjithashtu vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0,3 (afërsisht) te pjesa e tabelës ‘Item

statistics’. Shohim që edhe në këtë rast pyetja ‘P37’ nuk e plotëson kushtin.

Tabela 4.21 Gatishmëria: 2R, 7, 12R, 17, 22, 27R, 32, 37R, 42

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.84 0.84 0.92 0.37 5.3 0.017 3.1 0.66 0.42 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P2 0.79 0.80 0.90 0.34 4.0 0.023 0.068 0.39 P7 0.80 0.80 0.89 0.33 3.9 0.021 0.078 0.34 P12 0.81 0.82 0.90 0.36 4.5 0.020 0.066 0.43 P17 0.84 0.83 0.91 0.38 5.0 0.016 0.070 0.45 P22 0.84 0.83 0.91 0.38 4.9 0.017 0.068 0.45 P27 0.83 0.83 0.91 0.38 4.9 0.018 0.075 0.39 P32 0.84 0.84 0.91 0.39 5.1 0.017 0.069 0.42 P37 0.85 0.86 0.93 0.43 6.1 0.016 0.059 0.47 P42 0.79 0.80 0.90 0.33 3.9 0.022 0.071 0.39 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P2 180 0.86 0.82 0.82 0.79 2.5 1.30 P7 180 0.84 0.85 0.84 0.78 3.6 0.91 P12 180 0.77 0.69 0.69 0.65 2.4 1.32 P17 180 0.49 0.59 0.56 0.39 3.2 0.76 P22 180 0.49 0.60 0.58 0.40 3.2 0.67 P27 180 0.67 0.62 0.56 0.53 2.3 1.21 P32 180 0.51 0.57 0.53 0.41 3.5 0.76 P37 180 0.39 0.37 0.28 0.25 3.0 0.93 P42 180 0.88 0.86 0.85 0.83 4.0 0.90


114

Pra, kryejmë përsëri analizën duke eliminuar pyetjen ‘P37’ dhe duke përfshirë gjithë pyetjet e

tjera, sipas përkufizimit. Në këtë rast, kushtet janë të plotësuara. Vijojmë analizën me pyetjet

e tjera të seksionit.

Tabela 4.22 Gatishmëria duke eliminuar pyetjen P37

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.85 0.86 0.93 0.43 6.1 0.016 3.1 0.71 0.47 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P2 0.80 0.82 0.90 0.40 4.7 0.022 0.057 0.47 P7 0.82 0.82 0.90 0.40 4.7 0.019 0.069 0.45 P12 0.83 0.84 0.91 0.43 5.3 0.019 0.051 0.48 P17 0.85 0.85 0.92 0.46 5.9 0.015 0.054 0.48 P22 0.85 0.85 0.91 0.45 5.7 0.015 0.055 0.48 P27 0.85 0.86 0.93 0.47 6.2 0.016 0.053 0.50 P32 0.85 0.85 0.91 0.45 5.7 0.016 0.067 0.50 P42 0.81 0.82 0.90 0.39 4.4 0.021 0.062 0.45 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P2 180 0.88 0.83 0.83 0.81 2.5 1.30 P7 180 0.81 0.82 0.81 0.75 3.6 0.91 P12 180 0.79 0.71 0.70 0.67 2.4 1.32 P17 180 0.51 0.61 0.58 0.40 3.2 0.76 P22 180 0.52 0.64 0.61 0.43 3.2 0.67 P27 180 0.62 0.56 0.48 0.46 2.3 1.21 P32 180 0.58 0.64 0.60 0.48 3.5 0.76 P42 180 0.89 0.87 0.86 0.85 4.0 0.90

‘Outputi’ i llogaritjes së ‘Cronbach’s α’ për variablin ‘Përgjegjshmëria’.

Sipas kritereve: vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0,87. Kjo vlerë është dukshëm

më e lartë se vlera standard 0,6, pra ky kusht plotësohet. Duhet të kontrollojmë që të gjitha

vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if an item is dropped’, të jenë më ulta

(ose të barabarta) se vlera e alfës të përgjithshme. Të gjitha variablat e plotësojnë këtë kusht,

me përjashtim të pyetjeve ‘P23’ dhe ‘P38’ (vlerat përkatëse janë 0,88 në të dy rastet). Duhet

të kemi gjithashtu vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0,3 (afërsisht) te pjesa e tabelës ‘Item

statistics’. Shohim që në këtë rast pyetjet e plotësojnë kushtin sepse të gjitha vlerat janë më të

larta se 0,3.

Tabela 4.23 Përgjegjshmëria: 3, 8R, 13, 18R, 23R, 28, 33, 38, 43R

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.87 0.87 0.94 0.44 7 0.015 3.2 0.61 0.37 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P3 0.85 0.85 0.92 0.41 5.5 0.018 0.069 0.33 P8 0.86 0.87 0.92 0.45 6.5 0.016 0.060 0.39 P13 0.85 0.85 0.92 0.41 5.5 0.017 0.067 0.35 P18 0.86 0.86 0.92 0.44 6.2 0.016 0.065 0.36 P23 0.88 0.88 0.95 0.49 7.5 0.015 0.072 0.40 P28 0.85 0.85 0.92 0.41 5.6 0.017 0.066 0.37 P33 0.85 0.85 0.92 0.42 5.7 0.017 0.066 0.37 P38 0.88 0.88 0.94 0.48 7.3 0.014 0.058 0.37 P43 0.86 0.86 0.92 0.44 6.2 0.016 0.063 0.38


115

Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P3 180 0.82 0.83 0.83 0.76 3.5 0.80 P8 180 0.70 0.65 0.65 0.59 2.8 0.92 P13 180 0.81 0.84 0.83 0.75 3.4 0.81 P18 180 0.74 0.70 0.69 0.64 2.7 1.03 P23 180 0.46 0.49 0.38 0.36 3.1 0.63 P28 180 0.80 0.82 0.81 0.73 3.4 0.81 P33 180 0.77 0.79 0.78 0.69 3.5 0.85 P38 180 0.50 0.53 0.46 0.38 3.4 0.79 P43 180 0.75 0.71 0.71 0.65 2.8 1.03

Pra, kryejmë përsëri analizën duke eliminuar pyetjet ‘P23’ dhe ‘P38’ dhe duke përfshirë

gjithë pyetjet e tjera, sipas përkufizimit. Në këtë rast, kushtet janë të plotësuara. Vijojmë

analizën me pyetjet e tjera të seksionit.

Tabela 4.24 Përgjegjshmëria duke eliminuar pyetjet ‘P23’ dhe ‘P38’

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.89 0.89 0.95 0.54 8.2 0.014 3.2 0.69 0.4 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P3 0.87 0.87 0.94 0.52 6.5 0.017 0.068 0.36 P8 0.87 0.88 0.94 0.56 7.6 0.016 0.054 0.41 P13 0.87 0.87 0.94 0.53 6.8 0.016 0.063 0.40 P18 0.87 0.88 0.95 0.55 7.4 0.016 0.064 0.40 P28 0.87 0.87 0.94 0.54 6.9 0.016 0.060 0.40 P33 0.87 0.87 0.94 0.54 7.0 0.016 0.058 0.40 P43 0.87 0.88 0.93 0.55 7.2 0.016 0.059 0.41 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P3 180 0.81 0.84 0.82 0.74 3.5 0.80 P8 180 0.76 0.72 0.71 0.66 2.8 0.92 P13 180 0.78 0.80 0.78 0.69 3.4 0.81 P18 180 0.78 0.75 0.72 0.68 2.7 1.03 P28 180 0.76 0.79 0.77 0.67 3.4 0.81 P33 180 0.75 0.78 0.76 0.66 3.5 0.85 P43 180 0.80 0.76 0.76 0.70 2.8 1.03

‘Outputi’ i llogaritjes së ‘Cronbach’s α’ për variablin ‘Neuroticizmi’.

Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0,91. Kjo vlerë është dukshëm më e lartë se

vlera standard 0,6, pra ky kusht plotësohet. Duhet të kontrollojmë që të gjitha vlerat e

‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if an item is dropped’, të jenë më ulta (ose të

barabarta) se vlera e alfës të përgjithshme. Të gjitha variablat e plotësojnë këtë kusht, me

përjashtim të pyetjeve ‘P9’, ‘P24’ dhe ‘P34’ (vlerat përkatëse janë më të larta se 0,88). Duhet

të kemi gjithashtu vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0,3 (afërsisht) te pjesa e tabelës ‘Item

statistics’. Shohim që në këtë rast pyetjet e plotësojnë kushtin sepse të gjitha vlerat janë më të

larta se 0,3.


116

Tabela 4.25 Neuroticizmi: 4, 9R, 14, 19, 24R, 29, 34R, 39

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.91 0.9 0.93 0.52 8.6 0.0071 3.3 0.82 0.41 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P4 0.88 0.86 0.90 0.47 6.2 0.0102 0.072 0.37 P9 0.92 0.90 0.93 0.56 9.0 0.0066 0.089 0.40 P14 0.88 0.86 0.90 0.47 6.2 0.0102 0.071 0.37 P19 0.89 0.87 0.90 0.48 6.6 0.0092 0.074 0.40 P24 0.93 0.92 0.94 0.61 11.0 0.0063 0.071 0.58 P29 0.89 0.87 0.91 0.49 6.6 0.0091 0.086 0.37 P34 0.92 0.91 0.94 0.60 10.5 0.0067 0.078 0.58 P39 0.88 0.86 0.90 0.47 6.2 0.0096 0.079 0.32 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P4 180 0.95 0.93 0.95 0.93 3.5 1.24 P9 180 0.61 0.61 0.56 0.51 2.6 0.92 P14 180 0.96 0.94 0.96 0.94 3.6 1.23 P19 180 0.90 0.88 0.90 0.86 3.7 1.06 P24 180 0.39 0.45 0.32 0.30 2.8 0.66 P29 180 0.89 0.88 0.87 0.84 3.7 1.30 P34 180 0.42 0.48 0.37 0.34 2.8 0.58 P39 180 0.93 0.93 0.94 0.91 3.7 1.13

Pra, kryejmë përsëri analizën duke eliminuar pyetjet ‘P9’, ‘P24’ dhe ‘P34’ dhe duke përfshirë

të gjitha pyetjet e tjera, sipas përkufizimit. Në këtë rast, kushtet janë të plotësuara. Vijojmë

analizën me pyetjet e tjera të seksionit.

Tabela 4.26 Neuroticizmi duke eliminuar pyetjet ‘P9’, ‘P24’ dhe ‘P34’

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.97 0.97 0.97 0.86 31 0.0039 3.6 1.1 0.89 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P4 0.95 0.95 0.95 0.84 21 0.0061 0.00565 0.85 P14 0.95 0.96 0.95 0.84 21 0.0059 0.00510 0.86 P19 0.96 0.96 0.95 0.86 25 0.0050 0.00332 0.86 P29 0.97 0.98 0.97 0.91 40 0.0030 0.00037 0.91 P39 0.96 0.96 0.96 0.86 24 0.0052 0.00644 0.88 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P4 180 0.97 0.97 0.97 0.95 3.5 1.2 P14 180 0.97 0.97 0.97 0.95 3.6 1.2 P19 180 0.94 0.94 0.94 0.91 3.7 1.1 P29 180 0.89 0.88 0.84 0.82 3.7 1.3 P39 180 0.94 0.95 0.93 0.91 3.7 1.1

‘Outputi’ i llogaritjes së ‘Cronbach’s α’ për variablin ‘Hapja ndaj përvojës’.

Përqendrohemi përsëri te rregullat: vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0,86. Kjo

vlerë është dukshëm më e lartë se vlera standard 0,6, pra ky kusht plotësohet. Duhet të

kontrollojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if an item is


e plotësojnë këtë kusht, me përjashtim të pyetjes ‘P41’ (vlera është 0,87, pra më e lartë).


117

Duhet të kemi gjithashtu vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0,3 (afërsisht) te pjesa e tabelës ‘Item

statistics’. Vërejmë probleme me pyetjet ‘P41’ dhe ‘P35’.

Tabela 4.27 ‘Hapja ndaj përvojës’: 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35R, 40, 41R, 44


0.86 0.86 0.9 0.37 6 0.015 3.1 0.42 0.39



P5 0.82 0.82 0.87 0.34 4.6 0.019 0.064 0.32

P10 0.84 0.84 0.88 0.37 5.2 0.017 0. 059 0.36

P15 0.82 0.82 0.87 0.33 4.5 0.020 0.062 0.32

P20 0.84 0.84 0.89 0.37 5.3 0.017 0.082 0.32

P25 0.82 0.82 0.88 0.34 4.7 0.019 0.070 0.34

P30 0.86 0.86 0.90 0.41 6.2 0.015 0.076 0.46

P35 0.88 0.87 0.90 0.42 6.6 0.012 0.071 0.46

P40 0.83 0.83 0.89 0.36 5.0 0.018 0.064 0.34

P41 0.87 0.88 0.91 0.44 7.2 0.015 0.057 0.46

P44 0.83 0.83 0.88 0.35 4.9 0.018 0.070 0.32

Item statistics


P5 180 0.84 0.84 0.86 0.79 3.2 0.63

P10 180 0.70 0.70 0.69 0.62 3.1 0.60

P15 180 0.88 0.89 0.91 0.83 3.2 0.67

P20 180 0.70 0.67 0.62 0.59 3.4 0.73

P25 180 0.83 0.83 0.82 0.76 3.1 0.70

P30 180 0.43 0.47 0.41 0.34 3.0 0.43

P35 180 0.45 0.40 0.31 0.26 3.0 0.87

P40 180 0.75 0.74 0.73 0.67 3.1 0.63

P41 180 0.24 0.28 0.17 0.15 3.1 0.43

P44 180 0.76 0.78 0.76 0.69 3.1 0.56

Kryejmë përsëri analizën duke eliminuar pyetjet ‘P41’ dhe ‘P35’ dhe duke përfshirë të gjitha

pyetjet e tjera, sipas përkufizimit. Në këtë rast, kemi përsëri probleme pasi kontrollojmë

kushtet e zakonshme. Pyetjet që nuk plotësojnë kushtin janë ‘P20’ dhe ‘P30’.

Tabela 4.28 ‘Hapja ndaj përvojës’ duke eliminuar pyetjet ‘P41’ dhe ‘P35’

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.9 0.9 0.92 0.52 8.7 0.011 3.2 0.48 0.55 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P5 0.88 0.87 0.89 0.49 6.8 0.0132 0.041 0.51 P10 0.89 0.88 0.90 0.52 7.6 0.0121 0.036 0.51 P15 0.87 0.87 0.89 0.48 6.4 0.0141 0.040 0.51 P20 0.91 0.90 0.92 0.56 8.9 0.0097 0.047 0.65 P25 0.88 0.88 0.90 0.50 7.1 0.0130 0.046 0.49 P30 0.91 0.92 0.92 0.61 10.9 0.0100 0.016 0.65 P40 0.88 0.88 0.90 0.51 7.4 0.0125 0.041 0.51 P44 0.88 0.88 0.90 0.50 7.1 0.0123 0.051 0.51


118

Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P5 180 0.87 0.87 0.87 0.82 3.2 0.63 P10 180 0.78 0.77 0.76 0.71 3.1 0.60 P15 180 0.91 0.91 0.92 0.87 3.2 0.67 P20 180 0.66 0.64 0.55 0.53 3.4 0.73 P25 180 0.84 0.83 0.81 0.77 3.1 0.70 P30 180 0.42 0.46 0.38 0.32 3.0 0.43 P40 180 0.81 0.80 0.77 0.74 3.1 0.63 P44 180 0.81 0.82 0.79 0.75 3.1 0.56

Kryejmë përsëri analizën duke eliminuar pyetjet që nuk plotësojnë kushtet: ‘P20’ dhe ‘P30’

dhe duke përfshirë pyetjet e tjera, sipas përkufizimit. Në këtë rast, nuk kemi probleme me

plotësimin e kushteve të zakonshme.

Tabela 4.29 Hapja ndaj përvojës duke eliminuar pyetjet që nuk plotësojnë kushtet: ‘P20’ dhe ‘P30’

raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.93 0.93 0.93 0.68 13 0.0085 3.1 0.54 0.67 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P5 0.90 0.91 0.90 0.66 9.6 0.0110 0.0045 0.67 P10 0.91 0.91 0.91 0.68 10.7 0.0099 0.0064 0.67 P15 0.90 0.90 0.89 0.65 9.1 0.0117 0.0035 0.66 P25 0.92 0.92 0.91 0.68 10.9 0.0097 0.0064 0.68 P40 0.92 0.92 0.91 0.69 10.9 0.0099 0.0068 0.66 P44 0.92 0.92 0.92 0.70 11.7 0.0094 0.0058 0.70 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P5 180 0.89 0.89 0.88 0.84 3.2 0.63 P10 180 0.84 0.84 0.81 0.77 3.1 0.60 P15 180 0.92 0.91 0.91 0.87 3.2 0.67 P25 180 0.85 0.84 0.80 0.76 3.1 0.70 P40 180 0.84 0.84 0.79 0.76 3.1 0.63 P44 180 0.80 0.81 0.74 0.72 3.1 0.56

C.2 A ndikon lloji i personalitetit të investitorit individual në vendimmarrjen e tij


Në përfundim të testit të besueshmërisë, punimi vijon të përpiqet të gjejë përgjigje për pyetjet

kërkimore duke mos përfshirë pyetjet/variablat që nuk plotësojnë kushtet e konsistencës të

lidhura me analizën e ‘Cronbach’s α’ (Field, Miles, Field, 2012; Kline, 1999).

Në vijim, vlerësojmë disa modele statistikorë, me variabla të varur të ndryshëm, respektivisht

koha, vlera dhe siguria, ndërsa variablat e pavarur përfshijnë: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’

(variablat e përkufizuar në seksionin e pestë të pyetësorit).

Në tabelën e mëposhtme kemi paraqitur rezultatet e modelit me variabël të varur kohën dhe

variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’. Përqendrohemi përsëri tek kolona e fundit tek

pjesa e koefiçientëve në tabelë (Pr(>|t|)) që korrespondon me p-value-n e koefiçientit

përkatës. Në rast se kjo vlerë është më e ulët se vlera standard e alfës (5% ose 10%) atëherë


119

parametri përkatës është i rëndësishëm statistikisht. Në rastin tonë, vërejmë se asnjë prej

variablave të pavarur nuk ndikon tek variabli ynë i varur.

Tabela 4.30 Rezultatet e modelit me variabël të varur kohën dhe variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’.

> fit <- glm(koha~e+a+c+n+o) > summary(fit) Call: glm(formula = koha ~ e + a + c + n + o) Deviance Residuals: Min 1Q Median 3Q Max -4.2574 -1.5834 0.7196 1.6018 5.9656 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) 3.9977 4.0995 0.975 0.331 e 0.1687 0.5726 0.295 0.769 a 0.1469 0.5668 0.259 0.796 c 0.1206 0.4057 0.297 0.767 n 0.1919 0.4465 0.430 0.668 o -0.6481 0.4082 -1.588 0.114 (Dispersion parameter for gaussian family taken to be 4.515286) Null deviance: 802.25 on 179 degrees of freedom Residual deviance: 785.66 on 174 degrees of freedom AIC: 790.06 Number of Fisher Scoring iterations: 2

Në tabelën e mëposhtme kemi paraqitur rezultatet e modelit me variabël të varur vlerën dhe

variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’. Përqendrohemi tek kolona e fundit tek pjesa e

koefiçienteve në tabelë (Pr(>|t|)) që korrespondon me p-value-n e koefiçientit përkatës. Në

rast se kjo vlerë është më e ulët se vlera standard e alfës (5% ose 10%) atëherë parametri

përkatës është i rëndësishëm statistikisht. Vërejmë se parametrat e variablave ‘e’, ‘c’ dhe ‘n’

janë të rëndësishëm statistikisht dhe ndërsa variabli ‘e’ ndikon pozitivisht, ata c’ dhe ‘n’

ndikojnë negativisht te variabli i varur.

Tabela 4.31 Rezultatet e modelit me variabël të varur vlerën dhe variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’.

> fit <- glm(vlera~e+a+c+n+o) > summary(fit) Call: glm(formula = vlera ~ e + a + c + n + o) Deviance Residuals: Min 1Q Median 3Q Max -2.1073 -0.5821 -0.2929 0.7600 1.8686 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) 6.75820 1.96710 3.436 0.000739 *** e 0.53744 0.27473 1.956 0.052040 a 0.04675 0.27199 0.172 0.863732 c -0.60583 0.19469 -3.112 0.002174 ** n -0.46883 0.21423 -2.188 0.029971 * o 0.29620 0.19587 1.512 0.132299 Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 (Dispersion parameter for gaussian family taken to be 1.039604) Null deviance: 198.33 on 179 degrees of freedom Residual deviance: 180.89 on 174 degrees of freedom AIC: 525.71 Number of Fisher Scoring iterations: 2


120

Në tabelën e mëposhtme kemi paraqitur rezultatet e modelit me variabël të varur sigurinë dhe

variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’. Vërejmë se parametrat e variablave ‘o’ dhe ‘n’

janë të rëndësishëm statistikisht dhe ndikojnë respektivisht, pozitivisht dhe negativisht te

variabël i varur: “siguria e perceptuar për investimin e kryer”.

Tabela 4.32 Rezultatet e modelit me variabël të varur sigurinë dhe variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’

> fit <- glm(siguria~e+a+c+n+o) > summary(fit) Call: glm(formula = siguria ~ e + a + c + n + o) Deviance Residuals: Min 1Q Median 3Q Max -1.1759 -0.4378 -0.2883 0.5622 1.7011 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) 2.4496 1.2821 1.911 0.05769 . e 0.0186 0.1791 0.104 0.91739 a 0.1957 0.1396 1.402 0.16277 c -0.1284 0.1269 -1.012 0.31294 n -0.2895 0.1277 -2.268 0.02455 * o 0.5426 0.1773 3.061 0.00256 ** Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 (Dispersion parameter for gaussian family taken to be 0.4416158) Null deviance: 89.911 on 179 degrees of freedom Residual deviance: 76.841 on 174 degrees of freedom AIC: 371.6 Number of Fisher Scoring iterations: 2

Nga analiza rezulton se lloji i personalitetit të investitorit ndikon vendimmarrjen investuese

në aspektin e vlerës së investimit dhe sigurisë së perceptuar për investimin në aktiv

financiar.

Konkluzion: Nga përfundimet e nxjerra nga analizat dhe testet e mësipërme statistikore për

të katërta nënpyetjet kërkimore të trajtuara deri më tani, konkludojnë se faktorët e sjelljes

(psikologjikë, demografikë, toleranca ndaj riskut dhe lloji i personalitetit) ndikojnë

vendimmarrjen investuese të investitorit individual në Shqipëri, duke i dhënë kështu

përgjigje pyetjes së parë kërkimore të punimit.

4.3 A ndikohen faktorët e sjelljes nga njëri – tjetri?

Për t’i dhënë përgjigje pyetjes së dytë kërkimore të këtij studimi “A korrelohen faktorët e

sjelljes, përcaktues të vendimmarrjes së investitorit individual për investime në aktivë

financiarë në Shqipëri me njëri-tjetrin?”, është e nevojshme të analizojmë detajet e

mëposhtme të shtruara në formën e nënpyetjeve kërkimore.

4.3.1 A janë faktorët psikologjikë dhe lloji i personalitetit të investitorit të korreluar me njëri-tjetrin?

Vlerësojmë koefiçientët e korrelacionit sipas Pearson (duke vlerësuar testin e rëndësisë

statistikore gjithashtu) midis faktorëve psikologjikë dhe llojit të personalitetit. Në tabelën e


121

mëposhtme janë paraqitur rezultatet përkatëse. Përqendrohemi në çdo rast te shenja e

koefiçientit dhe te p-value që lidhet me rëndësinë statistikore të tij. Konsiderojmë një alfë të

paracaktuar të barabartë me 10%.

Vërejmë lidhje pozitive dhe statistikisht të rëndësishme midis variablave:

Vetëbesim i tepruar dhe ‘e’ (ekstraversion)

Vetëbesim i tepruar dhe ‘o’ (“hapja ndaj përvojave të reja”)

Turma dhe ‘n’(neuroticizmi)

Mospëlqim i humbjeve dhe ‘n’ (neuroticizmi)

Vërejmë lidhje negative dhe statistikisht të rëndësishme midis variablave:

Vetëbesim i tepruar dhe ‘n’(neuroticizmi)

Turma dhe ‘o’ (“hapja ndaj përvojave të reja”)

Në rastet e tjerë nuk provohet lidhja simetrike midis variablave të testuar.

Tabela 4.33 Vlerat e korrelacionit të faktorëve psikologjikë me llojin e personalitetit të investitorit. > cor.test(vetëbesim i tepruar, e) Pearson's product-moment correlation data: vetëbesim i tepruar and e t = 4.4756, df = 178, p-value = 1.356e-05 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.1801629 0.4436699 sample estimates: cor 0.3180453

> cor.test(vetëbesim i tepruar,o) Pearson's product-moment correlation data: llogarimbajtja mendore and o t = 3.093, df = 178, p-value = 0.002301 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.08229915 0.36020857 sample estimates: cor 0.2258439

> cor.test(turma,n) Pearson's product-moment correlation data: turma and n t = 1.7306, df = 178, p-value = 0.08526 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.01796852 0.26981972 sample estimates: cor 0.1286329

> cor.test(vetëbesim i tepruar,n) Pearson's product-moment correlation data: vetëbesim i tepruar and n t = -2.3475, df = 178, p-value = 0.02 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.31165535 -0.02773085 sample estimates: cor -0.1732913

> cor.test(turma,o) Pearson's product-moment correlation data: turma and o t = -1.6819, df = 178, p-value = 0.09433 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.26646523 0.02158147 sample estimates: cor -0.1250767

> cor.test(mospëlqim i humbjeve,n) Pearson’s product-moment correlation data: mospëlqim i humbjeve and n t = 3.5432, df = 178, p-value = 0.0005049 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.1147194 0.3883593 sample estimates: cor 0.2566759

Nga analiza e mësipërme vihet qartësisht re se faktorët psikologjikë janë të korreluar me

llojin e personalitetit të investitorit.


122

4.3.2 A janë faktorët psikologjikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar

me njëri-tjetrin?


statistikore gjithashtu) midis faktorëve psikologjikë (seksioni 3) dhe variablit të përkufizuar

‘risk_tol’. Në tabelën e mëposhtme janë paraqitur rezultatet përkatëse. Përqendrohemi në çdo

rast te vlera dhe shenja e koefiçientit dhe të p-value që lidhet me rëndësinë statistikore të tij.

Konsiderojmë një alfë të paracaktuar të barabartë me 10%.

Vërejmë lidhje negative dhe statistikisht të rëndësishme midis faktorëve psikologjikë

‘bashkimi me turmën’ dhe ‘mospëlqimi i humbjes’ me tolerancën ndaj riskut. Lidhja nuk

është e rëndësishme statistikisht midis variablave të tjerë dhe risk_tol.

Tabela 4.34 Vlerat e korrelacionit të faktorëve psikologjikë me tolerancën ndaj riskut të investitorit > cor.test(bashkimi me turmën,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: heuristika e përfaqësimit and risk_tol t = -8.5475, df = 178, p-value = 5.568e-15 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.4268658 0.6355650 sample estimates: cor -0.5394487

> cor.test(disponueshmëria,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: disponueshmëria and risk_tol t = -0.41917, df = 178, p-value = 0.6756 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.1768535 0.1153908 sample estimates: cor -0.03140249

> cor.test(mospëlqim i humbjeve, risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: mospëlqim i humbjeve and risk_tol t = -1.8461, df = 178, p-value = 0.06654 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.277757135 0.009389493 sample estimates: cor -0.1370621

Nga analiza e mësipërme vihet re se faktori psikologjik korrelohet me tolerancën ndaj riskut

të investitorit.

4.3.3 A janë toleranca e investitorit ndaj riskut dhe lloji i personalitetit të tij të korreluar me

njëri-tjetrin?


statistikore gjithashtu) midis llojit të personalitetit (seksioni 5) dhe variablit të përkufizuar

‘risk_tol’. Në tabelën e mëposhtme janë paraqitur rezultatet përkatëse. Përqendrohemi në çdo


123

rast te vlera dhe shenja e koefiçientit dhe te p-value që lidhet me rëndësinë statistikore të tij.

Konsiderojmë një alfë të paracaktuar të barabartë me 10%.

Lidhja rezulton negative midis variablave n dhe risk_tol. Vërejmë lidhje pozitive dhe

statistikisht të rëndësishme midis variablave:

‘e’ dhe risk_tol

‘a’ dhe risk_tol

‘o’ dhe risk_tol

Tabela 4.35 Vlerat e korrelacionit të tolerancës së investitorit ndaj riskut dhe lloji i personalitetit

> cor.test(e,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: e and risk_tol t = 12.083, df = 178, p-value < 2.2e-16 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.5821609 0.7444397 sample estimates: cor 0.6712667

> cor.test(a,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: a and risk_tol t = 8.7248, df = 178, p-value = 1.867e-15 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.4359448 0.6421670 sample estimates: cor 0.5473101

> cor.test(n,risk_tol)

Pearson's product-moment correlation data: n and risk_tol t = -9.2841, df = 178, p-value < 2.2e-16 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.6621327 -0.4636588 sample estimates: cor -0.5711864

> cor.test(c,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: c and risk_tol t = 0.55678, df = 178, p-value = 0.5784 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.1052086 0.1868203 sample estimates: cor 0.04169634

> cor.test(o,risk_tol) Pearson's product-moment correlation

data: o and risk_tol t = 6.2071, df = 178, p-value = 3.691e-09 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.2936779 0.5350730 sample estimates: cor 0.4218221

Nga analiza e mësipërme vihet re se lloji i personalitetit korrelohet me tolerancën ndaj

riskut të investitorit.


124

4.3.4 A janë faktorët demografikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar

me njëri-tjetrin?

Fillimisht analizojmë lidhjen midis gjinisë së individëve dhe variablit risk_tol, i përkufizuar

më sipër. Më poshtë kemi vlerësuar testin Welch, me qëllim krahasimin e dy mesatareve të

variablit risk_tol për dy grupet tanë, meshkuj dhe femra. Hipoteza zero e këtij testi është:

diferenca e vërtetë në mesatare është e barabartë me zero. Pra, në rastin tonë kjo do të thotë

që nuk ka ndryshime (mesatarisht) në pritjen ndaj riskut midis meshkujve dhe femrave.

Në tabelën e mëposhtme paraqitet hipoteza alternative e këtij testi (e cila gjenerohet nga

programi R), e cila tregon se kemi prirje të ndryshme ndaj riskut sipas gjinisë. Përqëndrohemi

te p-value, i cili është i barabartë me 0,0001245, një vlerë dukshëm më e ulët se çdo vlerë

standart e paracaktuar e alfës (1%, 5% ose 10%).

Kjo do të thotë që refuzojmë hipotezën zero dhe pranojmë hipotezën alternative: ekzistojnë

diferenca (në mesatare) në prirjen ndaj riskut midis meshkujve dhe femrave. Siç mund të

vërehet nga pjesa e fundit tabelës së mëposhtme, mesataret e variablit risk_tol rezultojnë

afërsisht 2,3 për femrat dhe 2,7 për meshkujt, pra meshkujt kanë (mesatarisht) një tolerancë

më të lartë ndaj riskut.

Tabela 4.36 Testi Welch i krahasimit të dy mesatareve të variablit risk_tol për dy grupet, meshkuj dhe femra

> t.test(meshkuj, femra)

Welch Two Sample t-test

data: meshkuj and femra

t = 4.0745, df = 66.994, p-value = 0.0001245

alternative hypothesis: true difference in means is not equal to 0

95 percent confidence interval:

0.2046529 0.5977090

sample estimates:

mean of x mean of y

2.723708 2.322527


statistikore gjithashtu) midis faktorëve demografikë dhe variablit të përkufizuar ‘risk_tol’. Në

tabelën e mëposhtme janë paraqitur rezultatet përkatëse. Përqendrohemi në çdo rast te vlera

dhe shenja e koefiçientit dhe e p-value që lidhet me rëndësinë statistikore të tij. Konsiderojmë

një alfë të paracaktuar të barabartë me 10%.

Vërejmë lidhje negative dhe statistikisht të rëndësishme midis variablave mosha dhe risk_tol,

pra me rritjen e moshës ulet toleranca ndaj riskut. Nga ana tjetër, vërejmë lidhje pozitive dhe

statistikisht të rëndësishme midis variablave: të ardhurat dhe risk_tol, njohuria dhe risk_tol.

Pra me rritjen e të ardhurave dhe njohurisë, rritet toleranca ndaj riskut.


125

Tabela 4.37 Vlerat e korrelacionit të faktorëve demografikë me tolerancën ndaj riskut > cor.test(mosha,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: mosha and risk_tol t = -7.8638, df = 178, p-value = 3.454e-13 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.6088211 -0.3905139 sample estimates: cor -0.5077742

> cor.test(arsimi,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: arsimi and risk_tol t = 0.75392, df = 178, p-value = 0.4519 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.09059247 0.20102289 sample estimates: cor 0.05641841

> cor.test(ardhurat,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: ardhurat and risk_tol t = 5.9069, df = 178, p-value = 1.732e-08 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.2748515 0.5202949 sample estimates: cor 0.4048399

> cor.test(njohuria,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: njohuria and risk_tol t = 5.6462, df = 178, p-value = 6.378e-08 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.2581944 0.5070959 sample estimates: cor 0.3897394

Nga analiza e mësipërme vihet re se faktorët demografikë janë të korreluar me tolerancën e

investitorit ndaj riskut.

Konkluzion: Nga përfundimet e nxjerra nga analizat dhe testet e mësipërme statistikore për

nënpyetjet kërkimore të trajtuara në seksionin 4.3, konkludojmë se faktorët e sjelljes

përcaktues të vendimmarrjes investuese të investitorit individual në Shqipëri, janë të

korreluar me njëri-tjetrin, duke i dhënë kështu përgjigje pyetjes së dytë kërkimore të punimit

se ata ndikohen nga njëri -tjetri.

4.4. Konkluzione paraprake

Në vijim, rezultatet e analizës sasiore të mësipërme janë përmbledhur për t’u sintetizuar në

disa përfundime të lidhura me pyetjet dhe nënpyetjet kërkimore të këtij studimi. Këto

rezultate janë paraqitur në dy kategori rezultatesh të ndara për secilën pyetje kërkimore.

Kategoria e parë e rezultateve lidhet me identifikimin e faktorëve të sjelljes financiare dhe

kategoria e dytë me korrelacionin midis tyre.

4.4.1 Konkluzione lidhur me faktorët e sjelljes

4.4.1.1 Faktorët demografikë

Statistika përshkruese – Faktorët Demografikë

Pjesa më e madhe e të intervistuarve janë meshkuj në raportin 3:1. Kjo gjykohet se

përfaqëson në një masë të madhe dhe popullatën. Në lidhje me vendbanimin e të


126

intervistuarve, targeti ynë konsiston kryesisht në investitorë që kanë investuar në aktivë

financiarë në Tiranë (Tabela C 1.1, Aneks C), por jo domosdoshmërisht të gjithë jetojnë në

të. Një përqindje e caktuar janë shqiptarë që jetojnë jashtë vendit100 dhe kursimet e tyre i

investojnë në depozita kryesisht afatgjata në valutë, letra me vlerë qeveritare apo Fonde

Investimesh, për shkak të normave më të larta të interesit që ato ofrojnë krahasimisht me

investimet homologe në shtetet e huaja ku jetojnë101.

Meqë zgjedhja është e qëllimshme dhe kriteret e përzgjedhjes janë përcaktuar qysh në fillim

të metodologjisë, pjesa dominante, rreth mbi 80% e kampionit (Tabela C 1.1, Aneks C),

karakterizohet nga nivel i lartë arsimimi, të ardhurash dhe perceptimi për njohuritë financiare

të zotëruara.

Përsa i përket punësimit, (Tabela C 1.1, Aneks C), pjesa më e madhe e të intervistuarve janë

përkatësisht të punësuar në sektor joekonomik dhe të vetëpunësuar gati në pesha të njëjta me

rreth 35% të totalit, ndërsa rreth 17% janë të punësuar në sektor ekonomik. Sidoqoftë rreth

12% e kampionit ndahet midis atyre me status të ‘papunë’ dhe ‘pensionistë’. Këta të fundit

përveç mundësisë që kanë për të investuar të ardhurat e tyre modeste, zakonisht investojnë

kursimet e fëmijëve në emër të tyre, fenomen ky jo rrallë i ndeshur në vendin tonë.

Mosha minimale e investitorëve të intervistuar është 25 vjeç dhe ajo maksimale 65 vjeç, me

moshë mesatare 53 vjeç. Siç vihet re ka një asimetri në shpërndarje, asimetri e cila shpjegohet

me faktin që të paktë janë të rinjtë që kanë arritur të kursejnë dhe aq më tepër të investojnë në

aktivë financiarë në Shqipëri. Kjo lidhet me ciklin e jetës pasi individët me moshë më të

madhe kanë arritur një farë maturiteti edhe si investitorë, kanë mundur të kursejnë gjatë jetës,

si dhe zotërojnë një përvojë të caktuar financiare.

Interpretimi – Faktorët demografikë

“A ndikojnë faktorët demografikë vendimmarrjen e investitorit individual për


Pas vlerësimit të disa modeleve statistikorë, me variabla të varur (koha, vlera dhe siguria e

perceptuar për investimin në aktiv) dhe të pavarur (gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe

niveli i njohurive të zotëruara), konkludohen këto lidhje të rëndësishme:

- Mosha dhe arsimi rezultojnë të rëndësishëm statistikisht dhe ndikojnë përkatësisht

negativisht dhe pozitivisht te variabli i sigurisë. Pra, me rritjen e moshës ulet siguria e

perceptuar për investimin në aktiv dhe e kundërta për nivelin e arsimit.

- Gjinia, të ardhurat dhe njohuria rezultojnë të rëndësishëm statistikisht dhe ndikojnë te

vlera e investimit, sipas pritshmërive fillestare. Konkretisht, në rast se individi është

mashkull, do të investojë në vlera më të mëdha, çka mbështetet edhe nga literatura se

femrat tregohen më të kujdesshme në lidhje me vlerën e investuar në aktiv. Sa më të

larta të ardhurat, aq më e madhe vlera ku vendoset të investohet. Sa më i lartë niveli i

njohurive që individi percepton se ka, aq më shumë i prirur është ai të investojë në

aktive me vlerë më të madhe.

100 Kjo e ndikuar edhe nga fakti që periudha e plotësimit të pyetësorëve ishte Qershor – Gusht, periudhë kur një pjesë e mirë e emigrantëve kthehen në Shqipëri. 101 Sipas informacionit të marrë nga oficerë të bankës Raiffeissen, kontakt: email: [email protected], Premium Banking Officer Distrikti Jug-Perëndimor


127

- Të ardhurat dhe njohuria rezultojnë të rëndësishëm statistikisht dhe ndikojnë

pozitivisht te koha e investimit. Konkretisht, me rritjen e të ardhurave dhe njohurive,

do të investohet për një kohë më të gjatë, për shkak të shenjës pozitive në këto dy

parametra.

Nga analiza rezulton se vendimmarrja investuese individuale në aktiv financiar varet nga

faktorët demografikë.

4.4.1.2 Faktorët psikologjikë

Statistika përshkruese – Faktorët Psikologjikë

Nga analiza statistikore përshkruese (Tabela C 1.3, Aneks C), evidentohet se mesatarja e

variablit ‘Heuristika’ është 3, me vlera minimale dhe maksimale përkatësisht 2 dhe 4;

mesatarja e variablit ‘Perspektiva’ është 3.7 me vlera minimale dhe maksimale përkatësisht

2.2 dhe 4.7; mesatarja e variablit ‘Turma’ është 3.3 me vlera minimale dhe maksimale

përkatësisht 1.4 dhe 5. Nga sa më sipër, kuptohet se në të tre variablat investitorët kanë

shfaqur prirje/tendenca psikologjike në situatat e dhëna, por këto tendenca kanë qenë më të

forta në rastin faktorëve të grupimit ‘Perspektiva’.

Interpretimi i faktorëve psikologjikë

Në përpjekje për të gjetur përgjigje në studim për pyetjen kërkimore: ‘A ndikojnë faktorët e

sjelljes vendimmarrjen e investitorit individual për investime në aktivë financiarë në

Shqipëri?’ zhvilluam teste të shumta statistikore të cilave iu nënshtruan variablat me qëllim

evidentimin e saktë të faktorëve të rëndësishëm.

Konkretisht puna filloi me nënpyetjen e parë kërkimore ‘A ndikojnë faktorët psikologjikë

vendimmarrjen e investitorit individual për investime në aktivë financiarë në Shqipëri?’ e cila

kërkon një trajtim më specifik duke e konsideruar edhe faktorin kyç midis të gjithë faktorëve

të sjelljes të përfshirë në studim.

Për vetë faktin që ne po përpiqemi të masim tendencat psikologjike vetëm nga perceptimet e

të anketuarve për situatat që u paraqiten atyre në pyetësor, analiza është delikate dhe duhet të

jetë e kujdesshme. Konkretisht ajo që bëjmë është një analizë e posaçme statistikore dhe më

pas një interpretim cilësor të rezultateve të kësaj analize sasiore nga njohës të mirë të tregut

financiar dhe investitorëve të këtij tregu në vend.

Analiza sasiore konsiston në hapat e mëposhtëm:

1. Analiza eksploruese financiare

2. Testi i besueshmërisë Chronbach –Alpha

3. Statistika përshkruese


128

HAPI 1: ‘Analiza eksploruese faktoriale’ konfirmon që pyetjet që u kemi drejtuar

investitorëve të anketuar janë ndërtuar në mënyrë logjike, ku 26 pyetje/situata grupohen sipas

9 faktorëve psikologjikë të sugjeruar nga literatura. Secila pyetje duhet të jetë e korreluar me

faktorin të cilit i përket, me një vlerë të ngarkesës faktoriale të përafërt ose më të madhe se

0.3, çka vërtetohet për çdo rast.

HAPI 2: Testi i besueshmërisë Chronbach –Alpha

Pyetjet/variablat i nënshtrohen testit të besueshmërisë me qëllim që të evidentohen ato pyetje

për të cilat nuk jepen përgjigje koherente. Ata faktorë që nuk plotësojnë kriteret që kërkon kjo

lloj analize, nuk tregojnë besueshmëri dhe eliminohen nga analiza e mëtejshme. Faktorët që i

plotësojnë këto kritere, rezulton se ndikojnë vendimmarrjen, por për të gjykuar për nivelin

apo masën e këtij ndikimi, duhet të kalojmë në hapin e tretë. Konkretisht janë eliminuar tre

faktorë dhe kanë ngelur vetëm gjashtë të tillë nga 9 që kishim përfshirë në pyetësor.

HAPI 3: Llogaritja e mesatares dhe devijimit standard

Kësaj analize i nënshtrohen 6 faktorët e mbetur ku analizojmë mesataret e tyre meqë përdoren

5 shkallët Likert. Në një segment vlerash nga 1 në 5, mesataret e përllogaritura për fakorët

psikologjikë që ndikojnë sjelljen e investitorit shqiptar gjatë vendimmarrjes për investime në

aktive financiare, variojnë nga vlera minimale 2.85 deri në vlerën maksimale 4.01, çka

nënkupton se masa e ndikimit luhatet duke u rritur nga mesatare drejt të fuqishmes.

Rezultatet e nënpyetjes së parë kërkimore janë renditur në vijim.

1. Faktori psikologjik ‘Heuristika e përfaqësimit’ ka ndikim të moderuar mbi

vendimmarrjen e investitorit individual shqiptar në aktivë financiarë.

2. Faktori psikologjik ‘Vetëbesimi i tepruar’ ka ndikim të moderuar mbi vendimmarrjen

e investitorit individual shqiptar në aktivë financiarë.

3. Faktori psikologjik ‘Disponueshmëria’ ka ndikim të moderuar mbi vendimmarrjen e

investitorit individual shqiptar në aktivë financiarë.

4. Faktori psikologjik ‘Mospëlqimi i humbjeve’ ka ndikim të fortë mbi vendimmarrjen e


5. Faktori psikologjik ‘Llogarimbajtja mendore’ ka ndikim të fortë mbi vendimmarrjen e


6. Faktori psikologjik ‘Bashkimi me turmën’ ka ndikim të moderuar mbi vendimmarrjen

e investitorit individual shqiptar në aktivë financiarë.

Rezultatet tregojnë se faktorët psikologjikë ndikojnë vendimmarrjen e investitorit individual

për investime në aktivë financiarë në Shqipëri.


129

Interpretimi cilësor

Ishte në fakt e pritshme që vlerësimet e ekspertëve lidhur me situatën në tregun financiar

shqiptar dhe vlerësimet tona lidhur me sjelljen e investitorit individual të ishin të ngjashme.

Nga përzgjedhja e bërë për këtë studim, kjo ngjashmëri në vlerësime rezultoi e lartë. Për këtë

arsye si referencë ndaj vlerësimeve të tyre është përzgjedhur të paraqitet një intervistë në

vijim, ku janë shfaqur rezultatet e intervistës me një ndër ekspertët102 e fushës, e cila është

përfaqësuese e rezultateteve të mbledhura nga intervistimet e tjera të pastrukturuara. Kjo

zgjedhje është bërë qëllimisht pasi i intervistuari zotëron një përvojë disavjeçare financiare si

dhe ekspertizë më të plotë në fushën e tregjeve financiare në vend, krahasuar me të

intervistuarit e tjerë.

Përmbledhje e interpretimit të intervistës me specialistin e tregjeve financiare

I intervistuari bashkohet me gjetjen se ‘Përfaqësimi’ ndikon vendimmarrjen e individit

investitor shqiptar, madje mendon se ndikimi mund të jetë edhe më shumë se i moderuar, çka

e argumenton duke iu referuar sjelljes së investitorëve shqiptarë ndaj Fondeve të Investimeve:

ata priren t’i bashkohen fondit kur çmimi i kuotës vazhdon të rritet, pasi ndihen optimistë për

vazhdueshmërinë e rritjes së saj, por tremben dhe tërheqin fondet e tyre kur çmimi i kuotës

pëson rënie si pasojë e luhatjeve afatshkurtra të tij.

Lidhur me gjetjen mbi tendencën e vetëbesimit të tepruar, specialisti beson se investuesi i

thjeshtë shqiptar priret të ketë një vetëbesim të tepruar, pikërisht për shkak të nivelit të ulët të

kulturës financiare që e karakterizon atë.

Përsa i përket ndikimit të moderuar të ‘Disponueshmërisë’, specialisti i referohet panikut

bankar të vitit 2002, ku një rol të fuqishëm në krijimin e tij luajti pritshmëria psikologjike që

ishte krijuar ndër masa, se një ngjarje e ngjashme me atë të skemave piramidale mund të

ripërsëritej duke mos bërë gjë tjetër veçse duke krijuar dhe agravuar më tepër situatën.

Ndërsa për gjetjen lidhur me tendencën ‘Mospëlqim i humbjeve’ ai thekson ndikimin e lehtë

nga luhatshmëritë afatshkurtra duke reaguar me tërheqjen para kohe të investitorit shqiptar

nga investimi duke humbur kështu mundësinë për përfitim nga kthimet afatgjata dhe nga

diversifikimi në tregun e Fondeve të Investimeve.

Specialisti gjykon se “llogaria e mendjes” është ndër faktorët më të fortë psikologjikë, që i

detyron shumë investues të bëjnë zgjedhje të këqija ose të mos dalin në kohë nga investimet e

gabuara si pasojë e moskrijimit të një tablloje të plotë për investime të ndryshme në

portofolin e investitorit, duke mbështetur kështu rezultatin tonë mbi “llogarimbajtjen

mendore”.

Përveç faktit që bashkohet plotësisht me konkluzionin që faktori ‘Bashkimi me turmën’

ndikon vendimmarrjen e individit investitor shqiptar, specialisti mendon që ky faktor duhet të

ndikojë edhe më fort mbi investuesin shqiptar. “Rasti i skemave piramidale, tërheqjes masive

102Prof Assoc. Dr. Elvin Meka ka një eksperiencë mbi 16 vjeçare në fushën e tregjeve financiare, letrave me vlerë dhe bankave në Shqipëri. Gjatë karrierës së tij profesionale ka punuar pranë disa institucioneve si: Banka e Shqipërisë, Bursa e Tiranës sh.a. (Drejtor i Përgjithshëm), Shoqata Shqiptare e Bankave – AAB (Sekretar i Përgjithshëm) dhe Banka Emporiki – Shqipëri (Drejtor Financiar-CFO). Aktualisht është anëtar i bordit editorial të Revistës shkencore “ECONOMICUS”, si dhe kryeredaktor i Revistës “BANKIERI”


130

të depozitave në vitin 2008 dhe rikthimi i tyre në Mars 2009 pas miratimit të ndryshimeve

ligjore për sigurimin e depozitave, tregon më së miri këtë ndikim”, - argumenton ai.

Rezultatet e nënpyetjes së parë kërkimore i japin përgjigje pyetjes së parë kërkimore përsa i

përket vetëm ndikimit të faktorëve psikologjikë në vendimmarrje. Për ndikimin e faktorëve të

tjerë të sjelljes, janë shtruar nënpyetje të tjera kërkimore.

4.4.1.3 Shkalla e tolerancës ndaj riskut

Statistika përshkruese – Shkalla e Tolerancës së Riskut

Rezultatet e analizës tregojnë se investitorët në aktivë financiarë në Shqipëri shfaqin nivel të

ulët të tolerancës ndaj riskut duke preferuar fokusimin drejt formave relativisht të sigurta të

investimit shoqëruar me kthime relativisht të ulëta (Aneks C, Tabela C 1.4).

Interpretimi i Shkallës së Tolerancës ndaj riskut

Rezultatet për analizën e shkallës së tolerancës ndaj riskut merren nga rezultatet e nënpyetjes

së tretë kërkimore “A ndikon toleranca ndaj riskut vendimmarrjen e investitorit individual për

investime në aktivë financiarë në Shqipëri?”. Nga analiza statistikore e rezultateve

grumbulluar nga kjo nënpyetje arrijmë në konkluzionet se:

- Investitorët e anketuar në kampion të cilët nuk kanë shprehur tolerancë të ulët ndaj

riskut, kanë investuar në obligacione qeveritare 7 vjeçare si dhe kanë qëndruar në

fonde investimi qysh prej hapjes së tyre në vitin 2012.

- Vërejmë lidhje pozitive dhe statistikisht të rëndësishme midis tolerancës ndaj riskut të

investitorit dhe vlerës së investimit në aktiv financiar. Vlera e investimit varet nga

toleranca ndaj riskut, sa më e lartë toleranca ndaj riskut, aq më tepër është i gatshëm

investitori të investojë një vlerë më të lartë në aktivë financiarë. Konkretisht

investitorët e anketuar në kampion që nuk kanë shprehur tolerancë të ulët ndaj riskut,

kanë investuar vlera më të larta në aktivet financiare që ata aktualisht disponojnë.

Nga analiza rezulton se toleranca ndaj riskut e investitorit ndikon vendimmarrjen

investuese individuale në aktiv financiar.

4.4.1.4 Vendimmarrja investuese në aktiv financiar

Statistika përshkruese – Vendimmarrja investuese në aktiv financiar

Pjesa më e madhe e të intervistuarve janë pjesëmarrës të Fondit të Investimeve Raiffeisen

Prestigj në Lekë, por përveç investimit në këtë Fond, ata mund të zotërojnë edhe të tjerë

aktivë financiarë. Në rend zbritës investimet e kampionit tonë përbëhen nga kuotat në Fond

Investimi në Lekë, depozita me afat, fond investimi në Euro, obligacione qeveritare, bono


131

thesari (Shih Aneks C, Tabela C 1.5: Vendimmarrja Investuese). Koha e investimit në këto

aktive varion nga një vit deri në dhjetë vjet, me mesatare rreth 4 vjet (Shih Aneks C, Tabela C

1.6), ndërsa pjesa më e madhe e investitorëve (rreth 36%) kanë investuar më pak se 1 milion

L në secilin lloj investimi që kanë pranuar se kanë kryer, 27% nga 1mil - 3mil dhe përqindja

e mbetur e ndarë në mënyrë të barabartë kanë investuar në vlerën 3mil - 5 mil dhe më shumë

se 5 milionë L (Shih Aneks C, Tabela C 1.5: Vendimmarrja Investuese). Në lidhje me

rrezikun që ata perceptojnë për aktivet ku kanë investuar, vlera të tilla të përgjigjeve të

shkallës Likert si mesatarja 3,5, minimumi dhe maksimumi përkatësisht afërsisht 3 dhe 5,

(Shih Aneks C, Tabela C 1.7: Siguria e perceptuar për aktivin e investuar), tregojnë se ata

ndihen relativisht të sigurt dhe nuk i konsiderojnë të rrezikshme aktivet financiare që

zotërojnë, kjo sepse realisht aktivet financiare që ofrohen në vend, kanë shkallë të ulët risku.

4.4.1.5. Shkalla e Matjes së Personalitetit

Statistika përshkruese për Shkallën e Matjes së Personalitetit

Në vijim kemi paraqitur një përmbledhje të ‘boxplot’-eve për 5 llojet e personaliteteve.

Vërejmë vlera më të larta për variablin ‘Neuroticizmi - n’, pasuar nga ‘Gatishmëria’ – a;

‘Ekstraversioni’ – e; ‘Përgjegjshmëria’ – c dhe në fund vlerat më të ulëta për ‘Hapjen ndaj

Përvojës’ – o.

Vlerat tregojnë se pjesa më e madhe e të anketuarve karakterizohen nga lloji i parë i

personalitetit (me tipar kryesor paqëndrueshmërinë emocionale) dhe shumë më pak nga ai i

fundit (njerëz mendjehapur e të mprehtë). Pjesa tjetër e investitorëve të anketuar është e

shpërndarë më njëtrajtësisht midis llojeve të tjera të personalitetit.

Figura 4.4 Boxplot’- et për llojet e personaliteteve

Interpretimi për Shkallën e Matjes së Personalitetit


132

Konkluzionet lidhur me Shkallën e Matjes së Personalitetit merren nga interpretimi i të

dhënave të nënpyetjes së katërt kërkimore “A ndikon lloji i personalitetit të investitorit

individual në vendimmarrjen e tij për investime në aktivë financiarë në Shqipëri?”. Para

studimit të lidhjes midis llojit të personalitetit të investitorit individual dhe vendimmarrjes së

tij investuese, kryem testin e besueshmërisë për shkallën e matjes së personalitetit. Nga testi

rezultoi se nga 44 pyetje të përfshira në pyetësor të grupuara sipas 5 llojeve të personalitetit,

ngelën vetëm 33 të tilla të cilat u përfshinë më tej në analizën e ndikimit të 5 llojeve të

personalitetit të investitorit në vendimmarrjen e tij për të investuar në aktive financiare në

Shqipëri. Analiza konsistoi në vlerësimin e disa modeleve statistikorë për të evidentuar

ndonjë lidhje të mundshme midis variablave të vendimmarrjes si variabla të varur dhe atyre të

personalitetit, si të pavarur. Nga analiza rezultoi:

- Llojet e personalitetit: ekstravers, i përgjegjshëm, neurotik, ndikojnë vlerën e

investuar në aktiv. Konkretisht, investitori ‘ekstravers’ për shkak të tipareve të tilla si

entuziazmi, vetëkontrolli i ulët etj., mund të jetë më tepër i prirur për investuar në

vlera më të larta, ndryshe nga investitori ‘i përgjegjshëm’ apo ai ‘neurotik’.

- Llojet ‘hapja ndaj përvojave të reja’ dhe ai ‘neurotik’ të personalitetit ndikojnë nivelin

e sigurisë që investitorët perceptojnë për aktivin ku kanë investuar. Konkretisht,

investitori i llojit të parë ndihet më i sigurt për investimin e kryer, ndërsa ndodh e

kundërta me investitorin e llojit të personalitetit ‘neurotik’.

Nga analiza rezulton se lloji i personalitetit të investitorit ndikon vendimmarrjen

investuese individuale në aktiv financiar.

4.4.2 Konkluzione lidhur me korrelacionin e faktorëve të sjelljes

Për të arritur në konkluzione lidhur me shkallën e korrelimit të secilit faktor sjelljeje duhet t’i

japim përgjigje secilës prej nënpyetjeve (nga nënpyetja 5 deri në nënpyetjen 8) të pyetjes së

dytë kërkimore duke përdorur rezultatet e analizës së korrelacionit të të dhënave të pyetësorit.

Nga kjo analizë rezultojnë këto interpretime për secilën nënpyetje

4.4.2.1 Nënpyetja e pestë kërkimore: A janë faktorët psikologjikë dhe lloji i personalitetit të

investitorit të korreluar me njëri-tjetrin?

Pas kryerjes së testeve të rëndësisë statistikore midis faktorëve psikologjikë dhe llojit të

personalitetit rezulton:

Lidhje pozitive dhe statistikisht të rëndësishme midis variablave:

Vetëbesim i tepruar dhe ‘ekstraversion’

Vetëbesim i tepruar dhe ‘hapja ndaj përvojave të reja’

Turma dhe ‘neuroticizmi’

Mospëlqimi i humbjeve dhe ‘neuroticizmi’


133

Lidhje negative dhe statistikisht të rëndësishme midis variablave:

Vetëbesim i tepruar dhe ‘neuroticizmi’

Turma dhe ‘hapja ndaj përvojave të reja’

Investitorët e anketuar që janë kategorizuar me llojin ekstravers të personalitetit, shfaqin më

tepër tendencën psikologjikë të vetëbesimit të tepruar. E njëjta gjë ndodh edhe për llojin e

personalitetit ‘hapja ndaj përvojave të reja’. Investitorët e llojit neurotik shfaqin në mënyrë

më të theksuar tendencën e mospëlqimit të humbjeve e sidomos atë të bashkimit me turmën,

për shkak të pasigurisë që i karakterizon ndërkohë nuk shfaq aspak vetëbesim të tepruar.

Edhe investitorët me llojin e personalitetit “hapja ndaj përvojave të reja”, nuk bien pre e

tendencës së bashkimit me turmën, bazuar në besimin në njohuritë dhe aftësitë e tyre

personale.

Konkluzion: Faktorët psikologjikë që rezultuan të rëndësishëm në vendimmarrje, janë të

korreluar me llojin e personalitetit të investitorit.

4.4.2.2 Nënpyetja e gjashtë kërkimore: A janë faktorët psikologjikë dhe toleranca e investitorit

ndaj riskut të korreluar me njëri-tjetrin?

- Lidhje negative dhe statistikisht të rëndësishme midis faktorit psikologjik ‘bashkimi

me turmën’ me tolerancën ndaj riskut.

- Lidhje negative dhe statistikisht të rëndësishme midis faktorit psikologjik

‘mospëlqimi i humbjes’ me tolerancën ndaj riskut.

Njerëzit me tolerancë të ulët ndaj riskut, kanë tendencën të ndjekin veprimet e pjesës më të

madhe të investitorëve dhe të mos dalin kundra rrymës. Gjithashtu, investitorët jo tolerantë

ndaj riskut shfaqin dukshëm tendencën e mospëlqimit të humbjeve.

Konkluzion: Faktorët psikologjikë që rezultuan të rëndësishëm në vendimmarrje, korrelohen

me tolerancën ndaj riskut të investitorit.

4.4.2.3 Nënpyetja e shtatë kërkimore: A janë toleranca e investitorit ndaj riskut dhe lloji i

personalitetit të tij të korreluar me njëri-tjetrin?

- Lidhje negative midis llojit ‘neurotik’ të personalitetit dhe tolerancës ndaj riskut.

- Lidhje pozitive dhe statistikisht të rëndësishme midis llojeve ‘ekstraversion’, ‘hapja

ndaj përvojës’ dhe ‘gatishmëria’ të personalitetit me tolerancën ndaj riskut.

Investitorët me llojin ‘neurotik’ të personalitetit shfaqin tolerancë të ulët ndaj riskut, ndërsa

ata me llojet ‘ekstraversion’, ‘hapja ndaj përvojës’ dhe ‘gatishmëria’ të personalitetit janë të

prirur të mbajnë qëndrim më tolerant ndaj riskut.

Konkluzion: Lloji i personalitetit korrelohet me tolerancën ndaj riskut të investitorit.


134

4.4.2.4. Nënpyetja e tetë kërkimore: A janë faktorët demografikë dhe toleranca e investitorit ndaj

riskut të korreluar me njëri-tjetrin?

- Ekzistojnë diferenca në prirjen ndaj riskut midis meshkujve dhe femrave, ku meshkujt

shfaqin një tolerancë më të lartë ndaj riskut, pra gjinia lidhet me tolerancën ndaj

riskut.

- Lidhje negative dhe statistikisht e rëndësishme midis faktorit demografik ‘mosha’ dhe

tolerancës ndaj riskut, pra me rritjen e moshës ulet toleranca ndaj riskut.

- Lidhje pozitive dhe statistikisht e rëndësishme midis faktorit demografik: ‘të ardhurat’

dhe tolerancës ndaj riskut,

- Lidhje pozitive dhe statistikisht e rëndësishme midis faktorit demografik ‘niveli i

perceptuar i njohurive dhe toleranca ndaj riskut

- Sa më i lartë niveli i të ardhurave dhe njohurive, aq më e lartë toleranca ndaj riskut.

Faktorët demografikë janë të korreluar me tolerancën e investitorit ndaj riskut.


135

Kreu 5 - Konkluzione dhe rekomandime

Bazuar në literaturën e punimit, analizën e rezultateve të të dhënave të grumbulluara nga

pyetësorët si dhe komentet e vlerësimet e specialistëve të intervistuar nëpërmjet intervistës së

pastrukturuar, janë nxjerrë disa konkluzione përfundimtare për këtë studim të ndjekur nga

rekomandime të cilat sjellin përfitime nga zbatimi i tyre dhe janë plotësisht të realizueshme

në tregun financiar shqiptar.

5.1 Konkluzione

Nga interpretimi i rezultateve të të dhënave primare dhe sekondare të këtij punimi gërshetuar

me shfletimin e thelluar të literaturës janë nxjerrë konkluzionet e mëposhtme.

1. Ekziston një literaturë e zgjeruar e dekadave të fundit në lidhje me studimin e faktorëve të

sjelljes financiare. Kjo literaturë përmbledh autorë individualë, institucione kombëtare dhe

ndërkombëtare të cilat i studiojnë këta faktorë në drejtim të funksionimit sa më efiçent të

tregjeve financiare në vendet e tyre. Përkundrejt kësaj, në Shqipëri nuk ka akoma një interes

të tillë. Ekziston një numër tepër i vogël studimesh të thelluara në këtë fushë si dhe botimesh

në rang revistash dhe raportesh institucionale, të cilët në fakt vetëm sa i përmendin pjesërisht

faktorët e sjelljes financiare të investitorëve në Shqipëri. Natyrisht që nuk do të duhej të pritej

një nivel studimi në të njëjtin nivel me ato vende me tregje financiare të zhvilluara e të

konsoliduara si dhe në të njëjtën kohë me një shtresë investitorësh me kulturën e duhur

financiare dhe traditë investimi në aktivët financiarë. Por, duke ditur se tregu financiar

shqiptar është në proçesin e formimit, në kushtet kur një bursë e letrave me vlerë dështoi së

funksionuari dhe është hapur një e re, si dhe në kushtet e një tregu të ndërmjetësve financiarë

jobankarë akoma të paformuar, mungesa e studimeve në këtë drejtim përfaqëson një

mundësi të pashfrytëzuar e cila do të ishte me kontribut në proçesin e zgjerimit të tregjeve

financiare në Shqipëri.

2. Pjesa dërrmuese e investitorëve në aktivë financiarë në Shqipëri përbëhet nga

kryefamiljarët meshkuj. Kjo situatë është rrjedhojë e traditës dhe formës së organizimit të

familjes shqiptare dhe mënyrës së ndarjes së roleve brenda saj. Në familjet shqiptare, femrat

janë më pak të përfshira në vendimmarrjen e përditshme financiare të familjeve të tyre103.

Edhe pse vendi ka pësuar ndryshim të vazhdueshëm në lidhje me barazinë gjinore, zakonisht

në familjet shqiptare vendimmarrja anon nga kryefamiljari, ose të paktën aktivet e familjes

investohen në emër të tij104.

103 Revista Monitor (2014), http://www.monitor.al/shqiptaret-i-mbajne-parate-ne-buxhete-familjare/ 104Pjesa më e madhe e kampionit të intervistuar përbëhet nga meshkuj me një raport mashkull-femër 3:1


136

3. Siç dhe normalisht pritej, mosha, arsimi, të ardhurat, gjinia, përvoja në investime janë

identifikuar si faktorë me ndikim në vendimmarrjen e investitorit shqiptar. Sa më e re

mosha dhe sa më i lartë niveli i arsimit, aq më e lartë është siguria e perceptuar e investitorit

në aktivin ku investohet. Vlera e aktivit të zgjedhur për t’u blerë është më e lartë, sa më të

larta të jenë të ardhurat e investitorit dhe përvoja e tij në tregun e letrave me vlerë.

4. Rezultatet dhe analiza e tyre tregojnë se faktorët psikologjikë ndikojnë vendimmarrjen e

investitorit individual për investime në aktivë financiarë në Shqipëri. Masa e ndikimit të

këtyre faktorëve varion nga mesatar në të fuqishëm në vendimet për investimet financiare të

investitorëve shqiptarë.

a) Nisur nga rezultatet e analizës për ndikimin e faktorëve psikologjikë, mund të arrihet

në përfundimin se ndonëse historia ka treguar (si në rastin e firmave piramidale) se

ndikimi i tendencës psikologjike të bashkimit me turmën (edhe pse i pastudiuar), ka

qenë i fortë në vendimmarrje, situata aktuale tregon një nivel tjetër maturie të

investitorëve. Edhe pse në një stad krejt tjetër të sistemit financiar shqiptar, tregu

financiar i pazhvilluar në vend dhe niveli shumë i ulët i edukimit financiar individual,

bën që investitorët të ndjekin veprimet e njëri-tjetrit, duke besuar se të tjerët mund të

kenë më tepër informacion duke mos bërë një analizë të thellë të situates.

b) Zakonisht investitorët e zakonshëm në tregun financiar në Shqipëri shfaqin tendencën

e një vetëbesimi relativisht të lartë. Natyrisht që këto rezultate ndikohen ndjeshëm

dhe nga fakti se investitorët e intervistuar dhe përgjithësisht të gjithë ata që aktualisht

blejnë investime financiare në Shqipëri janë investitorë me të ardhura të mesme dhe të

larta, me njohuri të perceptuara për veten të një niveli mbimesatar mbi investimet dhe

financat, çka jo domosdoshmërisht tregon një nivel të lartë të edukimit financiar.

c) Ndikuar nga tendenca psikologjike e ‘heuristikës së përfaqësimit’, investitorët në

Shqipëri kanë prirjen t’i bashkohen fondit të investimit kur çmimi i kuotës vazhdon të

rritet, pasi ndihen optimistë për vazhdueshmërinë e rritjes së saj, por tremben dhe

tërheqin fondet e tyre kur çmimi i kuotës pëson rënie, si pasojë e luhatjeve

afatshkurtra të tij.

d) Shqiptarët shfaqin fuqishëm tendencën psikologjike të ‘mospëlqimit të humbjes’.

Specifikisht, në tregun e Fondeve të Investimeve vihet re ndikimi i lehtë nga

luhatshmëritë afatshkurtra duke reaguar me tërheqjen para kohe të investitorit shqiptar

nga investimi (çka rekomandohet fort të mos bëhet në Prospektet e këtyre Fondeve).

Ky konkluzion bazohet jo vetëm në të dhënat e institucioneve dhe gjykimet e

specialistëve të intervistuar por dhe nga përgjigjet e investitorëve të anketuar. Marrja

e vendimeve të ardhshme investuese bazuar në humbjet afatshkurtra të pësuara më

parë, mund të kufizojë shanset për të kryer investime të mira, për të gëzuar frytet e një

investimi afatgjatë apo pë të përfituar nga diversifikimi.

e) Rasti i krizës së depozitave në vitin 2002, tregoi se pritshmëritë e krijuara tek

investitorët nga kriza e mëparshme e skemave piramidale ndikuan fuqishëm në

krijimin e krizës pasardhëse, pra prani të theksuar të tendencës psikologjike të

‘disponueshmërisë’. Edhe analiza emiprike e punimit tregoi praninë e ndikimit të

kësaj tendence psikologjike, por në ndikim më të moderuar, ndoshta për faktin që

kriza e fundit financiare globale e vitit 2008 nuk pati pasoja të ndjeshme në vendin


137

tonë. Krijimi i pritshmërive për ndodhjen e një ngjarjeje të ardhshme nisur nga ngjarje

të shkuara të përjetuara më parë apo të freskëta nga zhurma mediatike, nuk bëjnë gjë

tjetër veçse shtrembërojnë risqet reale duke zmadhuar fiktivisht psikologjikisht

shanset që kjo ngjarje të ndodhë.

f) ‘Llogarimbajtja mendore’: individët investitorë në Shqipëri nuk arrijnë ta konceptojnë

tërësinë e investimeve të tyre si një të tërë, por si llogari të veçanta e të pavarura nga

njëra tjetra, duke mos marrë në konsideratë lidhjet e mundshme të investimeve me

njëri – tjetrin. Një vështrim i plotë dhe gjithëpërfshirës mbi portofolin e tij, mund të

rrisë cilësinë e vendimmarrjes që ai ndërmerr.

5. Ashtu siç dhe pritej, në Shqipëri ekziston një qëndrim jotolerant ndaj riskut financiar.

Kjo ndodh për disa motive të identifikuara:

a. Investitorët shqiptarë, nga njëra anë, janë mësuar me investime relativisht të

sigurta, siç është depozitimi në bankë apo blerja e bonove të thesarit.

b. Nga ana tjetër, janë ‘ndëshkuar’ dikur nga dëshira për fitime të larta dhe të

shpejta si pasojë e tolerancës së lartë (të pavetëdijshme) ndaj riskut siç ndodhi

gjatë firmave piramidale, ndëshkim i cili la shenjë afatgjatë në memorie.

c. Një dështim tjetër në investime kanë qenë dhe bonot e privatizimit vlera e të

cilave ra deri në 3%105. Imazhi negativ që sollën në treg këto bono ishte aq i

fortë saqë akoma dhe sot gjen kursimtarë që shohin me risk investimin në

bono thesari pasi i ngatërrojnë me bonot e privatizimit. Ky mund të

identifikohet dhe si një faktor me ndikim në nivelin relativisht të ulët të

pjesëmarrjes së investitorëve individualë në ankandet e bonove të thesarit.

Ky qëndrim i investitorëve shqiptarë ndaj riskut u faktua nga pjesa dominuese e të

intervistuarve të cilët shprehën qartësisht tolerancë të ulët ndaj riskut. Edhe pse kampioni ynë

përbëhet nga investitorë që plotësojnë kritere të caktuara që mund të mos përmbushen nga një

pjesë e mirë e individëve në vend jashtë kampionit, përsëri ata tregohen të kujdesshëm për të

mos rrezikuar tepër pasi investitori shqiptar është një investitor i mësuar të investojë kryesisht

në aktive tradicionale.

Niveli i tolerancës ndaj riskut përcakton kohën dhe vlerën e investimit. Në lidhje me këto dy

variabla është konkluduar se :

o Ekziston një lidhje pozitive dhe statistikisht e rëndësishme midis tolerancës ndaj

riskut të investitorit shqiptar dhe kohës së investimit në aktiv financiar. Koha e

investimit varet nga toleranca ndaj riskut, sa më e lartë toleranca ndaj riskut, aq

më tepër është i gatshëm investitori të investojë në aktivë financiarë me afat më të

gjatë maturimi.

o Ekziston një lidhje pozitive midis tolerancës ndaj riskut të investitorit dhe vlerës

së investimit në aktiv financiar. Sa më e lartë toleranca ndaj riskut e investitorit aq

më e lartë është vlera e investimit që ai është i gatshëm të ndërmarrë.

105 Revista Monitor (2015), http://www.monitor.al/shtyrja-e-afateve-te-perdorimit-vlera-e-bonove-te-privatizimit-shkon-7/


138

6. Investitorët në Shqipëri përgjithësisht shprehen të kënaqur nga investimet e kryera dhe

preferojnë të mos heqin dorë prej tyre. Vendimmarrja e tyre investuese është e kufizuar në

pak alternativa, fonde investimesh, tituj qeveritarë ose depozita, si dhe me një dinamikë

relativisht të ulët ndryshimi. Ata mendojnë se është më e vështirë të marrësh vendimin për të

shitur një aktiv që e zotëron, sesa për të marrë vendimin për të investuar në një aktiv

financiar. Kjo mund të shpjegohet me faktin që individi është më subjektiv në lidhje me

shitjen e një aktivi që zotëron, ndoshta për shkak të lidhjes që krijohet midis tij dhe aktivit.

Gjithashtu kjo shpjegohet dhe me faktin se investitorët në Shqipëri aktualisht janë të kënaqur

me investimet e tyre të cilat duhet thënë se të paktën deri më tani u kanë siguruar fitime të

moderuara me pak risk të marrë përsipër.

7. Në tregun financiar shqiptar investitorët përdorin kursimet për të blerë aktive financiarë.

Rreth 85% e investitorëve të intervistuar deklarojnë se kanë përdorur kursimet e tyre për të

investuar në aktivet financiare ndërsa pjesa e mbetur se kanë përdorur të ardhurat e përfituara

nga investime të tjera që ata zotërojnë ose që kanë pasur zotëruar106. Pjesa dërrmuese e

investitorëve përdorin kryesisht kursimet dhe thuajse aspak huanë për financimin e

investimeve të tyre në letra me vlerë.

8. Një ndër elementët që kreditorët, specifikisht bankat, analizojnë kur duhet të financojnë një

individ, është personaliteti (karakteri) i tij. Në të njëjtën mënyrë karakteri është faktor dhe kur

individi është huadhënës. Lloji i personalitetit të investitorit ndikon vendimmarrjen

investuese individuale në aktiv financiar. Konkretisht, investitori ‘ekstravers’ për shkak të

tipareve të tilla si entuziazmi, vetëkontrolli i ulët etj., mund të jetë më tepër i prirur për

investuar në vlera më të larta, ndërkohë që llojet e personalitetit ‘hapja ndaj përvojave të reja’

dhe ai ‘neurotik’, ndikojnë nivelin e sigurisë që investitorët perceptojnë për aktivin ku kanë

investuar. Konkretisht, investitori i llojit të parë ndihet më i sigurt për investimin e kryer,

ndërsa ndodh e kundërta me investitorin e llojit ‘neurotik’.

9. Dhe së fundmi, në mënyrë të përmbledhur mund të themi se përgjigjet për të dyja pyetjet

kërkimore kanë qenë pozitive. Nga përpunimi i të dhënave të mbledhura për qëllim të këtij

studimi, del qartë se faktorët e sjelljes me natyrë psikologjike, demografike, të lidhura me

personalitetin dhe qëndrimin ndaj riskut, kanë ndikim mbi vendimmarrjen e investitorit

financiar në Shqipëri. Në të njëjtën kohë këto faktorë janë të korreluar me njëri tjetrin.

5.2 Rekomandime

Së pari, sistemi financiar shqiptar është një sektor i ri në ekonomi dhe akoma i pastrukturuar

në mënyrë të plotë. Përveç sistemit bankar i cili ka një nivel relativisht të mjaftueshëm

zhvillimi, sektorët e tjerë ofrojnë pak alternativa investimi. Përveç një numri shkaqesh që

lidhen me faktorë ekonomikë, ekzistojnë edhe arsye të lidhura me faktorë njerëzorë. Pikërisht

për këto kategori faktorësh duhet punuar nga ana e studiuesve dhe institucioneve me qëllim

identifikimin e tyre dhe shfrytëzimin e rezultateve të studimit në funksion të përmirësimit të

106 Të dhënat gjenden tek Aneks C, Tabela C 1.5: Vendimmarrja Investuese.


139

tregjeve financiare. Nevojiten studime të thelluara në lidhje me këta faktorë dhe specifikisht

faktorët e sjelljes financiare. Këto studime duhen pasuar më tej me hapa konkretë të

informimit dhe sensibilizimit publik për avantazhet, përfitimet dhe risqet e investimeve në

aktivë financiarë. Kjo padyshim që do të ndikonte pozitivisht në zgjerimin e tregut financiar

shqiptar dhe njëkohësisht në një funksionim efiçent të tij. Përveç kësaj, studimi i financës së

sjelljes në Shqipëri duhet të mbështetet edhe prej mundësimit të njohjes me fushën nëpërmjet

përfshirjes së saj në programet mësimore të institucioneve të arsimit të lartë.

Së dyti, njohja sa më mirë e vetvetes nga çdo individ (pse jo edhe nëpërmjet informacionit që

ofron ky studim), ndërgjegjësimi për llojin e personalitetit që karakterizon çdo investitor,

njohja e nivelit të riskut që ai mund të tolerojë, por mbi të gjitha njohja me tendencat

psikologjike të cilat shfaqen në mënyrë të pandërgjegjshme gjatë proçesit vendimmarrës,

bëjnë që të mund të veprohet me një shkallë më të lartë logjike dhe racionaliteti. Duke marrë

parasysh edhe lidhjet që ekzistojnë midis këtyre faktorëve të sjelljes, njohja dhe manaxhimi i

njërit faktor, ndikon në manaxhimin më të mirë edhe të faktorëve të tjerë gjatë sjelljes

individuale. Në këtë drejtim, në mënyrë që të përmirësohet cilësia e vendimmarrjes së

investitorëve shqiptarë nën perspektivën e një tregu financiar që do të zgjerohet në madhësi

dhe instrumente, nevojitet një nivel i ri ndërgjegjësimi dhe edukimi financiar. Në këtë

kontekst, rritja e nivelit të edukimit financiar duhet të shndërrohet në objektiv të politikave

qeverisëse, të aktivitetit të institucioneve financiare mbikëqyrëse, që në bashkëpunim me

universitetet të mund të nxisin edukimin financiar sidomos tek të rinjtë. Kjo mund të ndikojë

në bërjen e zgjedhjeve më objektive, argumentuar nga niveli i njohurive dhe jo nga instinktet,

ndjenjat apo intuita.

Së treti, tashmë është fakt i provuar nga vëzhgime dhe studime të ndryshme në lidhje me

nivelin e ulët të investitorëve femra në tregun financiar shqiptar. Kjo në fakt është një situatë

që ndeshet dhe në vende me ekonomi tregu të zhvilluar dhe tregje financiare të konsoliduara.

Por nevojitet që të ketë përpjekje për ndryshim në këtë drejtim. Përfshirja e femrave në

vendimmarrjen financiare të investitorit dhe rritja e numrit të femrave në tregun e

investimeve financiare përveç ndikimit në rritjen e barazisë gjinore, do të sillte një ndikim

pozitiv në nivelin e riskut të tregut. Është provuar nga studime të ndryshme se femrat mbartin

më pak risk dhe tregojnë më tepër kujdes në zgjedhjen e investimeve. Penetrimi i

investitorëve të kujdesshëm është një nevojë për tregun financiar shqiptar dhe ekonominë

shqiptare e cila ka pësuar goditje të rënda edhe pse me një historik të shkurtër. Në lidhje me

këtë nevojitet që institucionet mbikëqyrëse të tregjeve financiare në Shqipëri, respektivisht

Banka e Shqipërisë dhe Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare, të hartojnë programe

sensibilizimi dhe stimulimi që do të synojnë rritjen e shkallës së pjesëmarrjes së femrave në

investimet financiare në Shqipëri.

Së katërti, ngjarjet që kanë ndodhur në ekonominë shqiptare dhe specifikisht në sistemin

financiar shqiptar, mbartin gjurmë të tyre tek investitorët aktualë të tregjeve financiare. Kjo

bën që ata të jenë të kujdesshëm dhe relativisht pak aktivë në treg duke mos dhënë shtysë për

zgjerim të tregut. Në këtë drejtim, duke qenë në kushtet e një situate ku po zhvillohet tregu i

fondeve të investimeve dhe sapo është hapur një bursë private e letrave me vlerë, nevojitet


140

rritja e pjesëmarrjes së kursimtarëve më të ardhura të mesme dhe të larta në blerjen e aktivëve

financiarë të fondeve dhe atyre që mund të hidhen për shitje në bursë. Për këtë nevojitet që jo

vetëm institucionet mbikëqyrëse, BSH dhe AMF, por dhe aktorët e interesuar të investohen

në uljen e riskut të perceptuar nga ana e investitorëve në Shqipëri duke ndërmarrë fushata të

herëpasherëshme informimi në lidhje me investimin financiar, përfitimet dhe risqet reale që

vijnë prej tij. Në të njëjtën kohë, nevojitet të zgjerohet gama e aktivëve financiarë në mënyrë

që të plotësojnë më mirë kërkesat e investitorit shqiptar me synim tërheqjen e një pjesë

gjithnjë e më të madhe kursimtarësh të mesëm dhe të mëdhenj.

Së pesti, drejtuesit e institucioneve financiare duhet të njohin mjaft mirë parimet e financës së

sjelljes pasi vetëm duke njohur psikologjinë e klientëve të tyre, ata mund t’u ofrojnë atyre

produkte të reja financiare, alternativa investuese apo këshillim financiar për portofolin e

investimeve, të personalizuar sipas profilit demografik, psikologjik apo të riskut të individit

investitor. Jo vetëm kaq, por edhe vetë këta drejtues janë të ndikueshëm nga faktorët e

sjelljes, edhe pse në nivel më të ulët, për shkak të shkallës më të lartë të edukimit financiar

dhe të sofistikimit të tyre.

Së fundmi, rëndësia e faktorëve psikologjikë në vendimmarrjen e investitorit individual në

Shqipëri duhet marrë në konsideratë sa herë që ndërtohen programe dhe politika në lidhje me

zhvillimin e formave të investimit apo dhe zhvillimin strukturor të tregjeve financiare në

Shqipëri. Duhet të jenë institucionet mbikëqyrëse në radhë të parë, institucionet qeverisëse, e

më tej operatorët e tregut, ata që duhet të promovojnë përfitimet që ka tregu dhe operatorët e

tij nëse njohin më mirë faktorët që ndikojnë në vendimmarrjen e investitorit, ku faktorët e

sjelljes, siç u pa nga ky studim, janë të një peshe që nuk mund të mos konsiderohen.

Vetë kabineti qeveritar duhet të këshillohet nga specialistë të fushës së Ekonomisë së Sjelljes

(ashtu si ndodh rëndom në vendet e zhvilluara), pasi çdo reformë e ndërmarrë, në fund të

fundit u serviret qytetarëve të vendit dhe mënyra sesi ata do e presin atë, varet nga fakti sesa

mirë hartuesit e reformave njohin psikologjinë, llojin e personalitetit apo qëndrimin ndaj

riskut të këtyre individëve.

5.3 Çështje për studim të mëtejshëm

Ky studim është ndër të paktët e kësaj fushe në nivel doktoral në Shqipëri dhe si i tillë ka

pasur vështirësitë e veta për të dalë në rekomandime të dobishme dhe të sigurta për

mundësinë e realizimit. Financa e sjelljes gjen aplikime në çdo fushë të jetës dhe në

këndvështrimin e investimeve, ajo është e përshtatshme për t’u studiuar në të gjitha llojet e

tregjeve dhe në të gjitha kategoritë e investitorëve.

Ndikimi i faktorëve të sjelljes financiare në vendimmarrje mund të studiohet jo vetëm tek

investitori individual (i cili merr vendime investuese për llogari të tij), por edhe tek ai

institucional, (i cili merr vendime investuese për llogari të palëve të treta). Edhe investitorët

institucionalë preken nga faktorët e sjelljes gjatë vendimmarrjes së tyre dhe studimi i ndikimit

të këtyre faktorëve mund të jetë me vlerë të studiohet tek vendimmarrësit huadhënës në

tregun e kreditit, tek manaxherët në tregun e sigurimeve apo të institucioneve të tjera

financiare.


141

I njëjti objekt studimi si ai i punimit tonë mund të studiohet edhe në tregun e pasurive të

paluajtshme, gjatë vendimmarrjes së investitorit për të investuar në tregun e këtij lloji aktivi.

Në mënyrë ideale tema do të studiohej në tregun e bursës si një nga format ideale të

eksplorimit të faktorëve të sjelljes, ku për shkak të vendimeve të shpeshta që investitori merr

për të blerë apo shitur aksione, dalin në pah më qartësisht faktorët e sjelljes prej të cilëve ata

ndikohen. Prania e faktorëve të sjelljes dhe më specifikisht e tendencave për të gabuar si

pasojë e shfaqjes së faktorëve psikologjikë, mund të identifikohet nga studimi i treguesve të

tregut financiar duke marrë për bazë seritë kohore të çmimeve të letrave me vlerë në periudha

afatgjata. Kjo kuptohet kërkon një nivel të caktuar zhvillimi të tregut të kapitaleve në vend në

mënyrë që të bëhet i mundur sigurimi i të dhënave çka do të krijonte mundësinë për

përdorimin e teknikave më të avancuara që lidhen me modele të tjerë financiarë (modele të

studimit të volatilitetit, ARCH, GARCH, etj.,).


142

REFERENCA

Artikuj: Agnew, Julie. (2006). Do Behavioral Biases Vary Across Individuals? Evidence From Individual Level 401(k) Data. Journal of Financial and Quantitative Analysis. 41. 939-962. 10.1017/S0022109000002702. Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/46543199_Do_Behavioral_Biases_Vary_Across_Individuals_Evidence_From_Individual_Level_401k_Data Anastasia N., Suwitro A. (2015) “Rational and Irrational Factors Underlying Property Buying Behavior”. Journal of Economics and Behavioral Studies Vol. 7, No. 2, fq. 183-191, Gjendet në: http://repository.petra.ac.id/17069/1/Publikasi1_00017_2084.pdf Anderson, A., Henker, J., and Owen, S. (2005). “Limit Order Trading Behavior and Individual Investor Performance”. The Journal of Behavioral Finance, 6 (2), 71–89. Gjendet në: https://research.bond.edu.au/en/publications/limit-order-trading-behavior-and-individual-investor-performance Awais M., Laber F., Rasheed N., Khursheed A (2016) “Impact of Financial Literacy and Investment Experience

on Risk Tolerance and Investment Decisions: Empirical Evidence from Pakistan”. International Journal of

Economics and Financial Issues, 2016, 6(1), 73-79. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/a.pdf

Baker K., Ricciardi V. (2014) “How Biases Affect Investor Behavior”. The European Financial Review February - March 2014. Gjendet në: http://www.smallake.kr/wp-content/uploads/2016/07/SSRN-id2457425.pdf Baker K., Haslem J., 1973, “Information Needs of Individual Investor” Journal of Accountancy, pp. 64-69, November 1973 Gjendet në: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2211204 B., Odean T. (2001) “Boys will be boys: Gender, Overconfidence and Common Stock Investment”. Quarterly Journal of Economics. Gjendet në: http://faculty.haas.berkeley.edu/odean/papers%20current%20versions/boyswillbeboys.pdf Barberis N., Thaler R. (2003) “A Survey on Behavioral Finance”. Handbook of the Economics of Finance, Edited by G.M. Constantinides, M. Harris and R. Stulz. Gjendet në: http://faculty.som.yale.edu/nicholasbarberis/ch18_6.pdf Barberis N, Shleifer A., Vishny R. (1998) “A model of Investor Sentiment”. Journal of Financial Economics 49 (1998) 307—343. Gjendet në: http://faculty.som.yale.edu/nicholasbarberis/bsv_jnl.pdf Barberis N. (2013) “Thirty Years of Prospect Theory in Economics: A Review and Assessment". Journal of Economic Perspectives—Volume 27, Number 1— Fq. 173–196. Gjendet në: http://faculty.som.yale.edu/nicholasbarberis/jep_2013.pdf Bashir, T., Nazish, A., Arslan, A. B., Aaqiba, J., & Ayesha, T. (2013b). Are Behavioral Biases Influenced By Demographic Characteristic & Personality Traits? Evidence From Pakistan. European Scientific Journal, 9(29), 277-293. Bhavani G., Shetty K. (May, 2017) “Impact of Demographics and Perceptions of Investors on Investment Avenues”. Accounting and Finance Research Vol. 6, No. 2; 2017. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/11566-39883-1-PB.pdf Bernuolli D., (1954) “Exposition of a New Theory on the Measurement of Risk”. Econometrica, Vol. 22, No. 1, fq. 23-36. Gjendet në: https://engineering.purdue.edu/~ipollak/ece302/FALL09/notes/Bernoulli_1738.pdf


143

Bloomfield R., Libby* R., Nelson M., 1999. Confidence and the welfare of less-informed investors Accounting,

Organizations and Society 24 (1999) 623±647 Gjendet në:

https://pdfs.semanticscholar.org/3f6e/ffa85bbefb9946b3a71603476818bd9c9a02.pdf

Borghans L., e të tjerë (2008) “The Economics and Psychology of Personality Traits”. The Journal of Human

Resources. Gjendet në: http://jenni.uchicago.edu/papers/Borghans_Duckworth_etal_2008_JHR_v43_n4.pdf

Bruce B., (2016) “Behavioral Biases and Fixed-Income Investing”. Brandes Institute https://www.brandes.com/docs/default-source/brandes-institute/brandes-institute-behavioral-biases-and-fixed-income Bryman, A. (2006). Integrating quantitative and qualitative research: how is it done?. Qualitative research, 6(1), 97-113. Gjendet në: http://razak.utm.my/uzairiah/wp-content/uploads/sites/195/2016/11/Qualitative-Research-2006-Bryman-97-113.pdf Byrne, A., & Brooks, M. (2008) “Behavioral Finance: Theories and Evidence”. The Research Foundation of CFA Institute Literature Review.Gjendet në: https://www.cfapubs.org/doi/pdf/10.2470/rflr.v3.n1.1 Camere C., Lovallo D. (1999) “Overconfidence and excess entry: an experimental approach”. The American Economic Review, Vol 89, No. 1 Gjendet në: http://www.its.caltech.edu/~camerer/AER_Overconfidence.pdf Cani Sh., Haderi S., (2002) ”Sistemi Financiar Shqiptar Në Tranzicion: Progres Apo Brishtësi?” Konferenca III Kombëtare “Banka E Shqipërisë Në Dekadën E Dytë Të Tranzicionit, Gjendet në: https://www.bankofalbania.org/rc/doc/Banka_e_Shqiperise_ne_dekaden_e_dyte_te_tranzicionit_Konferenca_III_Kombetare_2155_1_6482.pdf Chen et al (2007), “Trading Performance, Disposition Effect, Overconfidence, Representativeness Bias, and

Experience of Emerging Market Investors”, Journal of Behavioral Decision Making. Gjendet në:

https://www.researchgate.net/publication/227604982_Trading_Performance_Disposition_Effect_Overconfidenc

e_Representativeness_Bias_and_Experience_of_Emerging_Market_Investors

Christelis, D., Georgarakos, D. and Haliassos, M. (2013). “Differences in Portfolios Across Countries: Economic Environment or Household Characteristics?”, The Review of Economics and Statistics. Gjendet në: https://www.mitpressjournals.org/doi/10.1162/REST_a_00260 Croson, Rachel, and Uri Gneezy. 2009. "Gender Differences in Preferences." Journal of Economic Literature, 47 (2): 448-74.DOI: 10.1257/jel.47.2.448

Dabrowski M., Myachenkova Y. (2018) “The Western Balkans on the road to the European Union”. Policy Contribution Issue n˚04. Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/323337262_The_Western_Balkans_on_the_road_to_the_European_Union Daniel, Hirschleifer, Subrahmanyam (1999), “Investor Psychology and Security Market Under and Overreactions. The journal of Finance. VOL LIII. Gjendet në: http://www.kentdaniel.net/papers/published/jf98.pdf Das S., Jain R. (2014) “A study on the influence of demographical variables on the factors of investment”. International Journal of Research in Humanities, Arts and Literature(IMPACT: IJRHAL) 2321-8878; ISSN (P): 2347-4564 Vol. 2, Issue 6, Jun 2014, 97-102. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/--1403335546-13.%20Humanities-A%20Study%20on%20the%20Influence%20of%20Demographic%20Variables-Saugat%20Das.pdf DeBondt, W. (1998) A Portrait of the Individual Investor. European Economic Review. Gjendet në: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0014292198000099 De Bondt W., Muradoglu G., Shefrin H., Staikouras S. (2008) “Behavioral Finance: Quo Vadis?”. Journal of Applied Finance — Fall/Winter 2008. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/SSRN-id2698614.pdf


144

De Bondt W., Thaler R. (1985) “Does the Stock Market Overreact”. The Journal of Finance, Vol. 40, No. 3. Gjendet në: http://efinance.org.cn/cn/fm/Does%20the%20Stock%20Market%20Overreact.pdf De Bondt, Thaler R. (1985) “Does the Stock Market Overreact?”. The Journal of Finance, Vol. 40, No. 3. Gjendet në: http://breesefine7110.tulane.edu/wp-content/uploads/sites/110/2015/10/Debondt-and-Thaler.pdf De Groot A., & Raaij V. (2008). “The role of mental budgeting in healthy financial behavior: A survey among self-employed entrepreneurs”. Tilburg University. Gjendet në: http://ageconsearch.umn.edu/record/250215/files/Apstract_2016_vol10_2-3_02.pdf

De Long J. (1990) “Noise Trader Risk in Financial Markets” The Journal of Political Economy, Vol. 98, No. 4, fq. 703-738. Gjendet në: https://ms.mcmaster.ca/~grasselli/DeLongShleiferSummersWaldmann90.pdf Dervishaj, B. (2018, August 20). Psychological Biases, Main Factors of Financial Behaviour - A Literature

Review. Retrieved from http://journals.euser.org/index.php/ejnm/article/view/3674/3575

Descak I., (2017) The role of behavioral economics in the real estate market: Example of Croatia Master Thesis,

University of Vienna. Gjendet në:

https://www.modul.ac.at/index.php?eID=dumpFile&t=f&f=9383&token=8a26e07bc3dadcf3b7d72271952757aa

5fc255c6

Durand, Newby, Tant dhe Treepongkaruna, (2013), Overconfidence, Overreaction And Personality. Review of Behavioral Finance, Volume 5, Issue 2 Gjendet në: https://www.emeraldinsight.com/doi/full/10.1108/Rbf-07-2012-0011

Durand, Newby, Sanghani (2008) “An intimate portrait of the individual investor”. Journal of Behavioral Finance Volume 9, 2008 - Issue 4. Gjendet në: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/15427560802341020 Emmons W., Noeth B. dhe Boshara R (2015) “The Demographics of Wealth”. Essay No. 1: Race, Ethnicity

and Wealth, February 2015. Gjendet në: https://www.stlouisfed.org/~/media/Files/PDFs/HFS/essays/HFS-

Essay-1-2015-Race-Ethnicity-and-Wealth.pdf

Falk, A., Becker A., Dohmen T., Enke B., Huffman D., Sunde U., (2015) “The Nature and Predictive Power of Preferences: Global Evidence”. IZA Discussion Paper No. 9504, Gjendet në: http://ftp.iza.org/dp9504.pdf Fama E., French K. (2012) "Size, value, and momentum in international stock returns". Journal of Financial Economics 105 (2012) 457–472. Gjendet në: https://pdfs.semanticscholar.org/5c62/607c2b862a52e1d1303c352bff63542d4cf9.pdf Fama E. (1970) “Efficient Capital Markets: A Review of Theory and Empirical Work”. The Journal of Finance Vol. 25, No. 2. Gjendet në: http://efinance.org.cn/cn/fm/Efficient%20Capital%20Markets%20A%20Review%20of%20Theory%20and%20Empirical%20Work.pdf Fama E. (2013) “Two Pillars of Asset Pricing”. Prize Lecture, December 8, 2013. Gjendet në: https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/2013/fama-lecture.pdf Fama E., French K. (1996) “Multifactor Explanations of Asset Pricing Anomalies”. The Journal of Finance, Vol. 51, No. 1 (Mar., 1996), fq. 55-84. Gjendet në: http://schwert.ssb.rochester.edu/f533/ff_jf_96.pdf Filbeck, G., Ricciardi, V., Evensky, H. R., Fan, S. Z., Holzhauer, H. M., & Spieler, A. (2017). Behavioral finance: A panel discussion. Journal of Behavioral and Experimental Finance, 15, 52-58. https://doi.org/10.1016/j.jbef.2017.07.008 Fisher K., Statman M. 1997, “Advice from Mutual Fund Companies” InvestmentThe Journal of Portfolio Management. Gjendet në: http://jpm.iijournals.com/content/24/1/9


145

Floyd, Frank J. and Widaman, Keith. F (1995) Factor analysis in the development and refinement of clinical assessment instruments. Psychological Assessment, 7(3):286-299, 1995.

Fromlet H. (2001), “Behavioral Finance -Theory and Practical Application”, Business Economics, Vol. 36, No.

3. Gjendet në: https://www.jstor.org/stable/23488166?seq=1#page_scan_tab_contents

Ganic, M., Mamuti A. (2018) “Developments, Trends and Features of Financial Integration in the Western Balkan Region-Crosscountry Comparisons”. Int. Journal of Management Economics and Business, ICAFR 16 Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/311481794_DEVELOPMENTS_TRENDS_AND_FEATURES_OF_FINANCIAL_INTEGRATION_IN_THE_WESTERN_BALKAN_REGION-_CROSSCOUNTRY_COMPARISONS Garner, M., Wagner, C., & Kawulich, B. (2011). Teaching Research Methods in the Social Sciences, (Eds.), Journal of Community Practice, 19:3, 332-334, DOI: 10.1080/10705422.2011.595366 Geetha N., Ramesh M., (2012), A study on relevance of demographic factors in investment decisions, Perspectives of Innovation in Economics and Business (PIEB), 2012, vol. 10, issue 1 Gjendet në: https://econpapers.repec.org/article/pdcjrpieb/v_3a10_3ay_3a2012_3ai_3a1_3ap_3a14-27.htm Glaser M.,Nöth M., Weber M, 2010 “Behavioral Finance”, Blackwell Handbook of Judgment and Decision Making, Universität Mannheim Germany. Gjendet në: https://ub-madoc.bib.uni-mannheim.de/281/1/weber_publications02.pdf Goodfellow C., Bohl M. T., Gebka B. 2009. "Together we invest? Individual and institutional investors' trading behaviour in Poland," International Review of Financial Analysis, Elsevier, vol. 18(4). Gjendet në: https://ideas.repec.org/a/eee/finana/v18y2009i4p212-221.html Grabova P. (2013), “Ndikimi i kulturës dhe emocioneve në sjelljen dhe vendimmarrjen financiare të individit” , Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës, Gjendet në: http://www.doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/uploads/2013/12/Doktoratura-Perseta-Grabova-Fakulteti-Ekonomik-Departamenti-i-Finances.pdf Grable, J. E. & Lytton, R. H. (1998). Investor risk tolerance: testing the efficacy of demographics as differentiating and classifying factors, Financial Counseling and planning, 9 (1), 61-73. Gjendet në: http://static.arnaudsylvain.fr/2017/03/Grable-Lyton-1999-Financial- Risk-revisited.pdf Grable, J. E. & Lytton, R. H. (1999). Financial risk tolerance revisited: the development of a risk assessment instrument. Financial Services Review 8 (1999) 163-181. Gjendet në: http://u.osu.edu/hanna.1/financial-counseling-and-planning-9-2/grable98/ Grinblatt M., Kelohajru M (2001) “What Makes Investors Trade”. The Journal of Finance Vol. LVI, No. 2, April 2001. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/what_makes_investors_trade.pdf

Hinz, McCarthy dhe Turner (1997), "Are Women Conservative Investors? Gender Differences in Participant Directed Pension Investments," Pension Research Council Working Papers 96-17, Wharton School Pension Research Council, University of Pennsylvania. Gjendet në: https://ideas.repec.org/p/wop/pennpr/96-17.html

Hogan R. dhe Hogan J. (1998) “Personality measurement and employment decisions”. American Psychologist

Association, May 1996. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/Personality_Measurement_and

_Employment_Decisions_Q.pdf

Horn, John (1965) A rationale and test for the number of factors in factor analysis. Psychometrika, 30, 179-185.

Horvath P, Zuckerman M. (1993). “Sensation seeking, risk appraisal, and risky behavior. Personality and Individual Differences”. Elsevier, Volume 14, Issue 1, fq. 41-52. Gjendet në: https://doi.org/10.1016/0191-8869(93)90173-Z


146

Humphreys, Lloyd G. and Montanelli, Richard G. (1975), An investigation of the parallel analysis criterion for determining the number of common factors. Multivariate Behavioral Research, 10, 193-205.

Hung A., Parker A., Yoong J. (2009), “Defining and Measuring Financial Literacy” RAND Roybal Center for Financial Decision Making. Gjendet në: https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/working_papers/2009/RAND_WR708.pdf Hurst E., Luoh M., Stafford F. (1998), “Wealth Dynamics of American Families: 1984-19941 Gjendet në: http://faculty.chicagobooth.edu/erik.hurst/research/Brookings_final.pdf Jagannathan R., Kocherlakota N. (1996) Why Should Older People Invest Less in Stocks Than Younger People? Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review vol 20, no. 3 ISSN 0271-5287 Gjendet në: https://www.minneapolisfed.org/research/qr/qr2032.pdf Jamshidinavid, B., Chavoshani, M., & Amiri, S. (2012, August). “The Impact of Demographic and Psychological Characteristics on the Investment Prejudices in Tehran Stock”. European Journal of Business and Social Sciences, 1(5), 41 – 53 Gjendet në: http://ejbss.com/Data/Sites/1/augustissue/ejbss-12-1133-theimpactofdemographic.pdf Jarvis C. (2000), The Rise and Fall of the Pyramid Schemes in Albania, The International Monetary Fund, Volume 47, Number 1, Gjendet në: https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9998.pdf Jianakoplos N. dhe Bernasek A. (2006) “Financial risk taking by age and birth cohort” Southern Economic

Journal, 981-1001, 2006.

John, O. P., Donahue, E. M., & Kentle, R. L. (1991). The Big Five Inventory--Versions 4a and 54. Berkeley, CA: University of California, Berkeley, Institute of Personality and Social Research. Gjendet në: https://www.ocf.berkeley.edu/~johnlab/bfi.htm John, O. P., Naumann, L. P., & Soto, C. J. (2008). Paradigm shift to the integrative Big Five trait taxonomy: History, measurement, and conceptual issues. Gjendet në: http://psycnet.apa.org/record/2008-11667-004 Johnson S. (2002) “The nature of cognitive development”. TRENDS in Cognitive Sciences Vol.7 No.3 March 2003. Gjendet në: https://pdfs.semanticscholar.org/a1c5/383c3f354436b143c6eb4052b8ec79cf8a8b.pdf Johnson, Eric J. and Goldstein, Daniel G., (2003) “Do Defaults Save Lives: Science, Vol. 302, pp. 1338-1339, 2003. Gjendet në: http://www.dangoldstein.com/papers/DefaultsScience.pdf

Kahneman D. (2002) “Judgment, Decision, and Rationality”. Annual Meeting Focus: The Decade of Behavior Lecture, Rutgers University 2002. Gjendet në: https://pdfs.semanticscholar.org/47b0/312fb97a83e3f9bb639f3309e960e5037664.pdf Kahneman D., Tversky A. (1974) “Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases.” Science, New Series, Vol. 185, No. 4157, fq. 1124-1131. Gjendet në: http://people.hss.caltech.edu/~camerer/Ec101/JudgementUncertainty.pdf Kahneman D., Tversky A. (1979) “Econometrica - Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk”. The Econometric Society, Econometrica, Vol. 47, No. 2, fq.. 263-292. Gjendet në: https://www.nssl.noaa.gov/users/brooks/public_html/feda/papers/KahnemanTversky1979prospecttheory.pdf Kahneman D., Slovic P., & Tversky A., (1982) “Judgment under uncertainty: Heuristics and biases”. Cambridge University Press 978-0-521-28414-1 Gjendet në: http://assets.cambridge.org/97805212/84141/frontmatter/9780521284141_frontmatter.pdf Kahenman D. (2002) “Maps of Bounded Rationality: A Perspective On Intuitive Judgment And Choice”. Princeton University, Department of Psychology, Princeton, NJ, USA. Gjendet në: https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/2002/kahnemann-lecture.pdf


147

Kahneman D., Frederick Sh. (2005), “A Model of Heuristic Judgment “ , The Cambridge handbook of thinking and reasoning Gjendet në:https://pdfs.semanticscholar.org/853c/2304f0b6455f27677023e19ffc30dc6ca683.pdf Kanadhasan M. 2015 Risk Appetite and Attitudes of Retail Investors with Special reference to Capital Market,

The Management Accountant 41 (6), 448-454 Gjendet në:

https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1820862

Katarachia A., Konstantinidis A. (2013) “Financial Education and decision-Making Process”, Procedia

Economics and Finance, Volume 9, 2014, Pages 142-152 Gjendet në:

https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S221256711400015X

Katarachia A., Konstantinidis A. (2015) “Irrational Behavior And Mental Accounting”. 7th International Conference, EBEEC 2015 - “The Economies of Balkan and Eastern Europe Countries in the Changed World”, Eastern Macedonia and Thrace Institute of Technology. Gjendet në: http://ebeec.teikav.edu.gr/ebeec2015/documents/proceedings_2015.pdf Kaustia M., Alho E., Puttonen V., 2008 How Much Does Expertise Reduce Behavioral Biases? The Case of Anchoring Effects in Stock Return Estimates, Financial Management, Vol. 37, No. 3, pp. 391-411 Gjendet në: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1066641 Kim J., Gutter M., Spangler T. (2017) “Review of Family Financial Decision Making: Suggestions for Future Research and Implications for Financial Education”. Journal of Financial Counseling and Planning, Volume 28, Number 2, 2017, 253–267. Gjendet në: https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ1162037.pdf Kubilay B., Bayrakdaroglu A. (2016) “An Empirical Research on Investor Biases in Financial Decision-Making, Financial Risk Tolerance and Financial Personality”. International Journal of Financial Research Vol. 7, No. 2. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/9284-31029-1-SM.pdf Kim K., Nofsinger J. (2008) “Behavioral finance in Asia”. Pacific-Basin Finance Journal 16(1):1-7, Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/222013542_Behavioral_finance_in_Asia Kim K., Nofsinger J. (2003) “The Behavior of Japanese Individual Investors During Bull and Bear Markets”. The Journal of Behavioral Finance, Vol. 8, No. 3, 1–16, 2007. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/JBeFproof.pdf

Kowert, P., & Margaret, G. H. (2013). Who Takes Risks? Daring and Caution in Foreign Policy Making. The Journal of Conflict Resolution, 41, 611-637. http://dx.doi.org/10.1177/0022002797041005001 Kramer, M.. (2012) “Individual investor behavior and financial advice”. Groningen: University of Groningen, SOM research school. Gjendet në: https://www.rug.nl/research/portal/files/2426507/PHD_THESIS_MARC_KRAMER_FINAL_V_1.pdf Kule Dh., Hadëri S., MACROECONOMIC CONSOLIDATION : ACHIEVEMENTS AND CHALLENGES, Banka e Shqipërisë, Gjendet në: https://www.bankofalbania.org/rc/doc/dhorikule_ang_127_1_12960.pdf Kuzniak S., Rabbani A., Heo W., Grable J. (2015), “The Grable and Lytton risk-tolerance scale: A 15-year retrospective”, Financial Services Review 24(2):177-192 Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/279259718_The_Grable_and_Lytton_risk-tolerance_scale_A_15-year_retrospective Levišauskaitė K.,Kartašova J. (2012) “The impact of individual investor’s occupation and investment experience on their decisions to invest” Business Systems & economics, Vol 2, No 2 (2012). Gjendet në: https://www3.mruni.eu/ojs/business-systems-and-economics/article/view/275

Levin J. (2006) “Choice under Uncertainty”. Stanford University. Gjendet në: https://web.stanford.edu/~jdlevin/Econ%20202/Uncertainty.pdf Lin, H. W. (2011). Elucidating the influence of demographics and psychological traits on investment biases. World Academy of Science, Engineering and Technology International Journal of Economics and Management


148

Engineering Vol:5, No:5, Gjendet në: https://waset.org/publications/13900/elucidating-the-influence-of-demographics-and-psychological-traits-on-investment-biases Liu Y., Wu A., Zumbo B, 2010 “The Impact of Outliers on Cronbach's Coefficient Alpha Estimate of Reliability: Ordinal/Rating Scale Item Responses”, Educational and Psychological Measurement Gjendet në: http://epm.sagepub.com/content/70/1/5 Lopes, L. "Between Hope and Fear: The Psychology of Risk." Advances in Experimental Social Psychology. 20 (1987) Gjendet në: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0065260108604165 Lowies A. (2012) “The role of behavioral aspects in investment decision-making”. Faculty of Economic and Management Sciences, University of Pretoria, Gjendet në: https://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/31804/Lowies_Role%282012%29.pdf?sequence=3&isAllowed=y Luong P., Ha D. (2011), Behavioral factors influencing individual investors’ decision-making and performance, A survey at the Ho Chi Minh Stock Exchange, Umeå School of Business. Gjendet në: https://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:423263/FULLTEXT02.pdf Malkiel B. (2003),“The Efficient Market Hypothesis and Its Critics”, Journal of Economic Perspectives—Volume 17, Number 1, Gjendet në: https://eml.berkeley.edu/~craine/EconH195/Fall_14/webpage/Malkiel_Efficient%20Mkts.pdf Marimon, Spear and Shyam Sunder (1993). “Expectations and learning under alternative monetary regimes: An

experimental approach”. Economic Theory 9 Springer-Verlag 1994, Volume 4, Issue 1, pp 131–162. Gjendet

në: https://link.springer.com/article/10.1007/BF01211121

Markowitz H. (1952) “Modern Portfolio Theory”. The Journal of Finance, Vol. 7, No. 1. fq. 77-91. Gjendet në: http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/31146/13/13_chapter5.pdf Markowitz H. (1991) “Foundations of Portfolio Theory”. The Journal of Finance, VOL XLVI, No. 2. Gjendet

në: https://doi.org/10.1111/j.1540-6261.1991.tb02669.x

Mayfield C., Perdue* G., Wooten K., “Investment management and personality type”, Gjendet në: Financial Services Review 17 (2008) 219 –236, https://pdfs.semanticscholar.org/2c18/68a18175c115fa44b9a33811eb0b337c4e39.pdf McCrae, R. R., & Costa Jr., P. T. (1997). Personality Trait Structure as a Human Universal. American Psychologist, 52, 509-516. Gjendet në: http://dx.doi.org/10.1037/0003-066X.52.5.509 McCrae R.,Costa P.(2009) “The five-factor theory of personality”. National Institute on Aging, 2009. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/FFMFFTandInterpersonalPsychology%20(1).pdf Mojgan, S., & Ali, M. (2011). Examining the effect of earnings per share and cash dividends per share on

investor decision making in Tehran stock exchange from the capital market participants’ view. American

Journal of Scientific Research, 36, 99-106.

Myers and McCaulley (1985) “An Examination of the Relationship between Personality Type and Cognitive

Style”. Creativity Research Journal, Vol. 15, No. 4, 343–354, 2003. Gjendet në:

http://www.cpsb.com/research/articles/problem-solving-style/Relationship-Type-Style.pdf

Neumann J., Morgenstern O. (1944) “Theory of Games and Economic Behavior”. Gjendet në: https://pdfs.semanticscholar.org/0375/379194a6f34b818962ea947bff153adf621c.pdf Northcraft G., Neale M. (1987) “Experts, Amateurs, and Real Estate: An Anchoring-and Adjustment Perspective on Property Pricing Decisions”. Gjendet në: http://web.missouri.edu/segerti/capstone/northcraft_neale.pdf


149

O'Brien, R. (2007), “ A Caution Regarding Rules of Thumb for Variance Inflation Factors” Quality and

Quantity 41(5):673-690. Gjendet në:

https://www.researchgate.net/publication/226005307_A_Caution_Regarding_Rules_of_Thumb_for_Variance_I

nflation_Factors

Odean, T. 1999. "Do Investors Trade Too Much?" American Economic Review, 89 (5): 1279-1298. Gjendet në: https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/aer.89.5.1279 Odean T., Gervais S. (2001) “Learning to Be Overconfident”. The Review of Financial Studies, Volume 14, Issue 1. Gjendet në: https://academic.oup.com/rfs/article-abstract/14/1/1/1586886 Odean T. (1998) “Volume, volatility, price and profit when all traders are above average”, The Journal of Finance, VOL LIII, No 6. Gjendet në: http://faculty.haas.berkeley.edu/odean/papers%20current%20versions/vvfq.pdf Oberlechner T., Osler C. (2004) “OVERCONFIDENCE IN CURRENCY MARKETS”. Gjendet në: http://people.brandeis.edu/~cosler/documents/Overconfidence.pdf Oege D., (2017), "Bank Run Psychology," Journal of Economic Behavior & Organization, Elsevier, vol. 144 (C). Gjendet në: https://ideas.repec.org/a/eee/jeborg/v144y2017icp87-96.html Oracha P., 2015 BEHAVIORAL FACTORS AND INVESTMENT DECISIONS BY TRADERS IN KIBUYE MARKET, KISUMU TOWN, KENYA. Gjendet në: http://erepository.uonbi.ac.ke/bitstream/handle/11295/93340/Ojwang'_Behavioral%20factors%20and%20investment%20decisions.pdf?sequence=3 Palsson, A. M. (1996). “Does the degree of risk aversion vary with household characteristics”. Journal of Economic Psychology, 17, 771–787 Pan C., Statman M. (2012) “Questionnaires of Risk Tolerance, Regret, Overconfidence, and Other Investor Propensities”. Journal of Investment Consulting, Vol. 13, No. 1, 54-63, 2012. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/QuestionnaireJIC.pdf

Peters E., Levin I., (2008) Dissecting the risky-choice framing effect: Numeracy as an individual-difference

factor in weighting risky and riskless options, Judgment and Decision Making, Vol. 3, No. 6, August 2008, pp.

435–448.

Paul J., Jonson Z., (2014) “Behavioral Finance and the Bond Market”. ICON Advisers, Inc. May 7, 2014. Gjendet në: file:///C:/Users/user/Downloads/behavioral-finance-and-the-bond-market.pdf Pompian M., Longo J. (2004) “A New Paradigm for Practical Application of Behavioral Finance: Creating Investment Programs Based on Personality Type and Gender to Produce Better Investment Outcomes”. The Journal of Wealth Managemen, Gjendet në: http://www.knightsbridgesearch.com/site/downloads/5.pdf Pompian, M. (2011). Introduction to the practical application of behavioral finance. In M. M.Pompian, Behavioral Finance and Wealth Management: How to build optimal portfolios that account for investor biases (pp. 3-9). New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. Pompian M. (2012) “Behavioral Finance and Investor Types”. CFA Institute Publications,2012.Gjendet në: https://www.cfapubs.org/doi/pdf/10.2469/pwmn.v2012.n1.5 Powell M. & Ansic D. (1997) “Gender differences in risk behaviour in financial decision-making: An

experimental analysis”. Journal of Economic Psychology, volume 8, issue 6.

Prosad J,. Kapoor S., Sengupta J, (2015),"Behavioral biases of Indian investors: a survey of Delhi-NCR region", Qualitative Research in Financial Markets, Vol. 7 Iss 3 fq. 230 - 263 Gjendet në: http://dx.doi.org/10.1108/QRFM-04-2014-0012

Revelle, William and Rocklin, Tom (1979) Very simple structure - alternative procedure for estimating the optimal number of interpretable factors. Multivariate Behavioral Research, 14(4):403-414.


150

Revelle, w. (2018) psych: procedures for personality and Psychological Research, Northwestern University, Evanston, Illinois, USA, https://CRAN.R-project.org/package=psych Version = 1.8.4. Gjendet në: https://cran.r-project.org/web/packages/psych/citation.html Ricciardi V., Simon H. (2000) “What is Behavioral Finance”. Business, Education & Technology Journal, VOL 2”. Gjendet në: http://www.smallake.kr/wp-content/uploads/2016/07/SSRN-id256754.pdf Ritter, J. R. (2003) “Behavioral Finance”. Pacific-Basin Finance Journal, 11(4), 429-437.(2003, September). Gjendet në: http://dl4a.org/uploads/pdf/behavioral%20finance.pdf Roszkowski M. dhe Davey G. (2010), “Risk Perception and Risk Tolerance Changes Attributable to the 2008

Economic Crisis: A Subtle but Critical Difference “, Journal of Financial Service Professionals. Gjendet në

https://www.researchgate.net/publication/228898367_Risk_Perception_and_Risk_Tolerance_Changes_Attribut

able_to_the_2008_Economic_Crisis_A_Subtle_but_Critical_Difference

Sadi, R (2011) “Behavioral Finance: The Explanation of Investors’ Personality and Perceptual Biases Effects on Financial Decisions”, International Journal of Economics and Finance, Vol. 3, No. 5; October 2011, Gjendet në: file:///C:/Users/user/Downloads/12337-37020-1-SM.pdf Salzman D., Zwinkels R. (2013) “Behavioural Real Estate”. Journal of Real Estate Literature, Forthcoming, 4 Jul 2013. Gjendet në: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2289214

Samuelson W., Zeckhauser R., 1988, “Status Quo Bias in Decision Making”, Journal of Risk and Uncertainty, 1988, vol. 1, issue 1, 7-59. Gjendet në: https://econpapers.repec.org/article/kapjrisku/v_3a1_3ay_3a1988_3ai_3a1_3ap_3a7-59.htm

Sarwar A., Afaf G. (2016) “A comparison between psychological and economic factors affecting individual investor’s decision-making behavior”, Cogent Business & Management, 3: Gjendet në: https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/23311975.2016.1232907?needAccess=true S. Schaefer, Peter & C. Williams, Cristina & Goodie, Adam & Campbell, W. Keith. (2004). Overconfidence and the Big Five. Journal of Research in Personality. 38. 473-480. 10.1016/j.jrp.2003.09.010. Gjendet në: ghttps://www.researchgate.net/publication/223006497_Overconfidence_and_the_Big_Five Shafi M. (2014), “Determinants Influencing Individual Investor Behavior In Stock Market: A Cross Country Research Survey”, Arabian Journal of Business and Management Review (Nigerian Chapter) Vol. 2, No. 1, 2014. Gjendet në: http://arabianjbmr.com/pdfs/NG_VOL_2_1/7.pdf Shahollari L., (2013), Kriza financiare, rënia ekonomike, pasojat sociale dhe roli i shtetit: analiza dhe shkrime: 2009-2013, ISBN: 9789928041906

Shefrin H., Statman M. (2000) , “Behavioral Portfolio Theory” Journal of Financial and Quantitative Analysis 35(02):127-151 Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/227406288_Behavioral_Portfolio_Theory

Shefrin H. (2000) “Behavioral Portfolio Theory”. The Journal of Financial and Quantitative Analysis, Vol. 35, No. 2. Gjendet në: https://www.jstor.org/stable/2676187?seq=1#page_scan_tab_contents Shefrin H. (2002) “Behavioral decision making, forecasting, game theory, and role-play”. International Journal of Forecasting, Gjendet në: http://forecastingprinciples.com/files/pdf/Shefrin%202002.pdf Sheqeri S., 2013 “Tronditjet e Sistemit Bankar Shqiptar dhe Politikat e Bankës së Shqipërisë.”, Material diskutimi, Nr. 2(13) 03 Shiller R. (2003) “From Efficient Markets Theory to Behavioral Finance”. The Journal of Economic Perspectives, Vol. 17, No. 1. (Winter, 2003), fq. 83-104. Gjendet në: https://people.hss.caltech.edu/~camerer/Ec101/EffMktsThryBehFin_Shiller_Win03.pdf


151

Shleifer A. (2000) “Are Markets Efficient?” The Wall Street Journal Interactive Edition Gjendet në: http://econ.rutgers.edu/paczkows/market/shleiferonefficientmarkets.pdf Simon H. (1955) “A Behavioral Model of Rational Choice”. The Quarterly Journal of Economics, Vol. 69, No. 1. fq. 99-118. Gjendet në: https://www.uzh.ch/cmsssl/suz/dam/jcr:ffffffff-fad3-547b-ffff-fffff0bf4572/10.18-simon-55.pdf Simon H. (1978) “Rational Decision-Making in Business Organizations”. The American Economic Review, Vol. 69, No. 4, fq. 493-513. Gjendet në: https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/1978/simon-lecture.pdf Simon H. (1991) “Organizations and Markets”. The Journal of Economic Perspectives, Vol. 5, No. 2. Gjendet në: http://people.ds.cam.ac.uk/mb65/mst-ir/documents/simon-1991.pdf Simonsohn, U., Karlsson, N., Loewenstein, G. & Ariely, D. (2008). The tree of experience in the forest of information: Overweighting experienced relative to observed information. Games and Economic Behavior, 62, 263-286. Slovic P., Lichtensteln S. (1971), “Comparison of Bayesian and regression approaches to the study of information processing in judgment”. Oregon Research Institute, OR. Gjendet në: http://garfield.library.upenn.edu/classics1980/A1980JX53800001.pdf Soane E., Chmiel N., (2005) “Are risk preferences consistent? The influence of decision domain and personality”. Personality and Individual Differences, Volume 38, Issue 8. Gjendet në: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0191886904003575 Stanovich K., West R. (2000) “Individual differences in reasoning: Implications for the rationality debate”. Behavioral and Brain Sciences, 23, 645–726. Gjendet në: http://psy2.ucsd.edu/~mckenzie/StanovichBBS.pdf Statman M. (1999) “Behaviorial Finance: Past Battles and Future Engagements”. Association for Investment Management and Research, December 1999. Gjendet në: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.201.9920&rep=rep1&type=pdf Sunden A., Surette B. (1998), "Gender Differences in the Allocation of Assets in Retirement Savings Plans," American Economic Review, American Economic Association, vol. 88(2), pages 207-211, May. Gjendet në: https://ideas.repec.org/a/aea/aecrev/v88y1998i2p207-11.html Suman, Warne, P. (2012). Investment behavior of individual investor in stock market. International Journal of Research in Finance & Marketing, 2, 2231–5985. Gjendet në: http://euroasiapub.org/wp-content/uploads/2016/09/21-13.pdf Tabachnick, B. G., & Fidell, L. S. (2007). Using Multivariate Statistics (5th ed.). New York: Allyn and Bacon. Thaler R.(1985). "Mental Accounting and Consumer Choice”. INFORMS, Marketing Science, Vol. 4, No. 3 fq. 199-214. Gjendet në: http://bear.warrington.ufl.edu/brenner/mar7588/Papers/thaler-mktsci1985.pdf Thaler R. (1999) "Mental Accounting Matters, Journal of Behavioral Decision Making”.Journal of Behavioral Decision Making: 183~206. Gjendet në:http://faculty.chicagobooth.edu/richard.thaler/research/pdf/mentalaccounting.pdf Thaler R. (2017) “Integrating Economics with Psychology”. The Royal Swedish Academy of Sciences, The Committee for the Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel Gjendet në: https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/2017/advanced-economicsciences2017.pdf Thaler R. (1985) “Mental Accounting and Consumer Choice”. Marketing Science, Vol. 4, No. 3 (Summer, 1985), fq. 199-214.Gjendet në: http://bear.warrington.ufl.edu/brenner/mar7588/Papers/thaler-mktsci1985.pdf


152

Treynor L. (1962), Sharpe W. (1964), Lintner J. (1965) “CAPM model”. Journal of Economic Perspectives—Volume 18, Number 3 — fq. 3–24. Gjendet në: http://www1.american.edu/academic.depts/ksb/finance_realestate/mrobe/Library/capm_Perold_JEP04.pdf Tversky A., Kahneman D. (1973) “Availability: A Heuristic for Judging Frequency and Probability”. Cognitive Psychology, Volume 5, Issue 2, fq. 207-232. Gjendet në: https://msu.edu/~ema/803/Ch11-JDM/2/TverskyKahneman73.pdf Tversky A., Kahneman D. (1974) “Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases”Science, New Series, Vol. 185, No. 4157.Gjendet në: http://psiexp.ss.uci.edu/research/teaching/Tversky_Kahneman_1974.pdf Kahneman D. and A. Tversky, “Prospect theory: an analysis of decision under risk,” Econometrica, 47(2), 263-291 (1979). Gjendet në: http://www.its.caltech.edu/~camerer/Ec101/ProspectTheory.pdf Tversky A., Kahneman D. (1981) “The Framing of Decisions and the Psychology of Choice”. SCIENCE, VOL. 211. Gjendet në: https://www.uzh.ch/cmsssl/suz/dam/jcr:ffffffff-fad3-547b-ffff- ffffe54d58af/10.18_kahneman_tversky_81.pdf Waweru, N., Munyoki, E., Uliana, E. (2008). “The effects of behavioral factors in investment decision-making: A survey of institutional investors operating at the Nairobi Stock Exchange-International Journal of Business and Emerging Markets”. Int. J. Accounting, Auditing and Performance Evaluation, Vol. 7, No. 4, 2011. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/IJAAPE070404Published2011.pdf Wang X. T., Kruger D., Wilke A., (2009), “Life history variables and risk-taking propensity”, Evolution and Human Behavior 30 (2009) 77–84. Gjendet në: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.334.9494&rep=rep1&type=pdf Ko Wang, Yuqing Zhou, Su Han Chan, K. W. Chau 1999 “Over-Confidence and Cycles in Real Estate Markets: Cases in Hong Kong and Asia” INTERNATIONAL REAL ESTATE REVIEW 2000 Vol. 3 No. 1: pp. 93 - 108 https://www.um.edu.mo/fba/irer/papers/past/vol3_pdf/093-108HK-2000.pdf Yates F., Lee J., Bush J., “General Knowledge Overconfidence: Cross-National Variations, Response Style, and Reality”, Organizational Behavior and Human Decision Processes Vol. 70, No. 2, May, pp. 87–94, 1997 ARTICLE NO. OB972696. Gjendet në: http://race.martinsewell.com/YatesLeeBush1997.pdf Zaidi F., Tauni M. (2012) “Influence of Investor’s Personality Traits and Demographics on Overconfidence Bias”. Institute of Interdisciplinary Business Research 730, VOL 4, No 6. Gjendet në: http://journal-archieves24.webs.com/730-746.pdf Zoto O., Kruja I., Xhakoni E. (2015), “Paniku bankar dhe ndikimi i tij në likuiditetin e sistemit bankar”. Economicus nr 13/ Gjendet në: http://www.uet.edu.al/economicus/images/economicus_13.pdf

Libra: Agresti, A. (2003). Categorical data analysis (Vol. 482). John Wiley & Sons.) Gjendet në: https://mathdept.iut.ac.ir/sites/mathdept.iut.ac.ir/files/AGRESTI.PDF Bailard T., Biehl D., dhe Kaiser R (1986) “Personal Money Management”, 5th edition, Science Research

Associates, Chicago.

Blumberg, B., Cooper, D.R. and Schindler, P.S. (2005) Business Research Methods. McGraw Hill, Berkshire,

770.

Bryman A., Bell E. 2007, Business Research Method, January 2007, Edition: 2nd , Publisher: Oxford University

Press. Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/270820225_Business_Research_Method


153

Collis J., Hussey R. 2009, Business Research: A Practical Guide for Undergraduate and Postgraduate Students, Macmillan International Higher Education, Feb 9, 2009, Gjendet në: https://books.google.al/books/about/Business_Research.html?id=er4cBQAAQBAJ&redir_esc=y De Vaus, D.A. (2002). Surveys in social research. (5th Ed.). St Leonards, NSW: Allen & Unwin. Dash (2001), “Tulipomania” Broadway Books. Gjendet në: https://www.penguinrandomhouse.com/books/36938/tulipomania-by-mike-dash/9780609807651/ Field, A., Miles, J., & Field, Z. (2012). Discovering statistics with R. Sage Publications Ltd. Gjendet në: http://martinschweinberger.de/docs/materials/Field%20Miles%20Field%202012%20Discovering%20statistics%20with%20R.pdf Fink, L. Dee. 2003. Creating Significant Learning Experiences: An Integrated Approach to. Designing College Courses. San Francisco Foddy, W.H. (1994) Constructing Questions for Interviews and Questionnaires: Theory and Practice in Social Research. New Edition, Cambridge University Press, Cambridge, UK. Graham B. (2003) Intelligent investor, Revised Edition, Harper Business Essentials, PerfectBound™ Gjendet në: https://www.e-reading.club/bookreader.php/133361/The_Intelligent_Investor.pdf John, O. P, Robins R. W., Pervin L. A. Handbook of personality: Theory and research (pp. 114-158). New York, NY: Guilford Press. Gjendet në: https://www.ocf.berkeley.edu/~johnlab/bigfive.htm Kline, P. (1999). The handbook of psychological testing (2nd ed.). London: Routledge. Gjendet në: https://trove.nla.gov.au/work/16090733?selectedversion=NBD24011439 Kahneman D. (2011) “Thinking Fast and Slow”. Gjendet në: http://codolc.com/books/Thinking,_Fast_and_Slow.pdf MacKay C., (1841) “Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds” gjendet në: https://vantagepointtrading.com/wp-content/uploads/2010/05/Charles_Mackay-Extraordinary_Popular_Delusions_and_the_Madness_of_Crowds.pdf Pompian M. (2012) “Behavioral Finance and Investor Types: Managing Behavior to Make Better Decisions”. Gjendet në: https://www.wiley.com/enca/Behavioral+Finance+and+Investor+Types%3A+Managing+Behavior+to+Make+Better+Investment+Decisions-p-9781118235607 Saunders M., LewisP., ThornhillA. (2008), “Research methods for business students fifth edition, Gjendet në: https://eclass.teicrete.gr/modules/document/file.php/DLH105/Research%20Methods%20for%20Business%20Students%2C%205th%20Edition.pdf Stoianovich T. (1994) “Balkan Worlds: The First and Last Europe.” Sources and Studies in World History. Gjendet në: https://www.goodreads.com/book/show/3935083-balkan-worlds Shiller R. (2015), Irrational Exuberance, fq. 85-91. Gjendet në: http://www.library.fa.ru/files/Shiller2.pdf Tashakkori, A., Teddlie, C. (1998). Mixed Methodology: Combining Qualitative and Quantitative Approaches (Vol. 46). Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

Velicer, Wayne. (1976) Determining the number of components from the matrix of partial correlations. Psychometrika, 41(3):321-327, 1976.


154

Raporte: European Report (2016)“Behavioural Insights Applied to Policy”.JRC Science Hub,European Union, 2016. Gjendet në: http://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/bitstream/JRC100146/kjna27726enn_new.pdf International Bank for Reconstruction and Development (2015) “MIND, SOCIETY, AND BEHAVIOR”. Gjendet në: http://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/Publications/WDR/WDR%202015/WDR-2015-Full-Report.pdf Raporti i Stabilitetit Financiar, 6M1-2018, Banka e Shqipërisë. Gjendet në: https://www.bankofalbania.org/Botime/Botime_Periodike/Raporti_i_Stabilitetit_Financiar/ Raporti vjetor 2017, AMF. Gjendet në: http://amf.gov.al/pdf/publikime2/raport/RaportiVjetor2017_2.pdf Raporti statistikor Qershor 2018, BSH. Gjendet në: https://www.bankofalbania.org/Botime/Botimet_sipas_viteve/Raporti_Statistikor-qershor_18.html Raport Muaji Shtator 2018, Fondi Raiffeisen Prestigj. Gjendet në: https://www.raiffeisen-invest.al/documents/10197/16716/Raport+newsletter+FPrestigj+30.9.2017.pdf/9488f2c8-145c-40bf-95e1-f7a261f80dc3 Raport Muaji Shtator 2018, Fondi Raiffeisen Invest. Gjendet në: https://www.raiffeisen-invest.al/documents/10197/16800/Raport+mujor+Fondi+Pension+30.09.2018.pdf/d3e828aa-6cb3-4778-b1a3-b966d55f54c7 THE WORLD BANK (2017) “Western Balkans Need Faster Growth to Catch Up with European Union”, The

World Bank Group, Press Release No: 2018/ECA/45, Vienna. Gjendet në:

https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2017/11/30/western-balkans-need-faster-growth-to-catch-up-

with-european-union-says-world-bank

Website: Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare http://amf.gov.al/statistika.asp?id=5&s=2&r=2 Banka e Shqipërisë https://www.bankofalbania.org/ Bursa shqiptare e titujve https://www.alse.al/ Revista Monitor http://www.monitor.al/ Shoqata shqiptare e bankave http://aab.al

Burime ‘web’ mbi programin kompjuterik R dhe paketat/komandat përkatëse: https://www.r-project.org/ https://www.rstudio.com/ https://r-posts.com/ http://promptcloud.com/ www.rdocumentation.org


155

ANEKSE


176

ANEKS A: PYETËSOR

SEKSIONI I – TË DHËNA DEMOGRAFIKE 1. Gjinia:

a. Mashkull b. Femër 2. Vendbanimi: ____________________ 3. Mosha: ________

4.Arsimi:

a. I mesëm b.I larte c. Pasuniversitar5.Punësimi:

a. I punësuar në sektor ekonomik b. I punësuar në sektor joekonomik

c. I vetëpunësuar d. I papunë e. Pensionist

6. Të ardhurat e familjes suaj i kategorizoni si: a. Te ulëta b. Mesatare c. Të larta 7. Niveli i njohurive financiare që mendoni se keni është në nivel:

a. I ulët b. Mesatar c. I lartë SEKSIONI II – VENDIMMARRJA INVESTUESE NË AKTIV FINANCIAR

1. Llojet e aktiveve financiare ku keni investuar:

Lloji i investimit (aktivit financiar)

Koha e investimit (muaj/vite)

Vlera e investimit a.< 1.000.000 L b.1mil - 3mil c.3mil - 5 mil d. > 5 milion L

Nga 1-5, ku 1-aspak i sigurt dhe 5- plotësisht i sigurt, sa të sigurt ndiheni për investimin tuaj?

a. Depozitë kursimi 1 2 3 4 5 b. Bono thesari 1 2 3 4 5

c.Obligacione qeveritare 1 2 3 4 5 d. Fond Pensioni 1 2 3 4 5 e. Fond investimi Prestigj (L) 1 2 3 4 5 f. Fond investimi Invest (€) 1 2 3 4 5 g. Fond investimi Vizion 1 2 3 4 5 2.Cilin lloj burimi financimi keni perdorur për investimin tuaj në aktiv financiar: a. Kursimet tuaja b. Kredi bankare c.Të ardhura nga investime të tjera që zotëroni d.Tjetër burim (specifiko)________ 3. Cili vendim mendoni se është më i vështirë për t’u marrë?

a. te blesh nje aktiv financiar b. te shesesh nje aktiv financiar c. nuk e di d. njesoj


176

4.Nga 1-5, ku 1-aspak dhe 5- plotësisht, sa i kënaqur jeni me vendimet investuese që keni marrë, në lidhje me:

Zgjedhjen e llojit te aktivit financiar 1 2 3 4 5

Kohen e mbajtjes se aktivit 1 2 3 4 5

Shumën e parave të investuara 1 2 3 4 5

SEKSIONI III – FAKTORËT PSIKOLOGJIKË Më poshtë jepen disa situata hipotetike në formën e pohimeve. Ju lutem shkruani një numër nga 1-5 pranë secilit pohim për të treguar shkallën në të cilën jeni dakord ose jo me të, ku:

1- Nuk pajtohem aspak , 2- Nuk pajtohem, 3- Nuk jam i sigurt, 4- Pajtohem, 5- Pajtohem Plotësisht

A:

HE

UR

IST

IKA

1.Para se të kryej një investim, marr në konsideratë ecurinë e shkuar të tij. 1 2 3 4 5

2. Kryej një investim të caktuar sepse ky lloj ka qenë i suksesshëm kohët e fundit, dhe përpiqem të shmang atë lloj investimi që së fundmi ka pasur ecuri të dobët.

1 2 3 4 5

3. Benit i pëlqen opera dhe në kohëne lirë i pëlqen të vizitojë galeri artesh. Fëmijë, luante gjithmonë shah me familjarët dhe miqtë e tij. Nëse duhet të hamendësoj për profesionin e tij, mendoj që ka më shumë gjasa që Beni të luajë në një orkestër simfonike sesa të jetë një tregtar.

1 2 3 4 5

4. Kam njohuri të mira për tregun shqiptar 1 2 3 4 5

5. Kam besim në aftësitë e mia për të investuar dhe realizuar një normë fitimi më të lartë se të tjerët

1 2 3 4 5

6. Mendoj se performanca e investimeve të mia do të jetë më e mirë se ajo e tregut. 1 2 3 4 5

7. Nëse investimi im i shkuar doli me sukses, kjo është në sajë të njohurive dhe aftësive të mia.

1 2 3 4 5

8. Për të vlerësuar një pasuri të paluajtshme të cilën dua tablej, i referohem çmimit të kërkuar nga shitësi.

1 2 3 4 5

9.Kam ndërmend të shes investimin tim menjëherë sapo çmimi i tij i cili ka rënë tepër, të arrijë të jetë sërish të paktën sa çmimi i tij i blerjes.

1 2 3 4 5

10. Nëse një monedhë hidhet 6 herë radhazi, ka më shumë gjasa që rezultati të jetëKPKPPK sesa KKKKPP ku K-kokë, P- pilë.

1 2 3 4 5

11. Luaj me një makineri të lojrave të fatit. Pas çdo humbjeje, shpresoj se do t'i afrohem më tepër radhës që kjo makineri të më bëjë fitues.

1 2 3 4 5

12. Meqë deri ne kete moment sot kanë lindur 5 foshnje të seksit femër, mendoj se foshnja e radhës do të jetë djalë

1 2 3 4 5

13. Për shkak të përplasjes së dy avionëve muajin e shkuar, tani përpiqem të shmang udhëtimet me avion.

1 2 3 4 5

14. Informacioni që servirin analistët si dhe diskutimet e tyre në media të ndryshme, shërbejnë si burim i rëndësishëm referimi, për vendimet e mia investuese.

1 2 3 4 5

15. Preferoj të kryej një investim në Shqipëri dhe jo jashtë saj, sepse për të kam më tepër informacion në dispozicion.

1 2 3 4 5


176

B:

PE

RS

EP

KT

IVA

1.Sa më shumë fitim të realizoj nga investimet e mia, aq më i guximshëm bëhem për të ndërmarrë më tepër risk në investimet e mia të ardhshme.

1 2 3 4 5

2.Pas një investimi me humbje, tregohem më i kujdesshëm dhe ndërmarr më pak risk në investimet e mia të ardhshme.

1 2 3 4 5

Kam blerë një apartament me qëllim të fitoj nga rishitja e tij. 3.Situata 1): Çmimi bie. Nuk e shes apartamentin: Nëse çmimi vazhdon të bjerë, do të pendohem që nuk e shita më shpejt. 4.Situata 2): Çmimi rritet. E shes apartamentin: Nëse çmimi vazhdon të rritet, do të pendohem që u nxitova për ta shitur.

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5

5. Në portofol kam me vete 50.000 L nga kursimet e mia dhe me një pjesë të tyre vendos të shkoj të luaj në lojëra fati ku fitoj 30.000 L. Vendos menjëherë të provoj fatin për herë të dytë. Nuk rrezikoj më kursimet e mia pasi i kam fituar me mundim, por më mirë mendoj të provoj të luaj me paratë e sapofituara në lojën e fatit.

1 2 3 4 5

6. Kur paguaj me kartë krediti ose debiti, hezitoj më pak dhe jam më i gatshëm të paguaj më tepër, sesa kur paguaj me lekë në dorë.

1 2 3 4 5

C:

TU

RM

A

1. Ju keni shumë pak njohuri për një investim të caktuar (psh. investimi në Fond Privat Pensioni) dhe jeni të pasigurt për ta kryer atë. Kursimtarë të tjerë fillojnë të investojnë në të. Tashmë mendoni dhe ju të investoni në Fond Privat Pensioni.

1 2 3 4 5

2. Kursimtarë të tjerë janë duke investuar pjesën më të madhe të parave të tyre në një investim të caktuar, psh në pasuri të patundshme. Tashmë mendoni dhe ju të veproni si ata.

1 2 3 4 5

3. Kursimtarë të tjerë janë duke tërhequr papritur depozitat e tyre nëpër banka. Tashmë mendoni dhe ju të veproni si ata.

1 2 3 4 5

4. Zhgënjimi im pas humbjes së parave nga një investim, zvogëlohet pak nëse dhe të tjerët përjetojnë të njëjtën humbje.

1 2 3 4 5

5. Do të ndihesha jashtëzakonisht i zhgënjyer nëse miqtë e mi duke imituar veprimet e të tjerëve po realizojnë fitime, ndërsa unë jam duke humbur pasi nuk po ndjek trendin.

1 2 3 4 5

SEKSIONI IV – SHKALLA E TOLERANCëS NDAJ RISKUT 1. Në përgjithësi si do ta përshkruanit veten? a. Një shmangës i vërtetë risku b. I kujdesshëm c. I gatshëm për të marrë rreziqe pas përfundimit të hetimeve të duhura d. Një lojtar i vërtetë 2. Merrni pjesë në një lojë televizive dhe mund të zgjidhni një nga rastet si vijon. Cilin do të merrnit? a. 1.000.000 L kesh b. Një shans 50% për të fituar 5.000.000 L

c. Një shans 25% për të fituar 10.000.000 L d. Një shans 5% për të fituar 100.000.000 L

3. Sapo keni mbaruar së kursyeri për pushime që bëhen vetëm"një herë në jetë". Tre javë përpara se të planifikoni të largoheni, ju humbisni punën tuaj. Ju do të: a.Anuloni pushimet b. Bëni pushime shumë modeste c. Shkoni sipas planit, duke arsyetuar se keni nevojë për kohë për t'u përgatitur për një kërkim pune d. Zgjasni pushimet tuaja, sepse ky mund të jetë shansi juaj i fundit për të bërë pushime të tilla. 4. Kur mendoni për fjalën "risk", cila nga fjalët e mëposhtme vjen në mendje së pari? a. humbje b. pasiguri

c. mundësi d. emocion


176

5. Duke pasur parasysh kthimet më të mira dhe më të këqija të katër alternativave të investimit më poshtë, cilën nga situatat më poshtë do të preferonit? a. 200.000 L fitim në rastin më të mirë; L 0 fitim / humbje në rastin më të keq b. 800.000 L fitim në rastin më të mirë; 200.000 L humbje në rastin më të keq c. 2.600.000 L fitim në rastin më të mirë; 800.000 L humbje në rastin më të keq d. 4.800.000 L fitim në rastin më të mirë; 2.400.000 L humbje në rastin më të keq 6. Përveç çdo gjëje që zotëroni, ju japin dhe 1.000 .000 L. Pas kësaj, ju kërkohet të zgjidhni midis: a. Një fitimi të sigurt prej 500.000 L b. 50% mundësi për të fituar 1.000.000 L dhe 50% mundësi për të fituar asgjë. 7. Përveç çdo gjëje që zotëroni, ju japin 2.000 .000 L. Pas kësaj, ju kërkohet të zgjidhni midis: a. Një humbjeje të sigurt prej 500.000 L b. 50% mundësi për të humbur 1.000 .000 L dhe 50% mundësi për të humbur asgjë 8. Nëse duhet të investoni 20 milionë L, cilën nga zgjidhjet e mëposhtme të investimit do të gjeni më tërheqëse? a. 60% në investime me rrezik të ulët, 30% në investime me rrezik të mesëm, 10% në investime me rrezik të lartë b. 30% në investime me rrezik të ulët, 40% në investime me rrezik të mesëm, 30% në investime me rrezik të lartë c. 10% në investime me rrezik të ulët, 40% në investime me rrezik të mesëm, 50% në investime me rrezik të lartë 9. Nëse papritur do të përfitonit 20 milionë lekë të cilat duhet t’i investoni, cilat nga alternativat do të zgjidhnit: a. Investim në Depozitë bankare në llogari kursimi b. Investim në Fond Investimi c. Investim në bursë në aksione 10. Ekspertët parashikojnë që vlera e pasurive të paluajtshme do të rritet ndërsa normat e interesit të depozitave do të bien. Gjithashtu ata thonë që depozitat janë një investim më i sigurt. Ju keni investuar kursimet tuaja në depozita kursimi. Si do të vepronit: a. Do të vazhdoja të mbaja kursimet në depozitë b. Do të tërhiqja gjysmat e kursimeve nga depozita dhe pjesën tjetër do ta investoja në pasuri të paluajtshme c. Do të tërhiqja kursimet nga depozita dhe do t’i investoja të gjitha në pasuri të paluajtshme d. Do të tërhiqja kursimet nga depozita, do merrja edhe para borxh dhe do i investoja të gjitha në pasuri të paluajtshme 11. Supozojmë se ju lënë një trashëgimi prej 100 milionë lekë ku specifikohet se duhet t’i investoni këto para të GJITHA në NJË prej alternativave të mëposhtme. Cilën prej tyre do të zgjidhnit? a. depozitë në një llogari kursimi b. Investim në Fond Investimi c. Investim në bursë në aksione 12. Miku juaj i besuar po përpiqet të tërheqë investitorë për të financuar një sipërmarrje në të cilën ai ka goxha përvojë. Nëse projekti realizohet me sukses, ju mund të fitoni 50 deri në 100- fish të parave të investuara. Nëse jo, paratë e investuara shkojnë dëm. Miku juaj vlerëson se probabiliteti për sukses është vetëm 20%. Sa para do të ishit të gatshëm të investonit në një projekt të tillë? a.Asgjë b. Pagën e një muaji c. Pagën e 3 muajve d. Pagën e 6 muajve


176

SEKSIONI V – SHKALLA E MATJES SË PERSONALITETIT Ne vijim paraqiten disa karakteristika që mund ose nuk mund t’i përshtaten karakterit tuaj. Ju lutemi shkruani një numër pranë secilit pohim për të treguar shkallën në të cilën jeni dakord ose jo me të. JAM DIKUSH QË ... 1.Aspak

dakord 2.Nuk jam dakord

3.Nuk jam i sigurt

4.Dakord 5.Plotesisht dakord

1. Flet shumë 1 2 3 4 5 2. Ka tendencë për të gjetur fajin tek të tjerët 1 2 3 4 5 3. E bën punën të saktë 1 2 3 4 5 4. Është pesimist 1 2 3 4 5 5. Është origjinal, ka ide të reja 1 2 3 4 5 6. Është i rezervuar 1 2 3 4 5 7. Është i dobishëm dhe joegoist me të tjerët 1 2 3 4 5 8. Mund të jetë disi i pakujdesshëm 1 2 3 4 5 9. Është i relaksuar, e manaxhon mirë stresin. 1 2 3 4 5 10. Është kurioz për shumë gjëra të ndryshme 1 2 3 4 5 11. Është plot energji 1 2 3 4 5 12. Fillon grindjet me të tjerët 1 2 3 4 5 13. Është një punëtor i besueshëm 1 2 3 4 5 14. Mund të tensionohet lehtë 1 2 3 4 5 15. Është i mprehtë, një mendimtar i thellë 1 2 3 4 5 16. Gjeneron shumë entuziazëm 1 2 3 4 5 17. Ka një natyrë që fal lehtë 1 2 3 4 5 18. Ka prirje për të qenë i ç’rregullt 1 2 3 4 5 19. Shqetësohet tepër 1 2 3 4 5 20. Ka një imagjinatë aktive 1 2 3 4 5 21. Ka tendencë të jetë i qetë 1 2 3 4 5 22. Në përgjithësi ka besim te njerëzit 1 2 3 4 5 23. Ka tendencë të jetë dembel 1 2 3 4 5 24. Është emocionalisht i qëndrueshëm, nuk mërzitet lehtë

1 2 3 4 5

25. Është krijues 1 2 3 4 5 26. Ka një personalitet të sigurt 1 2 3 4 5 27. Mund të jetë i ftohtë dhe i përmbajtur 1 2 3 4 5 28. Këmbëngulës deri në përfundimin e detyrës 1 2 3 4 5 29. Mund të jetë me humor të luhatshëm 1 2 3 4 5 30. Vlerëson përvojat artistike, estetike 1 2 3 4 5 31. Ndonjëherë është i turpshëm, i kontraktuar 1 2 3 4 5 32. Është i vëmendshëm dhe i sjellshëm pothuajse me të gjithë

1 2 3 4 5

33. I bën gjërat me efikasitet 1 2 3 4 5 34. Ruan gjakftohtësinë në situata të tensionuara 1 2 3 4 5 35. Preferon punën rutinë 1 2 3 4 5 36. I pëlqen të dalë, është i shoqërueshëm 1 2 3 4 5 37. Ndonjëherë është i vrazhdë me të tjerët 1 2 3 4 5 38. Bën plane dhe i zbaton ato 1 2 3 4 5 39. Nervozohet lehtësisht 1 2 3 4 5 40. I pëlqen të reflektojë, të luajë me idetë 1 2 3 4 5 41. Nuk i intereson arti 1 2 3 4 5 42. I pëlqen të bashkëpunojë me të tjerët 1 2 3 4 5 43. Shpërqendrohet kollaj 1 2 3 4 5 44. Ka shije te hollë ne art, muzikë, letërsi 1 2 3 4 5


176

ANEKS B. Komandat e përdorura në programin statistikor R.

B.1. Komandat për statistikat përshkruese të variablave cilësorë dhe sasiorë B.1.1 Faktorët Demografikë > table(Gjinia) > sort(prop.table(table(Gjinia))*100,decreasing=T) > table(Vendbanimi) > sort(prop.table(table(Vendbanimi))*100,decreasing=T) > basicStats(Mosha) > table(Arsimi) > sort(prop.table(table(Arsimi))*100,decreasing=T) > table(Te_ardhurat) > sort(prop.table(table(Te_ardhurat))*100,decreasing=T) > table(Niveli_i_perceptuar_i_njohurive) > sort(prop.table(table(Niveli_i_perceptuar_i_njohurive))*100,decreasing=T) B.1.2 Vendimmarrja Investuese në Aktiv Financiar > table(lloji) > sort(prop.table(table(lloji))*100,decreasing=T) > basicStats(koha) > sort(prop.table(table(vlera))*100,decreasing=T) > basicStats(siguria) > table(burimi) > sort(prop.table(table(burimi))*100,decreasing=T) > table(blej_shes) > sort(prop.table(table(blej_shes))*100,decreasing=T) > basicStats(k_lloji) > basicStats( k_mbajtjes) > basicStats(k_shuma) B.1.3 Faktorët Psikologjikë > basicStats(Heuristika) > basicStats(Perspektiva) > basicStats(Turma) B.1.4 Shkalla e Tolerancës së Riskut > table(T1) > sort(prop.table(table(T1))*100,decreasing=T) > table(T2) > sort(prop.table(table(T2))*100,decreasing=T) > table(3) > sort(prop.table(table(T3))*100,decreasing=T) > table(T4) > sort(prop.table(table(T4))*100,decreasing=T) > table(T5) > sort(prop.table(table(T6))*100,decreasing=T) > table(T7) > sort(prop.table(table(T7))*100,decreasing=T) > table(T8) > sort(prop.table(table(T8))*100,decreasing=T)


176

> table(T9) > sort(prop.table(table(T9))*100,decreasing=T) > table(T10) > sort(prop.table(table(T10))*100,decreasing=T) > table(T11) > sort(prop.table(table(T11))*100,decreasing=T) > table(T12) > sort(prop.table(table(T12))*100,decreasing=T) B.1.5 Shkalla e Matjes së Personalitetit Më poshtë kemi renditur pyetjet sipas karakteristikës përkatëse, si dhe komandat e nevojshme për analizën përshkruese.

Extraversion: 1, 6R 11, 16, 21R, 26, 31R, 36 Agreeableness: 2R, 7, 12R, 17, 22, 27R, 32, 37R, 42 Conscientiousness: 3, 8R, 13, 18R, 23R, 28, 33, 38, 43R Neuroticism: 4, 9R, 14, 19, 24R, 29, 34R, 39 Openness: 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35R, 40, 41R, 44

> basicStats(e) > basicStats(a) > basicStats(c) > basicStats(n) > basicStats(o) B.2 Komandat për kryerjen e Analizës Faktoriale Eksploruese për faktorët psikologjikë

install.packages('psych')

install.packages('GPArotation')

parallel <- fa.parallel(data, fm = 'minres', fa = 'fa')

threefactor <- fa(y,nfactors = 3,rotate = "oblimin",fm="minres") print(threefactor)

print(threefactor$loadings,cutoff = 0.5)

B.3. Komandat e nevojshme për kryerjen e analizës sé besueshmërisë ‘Cronbach’s Alpha’ B.3.1 Analiza e besueshmërisë për faktorët psikologjikë > psych::alpha(y[,1:3],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, 1:3], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,4:7],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, 4:7], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,c(4,5,7)],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, c(4, 5, 7)], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,c(8,9)],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, c(8, 9)], check.keys = TRUE)


176

> psych::alpha(y[,10:12],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, 10:12], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,c(10,12)],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, c(10, 12)], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,13:15],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, 13:15], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,c(16,17)],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, c(16, 17)], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,c(18,19)],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, c(18, 19)], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,c(20,21)],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, c(20, 21)], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,22:26],check.keys=TRUE)

Call: psych::alpha(x = y[, 22:26], check.keys = TRUE) B.3.2. Analiza e besueshmërisë për shkallën e matjes së personalitetit > psych::alpha(y[,c(1,6,11,16,21,26,31,36)],check.keys=TRUE)

Call: psych::alpha(x = y[, c(1, 6, 11, 16, 21, 26, 31, 36)], check.keys = TRUE)

> psych::alpha(y[,c(1,6,11,16,26,31,36)],check.keys=TRUE)

Call: psych::alpha(x = y[, c(1, 6, 11, 16, 26, 31, 36)], check.keys = TRUE)

> psych::alpha(y[,c(2,7,12,17,22,27,32,37,42)],check.keys=TRUE)

Call: psych::alpha(x = y[, c(2, 7, 12, 17, 22, 27, 32, 37, 42)], check.keys = TRUE)

> psych::alpha(y[,c(2,7,12,17,22,27,32,42)],check.keys=TRUE)


Call: psych::alpha(x = y[, c(3, 8, 13, 18, 23, 28, 33, 38, 43)], check.keys = TRUE)

> psych::alpha(y[,c(3,8,13,18,28,33,43)],check.keys=TRUE)

Call: psych::alpha(x = y[, c(3, 8, 13, 18, 28, 33, 43)], check.keys = TRUE)



> psych::alpha(y[,c(4,14,19,29,39)],check.keys=TRUE)

Call: psych::alpha(x = y[, c(4, 14, 19, 29, 39)], check.keys = TRUE)


176

> psych::alpha(y[,c(5,10,15,20,25,30,35,40,41,44)],check.keys=TRUE)


> psych::alpha(y[,c(5,10,15,25,40,44)],check.keys=TRUE)

Call: psych::alpha(x = y[, c(5, 10, 15, 25, 40, 44)], check.keys = TRUE)


Call: psych::alpha(x = y[, c(5, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 41, 44)],

check.keys = TRUE)


176

30

40

50

60

Boxplot of Mosha Histogram of Mosha

Mosha

Fre

que

ncy

30 40 50 60

01

020

30

40

50

60

ANEKS C. Testet Statistikorë të variablave

C.1 Statistikat përshkruese e variablave

Seksioni I: Faktorët Demografikë

Tabela C 1.1:

Variabli Demografik Frekuencat e thjeshta Përqindjet

Gjinia Femër 44 24.4 Mashkull 136 75.6

Vendbanimi

Tiranë 128 71.1 Vlorë 24 13.3 Emigrant 28 15.5

Arsimi

I mesëm 21 80.6 I lartë 145 11.7 Pasuniversitar 14 7.8

Të ardhurat

Të ulëta 3 1.3 Mesatare 153 85 Të larta 24 13.3

Niveli i perceptuar i njohurive

I ulët 3 1.7 Mesatar 144 80 I lartë 33 18.3

Punësimi

Sektor ekonomik 31 17.2 Sektor joekonomik

65 36

I vetëpunësuar 62 34.5

I papunë 10 5.6

Pensionist 12 6.7

Tabela C 1.2: Mosha Grafiku C 1.1: Mosha

> basicStats(Mosha) nobs 180.0000 Minimum 25.00000 Maximum 65.00000 1. Quartile 46.00000 3. Quartile 60.00000 Mean 52.938889 Median 55.00000 Sum 9529.000 SE Mean 0.666628 LCL Mean 51.623429 UCL Mean 54.254349 Variance 79.990658 Stdev 8.9437500 Skewness -0.867202 Kurtosis 0.0065950


176

Seksioni II: Faktorët Psikologjikë Tabela C 1. 3:Faktorët Psikologjikë Statistikat përshkruese

Faktorët Psikologjikë Heuristika Perspektiva Turma >basicStats(heuristika) >basicStats(Perspektiva) >basicStats(Turma)

nobs 180.0000 180.0000 180.0000 Minimum 2.066667 2.166667 1.400000 Maximum 4.066667 4.666667 5.000000 1. Quartile 2.866667 3.333333 2.400000 3. Quartile 3.266667 4.000000 4.200000 Mean 3.075926 3.688889 3.277222 Median 3.066667 3.666667 3.200000 Sum 553.6667 664.0000 589.9000 SE Mean 0.022602 0.034327 0.068895 LCL Mean 3.031325 3.621151 3.141272 UCL Mean 3.120527 3.756627 3.413173 Variance 0.091956 0.212104 0.854367 Stdev 0.303242 0.460548 0.924320 Skewness -0.180319 -0.398410 -0.003815 Kurtosis 0.754220 -0.298946 -1.138056

Grafiku C 1.2: Heuristika

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

Boxplot of Heuristika Histogram of Heuristika

Heuristika

Fre

qu

en

cy

2.0 3.0 4.0

010

20

30

40


176

Grafiku C 1.3: Perspektiva

Grafiku C 1.4: Turma

2.5

3.0

3.5

4.0

4.5

Boxplot of Perspektiva Histogram of Perspektiva

Perspektiva

Fre

qu

en

cy

2.0 3.0 4.0

01

02

03

04

0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

4.5

5.0

Boxplot of Turma Histogram of Turma

Turma

Fre

qu

ency

1 2 3 4 5

01

02

03

0


176

Seksioni IV - Shkalla e Tolerancës së Riskut Tabela C 1.4: Shkalla e Tolerancës së Riskut Frekuencat e thjeshta Përqindjet Pyetja a b c d a b C D 1 73 68 33 6 40.5556 37.7778 18.3333 3.3333 2 66 71 34 9 39.4444 36.6667 18.8889 5.0000 3 78 60 33 9 43.3333 33.3333 18.3333 5.0000 4 63 69 41 7 38.3333 35.0000 22.7778 3.8889 5 76 58 32 14 42.2222 32.2222 17.7778 7.7778 6 59 60 40 21 33.3333 32.7778 22.2222 11.667 7 68 56 45 11 37.7778 31.1111 25.0000 6.1111 8 64 59 34 23 35.5556 32.7778 18.8889 12.778 9 68 61 38 13 37.7778 33.8889 21.1111 7.2222 10 77 58 34 11 42.7778 32.2222 18.8889 6.1111 11 65 64 30 21 36.1111 35.5556 16.6667 11.667 12 70 62 33 15 38.889 34.444 18.3333 8.3333 Seksioni II – Vendimmarrja Investuese Tabela C 1.5: Vendimmarrja Investuese

Variabli Frekuencat e thjeshta

Përqindjet

Lloji i investimit në aktiv financiar

Depozitë kursimi 68 27.09163 Bono thesari 10 3.98406 Obligacione qeveritare 14 5.57768 Fond Pensioni 6 2.39044 Fond investimi Prestigj (L) 100 39.84064 Fond investimi Invest (€) 42 16.73307

Fond investimi Vizion 11 4.38247

Vlera e investimit të aktivit

financiar

< 1 mil L 91 36.32479 1mil - 3mil 70 27.77778 3mil - 5 mil 45 17.94872 > 5 milion L 45 17.94872

Burimi i financimit për

investimin në aktiv financiar.

Kursimet tuaja 200 84.74576 Kredi bankare 36 15.25424 Të ardhura nga investime të tjera që zotëroni

0 0

Tjetër burim (specifiko)____ 0 0

Cili vendim është më i vështirë për t’u marrë: të

blesh apo të shesësh?

Te blesh nje aktiv financiar 15 26.694915 Te shesesh nje aktiv financiar 158 66.949153 Nuk e di 63 6.355932 Njesoj 0 0


176

Tabela C 1.6: Koha e investimit > basicStats(koha) nobs 251.000000 NAs 18.000000 Minimum 0.080000 Maximum 10.000000 1. Quartile 2.000000 3. Quartile 5.000000 Mean 3.808498 Median 4.000000 Sum 887.380000 SE Mean 0.130085 LCL Mean 3.552200 UCL Mean 4.064796 Variance 3.942826 Stdev 1.985655 Skewness 0.084248 Kurtosis -0.684940

Grafiku C 1.5: Koha e investimit

Tabela C 1.7: Siguria e perceptuar për aktivin e investuar > basicStats(siguria) nobs 251.000000 NAs 28.000000 Minimum 3.000000 Maximum 5.000000 1. Quartile 3.000000 3. Quartile 4.000000 Mean 3.511211 Median 3.000000 Sum 783.000000 SE Mean 0.045329 LCL Mean 3.421880 UCL Mean 3.600541 Variance 0.458207 Stdev 0.676910 Skewness 0.957158 Kurtosis -0.311130

Grafiku C 1.6: Siguria e perceptuar për aktivin e investuar

02

46

81

0

Boxplot of koha Histogram of koha

koha

Fre

qu

en

cy

0 2 4 6 8 10

01

02

03

04

05

0

3.0

3.5

4.0

4.5

5.0

Boxplot of siguria Histogram of siguria

siguria

Fre

qu

ency

3.0 3.5 4.0 4.5 5.0

02

04

06

080

10

01

20


170

Tabela C 1.8: Sa i kënaqur jeni? Statistikat përshkruese

Sa i kënaqur jeni? Për llojin e zgjedhur të investimit

Për kohën e mbajtjes së investimit

Për shumën e investuar në aktiv

> basicStats(k_lloji) >basicStats(k_mbajtjes) >basicStats(k_shuma) nobs 251.000000 251.000000 251.000000 NAs 15.000000 15.000000 18.000000 Minimum 3.000000 3.000000 3.000000 Maximum 5.000000 5.000000 5.000000 1. Quartile 3.000000 3.000000 3.000000 3. Quartile 4.000000 4.000000 4.000000 Mean 3.627119 3.669492 3.656652 Median 4.000000 4.000000 4.000000 Sum 856.000000 866.000000 852.000000 SE Mean 0.041861 0.044174 0.043552 LCL Mean 3.544647 3.582464 3.570844 UCL Mean 3.709590 3.756519 3.742460 Variance 0.413559 0.460512 0.441949 Stdev 0.643086 0.678610 0.664793 Skewness 0.525014 0.512849 0.511910 Kurtosis -0.683294 -0.796976 -0.750643

Grafiku C 1.7: Sa i kënaqur jeni nga lloji i investimit? Grafiku C 1.8: Sa i kënaqur jeni nga koha e mbajtjes së investimit?


171

Grafiku C 1.9: Sa i kënaqur jeni nga shuma e investuar?

3.0

3.5

4.0

4.5

5.0

Boxplot of k_lloji Histogram of k_lloji

k_lloji

Fre

que

ncy

3.0 3.5 4.0 4.5 5.0

020

40

60

80

10

0

3.0

3.5

4.0

4.5

5.0

Boxplot of k_mbajtja Histogram of k_mbajtja

k_mbajtja

Fre

qu

en

cy

3.0 3.5 4.0 4.5 5.0

02

04

06

08

01

00

3.0

3.5

4.0

4.5

5.0

Boxplot of k_shuma Histogram of k_shuma

k_shuma

Fre

qu

ency

3.0 3.5 4.0 4.5 5.0

020

40

60

80

100


172

ANEKS D Intervistë gjysëm e strukturuar me specialistin e tregjeve financiare, Zotin Elvin Meka.

1. Faktori psikologjik ‘Heuristika e përfaqësimit’ ndikon vendimmarrjen e investitorit individual

shqiptar në aktivë financiarë në nivel të moderuar.

EM:

Bashkohem me konkluzionin se ‘Heuristika e përfaqësimit’ ndikon vendimmarrjen e individit

investitor shqiptar, madje mendoj se ndikimi i tij mund të jetë edhe më shumë se i moderuar.

Niveli “I moderuar” i takon kryesisht grupeve që kanë një nivel të edukimit financiar mbi

mesataren. Mjafton të shohim sjelljen e investitorëve shqiptarë ndaj Fondeve të Investimeve: ata

kanë prirjen t’i bashkohen fondit kur çmimi i kuotës vazhdon të rritet, pasi ndihen optimistë për

vazhdueshmërinë e rritjes së saj, por tremben dhe tërheqin fondet e tyre kur çmimi i kuotës

pëson rënie si pasojë e luhatjeve afatshkurtra të tij.

2. Faktori psikologjik ‘Vetëbesimi i tepruar’ ndikon vendimmarrjen e investitorit individual

shqiptar në aktivë financiarë në nivel të moderuar.

EM:

Kjo gjetje, për vetë nivelin modest të edukimit dhe kulturës financiare të publikut shqiptar, të bën

pështypje. Personalisht besoj se investuesi i thjeshtë shqiptar priret të ketë një vetëbesim të

tepruar, pikërisht për shkak të këtij niveli të kulturës financiare. Normalisht një investitor i

sofistikuar e shfaq më pak këtë tendencë për shkak të objektivitetit që buron nga niveli më i lartë

i njohurive dhe përvojës me investimet, çka nuk është rasti i investitorit tonë individual.

3. Faktori psikologjik ‘Disponueshmëria’ ndikon vendimmarrjen e investitorit individual shqiptar

në aktivë financiarë në nivel të moderuar.

EM:

Besoj se kjo gjetje është brenda pritshmërive për investuesin shqiptar. Në kontekstin shqiptar,

mund të përmendim rastin e panikut bankar në vitin 2002, ku një rol të fuqishëm në krijimin e tij

luajti pritshmëria psikologjike që ishte krijuar ndër masa, se një ngjarje e ngjashme me atë të

skemave piramidale e cila kishte lënë gjurmë të thella tek ta, mund të ripërsëritej duke mos bërë

gjë tjetër veçse duke krijuar dhe agravuar më tepër situatën.

4. Faktori psikologjik ‘‘Mospëlqimi humbjeve’ ndikon vendimmarrjen e investitorit individual

shqiptar në aktivë financiarë në nivel të lartë.

EM:

Kjo gjetje është e saktë, pasi në filozofinë e investimit në përgjithësi, investuesi i thjeshtë, ose jo i

sofistikuar, është përgjithësisht kundërshtues rreziku. Midis alternativave investuese aktuale në

vend, në tregun e Fondeve të Investimeve vihet re tipikisht ndikimi i lehtë nga luhatshmëritë

afatshkurtra duke reaguar me tërheqjen para kohe të investitorit shqiptar nga investimi (çka

rekomandohet fort të mos bëhet nga Prospektet e këtyre Fondeve) duke humbur kështu

mundësinë për përfitim nga kthimet afatgjata dhe nga diversifikimi.


173

5. Faktori psikologjik ‘Llogarimbajtja mendore’ ndikon vendimmarrjen e investitorit individual

shqiptar në aktivë financiarë në nivel të lartë.

EM:

Edhe kjo gjetje është e saktë, pasi “llogaria e mendjes” është ndër faktorët më të fortë

psikologjikë, që i detyron shumë investues të bëjnë zgjedhje të këqija ose të mos dalin në kohë

nga investimet e gabuara si pasojë e moskrijimit të një tablloje të plotë për investime të

ndryshme në portofolin e investitorit.

6. Faktori psikologjik ‘Bashkimi me turmën’ ndikon vendimmarrjen e investitorit individual

shqiptar në aktivë financiarë në nivel të të moderuar.

EM:

Ashtu si në rastin e konkluzionit mbi ‘Heuristikën e përfaqësimit’, përveç faktit që bashkohem

plotësisht me konkluzionin që faktori ‘Bashkimi me turmën’ ndikon vendimmarrjen e individit

investitor shqiptar, mendoj që ky faktor duhet të ndikojë fort mbi investuesin shqiptar. Në

përgjithësi në gjithë botën ndikon fort, ose mbi nivelin e moderuar. Rasti i skemave piramidale,

tërheqjes masive të depozitave në vitin 2008 dhe rikthimi i tyre në Mars 2009 pas miratimit të

ndryshimeve ligjore për sigurimin e depozitave tregon më së miri këtë ndikim.

ANEKS E Udhëzime për matjen e shkallës së personalitetit (John, O. P, Robins R. W., Pervin L. A. Handbook of personality) To score the BFI, you’ll first need to reverse-score all negatively-keyed items: Extraversion: 6, 21, 31 Agreeableness: 2, 12, 27, 37 Conscientiousness: 8, 18, 23, 43 Neuroticism: 9, 24, 34 Openness: 35, 41 To recode these items, you should subtract your score for all reverse-scored items from 6. For example, if you gave yourself a 5, compute 6 minus 5 and your recoded score is 1. That is, a score of 1 becomes 5, 2 becomes 4, 3 remains 3, 4 becomes 2, and 5 becomes 1. Next, you will create scale scores by averaging the following items for each B5 domain (where R indicates using the reverse-scored item). Extraversion: 1, 6R 11, 16, 21R, 26, 31R, 36 Agreeableness: 2R, 7, 12R, 17, 22, 27R, 32, 37R, 42 Conscientiousness: 3, 8R, 13, 18R, 23R, 28, 33, 38, 43R Neuroticism: 4, 9R, 14, 19, 24R, 29, 34R, 39 Openness: 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35R, 40, 41R, 44


174

SYNTAX *** REVERSED ITEMS RECODE bfi2 bfi6 bfi8 bfi9 bfi12 bfi18 bfi21 bfi23 bfi24 bfi27 bfi31 bfi34 bfi35 bfi37 bfi41 bfi43 (1=5) (2=4) (3=3) (4=2) (5=1) INTO bfi2r bfi6r bfi8r bfi9r bfi12r bfi18r bfi21r bfi23r bfi24r bfi27r bfi31r bfi34r bfi35r bfi37r bfi41r bfi43r. EXECUTE . *** SCALE SCORES COMPUTE bfie = mean(bfi1,bfi6r,bfi11,bfi16,bfi21r,bfi26,bfi31r,bfi36) . VARIABLE LABELS bfie 'BFI Extraversion scale score. EXECUTE . COMPUTE bfia = mean(bfi2r,bfi7,bfi12r,bfi17,bfi22,bfi27r,bfi32,bfi37r,bfi42) . VARIABLE LABELS bfia 'BFI Agreeableness scale score' . EXECUTE . COMPUTE bfic = mean(bfi3,bfi8r,bfi13,bfi18r,bfi23r,bfi28,bfi33,bfi38,bfi43r) . VARIABLE LABELS bfic 'BFI Conscientiousness scale score' . EXECUTE . COMPUTE bfin = mean(bfi4,bfi9r,bfi14,bfi19,bfi24r,bfi29,bfi34r,bfi39) . VARIABLE LABELS bfin 'BFI Neuroticism scale score' . EXECUTE . COMPUTE bfio = mean(bfi5,bfi10,bfi15,bfi20,bfi25,bfi30,bfi35r,bfi40,bfi41r,bfi44) . VARIABLE LABELS bfio 'BFI Openness scale score' . EXECUTE .

Documents

DISERTACION - doktoratura.unitir.edu.al · Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual iii Falënderime Realizimi i një studimi doktorature përbën