TUYỂN TẬP Dân ca Nghệ Tĩnh

(NHÓM BÀI CÓ TÍNH CHẤT TƯƠI VUI, SÔI NỔI, MẠNH MẼ)

PHẦN 2

CÁC LÀN ĐIỆU CẢI BIÊN VÀ CA KHÚC PHÁT TRIỂN TRONG

QUÁ TRÌNH SÂN KHẤU HÓA DÂN CA

LÀN ĐIỆU CẢI BIÊN VÀ CA KHÚC PHÁT TRIỂN TRONG QUÁ TRÌNH SÂN KHẤU HÓA DÂN CA XỨ NGHỆ

Các làn điệu cải biên và ca khúc phát triển là một bộ phận không thể thiếu trong quá trình đưa Dân ca xứ Nghệ lên sân khấu, trở thành bộ môn kịch hát Dân ca. Mặc dù các làn điệu Dân ca gốc rất giàu chất thơ, chất trữ tình, chất đối thoại dễ đi vào lòng người, song lại nghèo về làn điệu, hạn chế tính biểu đạt, tính nội tâm sâu sắc. Trong lúc đó, sân khấu kịch hát Dân ca lại cần đa dạng tính chất, tính xung đột của sân khấu không chỉ thể hiện qua lời thoại mà phải bằng những lớp hát đầy kịch tính. Gần 40 năm, kể từ khi thành lập đoàn Dân ca Nghệ An đến nay, nhiều nhạc sĩ, diễn viên đã sáng tạo nhiều làn điệu cải biên và ca khúc phát triển Dân ca xứ Nghệ, đã góp phần quan trọng trong việc thể nghiệm thành công sân khấu hóa Dân ca xứ Nghệ. Tuy nhiên, cũng cần phải nhắc đến sự đột phá ban đầu của việc sáng tạo các làn điệu cải biên và ca khúc phát triển Dân ca xứ Nghệ; Đó là sự phát triển của phong trào sân khấu quần chúng những năm 1960 của thế kỷ trước, sự ra đời của những vở kịch ngắn như: “Không phải tôi” của Nguyễn Trung Giáp, “Khi ban đội đi vắng” của Nguyễn Trung Phong, “Hỏi ai quan trọng”của Nguyễn Tiến Đang…Cùng với sự vào cuộc của các nhạc sĩ, nghệ sĩ, nên một số làn điệu cải biên, ca khúc phát triển đã ra đời và sống mãi với thới gian như: “Giận mà thương” của Nguyễn Trung Phong, “Đồng năm tấn” của Thanh Tùng, “Con cóc” của Mai Hồng. “Hát Khuyên”, “Dò hốt đắp bờ” của Thanh Lưu... Mặc dù các làn điệu cải biên, ca khúc phát triển có dấu ấn cá nhân của các tác giả, song trên cơ sở tôn trọng những quy định nghiêm ngặt của âm nhạc dân gian truyền thống, chúng tôi định ra các tiêu chí để tuyển chọn đưa vào tuyển tập. Các làn điệu cải biên phải đảm bảo các tiêu chí sau:

- Về âm nhạc: phải được sáng tác dựa trên tính chất âm nhạc của các làn điệu gốc như Hò, Ví, Giặm hoặc có sự kết hợp nhưng phải mang đậm âm hưởng Dân ca xứ Nghệ.

- Về ca từ: dù đặt lời mới hay giữ lời cổ, diễn đạt theo phương pháp hiện đại hay dân gian, truyền thống đều phải trên cơ sở phổ thơ với các thể thơ dân tộc như lục bát, song thất lục bát, lục bát biến thể, vè 4 chữ, 5 chữ...

- Cấu trúc làn điệu phải được mô phỏng theo lối cấu trúc làn điệu dân gian: cấu trúc mở, thang âm, điệu thức dân tộc, vận dụng các quảng đặc trưng của dân ca xứ Nghệ một cách hợp lý, cách gieo lời đảm bảo tính phương ngữ của vùng xứ Nghệ, đây là đặc điểm tạo nên nét đặc trưng nhất, bản sắc nhất của Dân ca xứ Nghệ.

- Về nội dung: các làn điệu cải biên phải đảm bảo được việc thể hiện tính cách nhân vật, tính đa dùng, khả năng vận dụng trong nhiều tình huống kịch có cùng mô-típ. Trên cơ sở những tiêu chí này, chúng tôi tạm chia các làn điệu cải biên thành 3 nhóm như sau: 1) Nhóm bài có tính chất vui tươi, sôi nổi, mạnh mẽ; 2) Nhóm bài có tính chất tự sự, thể hiện tâm trạng; 3) Nhóm bài thể hiện tính cách lẳng lơ hoặc mỉa mai, cộc cằn. Tuy nhiên, mọi sự phân chia đều chỉ mang tính tương đối để tiện cho người sử dụng có thể tham khảo, vận dụng trong quá trình sử dụng các làn điệu cải biên.

Về ca khúc phát triển: Trong sân khấu kịch hát Dân ca xứ Nghệ, ca khúc đã hỗ trợ rất lớn cho sự phát triển của sân khấu kịch hát Dân ca. Ca khúc phát triển nằm trong tuyến nhạc nền, làm nhiệm vụ khắc hoạ chủ đề của vở diễn, phát triển vở diễn, nhất là những lúc sân khấu bất lực chỉ có âm nhạc mới nói thay được. Ca khúc phát triển không cấu trúc theo phương pháp dân gian, truyền thống mà đã sử dụng phương pháp cấu trúc dân gian đương đại, song vẫn mang âm hưởng Dân ca xứ Nghệ. Kịch hát truyền thống của dân tộc như Tuồng, Chèo...trong nhiều thập kỷ qua cũng đã sử dụng nhiều ca khúc phát triển, huống gì kịch hát Dân ca sinh sau, đẻ

muộn, càng cần phải sử dụng nhiều ca khúc phát triển. Ca khúc phát triển đã giúp cho vở diễn phát triển sâu hơn, không chỉ hát tự sự, hát đối đáp giữa các nhân vật với nhau, mà hát để giải toả những tình huống kịch éo le, những xung đột kịch phức tạp, hát để đưa ta vào một không gian đầy thơ mộng của tình yêu đôi lứa, của tình người,... Như vậy, ca khúc phát triển là một bộ phận không thể thiếu trong sân khấu kịch hát Dân ca, nhất là kịch hát Dân ca xứ Nghệ mới hình thành và phát triển trong vòng 40 năm..

Các làn điệu cải biên và ca khúc phát triển là những sáng tạo của các nhạc sĩ trong quá trình giàn dựng vở diễn, song qua thời gian đã được dân gian hoá trong đời sống sinh hoạt văn hoá cộng đồng. Trong đó, một số làn điệu cải biên và ca khúc phát triển đã có đời sống độc lập trong quần chúng nhân dân như những ca khúc độc lập khác. Đó là “Giận mà thương” của Nguyễn Trung Phong, “Hát khuyên” của Thanh Lưu, “Chúng con hát về Người” của Hồ Hữu Thới...

Sau gần 40 năm thể nghiệm sân khấu hoá Dân ca xứ Nghệ, mặc dù chưa có hệ thống thi pháp hoàn chỉnh cho riêng mình, song bước đầu, những người làm công tác chuyên môn đã xác định được hướng bảo tồn, phát huy và xu thế phát triển tất yếu của Dân ca xứ Nghệ. Số lượng các làn điệu cải biên và ca khúc phát triển được đưa vào tuyển tập chưa nhiều so với thực tế đã và đang sử dụng, Ban biên tập cố gắng tuyển chọn những làn điệu có tính đa dùng nhất, quen thuộc nhất với cộng đồng. Đây là những làn điệu có thể nói đã phần nào được dân gian hoá, được nhân dân sử dụng trong rất nhiều hoạt ca, hoạt cảnh, các vở kịch ngắn, trong các chương trình sinh hoạt văn hoá văn nghệ ở địa phương. Nhiều ca khúc không chỉ dừng lại trong vở diễn sân khấu mà đã được sử dụng trong nhiều chương trình nghệ thuật chuyên nghiệp và nghệ thuật quần chúng của các địa phương và cả nước, tạo dấu ấn đậm nét về xứ Nghệ cho các chương trình nghệ thuật.

Nếu tạo những nhát cắt đồng đại cho Dân ca xứ Nghệ ở thế kỷ XX-XXI, tin chắc rằng, những làn điệu cải biên, những ca khúc phát triển có mặt trong cuốn tuyển tập hôm nay là những sáng tác dù của cá nhân hay tập thể đều thấm đẫm chất Dân ca, đều xứng đáng là “linh hồn” của Dân ca xứ Nghệ, vừa mang trong mình vẻ đẹp chân chất, trữ tình của cội rễ, vừa lấp lánh ánh sáng của dân ca hiện đại, ca khúc trữ tình dân gian và đương đại.

I. CÁC LÀN ĐIỆU CẢI BIÊN 1- NHÓM BÀI CÓ TÍNH CHẤT TƯƠI VUI, SÔI NỔI, MẠNH MẼ

“Hò bơi thuyền” chính là một biến thể của “Hò trên sông” do Nhạc sĩ Lê Hàm và Nhạc sĩ Thanh Lưu cải biên khi Đoàn Dân ca Nghệ Tĩnh dàn dựng vở “Mai Thúc Loan”.