NGÔN TỪ NGHỆ THUẬT TRONG XÌNH CA CAO LAN

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

------------------------

TRIỆU THỊ LINH

NGÔN TỪ NGHỆ THUẬT TRONG XÌNH CA CAO LAN

Chuyên ngành: LÝ LUẬN NGÔN NGỮ

Mã số: 60 22 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ

THÁI NGUYÊN - 2008

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

Trang

MỞ ĐẦU 1

Chương 1: Cơ sở lí thuyết và thực tiễn 11

1.1. Cơ sở lí thuyết 11

1.2. Cơ sở thực tiễn 21

Chương 2: Ngôn từ nghệ thuật của xình ca xét về mặt hình thức 31

2.1. Kết cấu xình ca 31

2.2. Thể, vần và nhịp điệu trong xình ca 49

Chương 3: Ngôn từ nghệ thuật xình ca xét về mặt nội dung 62

3.1. Các biện pháp tu từ thường gặp trong xình ca 62

3.2. Sự thể hiện thời gian, không gian nghệ thuật và một vài biểu 75

tượng thường gặp qua ngôn từ xình ca.

KẾT LUẬN 102

CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN 104

QUAN ĐẾN LUẬN VĂN

TÀI LIỆU THAM KHẢO 105

PHỤ LỤC

Một số khúc xình ca được ghi bằng chữ Hán, chữ Nôm Cao Lan.

Một số hình ảnh về phong tục và hát xình ca của đồng bào Cao Lan.


1

MỞ ĐẦU

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

1.1. Sán Chay là một trong 54 dân tộc thiểu số ở Việt Nam, có số dân là

147.315 người (1999), gồm 2 nhóm chính: Cao Lan và Sán Chỉ(1)

. Nhóm Cao Lan

(còn được gọi bằng tên khác: Hờn Bán, Chùng,…) hiện cư trú ở các tỉnh Yên Bái,

Lào Cai, Hoà Bình, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Thái Nguyên, Bắc Kạn, Bắc Giang,

Lạng Sơn, Quảng Ninh…, nhưng tập trung đông nhất ở huyện Sơn Dương, tỉnh

Tuyên Quang (27.869 người). Theo một số nhà nghiên cứu và lời kể của đồng

bào, người Cao Lan vốn từ các tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây (Trung Quốc) sang

Việt Nam, cách đây khoảng 300-500 năm.

Dân tộc Sán Chay nói chung và người Cao Lan nói riêng, với vốn văn hoá

văn nghệ truyền thống phong phú và độc đáo của họ, đang góp phần làm nên sự

đa dạng văn hoá của cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Vì vậy, nghiên cứu ngôn

từ nghệ thuật trong xình ca Cao Lan có thể góp phần giới thiệu và tôn vinh

những nét bản sắc văn hoá của nhóm người này.

1.2. Xình ca là dân ca của người Cao Lan, được lưu truyền từ đời này sang

đời khác. Theo truyền thuyết, đây là lời hát của Bà chúa thơ ca Lằu Slam khi đối

đáp với người yêu và nỗi lòng của cô gái Lằu Slam khi tìm tình yêu trong tuyệt

vọng. Người Cao Lan ghi nhớ và truyền lại các bài xình ca bằng văn bản chữ

“Nôm Cao Lan” (và cho đến nay bằng cả chữ tự chế trên cơ sở chữ Quốc ngữ).

Tương truyền một bộ sách xình ca được hát trong 36 ngày đêm chưa hết...

(1) Trong Danh mục các thành phần dân tộc Việt Nam (Tổng cục thống kê ban hành ngày

2/3/1979), tên dân tộc này được ghi là Sán Chay, Cao Lan - Sán Chỉ.


2

Có thể nói, xình ca là một trong những nét đặc sắc, độc đáo làm nên văn

hoá truyền thống Cao Lan. Ngôn từ trong xình ca không chỉ là hình thức, là chất

liệu nghệ thuật, mà còn là tâm huyết và tài năng của rất nhiều nghệ sĩ dân gian

Cao Lan trong sáng tạo, trau chuốt tiếng mẹ đẻ không ngừng. Vì vậy, nghiên cứu

ngôn từ trong xình ca sẽ góp phần phát hiện ra nguyên cớ sự hấp dẫn đặc biệt của

xình ca về mặt ngôn từ, cũng như tìm hiểu cái hay cái đẹp trong tiếng Cao Lan.

1.3. Là một người con của đồng bào Cao Lan, tác giả của luận văn này rất

băn khoăn trước tình trạng nhiều nét văn hoá cổ truyền của dân tộc mình - trong

đó có xình ca và cả ngôn ngữ - đang bị mai một, pha tạp, không được coi trọng

đúng mức, từ đó có nguyện vọng tìm hiểu nhằm bảo tồn và phát triển vốn văn

hoá của dân tộc mình, trước hết là vốn văn nghệ truyền thống trong đó có xình

ca, từ góc nhìn ngôn ngữ học. Nghiên cứu Ngôn từ nghệ thuật trong xình ca

Cao Lan còn phục vụ cho việc giảng dạy môn Ngữ văn ở trường Cao đẳng Sư

phạm Tuyên Quang - nơi tác giả đang công tác.

2. LỊCH SỬ SƢU TẦM NGHIÊN CỨU VỀ VĂN HOÁ NGƢỜI CAO LAN, VỀ

XÌNH CA VÀ NGÔN NGỮ TRONG XÌNH CA CAO LAN

2.1. Nghiên cứu về văn hoá Sán Chay (nói chung) và ngƣời Cao Lan

(nói riêng)

Các mặt trong văn hoá Sán Chay (nói chung) và của người Cao Lan (nói

riêng) là những đề tài khoa học được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Đã có

không ít những công trình sưu tầm nghiên cứu, những hội thảo khoa học ở các

cấp, những bài báo, báo cáo..., bàn về những vấn đề này. Sự nghiên cứu và thảo

luận chủ yếu về văn hoá truyền thống Sán Chay và quan hệ giữa hai nhóm Cao

Lan và Sán Chỉ trong dân tộc Sán Chay.


3

Có thể kể đến một số công trình nghiên cứu như:

- Hợp tuyển Văn học dân gian các dân tộc Tày - Nùng - Sán Chay, Nxb

Văn hoá dân tộc, 1994.

- Phù Ninh - Nguyễn Thịnh (1999), Văn hoá truyền thống Cao Lan, Nxb

Văn hoá dân tộc, Hà Nội.

- Khổng Diễn (2003), Dân tộc Sán Chay ở Việt Nam, Nxb Văn hoá dân

tộc, Hà Nội.

- Lâm Quý (2003), Văn hoá Cao Lan, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.

Cho đến nay, vấn đề quan hệ giữa hai nhóm Cao Lan và Sán Chỉ trong dân

tộc Sán Chay vẫn chưa có được ý kiến thống nhất: Đây là các nhóm của một dân

tộc hay là hai dân tộc riêng biệt? Câu hỏi này đã được đặt ra và nhận được nhiều

ý kiến bàn luận rất khác nhau, đặc biệt trong Hội nghị xác định thành phần

dân tộc Sán Chay (Cao Lan - Sán Chí) ở Bắc Giang (ngày 29-30/3/2004) do

Viện Khoa học - Xã hội Việt Nam và Uỷ ban Nhân dân tỉnh Bắc Giang chủ trì.

Trong các tài liệu về dân tộc Sán Chay nói chung và người Cao Lan nói

riêng, đều thấy có khẳng định người Cao Lan có nguồn gốc từ Trung Quốc sang

đã nhiều đời, sống rải rác ở phía bắc Việt Nam, là một cộng đồng người cấu kết

chặt chẽ, còn lưu giữ được những nét văn hoá đặc sắc, đặc biệt là kho tàng văn

nghệ dân gian rất phong phú.

2.2. Nghiên cứu về văn nghệ dân gian và XCCL

Trong kho tàng văn nghệ dân gian Cao Lan, xình ca là mảng văn nghệ đặc

sắc nhất, giá trị nhất. Xình ca được xem như cái làm nên nét “bản sắc văn hoá”

của người Cao Lan, vì thế cũng được các nghệ nhân Cao Lan và các nhà nghiên

cứu đặc biệt chú ý.


4

Ở Tuyên Quang, những cụ già Cao Lan như bà Nịnh Thị Nhân (63 tuổi),

ông Tiểu Văn Học (66 tuổi - thôn cây Thị, xã Đội Bình, huyện Yên Sơn), ông

Vương Hùng Tá (58 tuổi - thôn Dân Chủ, xã Đội Bình, huyện Yên Sơn), ông

Sầm Văn Dừn (63 tuổi - thôn Mãn Hoá, xã Đại Phú, huyện Sơn Dương), ông

Trần Văn Tố (67 tuổi, thôn Giếng Tanh, xã Kim Phú, huyện Yên Sơn)... được

tôn vinh là các nghệ nhân hát xình ca. Vì yêu làn điệu dân ca của dân tộc mình

nên họ đã sưu tầm, ghi chép lại các quyển sách hát viết bằng chữ Hán và "dịch"

ra để tiện cho việc dạy các con cháu. Ông Sầm Văn Dừn còn sáng tác và dàn

dựng nhiều tác phẩm mang đậm những nét văn hoá truyền thống dân tộc Cao

Lan... Có thể nói, những nghệ nhân Cao Lan đã có ý thức và có công rất lớn

trong việc bảo vệ, lưu truyền lại xình ca cho thế hệ sau. Tuy nhiên họ chỉ mới

chủ yếu dừng lại ở việc bảo tồn và lưu truyền xình ca bằng cách dạy tự phát

truyền miệng.

Trên cơ sở lòng nhiệt tình của các nghệ nhân, cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ

XXI, việc sưu tầm, biên soạn, dịch xình ca đã được tổ chức tiến hành với quy mô

khá rộng ở các tỉnh miền núi phía Bắc, nơi có đồng bào Cao Lan sinh sống như

Yên Bái, Tuyên Quang, Bắc Giang, Phú Thọ...

Một số công trình và bài báo về văn nghệ dân gian Cao Lan đã được công bố như:

- Phương Bằng (1981), Dân ca Cao Lan, Nxb Văn hóa, Hà Nội.

- Lâm Quý (2003), Ngày xuân đi hát "Xình ca", Báo Tân Trào số tết

158+159.

- Lê Hồng Sinh (2003), Khảo sát đặc điểm truyện thơ Cao Lan "Kó Lau

Slam", Luận văn thạc sỹ khoa học Ngữ văn, Hà Nội.

- Nịnh Văn Độ (2003), Bảo tồn hát xình ca dân tộc Cao Lan ở Tuyên

Quang, Đề tài nghiên cứu, Sở Văn hóa Thông tin, Tuyên Quang.


5

- Lâm Quý (2003), Xịnh ca Cao Lan - đêm hát thứ nhất, Nxb Văn hóa Dân

tộc, Hà Nội.

- Đặng Đình Thuận (2005), Văn hoá dân gian của dân tộc Cao Lan, Nxb

Khoa học xã hội, 2005.

- Phạm Thị Kim Dung (2005), Khảo sát đặc điểm Xình ca dân tộc Cao

Lan ở Tuyên Quang, Luận văn tốt nghiệp, trường Đại học Sư phạm 1, Hà Nội.

- Ngô Văn Trụ (2006), Dân ca Cao Lan, Nxb Văn hóa Dân tộc, Hà Nội.

- Trịnh Thành Công (2005), "Đi tìm câu hát xình ca", Báo Tuyên Quang

số tết Xuân Ất Dậu.

- Triệu Thị Linh (2006), “Đặc điểm thi pháp truyện cổ tích về người mồ

côi của dân tộc Cao Lan ở Tuyên Quang”, Luận văn trường Đại học Sư phạm

Thái Nguyên, 2006.

- Triệu Thị Linh (2007), “Cách biểu thị thời gian nghệ thuật trong cổ tích

Cao Lan”, Tạp chí Ngôn ngữ và Đời sống, số 11.

- Triệu Thị Linh (2007), "Một số biểu tượng trong xình ca Cao Lan", Hội

thảo ngữ học trẻ - Xuân 2008.

Về xình ca Cao Lan, các tác giả đã có công sưu tầm những đêm hát,

những câu hát còn rải rác trong dân gian, tập hợp và biên soạn lại khá công phu.

Nhà thơ Lâm Quý đã sưu tầm được 9 đêm, dịch văn học trọn vẹn Xịnh ca Cao

Lan - đêm hát thứ nhất gồm 266 câu. Tác giả Ngô Văn Trụ sưu tầm biên soạn

được gần 1000 câu hát lẻ in trong cuốn Dân ca Cao Lan. Tác giả Phương Bằng

cũng sưu tầm được gần 500 câu hát... Từ tư liệu sưu tầm, biên soạn, các nhà

nghiên cứu đã xác định số lượng và kết cấu những đêm hát, nội dung của mỗi

đêm. Các tác giả Lâm Quý, Ngô Văn Trụ đã bước đầu phân tích được bối cảnh

diễn ra đêm hát, giai điệu lời hát; phân tích ý nghĩa một số câu hát...


6

Trong luận văn tốt nghiệp "Khảo sát đặc điểm xình ca dân tộc Cao Lan ở

Tuyên Quang", tác giả Phạm Thị Kim Dung đã đặt xình ca trong hoàn cảnh văn

hoá truyền thống Cao Lan để thấy được vai trò, vị trí của xình ca đối với đời

sống tinh thần của cộng đồng này. Tác giả đã khảo sát, rút ra đặc điểm của xình

ca trên ba phương diện: diễn xướng, nội dung và nghệ thuật biểu hiện. Trong

luận văn, tác giả cũng đã phân tích cách dùng đại từ nhân xưng và tính từ trong

xình ca, từ đó rút ra kết luận: "XCCL có nhiều điểm đắc sắc trong nghệ thuật

biểu hiện: từ hình thức diễn xướng đến việc sử dụng thể thơ thất ngôn tứ tuyệt,

ngôn ngữ, kết cấu, biểu tượng nghệ thuật, các thủ pháp tu từ…" [7;tr.94].

Trong luận văn thạc sĩ “Khảo sát đặc điểm truyện thơ Cao Lan “Kó Lằu

Slam”", tác giả Lê Hồng Sinh đã phân tích những nét đặc sắc về nghệ thuật trong

truyện thơ “Kó Lằu Slam”, đồng thời miêu tả về xình ca như một phần không thể

thiếu để kết tinh thành truyện thơ này: “Lời của truyện thơ được đặt theo thể thơ

có trong xình ca. “Kó Lằu Slam” dường như lấy cảm hứng từ tục hát ví đầu

xuân” [37; tr.41] .

2.3. Nghiên cứu tiếng Cao Lan và ngôn ngữ trong xình ca

Nhìn chung, cho đến nay những nghiên cứu về tiếng Cao Lan ở Việt Nam

không nhiều và chưa đầy đủ. Hầu như không thấy một công trình nào miêu tả

tiếng Cao Lan ở diện đồng đại. Các tác giả A.G. Haudricout, Jereld Edmondson và

David Strecker... đã có một số thảo luận về quan hệ cội nguồn của tiếng Cao Lan.

Trong Hội nghị xác định thành phần dân tộc Sán Chay (Cao Lan - Sán

Chí) ở Bắc Giang (ngày 29-30/3/2004), hầu hết các báo cáo tham luận đều nhắc

đến sự khác biệt giữa tiếng Cao Lan và Sán Chí (hai nhóm trong “dân tộc” Sán

Chay) và cố gắng lí giải, đánh giá sự khác biệt này. Báo cáo của tác giả Nguyễn

Văn Lợi “Quan hệ Cao Lan - Sán Chí xét về mặt ngôn ngữ” đã góp phần trả lời


7

các câu hỏi: Nguồn gốc, quá trình phát triển, mối quan hệ lịch sử giữa tiếng Cao

Lan và Sán Chí như thế nào; Hiện nay các ngôn ngữ này đang hành chức ra sao;

Quan niệm và nguyện vọng của những người sử dụng tiếng Cao Lan và Sán Chí

như thế nào? Trả lời được những câu hỏi này có thể giúp cho việc xác định mối

quan hệ giữa người Cao Lan và người Sán Chí.

Về ngôn ngữ trong xình ca, trong cuốn Văn hoá Cao Lan tác giả Lâm

Quý nhận định: Đây là “thứ tiếng cổ dùng trong cúng bái và hát ví thuộc ngữ hệ

Hán - Tạng, thổ ngữ Quảng Đông - Trung Quốc” [34; tr.166]. Xình ca có hai

loại, ca bậc và ca ý, tương ứng với mỗi loại thì ngôn ngữ cũng có đặc điểm riêng.

“Ca ý” nghĩa là “lời hát nhỏ”, lời hát tâm tình của đôi người yêu thương nhau,

được sáng tạo một các bất chợt” nên lời ca có vần có điệu, dễ nhớ người hát có

thể ứng đối ở nhiều tình huống khác nhau, có thể thay đổi giọng, lời ca cho phù

hợp. “Ca bậc” nghĩa là “hát lớn”, “hát cho cả dân bản cùng nghe, nhờ thế lời ca

được ghi chép vào sách thành chương, mục có tình chất qui định bắt buộc” [34;

tr.188-192].

Tác giả Lâm Quý cũng thống kê tập một của xình ca gồm trên 500 cặp bài

hát bằng 1.000 bài theo thể thơ tứ tuyệt (4 câu, 7 chữ), với trên 4.000 câu thơ 7

chữ [34; tr.193]. Tác giả Ngô Văn Trụ nhận xét: “Ở một số trường hợp, câu thứ

nhất chỉ có 3, 4 chữ, 4 câu chỉ gồm 24, 25 chữ, do vậy khi hát, người ta phải

dùng lời láy để ngân nga”[44; tr.2].

Về ý nghĩa của lời ca, những người già Cao Lan thường khen rằng ý tứ

trong lời đối đáp của xình ca rất thâm sâu, nhiều hình ảnh ví von bất ngờ, thú vị.

Tuy nhiên, cảm nhận cũng như nghiên cứu về ngôn từ xình ca là một công

việc không dễ dàng. Ông Nịnh Văn Độ - một người con của đồng bào Cao Lan đã


8

tâm sự: “Suốt quãng đời của tôi...tôi say sưa tìm hiểu về xình ca mà vẫn chưa cảm

nhận được hết cái hay cái đẹp của lời ca trong xình ca dân tộc mình”[8; tr.5].

Như đã liệt kê ở trên (mục 2.2), trong Hội thảo Ngữ học trẻ - Xuân 2008

(do Hội ngôn ngữ học Việt Nam tổ chức), tác giả của luận văn này đã trình bày

báo cáo về một khía cạnh nhỏ của NTNT trong XCCL - "Một số biểu tượng

trong xình ca Cao Lan".

Quả thật, NTNT của XCCL cho đến nay vẫn là một ẩn số, một vấn đề

khoa học chưa được chuyên luận nào trình bày đầy đủ và sâu sắc. Đây là hướng

gợi mở tích cực để tác giả luận văn này tiếp cận xình ca từ góc độ ngôn ngữ học,

với hi vọng hiểu rõ hơn cách tổ chức văn bản và các tầng ý nghĩa sâu sắc, thú vị

của lời ca, cách biểu đạt bằng ngôn từ độc đáo của các nghệ nhân Cao Lan.

3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ CỦA LUẬN VĂN

3.1. Mục đích

- Chỉ ra đặc trưng NTNT của xình ca xét về mặt hình thức, như: kết cấu

một đêm hát, khúc hát, thể thơ, nhịp điệu, cách gieo vần...

- Chỉ ra đặc trưng NTNT của xình ca xét về mặt ngữ nghĩa, như các phép tu

từ: ẩn dụ, so sánh, nhân hoá; cách biểu thị thời gian, không gian nghệ thuật...

- Qua tìm hiểu các đặc điểm hình thức và ngữ nghĩa của ngôn từ xình ca,

có được một số nhận xét về những giá trị của NTNT trong xình ca, đồng thời chỉ

ra được phần nào những nét đặc trưng trong văn hoá như cách ứng xử, cách cảm,

cách nghĩ... của người Cao Lan.

3.2. Nhiệm vụ

- Tập hợp các tài liệu đã có, sưu tầm thêm, dịch các tư liệu về XCCL.

- Miêu tả một số cách sử dụng NTNT đáng chú ý trong XCCL.


9

- Khái quát được những nét đặc trưng chính của NTNT trong XCCL.

4. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN VĂN

4.1. Về lí luận

- Cung cấp những cứ liệu cho việc khái quát hoá các đặc trưng của ngôn

ngữ nghệ thuật trong thi pháp dân ca: tính cách điệu hoá, cách gieo vần, các đặc

điểm cú pháp như đối và điệp, sự chuyển nghĩa theo những cách khác nhau.

- Từ việc chỉ ra đặc trưng của NTNT trong XCCL, giúp thêm kinh nghiệm

và cách thức cho việc tìm hiểu văn bản văn nghệ dân gian cổ, cũng như việc biên

dịch, sưu tầm các văn bản này có hiệu quả và sâu sắc hơn.

4.2. Về thực tiễn

- Góp phần bảo tồn và phát triển vốn nghệ thuật truyền thống của người

Cao Lan, trong đó có xình ca và ngôn ngữ của họ.

- Khuyến khích và tạo cơ sở, đề xuất hướng tiếp tục đi sâu nghiên cứu

các mặt khác trong ngôn ngữ cũng như vốn văn nghệ truyền thống của người

Cao Lan.

- Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng trong giảng dạy về văn nghệ

dân gian các dân tộc thiểu số nói chung và về XCCL nói riêng.

5. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

5.1. Đối tƣợng

Đối tượng nghiên cứu chính của luận văn là ngôn từ trong văn bản "Xịnh

ca Cao Lan - đêm hát thứ nhất" của tác giả Lâm Quý, Nxb Văn hoá Dân tộc

phát hành năm 2003. Đêm hát thứ nhất này có 8 chương, 266 khúc hát. Phần một

của tác phẩm được viết bằng chữ Nôm - Cao Lan, phần hai được tác giả dịch văn


10

học ra tiếng Việt. Chúng tôi đã tiến hành dịch nghĩa từng đơn vị từ của 266 khúc hát

này để hiểu và phân tích sâu hơn về ngôn từ trong xình ca.

Ngoài ra, đối tượng nghiên cứu còn là ngôn từ của xình ca trong các văn

bản: "Dân ca Cao Lan", Nxb Văn hoá dân tộc, phát hành năm 2006 được tác giả

Ngô Văn Trụ sưu tầm và biên soạn, với 898 khúc hát; "Dân ca Cao Lan", Nxb

Văn hoá dân tộc, phát hành năm 1981, tác giả Phương Bằng sưu tầm và biên

soạn, với 665 khúc hát... Việc mở rộng đối tượng nghiên cứu trên nhiều văn bản

khác nhau là để có cái nhìn tổng thể về XCCL, từ đó có những nhận định về đặc

điểm hình thức và ngữ nghĩa của xình ca.

5.2. Phƣơng pháp

- Điền dã: sưu tầm, ghi âm và ghi chép về văn hoá truyền thống Cao Lan,

phiên dịch (dịch nghĩa từng từ và dịch văn học ra tiếng Việt) các bản xình ca.

- Miêu tả: với các thủ pháp phân tích và tổng hợp, trên cơ sở các văn bản

xình ca (nguyên bản và bản dịch).

- Thống kê: tính xác suất một số hiện tượng ngôn từ đáng chú ý trong các

văn bản XCCL.

6. BỐ CỤC LUẬN VĂN

Ngoài Mở đầu, Kết luận và Phụ lục, luận văn gồm các chương mục sau:

Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN

1.1. Cơ sở lí thuyết

1.2. Cơ sở thực tiễn

CHƢƠNG 2: NGÔN TỪ NGHỆ THUẬT CỦA XÌNH CA XÉT VỀ MẶT HÌNH THỨC

2.1. Kết cấu xình ca

2.2. Thể, vần và nhịp điệu

Chƣơng 3: NGÔN TỪ NGHỆ THUẬT XÌNH CA XÉT VỀ MẶT NGỮ NGHĨA


11

3.1. Các biện pháp tu từ thường gặp trong xình ca

3.2. Sự thể hiện thời gian, không gian nghệ thuật và một vài biểu tượng

thường gặp qua ngôn từ xình ca.

Trong Phụ lục có một số khúc xình ca được ghi bằng chữ Hán, chữ Nôm

Cao Lan...; một số hình ảnh về phong tục và hát xình ca của đồng bào Cao Lan.


12

CHƢƠNG 1

CƠ SỞ LÍ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN

1.1. CƠ SỞ LÍ THUYẾT

1.1.1. Ngôn ngữ - Ngôn ngữ văn học - Ngôn từ nghệ thuật

1.1.1.1. Ngôn ngữ

Theo cách hiểu chung nhất, ngôn ngữ là “hệ thống những âm, những từ và

những quy tắc kết hợp chúng mà những người trong một cộng đồng dùng làm

phương tiện để giao tiếp với nhau” [53; tr.683].

Khi nói đến ngôn ngữ, người ta thường hiểu đó là ngôn ngữ tự nhiên của

con người (đối lập với ngôn ngữ nhân tạo và ngôn ngữ của động vật). Đây có thể

được xem là phương tiện quan trọng nhất được dùng trong giao tiếp giữa các

thành viên của cộng đồng, đồng thời cũng là phương tiện để tư duy, để diễn đạt và

truyền lại các giá trị văn hoá - lịch sử từ thế hệ này sang thế hệ khác.

Khi bàn về ngôn ngữ nói chung, còn có thể nói đến các hình thức giao tiếp

khác: bằng động tác của cơ thể, màu sắc... Tuy nhiên, hình thức phổ biến nhất

của ngôn ngữ trong xã hội loài người là ngôn ngữ âm thanh (ngôn ngữ được nói

ra bằng lời, thành tiếng) và chữ viết (hình thức đường nét ghi lại, phản ánh, đại

diện cho ngôn ngữ thành tiếng).

Trong luận văn, khái niệm "ngôn ngữ" có chỗ được gọi là ngôn từ. Ngôn

từ được hiểu chính là ngôn ngữ ở dạng nói hay viết thành văn.

Trong một quốc gia đa dân tộc như Việt Nam, khi nói về ngôn ngữ và

tình hình sử dụng ngôn ngữ ở một cộng đồng thiểu số như Cao Lan, không thể

không nhắc đến các khái niệm “ngôn ngữ giao tiếp chung giữa các tộc người”

(ở người Cao Lan hiện nay là tiếng Việt và trước đây là tiếng Hán); “ngôn


13

ngữ dân tộc/tộc người” (ở người Cao Lan đó là tiếng Cao Lan); “tiếng mẹ đẻ”:

ngôn ngữ con người học được trong những năm đầu của đời mình, thường là

công cụ tư duy và quan trọng nhất của mỗi người (ở người Cao Lan đó là

tiếng Cao Lan)...

1.1.1.2. Ngôn ngữ văn học

Hiện nay có hai cách hiểu về ngôn ngữ văn học: 1, là hình thức ngôn ngữ

trùng với “ngôn ngữ văn hoá” (ngôn ngữ toàn dân tộc có hệ thống chuẩn thống

nhất, được sử dụng trong mọi lĩnh vực đời sống văn hoá, chính trị, xã hội)

[53;tr.683]; 2, là hình thức ngôn ngữ được sử dụng trong sáng tác văn học. Trong

cách hiểu thứ hai này, ngôn ngữ được xem là yếu tố quan trọng nhất của văn học.

Hai cách hiểu trên không hoàn toàn đồng nhất, nhưng có điểm chung là chú ý

đến ngôn ngữ ở phương diện sử dụng trong đời sống xã hội. Mặt khác, khi đã

được dùng để sáng tác văn học, thì ngôn ngữ của một cộng đồng thường được

khẳng định những ưu điểm (chẳng hạn như “chuẩn mực” về ngữ âm, từ vựng,

ngữ pháp) và có khả năng sử dụng rộng rãi trong mọi lĩnh vực đời sống.

Tuy nhiên trong thực tế, một ngôn ngữ được sử dụng trong sáng tác văn

học (văn học hiểu theo nghĩa chung nhất, là “nghệ thuật dùng ngôn ngữ và hình

tượng để thể hiện đời sống và xã hội con người” [52; tr.1079]), chưa hẳn đã có

được những ưu điểm và được "sử dụng trong mọi lĩnh vực đời sống”. Đây là

trường hợp trong cộng đồng Cao Lan ở Việt Nam.

Ở người Cao Lan, tiếng Cao Lan được sử dụng trong đời sống hàng ngày

và phần nào đã được sử dụng trong văn nghệ dân gian (xình ca là một loại sáng

tác như vậy). Tuy nhiên, hình thức “ngôn ngữ văn học” này chưa được xác định

là “chuẩn mực”, cũng chưa được sử dụng rộng rãi mà chỉ trong phạm vi gia

đình và làng bản. Hình thức trong văn nghệ dân gian Cao Lan này cũng chưa


14

được ghi nhận bằng thứ chữ viết ai cũng đọc được, cho nên không có điều kiện

phổ biến. Như vậy, trong điều kiện hiện nay, nên hiểu ngôn ngữ văn học của

người Cao Lan theo cách thứ hai (đó là hình thức ngôn ngữ được sử dụng trong

sáng tác văn học).

Tuỳ theo phạm vi sử dụng, trong ngôn ngữ văn học có ba dạng thức khác

nhau, đó là: ngôn từ hội thoại, ngôn từ chuyên môn và ngôn từ nghệ thuật.

1.1.1.3. Ngôn từ nghệ thuật

NTNT là một dạng trong ngôn ngữ văn học, là "khái niệm chỉ loại hình

ngôn ngữ dùng để biểu đạt nội dung hình tượng của các tác phẩm ngôn từ (sáng

tác lời truyền miệng và văn học viết)" [52; tr.1090].

Xét về mặt chất liệu, NTNT bao gồm tất cả các yếu tố ngôn ngữ được sử

dụng đạt tới mức nghệ thuật, đó là các hình thức ngôn ngữ bóng bẩy thường được

sử dụng trong tác phẩm văn học như ví von, ẩn dụ, khoa trương, tượng trưng, nhân

hoá… Đồng thời, NTNT cũng bao gồm cả những yếu tố như phương thức tổ

chức, cách gieo vần, ngắt nhịp, sử dụng thể thơ, tạo dựng kết cấu…

Như vậy, NTNT là sự thể hiện của ngôn ngữ chung một cách khéo léo và

năng động, nhằm phản ánh đầy đủ, sinh động và gợi cảm mọi hình tượng, đồng

thời truyền đạt được tư tưởng, tình cảm của người nói, người viết.

Xét về mặt tính chất, NTNT được các nhà nghiên cứu xác định là mang

nhiều đặc trưng của ngôn ngữ nói chung, ngôn ngữ nghệ thuật nói riêng. Tác giả

Đinh Trọng Lạc cho rằng có bốn đặc trưng là: "tính cấu trúc; tính hình tượng; tính

cá thể hoá; tính cụ thể hoá" [20]. Tác giả Đào Thản nhấn mạnh ba đặc trưng cơ

bản của NTNT là: "tính tạo hình; tính truyền cảm; tính cá thể hoá" [20]. Khi bàn

về các tính chất của ngôn ngữ nghệ thuật, tác giả Nguyễn Thế Lịch xác định có bảy


15

đặc trưng là: "tính hình tượng; tính biểu cảm; tính cụ thể; tính cá thể hoá; tính chính

xác; tính hàm súc; tính phóng đại; tính cách điệu [20]...

Có thể nói, từ ngôn ngữ chung đến NTNT là cả một quá trình, bắt đầu là

sự tìm kiếm, thu nạp những yếu tố ngôn ngữ chung, để rồi lựa chọn mài giũa

chúng, phát triển thành NTNT. Đó là con đường sáng tạo theo qui luật của cái

đẹp khiến NTNT không ngừng được hoàn thiện.

Tác giả Trần Đình Sử cho rằng "đặc trưng thứ nhất của lời văn là tính

hình tượng từ trong nội dung của lời nói" [20]. Trong các tác phẩm văn nghệ

nói chung, XCCL nói riêng, ngôn từ là chất liệu chính để xây dựng hình tượng.

Chắc hẳn, cùng với việc sáng tác theo khuôn mẫu có tính chất qui ước của dân

ca nói chung, các TGDG Cao Lan đã có những sáng tạo riêng trong sử dụng

ngôn từ để xây dựng hình tượng nghệ thuật, để xình ca có được sức sống lâu

bền và hấp dẫn.

1.1.2. DÂN CA - XÌNH CA

1.1.2.1. Dân ca

Theo cách hiểu phổ biến nhất, dân ca là bài hát lưu truyền trong dân gian.

Trong cách định nghĩa mang tính thuật ngữ thì dân ca là “một loại hình sáng tác

dân gian mang tính chất tổng hợp bao gồm lời nhạc, động tác, điệu bộ kết hợp

với nhau trong diễn xướng” [9; tr.91].

Căn cứ vào đặc điểm âm nhạc, làn điệu có thể chia dân ca thành hai loại

chính: loại đa điệu và loại đơn điệu. Đa điệu là loại có nhiều làn điệu như dân ca

quan họ Bắc Ninh (có khoảng 200 làn điệu khác nhau). Đơn điệu như hát ví,

giặm Nghệ Tĩnh, hát trống quân, hát đúm...Ở loại dân ca đa điệu, “khi hát đối

đáp, người ta thường yêu cầu phải đổi giọng (nghĩa là bên nam hát làn điệu nào


16

thì bên nữ cũng phải hát đúng làn điệu ấy). Còn ở loại đơn điệu thì khi hát đối

đáp, đôi bên chỉ đối nhau bằng lời, bằng ý” theo một điệu nhất định [9; tr.33].

Xình ca Cao Lan có thể được coi là loại dân ca đơn điệu.

Khi nói đến dân ca, người ta thường nghĩ đến đồng thời ba yếu tố cơ bản

cấu thành nó: lời ca, âm nhạc và phương thức diễn xướng.

Dân ca các dân tộc thiểu số, theo đặc điểm diễn xướng của văn hoá dân

gian nói chung, luôn gắn bó mật thiết với sinh hoạt xã hội (như lao động sản

xuất, giao duyên, phong tục, nghi lễ, sinh hoạt ngày thường...) và mang đậm dấu

ấn của từng cộng đồng.

Với những nét đặc sắc trong kết cấu ngôn ngữ, trong cách sử dụng ngôn

ngữ để xây dựng hình tượng nghệ thuật, tạo nên nhịp điệu với cách thức diễn

xướng..., đi kèm với ý nghĩa sâu sắc của lời ca, XCCL đã được lưu truyền trong

dân gian và có sức sống tới ngày nay.

1.1.2.2. Xình ca

Cho đến nay, chưa có định nghĩa đủ rõ xình ca (còn viết là “xịnh ca”,

“sịnh ca”, “sình ca”) là gì. Nhưng khi nghiên cứu xình ca, nhiều nhà nghiên cứu

đã đề cập đến khái niệm này.

Theo tác giả Lâm Quý thì xình ca là tác phẩm thơ ca dân gian mang tính

sử thi về một cuộc thiên di đầy vất vả gian lao của tộc người Cao Lan di cư từ

nội địa các tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây, Trung Quốc sang Việt Nam sinh sống

từ cuối thế kỉ XVII đầu thế kỉ XVIII vì nhiều lí do như giặc giã, đời sống khó

khăn [34; tr.12].

Trong lời nhà xuất bản cuốn “Xịnh ca Cao Lan - đêm hát thứ nhất” có

đoạn viết: “Đây là tác phẩm thơ ca dân gian cổ của người dân tộc Cao Lan được

ghi chép bằng chữ Hán Nôm Cao Lan và lưu truyền trong đồng bào từ nhiều đời


17

nay” [34; tr.2]. Xuất phát từ ý nghĩa của chính từ này (xình ca nghĩa là xướng lên

(để đối đáp) - ca, hát), có thể hiểu “xình ca” là một tên gọi chung chỉ dân ca Cao

Lan, nhưng chủ yếu là hát giao duyên.

Xình ca hay xịnh ca, hay sịnh ca, sình ca? Căn cứ vào cách ghi phổ biến

hiện nay và “giọng” của người Cao Lan khi phát âm từ này, đồng thời căn cứ vào

sự tương ứng kí hiệu của chữ Quốc ngữ, theo chúng tôi, nên viết là xình ca.

1.1.3. KẾT CẤU - NHỊP ĐIỆU - VẦN

1.1.3.1. Kết cấu

Hiểu theo cách chung nhất, kết cấu là "sự phân chia và bố trí các phần, các

chương, các mục theo hệ thống nhất định để thể hiện nội dung của tác phẩm"

[53; tr.485]. Kết cấu đảm nhiệm chức năng rất đa dạng: bộc lộ tốt chủ đề và tư

tưởng của tác phẩm, triển khai hấp dẫn cốt truyện, cấu trúc hợp lí hệ thống tính

cách nhân vật, tổ chức điểm nhìn trần thuật của tác giả..., kết cấu tạo ra "tính

toàn vẹn của tác phẩm như một hiện tượng thẩm mĩ" [9; tr.131-132].

Trong kết cấu XCCL, những khái niệm như "chương hát", "bài hát", "khúc

hát", "câu hát", "lời hát" cần được hiểu một cách thống nhất.

Theo cách hiểu chung nhất, Chương là một "phần của sách có nội dung

tương đối trọn vẹn" [53; tr.203]. Chương hát xình ca cũng tương tự là một bộ

phận được chia ra và được đặt trong quan hệ với tổng thể đêm hát, có nội dung

tương đối hoàn chỉnh.

Trong chương hát có một đơn vị (trên chữ viết được ghi thành 4 "dòng

thơ", mỗi "dòng" 7 chữ) được các tác giả trước đây gọi bằng nhiều tên khác nhau

như: "câu", "bài" [34; tr.193], "bài", "câu", "lời ca" [48; tr.121-124].


18

Theo cách hiểu chung nhất, câu là "đơn vị cơ bản của lời nói, do từ tạo

thành, có một ngữ điệu nhất định, diễn đạt một ý trọn vẹn" [53; tr.137], đồng vì

vậy để dễ dàng trong miêu tả chúng tôi đề nghị một "dòng" thơ như trong XCCL

(trên chữ viết là một dòng) nên gọi là một câu.

Nếu hiểu "lời" là một "chuỗi âm thanh phát ra trong không khí nói mang

một nội dung trọn vẹn nhất định" [53; tr.582], thì một đến hai "dòng" thơ có thể

gọi là "lời". Như vậy, không nên gọi cả 4 "dòng" thơ 7 chữ hoặc những hình thức

tương tự là "lời hát", "câu hát", vì như vậy rất đại khái và khó phân định từ nó ra

những đơn vị nhỏ hơn.

Khái niệm "bài" chỉ "công trình sáng tác hoặc biên tập, có nội dung tương

đối hoàn chỉnh, nhưng không dài" [53; tr.40] có thể phù hợp với đơn vị đang xét

(4 "dòng thơ" mỗi "dòng" 7 chữ). Tuy nhiên đối chiếu vào những văn bản XCCL

sưu tầm và dịch của các tác giả Lâm Quý, Ngô Văn Trụ, Phương Bằng…, chúng

tôi thấy rằng XCCL còn bao gồm cả những "cụm ca" [44;tr.14], gồm có từ một

đến nhiều "bài" hợp thành.

Vì vậy, đơn vị ở trong một chương hát (thường gồm 4 dòng thơ 7 chữ) có

thể được gọi là một "khúc hát" - là "phần có độ dài nhất định được tách ra khỏi

một vật để thành một đơn vị riêng" [53; tr.512]. Có thể một khúc hát là một bài

xình ca hoàn chỉnh, có thể nhiều khúc hát mới hợp thành một bài, nhiều bài hợp

thành một chương, nhiều chương làm nên một đêm hát.

Hình thức và biện pháp kết cấu của xình ca Cao Lan như thế nào, xin

được phân tích kĩ hơn ở chương sau.

1.1.3.2. Nhịp điệu (tiết tấu, tiết điệu)


19

Theo cách hiểu chung nhất, nhịp điệu là "sự nối tiếp và lặp lại một cách

đều đặn, tuần hoàn các độ dài thời gian bằng nhau làm nền cho nhạc"

[53;tr.714].

Đặc điểm nổi bật của thơ và ca là ngôn từ có nhịp điệu. Từ yêu cầu nhịp

điệu, văn bản thường được tổ chức thành từng dòng, từng khổ, từng câu, từng

khúc. Sau đây là nhận xét về nhịp điệu trong thơ: "Cứ nhìn những khổ thơ tương

đối như nhau, sắp xếp nối tiếp nhau với những khoảng cách nhất định, người đọc

đã nhận ra một nhịp điệu hài hoà nào đó. Sự hài hoà về thị giác đó sẽ được củng

cố hơn nữa với sự hài hoà âm thanh, nhịp điệu khi đọc" [52;tr.1686].

Cơ sở của khái niệm này là từ Hy Lạp “Rhythmós”, có nghĩa là “tính nhịp

nhàng, đều đặn”. Từ điển giải thích thuật ngữ văn học định nghĩa “Sự lặp lại

đều đặn các đơn vị lời nói giống nhau, được dùng để thực hiện các chức năng

cấu trúc, cấu tạo văn bản và chức năng cảm xúc - biểu cảm” [46. tr.292] được

xem là "tiết điệu", hay còn gọi là "tiết tấu".

Có thể xem nhịp điệu như đặc trưng của một tác phẩm nghệ thuật có hình

thức thể hiện là lời ca. Đó là “lặp lại cách quãng đều đặn và có thay đổi của các

hiện tượng ngôn ngữ, hình ảnh, môtip... nhằm thể hiện sự cảm nhận thẩm mĩ về

thế giới” [9; tr.205]. Nhịp điệu, tiết tấu tạo ra cảm giác vận động nhịp nhàng có

qui luật, chống lại sự đơn điệu, đơn nhất của tác phẩm.

Tác giả Mã Giang Lân khẳng định rằng "nhịp điệu là linh hồn của thơ ca,

vần và nhịp điệu còn gắn liền với thể" [18; tr.20]. Ở mỗi thể, nhịp điệu được sử

dụng khác nhau, chẳng hạn trong thơ: thơ 2 chữ - nhịp 2/2 giống đồng dao; thơ 3

chữ - nhịp 1/2; thơ 4 chữ - nhịp 2/2; thơ 5 chữ - nhịp 3/2 và 2/3; thơ 6 chữ - nhịp

2/2/2 và 2/4; thơ 7 chữ - nhịp 2/2/3, nhịp 3/2/2, nhịp 4/3, nhịp 3/4; thơ 8 chữ -

nhịp 3/2/5. Thơ lục bát chủ yếu ngắt nhịp 2, có khi ngắt nhịp 1, nhịp 3… hoặc


20

hỗn hợp cho thích ứng với nội dung cảm xúc; thơ tự do - nhịp được sử dụng linh

hoạt, phong phú.

Trong cấu trúc ngôn ngữ của các tác phẩm nghệ thuật dân gian nói chung,

XCCL nói riêng đều có những yếu tố ngôn ngữ được lặp lại, luân phiên tạo thành

nhịp điệu. Chức năng của nhịp điệu không chỉ là cấu trúc, cấu tạo văn bản mà

còn được sử dụng để tạo cảm xúc và sự gợi cảm.

1.1.3.3. Vần

Nói đến nhịp điệu trong thơ ca, không thể không nhắc đến vần. Theo cách

hiểu chung nhất, vần được sử dụng trong thơ ca là hiện tượng lặp lại một (hoặc

các) bộ phận của âm tiết ở một (hoặc những) vị trí nhất định trong câu, để tạo nên

nhịp điệu. Đồng thời, vần có vai trò liên kết các câu trong khúc ca hay bài thơ.

Phân biệt theo vị trí gieo vần, ta có vần chân và vần lưng; phân biệt theo

mức độ hoà âm, ta có vần chính và vần thông.

Trong thơ, vần chân là vần được gieo vào cuối dòng thơ, có tác dụng đánh

dấu sự kết thúc dòng thơ và tạo nên mối liên kết giữa các dòng thơ, có các dạng

vần liền, vần ôm, vần cách.

Vần lưng là vần “được gieo vào giữa dòng thơ”. Vần thông "được tạo nên

bởi sự hoà phối âm thanh giữa các tiếng được gieo vần”. Còn vần chính cũng

được tạo bởi “sự hoà phối âm thanh ở mức độ cao giữa các tiếng được gieo vần”

nhưng trong đó “bộ phận vần cái (kể từ nguyên âm chính đến cuối âm tiết) hoàn

toàn trùng hợp” [9; tr.362-364].

1.1.4. So sánh - Ẩn dụ - Nhân hoá

1.1.4.1. So sánh


21

Có thể hiểu so sánh là: "Phương thức biểu đạt bằng ngôn từ một cách hình

tượng dựa trên cơ sở đối chiếu hai hiện tượng có những dấu hiệu tương đồng

nhằm làm nổi bật đặc điểm, thuộc tính của hiện tượng này qua đặc điểm thuộc

tính của hiện tượng kia" [9; tr.237].

So sánh thường có hai vế. Một vế là đối tượng cần được biểu đạt một cách

hình tượng. Vế kia là đối tượng được dùng để so sánh. Hai vế này thường được

nối liền với nhau bởi các từ so sánh: như, bằng, hơn, kém...

Phương thức so sánh đem lại hiệu quả cao đối với nghệ thuật biểu đạt

bằng ngôn từ, vì vậy được dùng phổ biến trong dân ca các dân tộc thiểu số , trong

đó có XCCL.

1.1.4.2. Ẩn dụ

"Ẩn dụ là cách lấy tên gọi của một đối tượng này để lâm thời biểu thị một

đối tượng khác, trên cơ sở thừa nhận ngầm một nét giống nhau nào đấy giữa hai

đối tượng" [9; tr.11].

Có thể hiểu, ẩn dụ là so sánh ngầm, nghĩa là trong cấu trúc so sánh có ẩn

từ so sánh và cái được so sánh. Để nhận diện ẩn dụ, cần phải có căn cứ vào tiêu

chí ngôn ngữ và phi ngôn ngữ:

- Tiêu chí ngôn ngữ gồm có ngữ cảnh hẹp (những yếu tố, những quan hệ cụ

thể của câu chữ có mặt trong ngôn bản) và ngữ cảnh rộng (hoàn cảnh giao tiếp).

- Tiêu chí phi ngôn ngữ: gồm tính lôgic và thói quen thẩm mĩ hay giá trị

truyền thống văn hóa...

Có thể nói, ẩn dụ là một trong những phương thức chuyển nghĩa hữu hiệu

để thực hiện việc trao đổi thông tin ngầm, đưa đẩy, bóng gió, lời ít mà ý nhiều...

Vì vậy ca dao, dân ca các dân tộc và xình ca của người Cao Lan thường sử dụng

phương thức này.


22

1.1.4.3. Nhân hoá

Hiểu một cách chung nhất, nhân hoá hay nhân cách hoá là "một biến thể

của ẩn dụ, ở đó người ta chuyển đổi ý nghĩa của các từ ngữ chỉ thuộc tính của

con người sang đối tượng khác không phải con người" [53; tr.704].

"Tác dụng chủ yếu của nhân hoá đối với sự biểu đạt là miêu tả và trữ

tình"[53; tr.704]. Việc đưa ra các sự vật hiện tượng không phải là con người sang

thế giới loài người đã tạo nên một không khí mới, sinh động, làm cho chúng trở

lên gần gũi hơn, dễ hiểu hơn.

Nhân hoá là một cách biểu đạt trữ tình, là cách nói năng hình ảnh mà

người Cao Lan hay sử dụng, đặc biệt trong xình ca.

1.1.5. Biểu tƣợng nghệ thuật

Có nhiều cách hiểu khác nhau về khái niệm "biểu tượng". Theo nghĩa rộng

nhất, "biểu tượng là một loại tín hiệu mà mối quan hệ giữa mặt hình thức cảm

tính (tồn tại trong hiện thực khách quan hoặc trong sự tưởng tượng của con

người, được gọi là cái biểu trưng) và mặt ý nghĩa (cái được biểu trưng) mang

tính có lí do, tính tất yếu" [12]. Hiểu đơn giản hơn, biểu tượng là "hình ảnh

tượng trưng" hay hình ảnh cảm tính về hiện thực khách quan, thể hiện quan niệm

thẩm mĩ, tư tưởng của người sáng tạo ra nó, ví dụ hình ảnh "chim bồ câu" là biểu

tượng của hoà bình. Để tạo nên các biểu tượng, từ ngữ phải được khai thác chủ

yếu ở nét nghĩa biểu cảm, nghĩa bóng.

Từ hình ảnh trở thành biểu tượng phải trải qua một quá trình biến đổi ý

nghĩa. Quá trình chuyển hoá này diễn ra trong một phạm vi khác nhau: đời sống


23

văn hoá, nghệ thuật, văn học… Vì vậy, khi nghiên cứu về biểu tượng cần phân

biệt rõ các khái niệm: "biểu tượng văn hoá", "biểu tượng nghệ thuật", "biểu

tượng NTNT".

- Biểu tượng văn hoá:

"Những thực tế vật chất hoặc tinh thần (sự vật, hành động, ý niệm,…) có

khả năng biểu hiện những ý nghĩa rộng hơn chính hình thức cảm tính của nó, tồn

tại trong một tập hợp, một hệ thống đặc trưng cho những nền văn hoá nhất định"

[12] là những biểu tượng văn hoá. Biểu tượng văn hoá bao gồm cả những biến

thể vật thể (trong các ngành nghệ thuật như kiến trúc, hội hoạ, điêu khắc,…) và

phi vật thể (tín ngưỡng, lễ hội, phong tục, văn học).

- Biểu tượng nghệ thuật: là các biến thể loại hình của biểu tượng văn hoá

trong những ngành nghệ thuật khác nhau như hội hoạ, âm nhạc, văn học…

- Biểu tượng NTNT: là các biểu tượng nghệ thuật được thể hiện dưới dạng

tín hiệu ngôn ngữ trong văn học, còn gọi là "từ - biểu tượng" (word-symbols) [12].

Nếu như biểu tượng chỉ là hình ảnh cảm tính của con người về các hình thức vật

chất cụ thể ở hiện thực khách quan, thì biểu tượng ngôn từ là sự tín hiệu hoá các

hình thức vật chất cụ thể ấy qua hệ thống âm thanh ngôn ngữ.

Có thể nói, "ngôn từ đã mở ra cho biểu tượng những quan hệ mới, những

khả năng mới, những khả năng kết hợp còn đang tiềm ẩn hoặc không xuất hiện

trong thực tế khách quan, hiện thực hoá và phát triển ý nghĩa của một biểu tượng

trong một năng lực biểu hiện to lớn" [12].

Cấu trúc NTNT trong các tác phẩm nghệ thuật nói chung, xình ca nói

riêng có thể xem như một tổng thể các tín hiệu thẩm mĩ, trong đó vai trò quan

trọng thuộc về các "từ - biểu tượng" với tư cách là những điểm nhấn trong tổng

thể cấu trúc.


24

1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN

1.2.1. Một vài đặc điểm tiếng Cao Lan

Như đã nói ở phần Mở đầu (mục 2.3), cho đến nay những nghiên cứu về

tiếng Cao Lan không nhiều và không phong phú, đặc biệt chưa thấy có một

chuyên luận nào miêu tả tiếng Cao Lan ở diện đồng đại. Tuy nhiên, qua các tài

liệu đã công bố, có thể phác hoạ một số nét chung về tiềng Cao Lan như sau:

Xét về quan hệ cội nguồn, tiếng Cao Lan là một ngôn ngữ thuộc nhóm Tai

Bắc (ở Việt Nam có các đại diện là: Giáy, Bố Y, Pu Nà...) của nhánh Tày - Thái

(gồm các nhóm Tai Bắc, Tai Tây Nam, Tai Trung Tâm) của chi Tai (gồm các

nhánh Tày Thái và Đồng Thuỷ) của ngữ hệ Tai - Kađai (gồm các chi Tai, Hlai -

Lê và Kađai).

Trong các tài liệu lịch sử, các nhà nghiên cứu cũng nhận thấy tiếng Cao

Lan rất gần với các ngôn ngữ thuộc nhóm Tai Trung Tâm (Tày, Nùng, Thu Lao)

và giả định rằng đây là kết quả của sự tiếp xúc ngôn ngữ (với các ngôn ngữ

thuộc Tai Trung Tâm) khi người Cao Lan di chuyển xuống phía Nam. Trong

tiếng Cao Lan cũng có nhiều yếu tố và hiện tượng ngữ âm như ở tiếng Hán, và

điều này cũng được giải thích bằng ảnh hưởng của tiếng Hán mà cộng đồng

người Cao Lan từng sử dụng như ngôn ngữ thứ hai.

Như vậy, có một điểm đáng chú ý khi xét về quan hệ cội nguồn: Ở trạng

thái hiện nay, tiếng Cao Lan và tiếng Sán Chí (tiếng nói của hai cộng đồng thuộc

“dân tộc” Sán Chay) không có điểm chung: tiếng Cao Lan thuộc ngữ hệ Tai -

Kađai, còn tiếng Sán Chí thuộc ngữ hệ Hán - Tạng (người Sán Chí đang nói bằng

một phương ngữ tiếng Hán).

Trạng thái ngôn ngữ phổ biến ở vùng đồng bào Cao Lan hiện nay là đa

ngữ, trong đó chủ yếu là song ngữ (Cao Lan - Việt). Đa số người Cao Lan nói


25

được tiếng Việt. Ở một số nơi, đồng bào còn nói được tiếng Tày, tiếng Hoa. Một

số người già Cao Lan biết chữ Hán.

Trạng thái đa/song ngữ kể trên, bên cạnh khía cạnh tích cực (là giúp cho

các dân tộc hiểu nhau) còn có cả mặt trái, vì đó là trạng thái đa/song ngữ tự nhiên

và không bình đẳng. Người Cao Lan, đặc biệt là lớp trẻ, trong khi cố gắng sử

dụng thành thạo ngôn ngữ khác (chủ yếu là tiếng Việt) thì lại quên đi một phần,

hoặc hoàn toàn tiếng mẹ đẻ của mình. Đây cũng là trường hợp của người Sán Chí

(quên hoàn toàn tiếng dân tộc mình chuyển sang nói tiếng Hán), và điều này có

thể lặp lại ở người Cao Lan.

Chưa có tài liệu nào giúp ta hình dung được đầy đủ và sâu sắc về tiếng Cao

Lan hiện nay (ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp, tiếng địa phương, chữ viết...).

Sau đây là một số nhận xét rút ra từ các tài liệu đã có:

- Xét về cấu trúc, tiếng Cao Lan là một ngôn ngữ rất gần với các ngôn ngữ

Tày - Thái ở Việt Nam (Tày, Nùng, Giáy, Thái...), với một số đặc điểm: đơn tiết

(các “tiếng” được phát âm tách rời, thường trùng với các đơn vị nhỏ nhất có

nghĩa là từ và hình vị ); có thanh điệu (thường được chi nhận là 6 thanh); hệ

thống các phụ âm giữ chức năng âm đầu tương đối phong phú, các âm cuối có

đối lập giữa các âm mũi và không mũi, hệ thống nguyên âm có đối lập không đều

đặn giữa các âm dài/ngắn; đơn/đôi...

- Trong từ vựng tiếng Cao Lan, có sự phân biệt giữa các từ ngữ “thuần”

Cao Lan được sử dụng hàng ngày kết hợp với các từ vay mượn mới đây từ tiếng

Việt; Các từ ngữ “cổ” mang sắc thái trang trọng được dùng trong cúng bái và

xình ca, phần lớn là các từ có nguồn gốc từ tiếng Hán.

- Người Cao Lan có một hệ thống chữ cổ - chữ “Nôm Cao Lan”, được

hình thành trên cơ sở chữ Hán (là chữ khối vuông ghi ý), theo cách vừa biểu


26

đạt ý vừa biểu đạt âm Cao Lan (giống như chữ “Hán Nôm” của người Việt).

Chữ này được dùng trong các sách cúng, ghi gia phả, một số tác phẩm thơ ca

dân gian. Nhà thơ Lâm Quý, người Cao Lan , tác giả cuốn Văn hoá Cao Lan

nhận xét rằng thứ chữ này “rất khó đọc và khó hiểu nghĩa”, “đại đa số quần

chúng nhân dân khi nghe đọc là hiểu, còn không tự đọc và viết được” [34 ;tr

172-173].

Cách “sáng tạo” ra chữ Cao Lan như thế lại lặp lại một lần nữa: Người ta

đã dùng các kí hiệu của hệ thống chữ Quốc ngữ kết hợp với một vài cải tiến để

ghi tiếng Cao Lan. Kết quả là một loại chữ Cao Lan ra đời, với các chữ cái và

nguyên tắc tương tự như chữ Quốc ngữ. Nhà thơ Lâm Quý nhận xét rằng: “Loại

chữ này rất phổ thông. Chỉ cần đọc thông viết thạo chữ Quốc ngữ là có thể viết

thư, thông tin cho nhau bằng tiếng Cao Lan trong cộng đồng dân tộc mình”[34;

tr.176-177]. Ông cho biết rất nhiều bài ca dao, dân ca, tục ngữ, vở kịch... đã được

chi chép lại bằng chữ này, chẳng hạn sau đây là một bài thơ bộ đội viết ra để trêu

các cô gái Cao Lan (1)

:

Slính nung slính Nhớ em lắm

Slính nung slam tọn mấy kêu ngoài Nhớ em ba bữa không ăn cơm

Slính nung slam tọn mấy kêu láu Nhớ em ba bữa không uống rượu

Mấy đáy au nung tụp láu thai... Không được lấy em (anh) đập đầu chết...

Trong các bản xình ca do Lâm Quý, Ngô Văn Trụ sưu tầm được , ở phần

tiếng Cao Lan cũng được ghi bằng loại “chữ” này.

1.2.2. Xình ca trong vốn văn nghệ dân gian Cao Lan

Đồng bào Cao Lan không chỉ biết lao động chăm chỉ để tạo cho mình cuộc

sống ấm no, mà họ còn rất chú trọng xây dựng một kho báu văn nghệ dân gian


27

vô cùng phong phú, đa dạng và hấp dẫn. Đó là kho tàng truyện cổ tích, tục ngữ,

ca dao, dân ca, hội họa..., cùng với những lễ hội dân gian tưng bừng, những vũ

điệu nhịp nhàng uyển chuyển theo tiếng trống tang sành...Tất cả đã tạo nên một

đời sống văn hoá tinh thần của người Cao Lan thật trí tuệ mà tình cảm, gần gũi,

vui vẻ, cởi mở.

1.1.2.1. Truyện dân gian

Truyện dân gian Cao Lan có nội dung phong phú, phản ánh quan niệm về

nguồn gốc vũ trụ, loài người như "Truyện quả bầu", "Sự tích bàn chân người";

phản ánh quá trình lao động sản xuất, chinh phục tự nhiên của người Cao Lan

như "Sự tích hạt lúa", "Ba chàng khổng lồ", "Chàng khổng lồ gánh núi"; truyện

ngợi ca tình yêu thương, lòng kính trọng, hiếu thảo của con cái với cha mẹ như:

"Láu Đoi", "Sự tích con bìm bịp", "Chiếc hũ vàng"; lại có truyện ngợi ca tinh

thần đấu tranh chống áp bức và giặc ngoại xâm: "Lâm Khê", "Cây

trám", "Chuyện kể về người mồ côi"; truyện lí giải về loài vật như "Sự tích con

bìm bịp", "Truyện hươu, rùa, cua"... Ngôn ngữ kể chuyện trong truyện dân gian

của người Cao Lan rất đa dạng mộc mạc, giản dị, có lúc thâm trầm, sâu sắc nhiều

khi lại dí dỏm, vui tươi.

Dân gian Cao Lan còn lưu truyền một truyện đặc sắc kể về bà Chúa thơ ca

của người Cao Lan - "Kó Lằu Slam". Đây được xem là: tác phẩm mang chất tự

sự của truyện cổ. Truyện này có nguồn gốc từ các đêm hát ví và lấy thể của xình

ca để sáng tác, vì vậy gắn bó chặt chẽ với những đêm hát của các chàng trai, cô

(1) Để tiện trình bày và dễ theo dõi, các ví dụ bằng tiếng Cao Lan dẫn trong luận văn sẽ được ghi

bằng chữ này (mượn các kí hiệu chữ Quốc ngữ để ghi, với một số cải tiến)


28

gái Cao Lan. Cụ thể, truyện gồm nhiều chương hát về Lằu Slam (hát mời, hát

tiễn và kể về chuyện tình của Lằu Slam). Vì vậy, nghiên cứu về xình ca trước hết

phải tìm hiểu tích truyện này.

Bao trùm lên những truyện cổ tích Cao Lan là tư tưởng nhân nghĩa sâu

sắc, là khát vọng có một cuộc sống ấm no, hạnh phúc, con người sống với nhau

nhân ái, thủy chung. Tiếc rằng, mảng tự sự dân gian này chưa thực sự được các

nhà khoa học quan tâm sưu tầm, nghiên cứu đầy đủ và sâu sắc.

1.2.2.2. Múa - Âm nhạc - Hội họa

XCCL không có múa phụ hoạ và có ít âm nhạc đệm, nếu có chỉ dùng sáo,

hoặc gõ phách khi hát đố.

Cùng với múa và âm nhạc, hội hoạ cũng là một nét đẹp văn hoá của đồng

bào Cao Lan. Tranh vẽ Cao Lan vừa thể hiện thế giới tâm linh và tín ngưỡng của

người xưa, vừa mang khát vọng về cuộc sống ấm no của con người nơi trần thế.

Ví dụ như các bức tranh vẽ thần Nông, thần Đất, thần Sông, thần bà Mụ...Đặc

biệt là bức tranh “Vương ca” mô phỏng về bà Lằu Slam và cảnh sinh hoạt ca hát

của dân tộc Cao Lan có liên quan đến Bà Chúa thơ ca này của họ.

1.2.2.3. Tục ngữ - Ca dao (dân ca)

Dân tộc nào cũng có tục ngữ - ca dao để mọi người trong cộng đồng

thưởng thức, tiếp thu những lời dạy, những đức tính tốt đẹp, những kinh nghiệm

ứng xử trong cuộc sống. Đặc trưng của tục ngữ - ca dao là ngắn gọn, cô đúc, có

quy luật vần điệu dễ nhớ, dễ bắt chước làm theo trong đời sống hàng ngày. Tục

ngữ - ca dao Cao Lan không ngoài đặc trưng đó.

Tục ngữ Cao Lan đã đúc rút kinh nghiệm trong cuộc sống, lao động sản

xuất; nhắc nhở những điều sai, khuyên răn, dạy bảo những điều hay lẽ phải cho

mọi người.


29

Cho đến nay, ta chỉ biết người Cao Lan có một loại bài hát ru (ru con và ru

em) với làn điệu du dương, dịu dàng. Bên cạnh đó, trẻ em Cao Lan có nhiều bài

hát đồng dao rất hay, được sáng tác tự nhiên khi vui chơi.

Những ý tứ thâm sâu trong tục ngữ, những vần điệu nhịp nhàng của bài

hát ru và đồng dao, có thể được tìm thấy trong xình ca...

1.2.3. Xình ca Cao Lan

XCCL có từ bao giờ? Điều này chưa ai có thể nói rõ được. Theo lời kể của

các cụ già Cao Lan thì xình ca được lưu truyền từ xa xưa cho đến ngày nay. Làn

điệu này tương truyền do nàng Lằu Slam sáng tạo ra, vì thế nó gắn liền với truyện

thơ “Kó Lằu Slam” và truyền thuyết “Truyện tình nàng Lưu Tam”.

Truyền rằng, khi mới biết nói, cô bé Lằu Slam “thần đồng” này đã nói lên

những lời thơ, bảy tuổi đã hát ra những bài hát, đọc những lời đồng dao cho trẻ

chăn trâu trong làng vui hát trong những đêm trăng. Lời hát có câu:

Pá phoom dòm dòm pây khựt phứ Ông trăng dòm dòm đi vén mây

Mệt phứ tèo tèo háy bôn heo... Mây bay bay trời cao cao...

Mười sáu tuổi, Lằu Slam đã trở thành cô gái xinh đẹp, hát ví hay, đối đáp

giỏi làm mê hồn các chàng trai trong vùng. Trong đám hội làng ném còn, hát ví,

nàng đem lòng yêu chàng trai nghèo tên là Dừn. Chị dâu ép gả Lằu Slam cho nhà

giàu. Nàng phải giả làm người câm điếc suốt ba năm...Trong lòng nàng luôn nhớ

người tình cũ, ấp ủ hàng nghìn lời ca nhưng không được hát ra thành lời. Cuối

cùng, Lằu Slam đi hết núi này đến bản nọ để tìm người yêu. Những lời ca tình

yêu nhớ nhung được sáng tác trong suốt mấy chục năm ròng...Người đời chép lại

bằng chữ Nôm với hàng thuyền sách, hát 36 ngày đêm không hết.


30

Chuyện kể rằng, khi biết chàng Dừn đã chết, Lằu Slam tựa vào gốc thông

hát lên những lời thương tiếc và cũng trút hơi thở cuối cùng ở đó...Hồn nàng

nhập vào gốc cây, từ đó cây thông này xanh mướt, quanh năm bốn mùa vi vu

trong gió, hát mãi những bài xình ca tình yêu da diết.

Nhân vật huyền thoại Lằu Slam đã được đồng bào Cao Lan tôn là “Bà

Chúa thơ ca”. Mỗi dịp vui xuân, đám hát ví đều có những lời ca mời hồn nàng về

nhập cuộc, để con trai con gái hát hay và đối đáp thông minh. Sau cuộc vui lại có

những lời hát tiễn nàng về cõi Phật.

Người Cao Lan coi xình ca là “kho báu trí tuệ” và “kho tàng tình cảm” của

mình. Đời sống của người Cao Lan xưa gắn bó với xình ca. Xình ca gần gũi,

thân thiết như bếp lửa, như nếp nhà sàn, như ruộng nương...Xình ca đã được gìn

giữ và lưu truyền bằng việc ghi chép, tập hợp thành sách, và chủ yếu vẫn là nhờ

truyền miệng.

XCCL có nhiều loại:

- Xình ca Thsăn lèn (hát năm mới): đó là những bài hát chúc nhau an

khang thịnh vượng trong những ngày đầu năm mới âm lịch.

- Xình ca Thsao bạo (hát đối đáp hay còn gọi là giao duyên): đây là loại

xình ca được nhiêu người ưa thích. Nội dung những bài ca này là những lời yêu

thương, nhớ nhung, hờn giận...

- Xình ca Kên láu (hát đám cưới).

- Xình ca Tò tèn (hát đố): người hát phải thuộc những bài có sẵn, phải

nhanh trí nghĩ ra câu đố và trả lời được câu đố của bạn hát…

Hai môi trường diễn xướng cơ bản của xình ca là trong nhà sàn và ngoài trời.

Xình ca trong nhà sàn thường diễn ra vào ban đêm (mùa xuân hoặc lúc nông nhàn).

Trai gái hát theo các tập sách ghi chép của người già truyền lại. Tương truyền xình ca


31

có mười hai tập, ứng với mỗi tập là một đêm hát với nội dung khác nhau. Hai bên hát

phải cùng nhau hát theo các chương có tính chất bắt buộc. Người Cao Lan gọi đó là

“ca bậc” - hát lớn để mọi người cùng nghe. Đêm hát tổ chức ở đâu, chủ nhà trải

chiếu hoa, chuẩn bị ấm chè, miếng trầu mời khách. Một đêm hát thường bắt đầu

khoảng từ tám, chín giờ tối đến sáng hôm sau.

Những đêm hát xình ca trong nhà có nội dung rất phong phú. Dường như

người Cao Lan hát về tất cả mọi điều xung quanh cuộc sống lao động và đời

sống tinh thần của họ. Những điều gần gũi như ngày tháng trong năm, các nông

cụ, thiên nhiên, quá trình di cư..., đến cả những điều xa xôi như vũ trụ, công

chúa, hoàng tử, các vị thần thánh... rồi cả những vấn đề thuộc về tâm linh như

can chi ngũ hành trong bát quái, kiện cáo số mệnh, con người chết vào tháng nào

sẽ đi hướng nào, số mệnh cung tuổi hợp hôn, xem ngày giờ làm nhà, lấy vợ, đặt

mồ mả, thờ cúng tổ tiên... Nhưng trên tất cả, xình ca vẫn hấp dẫn bởi những

chương hát về tình yêu đôi lứa với tất cả cung bậc tình cảm, hát về khát vọng được

cùng nhau trao đổi tâm tình, xây đắp hạnh phúc, đi đến hôn nhân.

Ngoài những đêm hát bên bếp lửa nhà sàn, trai gái Cao Lan còn hát ở

nhiều không gian khác nhau (ở chợ phiên, trên nương, trong rừng, suối nước...),

gọi chung là xình ca ngoài trời. Đây là không gian diễn xướng phóng khoáng để

trai gái Cao Lan tự do đặt lời, ứng khẩu đối đáp mà không cần sách. Vì thế, đặc

trưng của lời xình ca hát ngoài trời là không cố định, bắt buộc, người hát có thể

tự thay đổi, thêm bớt sao cho phù hợp với hoàn cảnh và với bạn hát, với tình

cảnh của hai bên. Bao giờ họ cũng đứng thành tốp hát tập thể, rồi từng cặp từng

đôi “ưng nhau” mới tách ra hát riêng. Loại xình ca này còn được gọi là "cao

shềnh" (hát giao duyên). Nội dung chủ yếu của nó là hỏi thăm, trao đổi tâm tình,


32

bày tỏ yêu đương, đố chữ, đố vật, trêu đùa nhau...Tuy vậy, xình ca dạng “ứng

khẩu biến hoá” này cũng phải tuân theo các bước sau:

- Vèo ca: hát để gọi bạn đến.

- Sạo ca: hát dạo đầu (hỏi tên, tuổi, họ hàng, quê quán để làm quen).

- Mầng ca: hát thề thốt (bày tỏ tình cảm, hẹn ước)…

Những bài hát tình yêu này được gọi chung là “ca ý”. Những ý tứ yêu

đương luôn tiềm ẩn trong đầu những chàng trai cô gái ở tuổi đang yêu, nhưng sẽ

thành kỉ niệm khi họ đã có vợ có chồng…

Có thể khẳng định rằng, xình ca là mảng văn nghệ dân gian còn giữ lại

được nhiều nhất những giá trị quý báu của văn hoá truyền thống Cao Lan, trong

đó có vốn ngôn ngữ của cộng đồng này. Có thể xem NTNT trong xình ca như

chìa khoá để chúng ta mở cánh cửa bước vào thế giới đa chiều, phong phú về đời

sống xã hội và đặc biệt tinh thần của người Cao Lan, được phản ánh qua XCCL.

TIỂU KẾT

Được thể hiện chủ yếu qua truyền khẩu, được ghi lại qua chữ viết sau này,

NTNT trong XCCL mang những đặc trưng của ngôn ngữ văn nghệ dân gian nói

chung: vừa bị ràng buộc bởi các khuôn mẫu truyền thống, vừa được ứng tác sáng

tạo tuỳ thuộc vào hoàn cảnh và mục đích cụ thể của cuộc xướng ca, đồng thời có

thể có những đặc điểm riêng của một hình thức cụ thể của một cộng đồng.

Xuất phát từ quan niệm như vậy, việc chỉ ra các cơ sở lí thuyết và thực tiễn

trong nghiên cứu xình ca Cao Lan là nhằm hình dung đối tượng này trong những

phổ niệm về ngôn ngữ trong văn bản văn nghệ dân gian và các phương thức

chuyển nghĩa, những cách liên kết văn bản thường gặp, đồng thời xác định bước


33

đầu những điểm đáng chú ý trong xình ca của cộng đồng này. Các khái niệm

được xác định là: ngôn ngữ, ngôn ngữ văn học, ngôn từ nghệ thuật, so sánh, ẩn

dụ, nhân hoá, biểu tượng, nhịp điệu, vần, xình ca..., có vai trò định hướng khi

xem xét những đặc trưng của NTNT trong xình ca về hình thức và ngữ nghĩa ở

những chương sau.


34

CHƢƠNG 2

NGÔN TỪ NGHỆ THUẬT CỦA XÌNH CA

XÉT VỀ MẶT HÌNH THỨC

2.1. KẾT CẤU XÌNH CA

Xình ca là vốn quý trong văn hoá dân gian cổ truyền Cao Lan. Kết cấu của

xình ca vừa có nét tương đồng với dân ca trữ tình của các tộc người trên đất

nước ta, vừa có những đặc điểm riêng. Trong giới hạn của luận văn, xin được tìm

hiểu kết cấu của xình ca trên hai phương diện chính: Hình thức kết cấu và biện

pháp kết cấu.

2.1.1. Các dạng kết cấu

Do ảnh hưởng của thể tứ tuyệt (Trung Quốc) nên những khúc hát xình ca

giao duyên bao giờ cũng có bốn câu hát, mỗi câu 7 chữ. Trường hợp đặc biệt là

những khúc có 3 câu mỗi câu 7 chữ, hoặc bốn câu, câu đầu 3 chữ, ba câu sau mỗi

câu 7 chữ. Như vậy, câu hát xình ca không quá dài, trong khi hát, người hát

thường phải thêm những từ đưa đẩy “ư...ờ...” để ngân nga. Khúc hát chỉ có bốn

câu hát và chỉ gồm 28 chữ là một khúc hát ngắn nên đa số các bài xình ca phải

gồm từ hai khúc trở lên.

Xình ca được hát vào ban đêm và xình ca được hát trong nghi lễ (hát trong

đám cưới, đám tang...) được ghi chép vào sách in thành tập, khi hát người hát

phải cầm sách hoặc học thuộc lòng từng câu rồi hát theo. Vì thế, một khúc hát

đến cả tập sách thường có tính công thức, khuôn mẫu, bắt buộc người hát phải

ghi nhớ. Nếu không thuộc và không hát được sẽ bị chê cười...

Bên cạnh kết cấu cố định, bắt buộc, XCCL còn có những khúc hát giao

duyên, đối đáp có kết cấu khá linh hoạt. Từ mẫu gốc có sẵn, câu hát, khúc


35

hát có thể được thay đổi ít nhiều sao cho phù hợp với hoàn cảnh cụ thể. Lại

có cả những câu hát, khúc hát được sáng tác nhất thời với yêu cầu phải ứng

đối nhanh, thông minh, nên người ta khi hát phải nghĩ ra lời mới để đối đáp

với nhau.

Một số bài xình ca còn có cấu trúc tựa như một câu chuyện kể, mà cốt

truyện được trình bày qua lời đối đáp của bên nam và bên nữ. Đó là những tích

truyện cổ gắn liền đời sống văn hóa, tinh thần của người Cao Lan như Lương

Sơn Bá - Chúc Anh Đài, Nàng Lằu Slam... Có những truyện gắn với các biến cố

lịch sử của tộc người như kể về cuộc bơi thuyền vượt biển, về quá trình di cư

đầy gian khổ của người Cao Lan từ Trung Quốc sang Việt Nam. Trong số

những bài xình ca trên, bài hát kể về Lằu Slam có cấu trúc cốt truyện rõ nét

nhất. Chuyện bắt đầu giới thiệu về "quê quán Lằu Slam ở Tây Châu", "nhà ở

hướng Tây", vì nàng làm ra nhiều thơ hay nên bị ganh ghét đẩy xuống vực,

nàng leo lên vực bằng dây rừng, rồi lại đến chuyện Lằu Slam đi tìm người yêu,

chuyện nàng tắm suối bị bọn trẻ trâu nhìn trộm. Kết thúc bài xình ca là chuyện

Lằu Slam chết bên gốc cây thông…

Yếu tố cốt truyện trong một bài xình ca làm cho những câu hát, khúc hát trong

bài liên kết chặt hơn, tình tiết chuyện phát triển theo những khúc hát cứ liên tiếp nhau,

khiến cho người nghe có cảm giác như nghe một câu truyện cổ có kết cấu chặt chẽ,

cốt truyện li kì. Ví dụ đoạn cuối câu chuyện về Lằu Slam như sau:

Lằu Slam cáo kích mục tàu tặng

Lênh pén lủy nhừ tun dắt chăng

Pắt slặn ngo họn Lằu Slam mòi

Dắt pin hay mép dắt pin hằng.


36

Lấy cọ họn nhàu hai nhờn cáng

Lău Slam pắt tỉnh slấy ngoày ngoày

Cấy to co sì cáng cú lêu

Ậy ắc họn nhàu kịch slấy màu.

Sồng phéc mộc

Dơu cọ mò phằn và sắc háo

Phông sui thin dính Lằu Slam ca.

(Lằu Slam ghếch chân lên gốc cây / Quấn cho gọn lại đôi xà cạp / Hở ra

cặp đùi trắng hây hây / Xâu vào đôi cá đang thở ngớp / Nép vào đôi bên một

chãng cây / Đôi lời đồng dao trẻ chăn trâu / Thấy thế bèn chơi hát đôi câu / Một

chốc vô tâm làm lộ hết / Của báu dành cho mối tình đầu / Bao nhiêu lời hát bay

đâu hết / Để mắng đàn trẻ em mục đồng / Tựa ngồi buồn bã nơi gốc thông / Sống

làm gì nữa chết cho xong / Dưới gốc thông già phần mộ ai / Cỏ hoa, bướm lượn vẽ

vòng chơi / Người đời thương cảm người dưới ấy/Gió reo thông vút tiếng ca vui).

Khi nói đến kết cấu của một bài dân ca, người ta thường nói đến hai dạng

kết cấu đặc trưng là một chiều và đối đáp. XCCL cũng được sáng tác theo hai

dạng này.

Có thể hiểu kết cấu một chiều là kết cấu liên kết một lượt lời ca do một

chủ thể phát ngôn diễn xướng. Trong XCCL, kết cấu một chiều được sử dụng để

liên kết những câu hát, khúc hát liên tiếp của bên nam, hoặc bên nữ khi diễn

xướng mà không có lời đáp. Kết cấu một chiều được sử dụng ở những bài hát

“mời trầu”, “dâng tổ” trong xình ca đám cưới, bài “lời khuyên” của ông mòi (ông

mối) sau đám cưới, toàn bộ xình ca đám tang, và số bài hát mang tính tự sự diễn

xướng trong 12 đêm hát giao duyên.


37

Ở lễ “dâng tổ” và “mời trầu” của đám cưới người Cao Lan, có hai bài sáng

tác theo dạng kết cấu một chiều gồm trên 40 khúc hát, thể thơ thất ngôn tứ tuyệt

bốn câu bảy chữ, có trường hợp câu đầu ba chữ. Lời do bên nhà trai hát:

Kênh cụ slốc ông su tặng tàu Xin bẩm các cụ ngồi bàn đầu

Tạm pu phân phát pá lang đau Bạn bè chú rể được phát tiếp trầu cau

Chú công chóc slin tù phát lêu Trưởng họ chú cô đã phát hết

Lài vằn phát hấy mùn tài tàu. Xin được quay ra tiếp khắp nhà.

Sau tất cả các nghi lễ trong đám cưới, người Cao Lan còn có một bài hát

riêng do ông mòi hát khuyên răn cô dâu làm tròn bổn phận và trách nhiệm với

gia đình chồng. Bài hát gồm nhiều khúc hát nối tiếp tạo thành lượt lời dàn trải.

Kết cấu một chiều độc lập làm cho bài hát nghe như bài giảng về đạo lí:

... Em chưa có chồng em chưa biết

Lấy chồng ba năm em sẽ biết

Bao nhiêu cơm cháy cũng là em ăn

Bao nhiêu việc khó cũng là em làm.

Xình ca đám tang có số lượng ít hơn xình ca đám cưới, đến nay chỉ sưu

tầm được một bài gồm năm khúc hát có kết cấu một chiều, bài hát này do say

phù (thầy cúng) hát lúc căn dặn linh hồn người chết về với tổ tiên. Những câu

hát trong năm khúc hát mang tính trần thuật khá rõ nét, là lời của thầy cúng vừa

kể lể, vừa chuyện trò, tâm sự, khuyên bảo linh hồn. Mở đầu bài cúng, say phù

thường khai giọng bằng các từ “ờ... ự... ư” ngân dài rồi hát:

Dắt shồng mào nhằn mền dình tông Thứ nhất tiễn linh hồn theo hướng Đông

Sắt héng dừ hô kít dừ phông Xuất hành như gió cũng như mưa

Mài nhằn hời tạo mềnh vùng ốc Hình nhân hãy đến vương quốc (nhà) của mình

Dui mộc tạo lằn sằn chú công. Yêu cây đào (mà) về trần với tổ tông.


38

Ngừy sồng mào nhằn mền dình nam Thứ hai tiễn linh hồn theo hướng Nam

Môi mìn tam tạng sầng cao san Mai này bước lên tầng núi cao

Dâu phờn chi sí mây pin héc Có cơm cho mi để mi ăn

Hàn sính di nà mù tác phan. Dù nhớ bố mẹ cũng không được quay lại.

Nói đến xình ca giao duyên, có thể thấy đặc trưng nổi bật là hát đối đáp trao

đổi tâm tình, nhưng xen kẽ vào đó vẫn có những bài có kết cấu một chiều. Đây là

những khúc hát của chàng trai hoặc cô gái tự bộc lộ nỗi lòng mình trước thiên

nhiên, cảnh vật, mượn cảnh tả tình, hoặc tưởng như với người yêu mà không có lời

đáp, nhiều khi chỉ là một khúc hát lẻ, được hát bâng quơ nhưng đầy ngụ ý:

Căn nhặt cổng làng sơi lư thằu Hôm nay gặp anh ở giữa đường

Kịn làng săn sắc lểnh dầu dầu Thấy anh xuân sắc mỹ miều thay

Lư sẩng nhằn to màn hoi hắu Phong cảnh đông người em không dám nói

Nàng hú quay ca ạm dứt sầu. Em đã nhớ anh đêm ngày.

Có những khúc hát dài giống như thơ tự do bảy câu mỗi câu bảy chữ,

người hát than thở về gia cảnh nghèo, đường xa khó đi, hát về bàn tay, cánh tay

(có lẽ tưởng như khi nắm tay người yêu)... Câu hát trong những khúc hát này

mang tính tự sự, có khi thiên về kể lể, miêu tả:

Dừ tồng mềnh dịp tởi cao thin Nhìn như những lá cây trên trời cao

Tao sẩng kít hới pùn lồng cạy Kết lại như hoa mào gà

Dừ tồng tông hái dắt chi lìn Trông như biển đông liền một dải

Tông hái ngo lồng can kếch shới Rồng ở biển đông mà phải khát khao

Mò phông mò hự ệnh săn thin Không mưa không gió đẹp duyên tình

Nà nìn sập lằn sham sẩu Cha mẹ sinh ra rồi để lại (cho mình)

Sẩu sắu ngo lồng sắt há lìn. Năm ngón tay như năm con rồng nằm liền một dải.


39

Bên cạnh kết cấu một chiều, đa số XCCL có dạng kết cấu đối đáp. Đây là

dạng kết cấu gồm những lời thoại, gồm hai hay nhiều lượt lời trao đáp tương tác

với nhau, do hai hay nhiều chủ thể diễn xướng. Đơn vị cơ sở được liên kết thành

kết cấu trao đáp là các cặp đối đáp. Ví dụ:

Chàng trai hát:

Di sùi mừy vắn tàu lộc chắm Đêm nằm anh mơ thấy em

Mấy slơi ca cậy vừy cao sài Việc nhà lười nhác chẳng thèm làm

Mấy tắc sú mình pụn tính slấy Không được lấy em thà chết đi

Senh di tồng chắm, slấy tồng mài. Sống chung chăn gối, chết cùng chôn.

Cô gái cũng ứng đối lại rất khôn khéo khiến chàng trai ủy mị kia bị thuyết

phục không thể “chết đi” mà cố gắng làm việc chăm chỉ hơn và sống trong hi vọng:

Mù tắc ây Ấy ấy, đừng vội chết

Dực làng kệc hơi slấy ngoày ngoày Chết rồi mang kiếp người không vợ

Công chác ca tàng mù nhằn chếnh Chàng ơi việc nhà đừng lười nhác

Nhằn nhằn sừn cáng tửy mù say Em chỉ lấy người chăm làm thôi.

Những bài xình ca giao duyên có kết cấu đối đáp linh hoạt như thế được

các thanh niên nam nữ Cao Lan rất yêu thích.

Ngoài xình ca giao duyên, kết cấu đối đáp còn có trong những bài xình ca

đám cưới. Đám cưới (làn mùn) của người Cao Lan được tiến hành qua các bước:

- Hoi mặc (dạm ngõ)

- Phạn ngằn (ăn hỏi)

- Làn mùn (giữ cửa)

- Đám an lìu (lấy dâu) và ca lực slau (gả con gái)


40

- Kệnh tró (dâng tổ)

- Phát mạc làng hò (mời trầu)

Xình ca trong đám cưới được bắt đầu ở lễ “giữ cửa’’ (làn mùn), là những

khúc hát thường chỉ có hai câu, mỗi câu bảy chữ sắp xếp theo kết cấu đối đáp

giữa nhà trai và nhà gái. Khi nhà trai mang lễ vật đến, nhà gái ra đón ở cửa nhà

và hát hỏi:

Mơn tưu héc nhằn sợ ná chau ? Xin hỏi đoàn khách ở phương đâu?

Slạo sệch tềnh sưn hun hới su. Sân nhà đã quét xin mời đợi.

Nhà trai đáp:

Tưi sì héc nhằn sợi Cống Châu Anh là người khách từ Quảng Châu

Lài tạo tềnh sưn hun hới su. Đã đến sân rồi anh xin đợi.

Với kết cấu đối đáp ngắn như vậy, hai họ tiếp tục hỏi thăm nhau về những

người đi theo đoàn, về lễ vật... Tiếp đó là những khúc ca dài bốn câu bảy chữ,

đối đáp giữa pù tàu (phù rể) và các thiếu nữ giữ cửa. Khi bước đến cầu thang,

thấy nhà gái có giăng hai chiếc thắt lưng xanh đỏ treo vòng bạc, pù tàu hỏi:

Hò mợt hồng hồng làn lù háu Cái gì đỏ đỏ chắn đường vào

Hò một hồng hồng làn lù tàu Cái gì đỏ đỏ chắn đầu đường

Tàu di mù tàu mấy mù mấy Đầu không có đầu đuôi không có đuôi

Mấy sếch hò pun làn lù tàu ? Không biết tại sao chắn đầu đường?

Thiếu nữ nhà gái trả lời:

Sáu căn hồng hồng làn lù háu Thắt lưng đo đỏ chắn đầu vào

Sáu căn hồng hồng làn lù tàu Thắt lưng đo đỏ chắn đầu đường

Quạy hàng mấy sếch mình sư pạo Các anh không biết em bảo cho

Chếch sì sáu căn làn lù tàu. Chính là thắt lưng chắn đầu đường.


41

Kết cấu đối đáp như trên được tiếp tục dùng để nhà gái hát đố thử tài nhà

trai, nhưng những khúc xình ca lúc này chỉ còn kết cấu trung bình, gồm ba câu

bảy chữ. Chẳng hạn, nhà gái hỏi:

Cấy căn chủ nhục cấy căn bào Mấy cân thịt lợn mấy cân mỡ

Cấy táu dầu nà cấy tầu tồ? Mấy bó vừng được mấy đấu tro

Thụ nhi sắt tắc cấy to mào? Con thỏ có bao nhiêu cái lông?

Nhà trai đáp:

Sặp căn chủ nhục dắt căn lào Mười cân thịt lợn một cân mỡ

Sặp táu dầu nà dắt táu tồ Mười bó vừng được một đấu tro

Thụ nhi sắt tắc mầu pun mào. Con thỏ có hàng vạn cái lông.

Ngoài ra, nhà gái còn đưa ra những đồ vật khác như cái cân, cái chổi, khay

ấm chén, bát tiết lợn..., để đố nhà trai. Bao giờ nhà trai đối được đúng, hoặc có

một ông bác, ông chú nhà gái nói một lời: “Hát thế được rồi, để họ vào nhà

thôi...”, thì nhà trai mới được vào dâng lễ vật.

Trong 12 tập sách, xình ca được hát vào ban đêm có rất nhiều chương

hát đối đáp với những nội dung phong phú. Đêm đầu tiên có 4/8 chương hát

đối đáp, đó là các chương: Bơi thuyền vượt biển (gồm 61 khúc hát); Chúc

tụng (gồm 9 khúc hát); Mời Bà Lằu Slam (gồm 20 khúc hát); Phụng chủ nhà

(gồm 53 khúc hát).

Những đêm hát sau này, từ đêm thứ hai đến mười hai, nam – nữ hát đố

nhau về 12 tháng trong năm, đố về các loài hoa, các nông cụ, thời tiết, vận mệnh,

can chi ngũ hành, hoặc ca ngợi về các vị thần thơ ca, thần nông... với những đề

tài rất phong phú được thể hiện dưới dạng hát hỏi. Bên trai hát hỏi rồi bên gái trả lời

hoặc ngược lại. Cứ như vậy, người ta giở sách ra hát suốt đêm.


42

Về kết cấu của chương, bài cụ thể trong những đêm hát này, cho đến nay

chưa có nhà nghiên cứu nào tìm hiểu cặn kẽ. Chỉ có tác giả Lâm Quý giới thiệu

rằng đêm hát thứ sáu có ba bản sao, tập sách “gồm 100 trang, mỗi trang 4 bài thơ

chữ Hán - Nôm Cao Lan cổ. Với 400 bài thơ tứ tuyệt (4 câu, 7 chữ) được chia

làm nhiều chương, mục”[34; tr199].

Trong giới hạn của luận văn này, xin được phân tích cụ thể về hình thức

kết cấu của đêm hát thứ nhất ghi trong cuốn Xịnh ca Cao Lan - đêm hát thứ

nhất do Lâm Quý sưu tầm và biên soạn.

Tập sách gồm 8 chương hát:

- Chương 1 - Ca hoi slinh (Mở đầu) có 38 khúc hát, trong đó 32 khúc theo

thể thất ngôn tứ tuyệt bốn câu, mỗi câu bảy chữ, sáu khúc còn lại có bốn câu, câu

đầu ba chữ, ba câu sau mỗi câu bảy chữ.

Toàn bộ chương Mở đầu có kết cấu một chiều độc lập, là lời của chàng

trai đi làm khách hát ở làng xa. Chàng kể chuyện mùa xuân đi chơi tìm người

thương, vào làng đông thấy nhiều hoa đẹp, thấy các cô gái tươi đẹp như hoa, thế

là chàng xin ở lại hát ví. Vào làng, chàng trai hát lời ngợi ca, kính chúc người

già, bạn bè bốn phương. Sau đó chàng hỏi họ tên cô gái, tỏ vẻ thán phục vẻ đẹp

của nàng, ướm hỏi để được cùng vào nhà để hát với nhau. Cuối cùng chàng trai

hát lời kính chúc làng bản và những người già.

- Chương 2 - Nhợp sun co (Vào bản): Gồm 34 khúc hát trong đó 31 khúc

theo thể thất ngôn tứ tuyệt, bốn khúc có dạng biến thể, câu đầu ba chữ.

Chương này có kết cấu một chiều độc lập, vẫn là lời hát của chàng trai kể

chuyện đi trên đường đến làng của bạn hát, chàng gặp bến sông, cối nước, con

suối... Chàng kể về việc đến đầu làng hát xin được vào, vì nghe người ta đồn về

cô gái rằng cô đẹp, duyên dáng, có bao nhiêu người hỏi mà chưa ưng đám nào ...


43

Ẩn sâu bên trong lời hát kể chuyện “vòng vo” ấy là ngụ ý ước muốn được giao

duyên cùng cô gái.

- Chương 3 - Dàu dinh co (Du hương ca): Gồm 41 khúc hát theo thể thất

ngôn tứ tuyệt. Chương này không có những khúc hát dạng biến thể như hai

chương trên. Vẫn là kết cấu một chiều, là lời chàng trai kể chuyện từ nhỏ đi chơi

khắp phương trời, qua nhiều nước có nhiều chuyện hay, cuối chương có năm

khúc hát kể chuyện về Pắc Po (Bắc Đô) - nhân vật lịch sử được ca ngợi như một

vị thần của người Cao Lan.

- Chương 4 - Súi co sờu sờn cụ hái (Bơi thuyền vượt biển): Gồm 61 khúc

hát, trong đó 51 khúc theo thể thất ngôn tứ tuyệt, 10 khúc có dạng biến thể câu

đầu ba chữ, ba câu sau bảy chữ. Chương này chủ yếu là lời chàng trai kể chuyện

bơi thuyền vượt biển. Thực chất, đây là chương hát miêu tả cuộc thiên di “chạy

loạn giặc giã” bằng thuyền từ các tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây Trung Quốc

vượt eo biển Đông sang Việt Nam của người Cao Lan. Trong khi chàng trai kể

chuyện làm thuyền để đi ra biển, có năm khúc hát là lời của cô gái hỏi đố thử trí

thông minh của chàng. Sau mỗi khúc hát hỏi lại có một khúc hát đáp trả lời. Hỏi

- đáp liên tiếp tạo thành năm cặp đối đáp trong lời kể chuyện của chàng trai. Ở

cuối chương hát có ba khúc hát là lời tự sự của cô gái nhớ lại lúc chàng trai mới

đến làng mình.

Như vậy chương này có hai dạng kết cấu một chiều và đối đáp đan xen

nhau tạo cho cấu trúc của chương có sự phong phú đa dạng.

- Chương 5 - Co phùng sun (Hát chúc tụng) gồm 10 khúc hát theo thể

thất ngôn tứ tuyệt. Năm khúc hát đầu là lời chàng trai chúc chủ nhà được mạnh

khỏe, bốn khúc hát sau là hai cặp đối đáp: Chàng trai hát hỏi chủ nhà về việc làm

nhà, cô gái thay lời chủ nhà trả lời. Khúc hát cuối cùng lại là lời chàng trai hát


44

chúc mừng chủ nhà thêm mạnh khoẻ, giàu có, no đủ. Trong chương hát này cũng

có sự đan xen hai dạng kết cấu đối đáp và một chiều như chương hát bơi thuyền

vượt biển.

- Chương 6 - Sếnh Lằu Slam co (Thỉnh mời thần ca hát): gồm 20 khúc

hát, 19 khúc theo thể thất ngôn tứ tuyệt, một khúc hát dạng biến thể thất ngôn tứ

tuyệt câu đầu ba chữ, ba câu sau mỗi câu bảy chữ. Đây là khúc hát miêu tả cái

chết của Lằu Slam, khi hồn nàng nhập vào cây thông và để lại tiếng hát ca cho

đời. Trong chương này, năm khúc hát đầu là lời đối đáp của chàng trai và cô gái

về Lằu Slam. Khúc hát đầu tiên, chàng trai hỏi ai là người làm ra lời hát xình ca;

Ai là người sáng tác ra những câu hát mà không biết hát; Ai là người tiếp lấy

những câu hát ấy để hát.

Hai câu hát tiếp theo, cô gái trả lời Cửu Ca là người sáng tác mà không

biết hát, Lằu Slam là người tiếp lấy ca hát. Khúc hát thứ tư chàng trai lại hỏi về

quê và nhà của Lằu Slam ở đâu. Khúc hát thứ năm, cô gái trả lời quê của Lằu

Slam ở Tây Châu. Từ khúc hát thứ sáu đến hết chương hát là lời của một người

hát không xưng danh mà chỉ nói rằng Đôi ta cùng hát lời cầu thỉnh Lằu Slam (có

thể là nam hoặc nữ hát), sau đó kể chuyện cuộc đời của Lằu Slam từ lúc còn trẻ

đến lúc chết.

Như vậy, chương hát này cũng được kết hợp bởi hai dạng kết cấu: kết cấu

đối đáp, với những khúc hát hỏi - đáp không liên tục mà có sự cách quãng; và

kết cấu một chiều, là lời kể do nam hoặc nữ thể hiện.

- Chương 7 - Ca tày co (Hát về gà gáy): gồm bốn khúc hát theo thể thất

ngôn tứ tuyệt, kết cấu một chiều độc lập. Chàng trai hát nhắc khéo cô gái rằng gà

gáy báo quá nửa đêm rồi, tình tự đến thế nên đi nghỉ thôi. Chàng còn hát khen vu

vơ con gà trống có tiếng gáy hay quá, gáy lên cho gia chủ có giấc ngủ bình yên.


45

- Chương 8 - Phùng chứ co (Hát chúc tụng chủ nhà): gồm 55 khúc hát,

trong đó 37 khúc hát đầu chàng trai kính chúc tất cả mọi người trong gia đình cô

gái. Trong lời hát còn có ý thăm dò xem tình cảm của bạn hát với mình như thế

nào. Sau đó là bài hát cảm ơn của cô gái đối với sự quan tâm của chàng trai. Bài

hát của cô gái gồm ba khúc hát đều theo dạng biến thể thất ngôn tứ tuyệt, câu

đầu ba chữ Cảm ơn chàng, ba câu sau mỗi câu bảy chữ. 13 khúc hát cuối cùng là

lời chàng trai cảm ơn, kính chúc cả làng và tạm biệt bạn hát. Kết cấu của cả

chương hát là kết cấu đối đáp (bên nam chúc gia đình, bên nữ cảm ơn, bên nam

chúc cả thôn và tạm biệt nhau). Tuy vậy, lời đối và đáp dài (trên hai khúc hát),

nên mỗi bài đối và đáp ấy lại có kết cấu một chiều.

Khép lại tập sách Xịnh ca Cao Lan - đêm hát thứ nhất, bước đầu có thể

nhận xét rằng hình thức kết cấu của đêm hát này khá phong phú và phức tạp. Mỗi

chương hát có số lượng khúc hát khác nhau, độ dài ngắn khác nhau.

Có hai chương hát dài: Chương 4 (61 khúc hát) và chương 8 (55 khúc hát).

Đây là hai chương chiếm vị trí quan trọng của đêm hát. Chương 4 được hát vào

khoảng giữa đêm, đây là thời điểm khi tình cảm của đôi nam - nữ đã có thể

chuyển sang giai đoạn thân mật hơn, thắm thiết hơn. Khi họ đã biết và hiểu nhiều

về nhau cũng là lúc họ hát tâm tình, kể cho nhau nghe một chuyện nào đó, có thể

đố nhau để thử tài. Chương 8 được hát vào cuối đêm hát, lúc rạng sáng đôi trai

gái sắp phải chia tay. Đây là những giây phút đầy lưu luyến để đôi bạn dành cho

nhau lời chúc, lời hẹn. Có thể vì dùng dằng mãi không xa bạn hát được, nên họ

cứ kéo dài lời chúc, lời chia tay tạm biệt...

Giữa hai chương hát dài là ba chương hát ngắn (Chương 5 gồm 10 khúc

hát, chương 6 gồm 20 khúc hát, chương 7 gồm bốn khúc hát). Những chương

ngắn có vai trò như bước đệm nối giữa hai chương dài, giống như quãng nghỉ lấy


46

hơi lấy đà, những chỗ được ngân nga của bài hát lớn, hoặc như các hồi luân

phiên nhau của một vở kịch dài.

Ba chương hát đầu tiên của đêm hát có độ dài trung bình (Chương 1 có 38

khúc, chương 2 có 34 khúc, chương 3 có 41 khúc). Có thể nói, ba chương này là

3 ba chương quan trọng của đêm hát, có chức năng dẫn dắt, mở đường cho câu

chuyện sẽ được kể ở những chương tiếp theo.

Hai dạng kết cấu đặc trưng của dân ca là kết cấu đối đáp và kết cấu một

chiều được sử dụng triệt để trong XCCL đêm hát đầu tiên. Kết cấu một chiều

độc lập(1)

ở ba chương đầu tiên gắn liền với tính chất trần thuật, kể lể, tâm tình,

với chủ thể diễn xướng là chàng trai.

Những chương sau (chương 4, chương 6, chương 8) có kết cấu phức tạp

hơn, là kết cấu một chiều và đối đáp đan xen nhau, kết hợp với nhau ở nhiều

mức độ. Có kết cấu một chiều với lời hát dài của một chủ thể diễn xướng, xen

vào đó là những cặp đối đáp ngắn.

Có chương bao gồm những kết cấu đối đáp, nhưng bài đối và bài đáp lại

kéo dài theo dạng kết cấu một chiều. Sự đan xen này làm cho kết cấu những

chương hát xình ca biến đổi linh hoạt, thành một đêm hát không đơn điệu, mà rất

sinh động... Có lẽ vì thế mà trong 12 đêm hát, đêm đầu tiên được đánh giá là

đêm hát hay nhất, quan trọng nhất.

Có thể nói, khác với dân ca các dân tộc Giáy, Thái, Mường, Hmông

thường có kết cấu dài với tính trần thuật, kể lể, tự sự, những khúc hát xình ca

(1) Ngoài văn bản Xịnh ca Cao Lan - đêm hát thứ nhất của Lâm Quý còn có những

văn bản khác là Dân ca Cao Lan của Phương Bằng cũng có phần về xình ca trong đêm hát

đầu tiên. Trong bản Sịnh ca đêm đầu tiên của Phương Bằng sưu tầm được có kết cấu đối đáp

giữa nam và nữ ngay từ khúc hát đầu tiên.


47

lại có kết cấu ngắn từ hai đến bốn dòng thơ. Nhờ vậy, XCCL có tính chất cô

đọng, súc tích, gần giống như ca dao, dân ca người Việt.

Những khúc hát ngắn, câu hát ngắn nói lên phần nào về lối tư duy và cách

nói năng mộc mạc, giản dị của người Cao Lan. Bên cạnh đó, người Cao Lan còn

thể hiện sự sáng tạo phong phú trong cách thể hiện. Họ kết hợp, đan xen những

lời kể chuyện miêu tả, có đôi chút phô diễn, với những lời đối đáp ứng khẩu

nhanh trí, thông minh. Hai dạng kết cấu một chiều và đối đáp được kết hợp linh

hoạt làm cho xình ca thêm phần lôi cuốn, hấp dẫn. Chưa kể các khúc hát có yếu

tố cốt truyện khá li kì về lịch sử tộc người, về các vị thần..., khiến người nghe

theo dõi hồi hộp, chăm chú.

2.1.2. Biện pháp kết cấu

2.1.2.1. Biện pháp đối chiếu

Một trong những biện pháp thường được sử dụng để thể hiện, khắc họa

tâm trạng và diễn biến cảm xúc trong XCCL là biện pháp đối chiếu. Có thể

hiểu, đó là biện pháp các TGDG tìm ra những nét tương đồng và khác biệt

giữa hiện tượng (ngoài con người) với trạng thái tình cảm của con người, cốt

để miêu tả và làm nổi bật tâm trạng của con người. Đây là một biện pháp kết

cấu quen thuộc của dân ca các dân tộc ở Việt Nam. Trong XCCL, nhất là xình

ca giao duyên, các chàng trai cô gái cần thể hiện tình cảm khéo léo, tế nhị, kín

đáo..., vì thế họ thường mượn cảnh vật, những con vật quen thuộc để thể hiện

cảm xúc, tình cảm trong lòng, ví dụ:

Chốc mục tủn căn vừy sắc slấy

Cằn lằn pụi sừng vừy pằn cau

Lồng sời sằm van nhừ lùng phát

Sờn sời hái chông phông lờng dàu.


48

(Dịch ý: Búi trúc nhiều cây đẹp, bị chặt ắt chết thôi. Kì lân mọc gai nhọn,

chỉ vì không có mồi. Anh héo gầy xấu xí, chỉ vì thiếu em thôi).

Những hiện tượng có tính quy luật của đời sống như "búi trúc đẹp bị chặt

sẽ chết, con kì lân mọc gai vì không có mồi" được miêu tả đầy ẩn ý trong lời

chàng trai. Chàng mượn những chuyện về búi trúc, về con kì lân để nói ra câu

chuyện riêng của lòng mình, đó là tâm trạng héo mòn trong nỗi cô đơn vì không

có người yêu bên cạnh.

Cái được đem ra đối chiếu với tâm trạng của con người còn có cả những con

vật gắn bó hoặc thường gặp cuộc sống lao động thường ngày con ngựa, con ếch...

Cời mơ cụ cang mấy héc súi Cưỡi ngựa đường xa bao đèo suối

Xí mơ phan quay sung lủi lằn Nhìn ngựa quay về ngựa cũng buồn

Mơ di shơi héc lư pin sáo Chăn ngựa ven đường em phải khóc

Slính làng tìu lư di nàn dằn. Nhớ chàng đường xa bao giờ gặp.

Cóp thìu cóp Ếch ơi ếch

Cóp thìu tàng sênh sênh cón sênh Ếch kêu ngoài đồng tiếng lên tiếng

Ốc pạo di nà sùi mắng chậc Bố mẹ trong nhà chưa ngủ say

Vợi hò tán cóp thìu tàng sênh. Vậy mà con ếch vẫn nhảy kêu...

Đối chiếu những sự vật hiện tượng của thiên nhiên với những trạng thái

tình cảm của con người là biện pháp kết cấu được người Cao Lan rất ưa sử dụng.

Tình yêu có bao nhiêu cung bậc thì dường như thiên nhiên, cảnh vật cũng có bấy

nhiêu tình ý để giúp đôi trai gái thổ lộ tâm tình với nhau.

Lời chàng trai :

Dằn ham chí Bóng cây me

Có chí dằn ham lài tẻm thằu Bẻ lấy cành me đem cùng ngồi


49

Hai nhằn sày lính dằn ham chỉ Hai người cùng nhớ bóng cây me

Slính chặc dằn ham sông lụi lằn Nhớ bóng cây me nước mắt chảy.

Lời cô gái :

Ham chí sọc Quả me chín

Một sì chí sọc hai sì sanh Một giờ thì chín hai giờ sinh

Dăn pốc hắm kịn ham chí sọc Có phúc mới gặp quả me chín

Dăn dừn hắm tắc cỏng làng hành. Có duyên mới được cùng chàng đi.

Dùng thiên nhiên, cảnh vật, những con vật quen thuộc để đối chiếu, làm

nổi bật sự phong phú, đa dạng trong đời sống tình cảm của người Cao Lan, là

cách diễn đạt quen thuộc không chỉ trong xình ca, mà cả trong lời ăn, tiếng nói

hàng ngày của người Cao Lan, là kết quả của lối tư duy trực quan sinh động.

Cách diễn đạt này phản ánh rõ sự gắn bó, sự hoà đồng với cỏ cây, với sông núi

và các sự vật bình thường trong đời sống... của đồng bào các dân tộc thiểu số,

trong đó có người Cao Lan.

2.1.2.2. Biện pháp trùng điệp

"Trùng điệp là biện pháp lặp lại một ý, một câu, thậm chí một khúc ca theo

nguyên tắc điệp ý, điệp cấu trúc ngữ pháp" [11; tr.138].

Thơ ca trữ tình dân gian rất hay sử dụng biện pháp kết cấu này để tổ chức

văn bản, tuy nhiên mỗi ngôn ngữ và từng loại văn bản có thể sử dụng ở mức độ

khác nhau. Tác giả Phạm Thu Yến cho rằng: nếu như ở dân ca người Việt có sử

dụng biện pháp trùng điệp nhưng số lượng ít thì biện pháp này ở dân ca Hmông

được sử dụng vượt trội cả về số lượng cũng như diễn tả... Nếu như dân ca Thái có

ưu thế của thủ pháp lặp một dòng thơ, thì dân ca Hmông hay dùng thủ pháp điệp

cả khổ thơ [47; tr.64].


50

Trong những bài xình ca của người Cao Lan, các TGDG luôn sử dụng

biện pháp trùng điệp, trong đó có thủ pháp điệp từ, điệp câu hát, điệp khúc hát.

Điệp từ là một thủ pháp lặp lại một từ trong câu hay trong một số câu tiếp

theo. Thủ pháp này được sử dụng với mức độ cao trong XCCL:

Cù nìn cù líu slăn nìn lài Năm cũ qua rồi năm mới đến

So slam so slợi pơi hènh hai Mùng ba mùng bốn đi du xuân

So slam so slợi va hai sáo Mùng ba mùng bốn hoa đua nở

Tưy hắm sin tìu lưy lù lài. Anh đi nghìn dặm thăm người thương.

Thủ pháp lặp lại từ nhiều lần trong một câu hát và những câu tiếp theo

không chỉ là nét riêng trong lối diễn đạt, mà còn là biện pháp tạo nên tính nhịp

điệu cho câu hát, khúc hát, đồng thời tạo lên tính liên kết trong văn bản. Có

những từ được lặp lại với dụng ý nhấn mạnh, gây ấn tượng, thể hiện một sắc thái

biểu cảm nhất định, làm nổi bật chủ ý và cảm xúc của người hát:

Sì slíu dàu dinh dinh cắn dinh

Phao tìu di nà nìn cụ nìn

Phao tìu di nà nìn cấy lơu

Di nà chựu mùng tưy hùi dinh

(Lúc còn trẻ mải mê đi chơi, cứ để cha mẹ chờ năm này qua năm khác, cứ

để cha mẹ mỗi năm một già đi, cha mẹ mong mình về chơi).

Trong tiếng Cao Lan, dàu dinh có nghĩa là “đi chơi”, phao tìu có nghĩa là

“cứ để”, di nà có nghĩa là "cha mẹ", nìn có nghĩa là "năm"... Đây là những từ

ngữ lặp đi lặp lại trong khúc hát của chàng trai, đó có thể được xem là những "từ

được đánh dấu". Người con trai ấy tự hào khi kể cho bạn hát nghe thời niên thiếu

mình đã đi chơi khắp năm châu bốn biển, song chàng cũng ngậm ngùi, đôi chút

ân hận vì hiểu rõ lòng cha mẹ già ngóng trông khi con mải mê theo những


51

chuyến du hương hết năm này qua năm khác. Nhưng không phải chỉ có vậy,

những tiếng được lặp lại này giúp cho việc liên kết các câu thành một chỉnh thể

và tiếp nối trong khúc hát, tạo thành lời kể chuyện liền mạch trong sự cởi mở

chân thành.

Điệp câu hát cũng được sử dụng với mật độ cao và khá linh hoạt trong

XCCL. Thủ pháp này đã tạo ra những cặp "sóng đôi" cả về ngữ nghĩa và cấu trúc

cú pháp. Sự lặp lại không phải y nguyên những câu hát trước mà thường có sự

thay đổi trật tự từ, ví dụ:

Sờu sờn dàu dàu hậy Cúng Tông Đoàn thuyền du du trên Quảng Đông

Lộc chi hậy tắc lộc chi hông Sáu thuyền đi đến sáu thuyền không

Lộc chi chi hậy tạo Ai Nàm Cúc Sáu thuyền đi đến An Nam quốc

Lộc chi nùi pún thụi quay hông. Sáu thuyền không đến phải về không.

Hoặc:

Su lài tạo

Cụ súi mù chi pù pù săm

Cụ súi mù chi pù pù lợc

Ná pù sằm van sờn pạo nhằn.

(Vào đến nơi (thôn của em), qua suối không biết chỗ nào trơn trượt, qua

suối không biết chỗ nào trơn ngã, ai biết chỗ nào trơn thì bảo với anh một lời).

Người Cao Lan còn thường hay có cách nói cặp đôi, cặp ba như so slam

so slơi (mồng ba mồng bốn); tời dắt, tời ngừy, tời slam (thứ nhất, thứ nhì, thứ

ba); sắu chắp, sắu tày (tay nắm, tay làm); cụ súi, cụ sun, cụ san (qua suối, qua

thôn, qua núi)...Thủ pháp điệp trong câu hát trong xình ca còn bắt nguồn từ

cách nói trên.


52

Tời dắt pin kệnh sun lơu tời Thứ nhất chúc người cao tuổi nhất

Tời ngừy pin kệnh sun lơu nhằn Thứ hai xin chúc các lão làng

Tời slam pin kệnh nình chếnh súi Thứ ba chúc suối làng em trong nhất

Nìn sun chếnh súi lềnh phăn phăn. Uống vào mát thấu tận trong lòng.

Điệp khúc hát là thủ pháp lặp lại về hình thức cấu trúc một khúc hát nào

đó trong bài hát, giữa nội dung ý nghĩa khúc hát “gốc” và khúc hát được lặp lại

có mối liên hệ nhất định.

Bài xình ca sau là lời đối đáp của chàng trai và cô gái đang trong giai đoạn

tìm hiểu, họ thử tài của nhau bằng việc ra câu đố. Mỗi câu hỏi và câu trả lời tạo

thành một cặp “sóng đôi”, hai khúc hát tạo thành một bài có hình thức kết cấu

chặt chẽ và ý nghĩa sâu sắc:

Hỏi:

Slăn hấy tời ốc cấy to chốc? Bao nhiêu gỗ nứa làm nên nhà

Slăn hấy tời sờn cấy to tênh? Làm thuyền cần mấy cân đinh

Cấy sợp căn tênh tềnh sờn táy? Mấy thanh ván ghép thành thuyền lớn

Cấy vài hợp lài sờn hắm sềnh? Đôi ta vượt sóng biển trùng xa.

Trả lời:

Slăn hấy tời ốc slợi to chốc Bốn mươi cây gỗ làm nên nhà

Slăn hấy tời sờn slợi to tênh Làm thuyền cần bốn mươi cân đinh

Slăn hấy căn tênh tềnh sờn táy Bốn mươi tấm ván bao thành tấm

Slam vài hợp lài sờn hắm sềnh. Ba bên hợp lại tạo nên thuyền.

Xình ca hát đố chủ yếu sử dụng thủ pháp điệp khúc hát để tạo nên những

cặp đối đáp sát ý và chặt chẽ. Về cơ bản, điệp khúc hát đã bao hàm cả thủ pháp

điệp từ, điệp câu hát. Việc lặp lại này không hề gây nên nhàm chán, đơn điệu bởi

một số từ ngữ đã được thay đổi, thêm bớt, đảo trật tự, để tạo ra nhịp điệu uyển


53

chuyển khi diễn xướng. Hơn nữa, điều đó luôn kết hợp với những ý nghĩa sâu sắc,

phong phú dưới hình thức của ngôn ngữ, tạo nên nét hấp dẫn, lôi cuốn người nghe.

Xét về phương diện liên kết văn bản và nghệ thuật hình tượng, có thể thấy

biện pháp trùng điệp tạo nên một số giá trị biểu đạt và nét đặc trưng trong xình

ca như sau:

Trước hết, cách trùng điệp câu hát theo kiểu “sóng đôi”, “sóng ba” làm

cho khúc hát dễ nhớ, dễ thuộc, từ đó dễ dàng lưu truyền rộng rãi trong dân gian.

Đồng thời, nhờ có lối điệp, những khúc xình ca trở nên mềm mại, uyển chuyển

hơn, sinh động hơn, có thể truyền tải được nhiều thông tin ngữ nghĩa, diễn đạt

được những ẩn ý thâm sâu trong lời hát.

Cách trùng điệp còn góp phần tạo nên nhịp điệu, tiết tấu cho khúc hát. Nó

giúp tạo lập mối quan hệ kết liền, gắn bó giữa các câu hát trong khúc ca thành

một mạch cảm xúc nhất định phù hợp với cảnh diễn xướng cụ thể của xình ca.

Tóm lại, từ những đặc điểm về hình thức và biện pháp kết cấu nổi bật

trong XCCL có thể khẳng định rằng: Kết cấu là yếu tố quan trọng trong hình thức

NTNT của xình ca. Đây có thể được xem là yếu tố ổn định, bền vững để cấu tạo, tổ

chức, sắp xếp những câu hát, lời hát theo công thức chung của xình ca, đồng thời

mở lối cho những sáng tạo của chủ thể diễn xướng.

2.2. THỂ, VẦN VÀ NHỊP ĐIỆU TRONG XÌNH CA

2.2.1. Thể

Có thể nói, thể (còn gọi là thể thơ) là yếu tố quan trọng trong NTNT của

dân ca. Nó chi phối các yếu tố khác như kết cấu, nhịp điệu, vần..., của bài hát,

khúc hát. Về cơ bản thể của XCCL giống với thơ Đường của Trung Quốc, hầu


54

hết các bài xình ca giao duyên được sáng tác theo thể thất ngôn tứ tuyệt và dạng

biến thể của tứ tuyệt.

Trong giới hạn của luận văn, xin được giới thiệu khái quát về hai loại thể

mà các TGDG Cao Lan thường sử dụng để tạo nên hình thức của xình ca.

Thể thất ngôn tứ tuyệt: Một khúc hát xình ca tương ứng với một khổ

thơ thể thất ngôn tứ tuyệt bao giờ cũng có bốn câu, mỗi câu bảy tiếng, ví dụ:

Kịn nình sanh tắc háo chi va Nhìn em như thể thiên nga

Mỉn pếc dừ tồng công phán xà Chẳng phải phấn son như ngọc ngà

Mấy sếch di nà trang hới tởi Bõ công sinh thành cha mẹ dưỡng

Di nà sanh tởi tạng lìn va. Sinh được ra em đẹp như hoa.

Nhịp thường gặp trong thể này là 2/2/3 hoặc 4/3, có khi ngắt nhịp 3/2/2

hoặc 3/4. Vần thơ trong xình ca có nhiều loại như: vần bằng, vần trắc; vần gián

cách, vần ôm. Khúc ca sau đây có hình thức đặc trưng của các khúc trong xình

ca: Nhịp 4/3 ở mỗi câu và gieo vần ôm (dạng AA-A), vần chân được gieo ở hai

câu đầu với câu cuối:

Cù nìn cù líu / slăn nìn lài Năm cũ qua rồi / năm mới đến

So slam so slợi / pơi hènh hai Mùng ba mùng bốn / đi du xuân

So slam so slợi / va hai sáo Mùng ba mùng bốn / hoa đua nở

Tưy hắm sin tìu / lưy lù lài. Anh đi nghìn dặm/ thăm người thương.

Dạng biến thể của thể thất ngôn tứ tuyệt:

Đó là những khúc ca có bốn câu, nhưng câu đầu tiên chỉ có ba tiếng, ba câu

sau mỗi câu có bảy tiếng. Về cơ bản, những khúc hát thuộc dạng biến thể này có


55

nguồn gốc là những khổ thơ thất ngôn tứ tuyệt, do hoàn cảnh diễn xướng đã được

biến đổi đi cho phù hợp, ví dụ:

Sếch nình nhợp Mời em vào (nhà)

Làng mù sắc mục họn săn sài Anh không đẹp gì mà như thân cây mục

Căm sì slính phồng vằn hợp slính Chỉ vì hồn nhớ nhau mà nhớ

Hống phạ mù dưn cù sềnh lài Đổ tại tình yêu đến nên nối thế.

Hoặc khúc ca có hai dòng, mỗi dòng bảy tiếng, được nhà gái hát lên với ý

hỏi han chào đón:

Mơn tưu héc nhắn sợ ná chau? Xin hỏi đoàn khách ở phương đâu?

Slạo sệch tềnh sưn hun hới su. Sân nhà đã quét xin mời đợi.

Nhà trai đáp:

Tưi sì héc nhằn sợi cống châu Anh là người khách từ Quảng Châu

Lài tạo tềnh sưn hun hới su. Đã đến sân rồi anh xin đợi.

Và khúc ca có ba câu, mỗi câu bảy tiếng, với ý hỏi:

Cấy căn chủ nhục cấy căn bào Mấy cân thịt lợn mấy cân mỡ

Cấy táu dầu nà cấy tầu tồ Mấy bó vừng được mấy đấu tro

Thụ nhi sắt tắc cấy to mào? Con thỏ có bao nhiêu cái lông?

Nhà trai đáp:

Sặp căn chủ nhục dắt căn lào Mười cân thịt lợn một cân mỡ

Sặp táu dầu nà dắt táu tồ Mười bó vừng được một đấu tro

Thụ nhi sắt tắc mầu pun mào. Con thỏ có hàng vạn cái lông.


56

Về cơ bản, nhịp trong những khúc ca “biến thể” giống như thể thất ngôn

tứ tuyệt, chỉ có câu hát đầu ba tiếng được tách ra một nhịp riêng.

Những khúc hát thuộc dạng “biến thể” linh hoạt và phong phú này cho

thấy: Khi sáng tác xình ca, người Cao Lan đã chịu ảnh hưởng của lối diễn xướng

trực tiếp. Khúc ca không bắt buộc phải nhất loạt theo công thức thể cứng nhắc mà

được làm mới sao cho việc giao tiếp bằng lời hát được thuận tiện nhất. Một trong

những cách thức như vậy là những yếu tố của lời ăn tiếng nói hàng ngày được sử

dụng, tạo nên sắc thái biểu cảm nhất định cho khúc ca.

Yếu tố lời ăn tiếng nói xuất hiện ở những đoạn mở đầu một câu ca và những

chỗ ngắt nhịp giống như lời khai giọng hoặc nghỉ lấy hơi, hay chuyển tiếp,

thường là “ờ... ư...”, “ò... ư...”, “ừ... ư...”,... Các phụ từ đưa đẩy: hò pun (làm

sao), dằn (mấy), hò nìn, dằn nìn (nào), hò mợt (bao nhiêu là)..., có vai trò làm

cho khúc hát mềm mại, uyển chuyển hơn, đồng thời được cảm nhận dễ dàng hơn.

Những yếu tố như vậy xuất hiện rõ nét nhất trong những câu hát đầu có ba

tiếng, đó thường là những lời nhắn, hỏi, mời, gọi..., giống ngôn ngữ trong giao tiếp

hàng ngày: sếnh nình nhợp (mời em vào), sếnh nùnh su (mời em đi), làng mấy sếch

(chàng biết chưa), mấy sếch co (không biết hát đâu), lằu lờng nháu (anh chàng lãng

du ơi), làng sời dừn (xem anh chàng hiền này)... Những yếu tố này với tính chất vừa

khuôn mẫu vừa phá cách rất linh hoạt của chúng, làm cho ngôn ngữ xình ca rất gần

gũi, quen thuộc với đời sống của đồng bào Cao Lan. Có thể coi hát xình ca cũng là

một cách trò chuyện, trao đổi tâm tình với nhau:

Lờng sờn líu Thả thuyền thôi

Lờng sờn tý lợc hái chông can Đã đến biển rồi thả thuyền thôi

Lơu lồng vừn súi quay ạo tỉn Rồng già quay gót về linh điện

Tạo sự lưy nhừ cụ pịt van. Cá chép về nơi giữa biển khơi.


57

Mòi tồng pan Bạn tình ơi

Xinh líu sờu sờn co dắt pan Hát chương vượt biển đã xong rồi

Xinh líu sờu son co dắt pún Đôi ta đã đến bến bờ hạnh phúc

Lại vằn xịnh hậy lờng co tàng. Bồi hồi nhớ lại lúc gian truân.

Có thể nói, thể của xình ca đã được biến đổi cho phù hợp hơn với lối nói,

cách cảm, cách nghĩ hàng ngày của người Cao Lan. Thường là khúc ca bị rút gọn

đi một số tiếng nhưng về cơ bản vẫn có thể coi đó thuộc thể thất ngôn. Đây là một

thể truyền thống cách luật đòi hỏi ngôn từ phải hàm súc, chọn lọc. Tuy nhiên từ

ngữ dùng trong xình ca lại phải rất mộc mạc, gần gũi với đời sống của người lao

động, vừa trang trọng vừa mang tính khẩu ngữ. Phải chăng, việc lựa chọn thể và

sử dụng NTNT của các TGDG Cao Lan ở trong sự mâu thuẫn?

Vậy thì phải chăng cũng có thể coi việc xử lí mâu thuẫn này trong ý đồ

của nghệ thuật biểu đạt. Bởi với những khúc ca ngắn, ngôn từ bị gói gọn chỉ

trong hai mươi tám tiếng, thậm chí hai mươi tư tiếng, mười bốn tiếng, nhưng

xình ca vẫn thể hiện được tất cả các cung bậc tình cảm và những ẩn ý sâu sắc của

người hát, ví dụ:

Căm di vênh lài tạo mòi chau Đêm nay anh đến làng em

Kịn nình chếch pậu sời cao làu Thấy em dệt vải trên nền nhà cao

Làng dịu cùng nình cao chếch pậu Cho anh dệt vải cùng nào

Pha nhằn sờn càng tưy phông làu. Sợ người ta bảo anh vào giao duyên.

Hoặc:

Xíp tìu căm dì xịnh sì slíu Đêm nay lời hát hết rồi

Ngò mầy nhịt ếnh chịu slam kenh Trăng lên soi tỏ núi đồi trong đêm

Chi chao kít mung làn cụ lù Nhện vàng giăng mắc tơ duyên

Mù hai tời hù tưy nàn hènh. Anh qua vướng phải khó xin đường về.


58

Trên thực tế, bên cạnh thể thất ngôn tứ tuyệt và dạng biến thể, người Cao

Lan còn sử dụng cả thể tự do trong những bài cúng, bài hát ru... Việc tìm hiểu

các quy tắc cùng những giá trị nghệ thuật của sự "pha trộn" giữa cách luật và

biến thể hoặc tự do trong các loại dân ca này, rất đáng được quan tâm, chú ý tìm

hiểu kĩ hơn, ở một công trình khác.

2.2.2. Vần

Khảo sát 8 chương và 266 khúc hát trong đêm hát đầu tiên, xin đưa ra một

số nhận xét về đặc điểm của vần như sau:

Trong XCCL có sự hiệp vần chặt chẽ, 100% khúc ca được khảo sát có

vần, không có khúc hát nào bị bỏ cách. Hai dạng vần được sử dụng chủ yếu là

vần chân và vần lưng.

Vần chân được dùng trong xình ca với các dạng cơ bản là: vần liền và

vần cách. Ngoài ra, vần chân còn được gieo theo cách riêng của người Cao Lan,

có thể coi đó là những trường hợp đặc biệt.

Qua khảo sát: Có 97 khúc ca dùng vần liền (dạng AA-A), ví dụ:

Hai sênh pin xịnh mồi sun tàu

Sun tàu sun mấy lình dàu dàu

Chộng vừy lơu sun sùi mấy vắn

Sền làng lài chú kít phông làu.

Có 14 khổ thơ dùng vần cách (dạng ABAB), ví dụ:

Làng lài hènh cù keo nhi cúc

Căm u nhục thụ pời lênh cai

Slăng nhằn nỉm kênh quay phợt cúc

Làng pan mù dửn sắt sênh tài.


59

Những trường hợp vần chân được gieo tương đối đặc biệt là dạng vần cách

mà chỉ ở hai câu: câu đầu với câu cuối, hoặc câu thứ hai với câu cuối. Có 153

khúc gieo vần chân dạng này. Các ví dụ:

- Vần cách ở câu đầu với câu cuối:

Sờu sờn hậy tạo cáu tìu cang

Hò pun (lồng mu) sắt sênh sời cang thăn

Mù chi (di mù) kéch làng súi lù

Mù chi (di mù) kéch tủy co tàng.

- Vần cách ở câu thứ hai với câu cuối:

Sời sờn hậy tạo dăm dinh mìu

Dăm dình mìu lủy dơu lềnh lò

Dịu sú lềnh lò hợ sư sì

Sư sì cấy to sú cấy to.

- Vần liền chỉ được gieo ở hai dòng đầu, có 4 khúc, ví dụ:

Làng lài hènh cù nháu từng cai

Tắc kịn nháu va tú tú hai

Sa sáu áo lài slin mờn mòi

Nhằn tàng dơu nháu sì hò ca.

Có 5 khúc không có vần chân, ví dụ:

Sòng phéc mộc

Dơu cọ mò phằn mấy chi nhằn

Dơu cọ mò phằn va sắc háo

Phong sui thin sính lằu slam ca.

Nhưng có 2 khúc hiệp vần cả 4 câu, ví dụ:

Cằm di làng lài tạo mòi chau


60

Kịn nình tạm súi cụ sun tàu

Làng dịu tày tàu thau dắt káu

Cam tìu tu lưy thạu slăm tàu.

Kết quả khảo sát vần chân trong 266 khúc ca có thể được trình bày qua

bảng sau:

Dạng vần Số lƣợng khúc ca

Tỉ lệ %

Vần liền (Dạng AA-A) 97 36,5

Vần cách (Dạng ABAB) 14 5

Vần cách gieo ở 2 câu (câu đầu - câu cuối; câu thứ hai - câu cuối)

153 54

Vần liền gieo ở hai 2 đầu 4 1,5

Vần liền gieo ở 4 2 1

Không gieo vần chân 5 2

Các dạng vần chân trong XCCL

Vần lưng trong xình ca có cách gieo vần khá phong phú, ở các vị trí

khác nhau từ đầu đến cuối câu theo các dạng khác nhau. Dạng vần lưng gieo

trong cùng một câu, hay còn gọi là “vần chuỗi” được sử dụng rất nhiều trong

XCCL (khoảng 240/266 khúc ca, chiếm khoảng 90%), ví dụ:

Cù nìn cù líu slăn nìn lìn

So slam so slợi pơi hènh slin

So slam so slợi va hai sáo

Tƣy hắm sin tìu lƣy lù lìn.


61

Vẫn chuỗi có hai dạng: Vần liền như "nìn, lìn" và "slợi, pợi"; và vần cách

như "nìn - nìn, lìn", "tưy - lưy". Đối với vần chuỗi, cách gieo vần phải tuân theo

quy tắc nhất định, chỉ được gieo vần ở các tiếng cùng một nhóm thanh điệu hoặc

"bằng" hoặc "trắc". Vần chuỗi trong xình ca thường là vần "bằng". Những vần

liền gieo giữa câu thường ở các tiếng trước và sau ranh giới thuộc hai vế của

nhịp ngắt :

So slam so slợi / pơi hènh slin

Tời dắt sì sằn / nhằn tá cú

San san dơu lúi / súi lơu lồng...

Bên cạnh sử dụng vần chuỗi, các TGDG Cao Lan còn sử dụng những

cách bắt vần chân với vần lưng rất linh hoạt, đặc biệt ở những khúc hát có

dạng "biến thể":

Tá tìu tưi/ Lão ngồi câu

Nhợt nhợt tá tìu/ sời căng chăn Ngày nào cũng thấy lão câu bên bờ

Tìu căn lộc cang/ mù nhừ héc Có đâu cá đớp rung phao

Nàn với sắc séc /sưng sa chau? Cần câu trĩu nặng nhấc sao khỏi bờ.

Sau đây là các ví dụ tiếng cuối ở câu trước bắt vần với các tiếng của câu sau:

+ Bắt vần với tiếng thứ nhất:

Tời ngừy hai sênh slin mời chau

Slạu sài sắt cai táu mùng một.

+ Bắt vần với tiếng thứ hai:

Hai sênh pin xịnh mòi sun tàu

Sun tàu sun mấy lình dàu dàu.


62

+ Bắt vần với tiếng thứ ba :

En chí phây thin phùng pệc hợc

Pẹc sính lợc tàng phùng kiu ngò.

+ Bắt vần với tiếng thứ tư :

Căm dì slinh phồng vằn sau hấy

Lài vằn sau hấy mờn san co.

+ Bắt vần với tiếng thứ năm:

Có sì mấy tồng sênh mấy háo

Xịnh sắt mấy tồng lao tời ông.

+ Bắt vần với tiếng thứ sáu:

Làng mấy sếch

Ốc táy tời tàng mấy sếch dàu.

Ngoài ra vần lưng còn được hiệp vần theo chiều dọc khúc ca:

Dơu mờn hò sì pin sláy phấu

Dơu mờn hò sì pin sláy tao

Dơu mờn hò sì pin sláy cậy

Dơu mờn hò sì dùng sláy páo.

Và chéo giữa các câu:

Sếch lưu lằu slam vằn phùng chứ

Phùng háy chứ nhằn sài sốc an

Căm nìn phùng háy mềnh nìn phú

Mềnh nìn sài sốc num ca tàng.

Có thể thấy trong xình ca, người Cao Lan có cách gieo vần rất phong phú.

Vần chân có sáu dạng vần, trong đó vần cách ở hai dòng thơ rất hay được sử


63

dụng. Vần lưng có dạng vần chuỗi và các cách bắt vần linh hoạt của vần chân

với các tiếng trong câu, cách bắt vần lưng dọc và chéo khúc ca.

Những hiện tượng điệp vần trên đã liên kết, móc xích các tiếng trong các

câu hát, khúc hát lại với nhau thành một chỉnh thể hoàn chỉnh. Điệp vần còn tạo

cho lời xình ca trở nên cân đối, hài hòa, nhịp nhàng, có giá trị tạo nhịp điệu.

2.2.3. Nhịp điệu

Tính nhạc trong xình ca được tạo nên bởi sự nhịp nhàng của cách gieo

vần, phối âm, phối thanh..., có thể gọi chung đó là những cách tạo nên nhịp điệu.

Ngắt nhịp tạo ra những đoạn có độ dài ngắn khác nhau trong lời hát.

Khảo sát 266 khúc xình ca, có thể xác định rằng hầu hết khúc hát trong

XCCL sử dụng nhịp 4/3, (có 1055/1084 câu dùng nhịp 4/3) - đây là nhịp truyền

thống của thể thất ngôn.

Có 29 câu ngắn, ba tiếng được ngắt lẻ thành một nhịp riêng trong khúc ca,

ví dụ:

Lầy líu dau/

Dắt lầy sềnh cù/ngừy lầy chau/

Căm di slinh phồng/ cao kít ậy/

Quay pạo di nà / pá lang càu/.

Sự ngắt nhịp (biểu thị bằng dấu gạch chéo “/”) trong khúc ca trên đã có sự

biến đổi ở câu thứ nhất so với nhịp truyền thống nhất. Có thể hình dung cách

ngắt nhịp trong quan hệ với các tiếng của câu và khúc ca như sau:

3/

4/3/

4/3/

4/3/


64

Xét về hình thức, sự biến đổi nhịp như vậy khiến cho lời hát xình ca có

những khoảng lặng. Vì vậy, sau nhịp ngắt này thường có lời “ò...ư’’ đưa đẩy, để

nối với lời hát sau cho liền mạch.

Trong thơ ca, nhịp lẻ như ở câu thứ nhất của khúc ca thường báo hiệu một

cái gì đó bất ngờ sắp xảy ra, hoặc thể hiện những trắc trở, uẩn khúc trong tâm tư

con người. Còn trong xình ca, ba âm tiết trong nhịp ngắt đơn thuần chỉ là lời hô,

lời đáp, lời gọi, lời mời..., của các chàng trai và cô gái khi đối đáp giao duyên

với nhau. Chúng có vai trò hướng sự chú ý của người nghe vào những điều sắp

nói ra. Ngoài ra, nhịp ngắt bất thường cũng dùng để tách những điều cần được

nhấn mạnh, tạo nên các đoạn nhỏ trong các khúc ca. Lối ngắt nhịp đặc biệt này

tạo nên nhịp điệu, tiết tấu khác lạ cho làn điệu xình ca, thường được sử dụng khi

diễn xướng xình ca giao duyên ban ngày, với kết cấu đối đáp linh hoạt. Có thể

nói, nhịp điệu của xình ca chịu ảnh hưởng mạnh từ cách nói vần vè của ngườ i

Cao Lan.

Như đã đề cập đến khi phân tích vần của xình ca, vần liền gieo giữa câu

thường là ranh giới hai vế của nhịp ngắt.

Ví dụ: trong câu “Tời dắt sì sằn / nhằn tá cú”, nhịp 4/3 được ngắt giữa hai

vần liền “sằn / nhằn” là hợp với qui luật phát âm của tiếng Cao Lan. Bởi vì hai

tiếng đứng cạnh nhau mà giống nhau về cấu âm thì rất khó phát âm liên tiếp,

phải ngắt nhịp để chia câu thành hai vế, xen lời “ò...ư” đưa đẩy sau vế thứ nhất,

rồi mới phát âm được tiếp vế thứ hai.

Người Cao Lan ưa thích sự hài hòa cân đối khi nói nên hay dùng lặp lại

các cụm từ theo kiểu sóng đôi, sóng ba, tạo nên những cấu trúc câu giống nhau

trong bài xình ca. Đây cũng là cơ sở để ngắt nhịp cho câu ca:


65

- Làng lài hènh cù / nháu tàng cai/

- Làng lài hènh cù / dăm dình lù/

- Làng lài hènh cù / nình ốc táy/

- Làng lài hènh cù / sịch pha tàu/...

- Su xịnh chếch co / sừng cắn kênh/

- Su xịnh chếch co / sừng cắn liu/

- Su xịnh chếch co / sưng chông pháp/

- Su xịnh chếch co / háu nàn hai/...

Câu ca có hai vế tách biệt, vế đầu là những cụm từ giống nhau, cố định lặp

lại, vế sau là những cụm từ linh hoạt. Sự khác nhau cơ bản về hình thức kết cấu

các cụm từ như vậy bắt buộc nhịp phải được ngắt ở giữa hai vế. Hay nói cách

khác, những chỗ ngừng như trên thường tương ứng với sự phân biệt những kiểu

cụm từ, tạo thành một loại "khuôn" để tạo nên nhịp điệu.

Nếu so sánh chu kì nhịp của xình ca với thể lục bát, ta thấy nhịp của thể

lục bát (dạng điển hình) là nhịp chẵn: 2/2/2.

Còn cách tạo nhịp điệu của xình ca thường theo cách: lẻ - chẵn - lẻ -

chẵn - lẻ:

3/

4/3/

4/3/

4/3/

Hoặc là theo cách: chẵn - lẻ - chẵn - lẻ…:

4/3/

4/3/


66

4/3/

4/3/

Câu hát bảy tiếng chỉ có một nhịp ngắt khiến nhịp điệu xình ca thường

mang vẻ buồn man mác, đều đều, ít có đột biến về tiết tấu. Có thể sự ngắt nhịp

như vậy nhằm mang lại cảm nhận dàn trải, khoan hoà, phù hợp với tâm trạng

nhớ thương, mong chờ... của những người yêu nhau.

Lí giải về điều này, những người già Cao Lan kể rằng xình ca là do Lằu

Slam sáng tác khi đi tìm người yêu trong tâm trạng buồn, nhớ và khổ đau, nên

làn điệu xình ca cũng mang tâm sự của nàng. Còn sau những khoảng lặng trong

nhịp ngắt, người hát thường lấy hơi dài để “ờ... ư”, là do lúc đó nàng Làu Slam

còn mạnh khỏe, hơi còn dài, nên có thể ngân mãi không dứt lời.

Đó là một cách lí giải hình ảnh và rất cảm tính về nhịp điệu trong xình ca.

Thực tế, nhịp điệu của xình ca bị chi phối bởi nhiều yếu tố: Có thể đó là do

người Cao Lan ưa sự dịu dàng, trầm lắng; hoặc do hoàn cảnh diễn xướng trong

đêm tĩnh lặng..., làn điệu xình ca được tạo nên mang âm hưởng trầm ấm, thiết

tha, khoan thai, thấm sâu vào tâm tưởng người nghe. Hoặc chỉ là do hát tình tứ

yêu đương thì phải với nhịp điệu như thế…

Tóm lại, nhịp điệu của xình ca tương đối đơn giản. Về cơ bản, hầu hết

các câu ca được ngắt nhịp truyền thống 4/3. Đây là nhịp ngắt có tính ổn định

được xác định bởi các cụm từ cố định và không cố định trong cùng một câu.

Việc gieo vần liền giữa câu cũng là cơ sở để ngắt nhịp, chia câu ca thành hai vế

liên kết với nhau.

Xình ca cũng có một loại nhịp đặc biệt, đó là những câu ca chỉ có ba tiếng

một nhịp, tạo ra những điểm nhấn cho khúc ca.


67

Có thể nói, nhịp điệu trong xình ca không chỉ là hình thức mà còn thể hiện

được tâm trạng, cảm xúc của người hát. Nhịp điệu và tiết tấu trong XCCL ít đột

biến, một nhịp có độ dài trung bình 4 tiếng và 3 tiếng, vần bằng chiếm khoảng

90% trong tổng số 2110 nhịp..., tạo nên âm hưởng trầm ấm, sâu lắng, thể hiện

được những cung bậc tình cảm của đôi trai gái đang đến với tình yêu.

TIỂU KẾT

Có thể thấy, XCCL vừa có kết cấu cố định buộc người hát phải ghi nhớ

từng câu hát, điệu hát hoặc phải hát theo sách, lại vừa có kết cấu mở, không cố

định để người hát tự do sáng tạo: từ mẫu có sẵn, câu hát, khúc hát được thay đổi

sao cho phù hợp với hoàn cảnh cụ thể. Sự có mặt của yếu tố cốt truyện làm cho

nhiều bài trong xình ca giống một câu chuyện kể có mở đầu, kết thúc và các biến

cố, sự kiện li kì hấp dẫn.

Hai dạng kết cấu đặc trưng là đối đáp và một chiều được kết hợp linh hoạt

trong xình ca nói chung và trong đêm hát đầu tiên nói riêng. Biện pháp kết cấu

thường được sử dụng là đối chiếu và trùng điệp.

Về thể, XCCL có hai loại: thất ngôn tứ tuyệt (khúc hát có 28 tiếng) và

biến thể của tứ tuyệt (khúc hát có 24 tiếng, 21 tiếng, 14 tiếng)

Trong xình ca có sự hiệp vần chặt chẽ. Hai dạng vần chủ yếu là vần chân

và vần lưng. Vần chân gồm vần liền và vần cách. Vần lưng có cách gieo phong

phú: gieo cùng dòng (vần chuỗi) và gieo bắt vần chân với vần lưng ở tất cả các

tiếng của câu sau.

Nhịp điệu của xình ca tương đối đơn giản, hầu hết câu hát được ngắt nhịp

truyền thống 4/3 (chẵn - lẻ), một số ít câu hát ngắt nhịp 3/, 4/3 (lẻ - chẵn lẻ).


68

CHƢƠNG 3

NGÔN TỪ NGHỆ THUẬT CỦA XÌNH CA CAO LAN

XÉT VỀ MẶT NGỮ NGHĨA

3.1. CÁC BIỆN PHÁP TU TỪ THƢỜNG GẶP TRONG XÌNH CA

3.1.1 So sánh

Biện pháp so sánh được sử dụng rộng rãi trong nhiều thể loại văn học dân

gian nói chung, XCCL nói riêng. Qua khảo sát 266 khúc hát, có thể nêu lên một số

đặc điểm của việc sử dụng biện pháp so sánh trong xình ca như sau:

3.1.1.1 Sự thể hiện của so sánh trong XCCL

Thông thường cấu trúc so sánh gồm bốn yếu tố, tạo thành công thức:

A + t + tss + B

Trong đó:

- A : cái được so sánh

- t : thuộc tính được so sánh

- tss : từ biểu thị quan hệ tương đồng hoặc hơn kém khi so sánh (từ so sánh)

- B : cái so sánh.

Các TGDG Cao Lan đã vận dụng khá linh hoạt công thức so sánh trên

trong sáng tác xình ca. Có hai cách so sánh tiêu biểu là sử dụng từ so sánh và ẩn

từ so sánh.

Cách sử dụng từ so sánh:

Hai vế so sánh thường được nối nhau bởi các từ so sánh sau: sì (là, như),

mấy + t (không, chẳng,... + bằng), sì hơn (hơn). Các ví dụ:

- Nình sì cúc vùng thin chí nui (em - là / như - nước - vua - trời - con - con

gái = em như con gái vua trời).


69

- Nình mấy pới phềnh phềnh làng say (em - không / chẳng - đẹp - bằng - anh -

vợ = em không đẹp bằng vợ anh đâu).

- Làng sì hơn lồng chạng sênh táy (anh - là - hơn - rồng - mắc - cạn - tình

- dưới = anh hơn cả rồng bị mắc cạn).

Công thức hoá biện pháp so sánh trong các ví dụ trên, ta có được các dạng

thức so sánh sử dụng từ so sánh cơ bản trong xình ca như sau:

- A + tss (sì) + B.

- A tss (mấy) + t + B.

- A + tss (sì hơn) + B.

Trong đó, cấu trúc so sánh sử dụng từ so sánh sì được dùng nhiều hơn hai

cấu trúc còn lại. Trong 29 khúc hát có từ so sánh thì 20 lần xuất hiện sì. Điều này

chứng tỏ người Cao Lan ưa so sánh ngang bằng và tương đồng, đồng thời không

hay so sánh "hơn" hoặc "kém". Các ví dụ:

- Căn cun cúc nui sì màn lồng (cầu - quan - nước - trong - như - năm - rồng =

cầu quan trong nước như ngũ rồng).

- Làng sì lồng vùng dàu slợi hái (anh - như - phượng hoàng - đi - bốn - biển).

- Nình sì páo va áp mìu mùn (em - như - quí - hoa - ở - miếu - cửa = em như

bông hoa quí ở cửa miếu).

- Nình sì lồng vùng làng sì dính (em - như - phượng hoàng - anh - như - chim).

Cách ẩn từ so sánh:

Đây là cách so sánh phổ biến trong xình ca. Có tới 45 trong tổng số 74

khúc hát sử dụng biện pháp so sánh ẩn từ so sánh. Các ví dụ:

- Nhợp san chám chốc quay slịu vú (vào - núi - chặt - đốt - về - soi - lửa)

Péc kin sồng tàu tồng vú sềnh (sáng rực- thấy- sông- đầu- cùng- lửa- tình yêu).


70

Ý lời hát: Vào núi chặt cây đốt lửa soi đường, lửa cháy sáng ở đầu sông

cùng với lửa tình yêu.

Ý nghĩa so sánh là: Lửa tình yêu sáng (như) lửa.

Cách so sánh ẩn từ so sánh làm cho lối nói bóng bẩy, hình ảnh hơn khi

trực tiếp dùng từ so sánh. Vì vậy trong xình ca thủ pháp này được người Cao Lan

ưa dùng, và điều này được phản ánh vào xình ca. Các ví dụ:

- Nhằn sài di háo mòi di háo (người - hình dáng - đẹp - em - thật - đẹp)

Quay pạo nình nà cọ slặu sài. (về - bảo - em - mẹ - có - nhộng bướm).

Ý nghĩa so sánh là: Dáng hình em đẹp (như) nhộng bướm (con ngài).

- Làu lờng nháu (lơ đãng - hoa sen).

Chếch lầy mù tại phông sui tá (bức rào - không nẹp - gió - thổi - đổ).

Chếch pếc mù kênh phông lờng dàu (cái phên- không- nẹp- gió- lung lay).

Ý lời hát: Anh chàng lơ đãng, bức rào không nẹp gió thổi là đổ, cái phên

không nẹp gió thổi thì lung lay.

Ý nghĩa so sánh là: Anh chàng lơ đãng (như) bức rào không nẹp, gió thổi

là đổ, (như) cái phên không nẹp gió thổi thì lung lay.

Tìm hiểu hai vế A và B trong cấu trúc so sánh của xình ca, có thể nhận thấy:

Cái được so sánh (A) là những sự vật hiện tượng được nhắc đến nhiều

trong xình ca, và đó thường là con người (cụ già, chàng trai, cô gái) và sự vật

(hạt gạo, bông hoa…).

Cái so sánh (B) cũng là những sự vật hiện tượng gần gũi với cuộc sống

người Cao Lan như cây thông, bông hoa, dòng suối…, và còn có cả những hình ảnh

chỉ tồn tại trong trí tưởng tượng của con người như: tiên, công chúa…

Qua khảo sát 74 cấu trúc so sánh, có thể nhận xét cái được so sánh (vế A)

nhiều nhất là nình, mòi (em - cô gái) và làng, vênh (anh - chàng trai), thuộc tính


71

được so sánh chủ yếu là vẻ đẹp. Cái so sánh (vế B) là thế giới tự nhiên và siêu

nhiên phong phú, đa dạng. Đây cũng có thể được xem là một đặc trưng của ngôn

ngữ xình ca, do đặc tính giao duyên của nó mang lại.

Có thể tóm tắt các cấu trúc so sánh có hai vế tiêu biểu trên như sau (kí

hiệu (-) thể hiện sự vắng mặt trong cấu trúc so sánh):

A t tss B

làng, vênh

(anh)

- sì (như) pệc lợc (cò trắng)

- sì ( như) cáy nhi (gà con)

- sì hơn (hơn) lồng chạng (rồng mắc cạn)

lằu lờng (lơ đãng)

- chếch lầy (cái rào)

lằu lờng (lơ đãng)

- chếch pếc (phên nứa)

- - cun công ( quan công)

- sì (như) ắc tắu (sao Bắc đẩu)

- sì (là) nhợt ếnh (mặt trời)

- sì (là) lồng vùng (phượng hoàng)

- sì (là) dừ (cá chép)

nình, mòi

(em)

- sì (như) thiên nga

- sì (là) vùng thin chí nui (công chúa)

nhằn sài

(dáng em) - lá ngọc giao

nhằn sài (dáng em)

- slạu sài (nhộng bướm)


72

- sì (như) lồng vùng (phượng hoàng)

- sì (như) va (hoa)

pới (đẹp) - mờu tan (hoa mò)

háo (đẹp) - pục chí (hoa chuối)

- - nháu (hoa sen)…

- sì (như) cây măng

sắc slăn (thân sắc)

- mầy nhịt (mặt trăng)

3.1.1.2 Vai trò của so sánh trong xình ca

Có thể nói, việc đối chiếu các sự vật hiện tượng với nhau là nhằm đem đến

một cách tri giác mới về các đối tượng ấy. Xét về mặt ngữ nghĩa, những từ ngữ ở

vế B thường biểu thị hình ảnh sinh động và biểu cảm hơn từ ngữ ở vế A. Thông

qua cái so sánh (ở vế B) ta có được sự nhận thức sâu sắc hơn về đối tượng được

so sánh (ở vế A). Chàng trai làng (làng, vênh) và cô gái (nình, mòi) đều có trên

10 hình ảnh so sánh tương ứng. Mỗi hình ảnh so sánh có giá trị biểu cảm riêng.

Ví dụ:

Làng sì cáy nhi tý lợc súi (anh - như - gà - con - sắp - rơi - suối)

Làng sì lồng vùng dàu slợi hái (anh - như - phượng hoàng - đi - bốn - biển).

Hai hình ảnh "gà con" và "phượng hoàng" thể hiện hai tâm trạng khác

nhau của chàng trai. Đó là tâm trạng bối rối, lo sợ như gà con sắp rơi xuống suối

của chàng khi nghe nói cô gái đi lấy chồng. Ở câu thứ hai, có thể thấy chàng trai

đang vui, tự hào, đặt nhiều niềm tin, ước mơ vào tương lai, nên như phượng

hoàng đang sải cánh bay khắp bốn biển.

Bên cạnh hai đối tượng được so sánh chính (chàng trai và cô gái), trong

xình ca còn có những đối tượng khác được so sánh như: đôi ta, tiếng hát, gặp

nhau… Trong đó, tiếng hát của chàng trai và cô gái (làng co, nình co) luôn được


73

ví von, ngợi khen. Tiếng hát là cầu nối giao duyên trực tiếp của đôi trai gái và

vậy sì slíu mấy chi co sênh dính (nghe như chim hót giữa rừng hoa).

Hai vế A và B của cấu trúc so sánh còn tạo thành những cặp so sánh nhằm

biểu thị một điều muốn nói ra mà không thể nói trực tiếp. Trong các cặp so sánh

này (anh là quan công - em là hoa núi; anh là sao đẩu - em là trăng; em là

phượng hoàng - anh là chim; anh như cò trắng - em như thiên nga…), cách thức

so sánh tương đồng và tạo thành cặp thể hiện ước mơ giao tình kết đôi, sự gắn bó

hoà hợp của đôi lứa yêu nhau.

Trong các cấu trúc so sánh của XCCL, nếu vế A chỉ đưa ra sự vật hiện

tượng thuộc không gian hiện thực (chủ yếu là chàng trai và cô gái), thì vế B lại

mở rộng gồm cả sự vật hiện tượng so sánh thuộc không gian siêu nhiên (công

chúa, tiên nữ…). Sự quy chiếu ngược lại các đối tượng ở vế B sang vế A giúp ta

cảm nhận rõ hơn về những cái được so sánh (là chàng trai và cô gái).

Tìm hiểu biện pháp so sánh, một lần nữa chúng ta được tiếp cận với không

gian giao duyên của xình ca, đó là con người, cảnh vật thiên nhiên (những sự vật

được lấy làm cái so sánh và cái được so sánh). Qua đó có thể thấy được lối tư

duy hồn nhiên, trong sáng của người Cao Lan và những cung bậc tình cảm của

họ trong tình yêu.

3.1.2 Ẩn dụ

3.1.2.1 Sự thể hiện của ẩn dụ trong XCCL

Dựa vào những yếu tố, những quan hệ cụ thể của câu chữ có mặt trong

ngôn bản và cảnh huống diễn xướng xình ca, có thể chia ẩn dụ tu từ thành hai

loại: Ẩn dụ tu từ trên cơ sở từ ngữ và ẩn dụ tu từ trên cơ sở phát ngôn.

Trong đó, ẩn dụ trên cơ sở từ ngữ được tạo ra bằng cách kết hợp từ. Người

Cao Lan sử dụng một từ cơ bản với tư cách là đơn vị gốc làm chất liệu, làm


74

trung tâm (thường là danh từ như: hoa, thuyền, mây…) đem kết hợp với một đơn

vị từ khác để tạo thành ẩn dụ có hình thái - cấu trúc là một ngữ. Các ví dụ:

- Sờn (thuyền) sờn va (thuyền hoa), sờn lồng (thuyền rồng)…

- Va (hoa) va lơn líu (hoa héo úa), va sừng san (hoa núi).

- Vằn (mây) hồng vằn pụn nhịt (mây hồng trăng tỏ).

Sờn va là từ được kết hợp bởi hai hình ảnh ẩn dụ: (sờn) thuyền và va

(hoa). Trong xình ca, "thuyền" là ẩn dụ của chàng trai, hoa là ẩn dụ của cô gái,

của cái đẹp… "thuyền hoa" là ẩn dụ của tấm lòng, tình yêu cao đẹp của chàng

trai dành cho cô gái.

Trong XCCL, ẩn dụ tu từ trên cơ sở từ được sử dụng khá phổ biến; như

các từ va (hoa), nhịt (trăng), sờn (thuyền), sồng (sông), ắc táu (sao bắc

đẩu)…Những từ này đã qua một cơ trình chuyển đổi từ phép so sánh sang phép

ẩn dụ như sau: A t như B B ( A)

Ví dụ: Em đẹp như hoa hoa (em).

Trong diễn xướng xình ca, do lời hát ngắn và đối đáp linh hoạt nên những

ẩn dụ này được sử dụng phổ biến. Trong đêm hát thứ nhất, xuất hiện nhiều nhất

là hình ảnh ẩn dụ va (hoa) 24 lần, nhịt (trăng) 15 lần…

Ngoài cách sử dụng từ ngữ, các TGDG Cao Lan còn sử dụng cả phát ngôn

(qui chiếu vào xình ca đó là những câu hát, khúc hát) để ẩn dụ . Cách tu từ này

dựa vào cảnh huống diễn xướng xình ca và những thói quen, lối nói, cách cảm

cách nghĩ của người dân Cao Lan. Sau đây là một số ví dụ:

- Pềnh từng vầy dừn trai slác mộc (mặt đất - vì - tốt - trồng - dâu - cây)

- Dưng dồng kết tụi chắc lềnh hò (nuôi - tằm - kết - đôi - chắc - tơ - lụa).

- Chị chao kít mùng làn cụ lù (con - nhện - giăng - tơ - nhà - qua - đường)…


75

Người Cao Lan hay mượn những hình ảnh gần gũi (đất, cây dâu, con tằm,

con nhện…) để ví ngầm với tình cảm của mình. Lối nói về các sự vật, hiện tượng

như "đất trồng cây dâu", "nuôi tằm tốt tơ lụa", "con nhện giăng tơ"… là những

cách nói bình thường của đời sống. Tuy nhiên, khi những câu hát trên được đặt

trong khung cảnh giao duyên thì lại mang ý nghĩa bóng gió, ẩn dụ. Hai câu đầu

được cất lên khi chàng trai mới đến thăm làng cô gái, gặp được nàng vừa đẹp

vừa hát ví hay, chàng bèn ngỏ lời yêu. Ẩn ý của hai câu hát này là một câu hỏi

ướm ý: Đất nuôi cây dâu, con tằm làm nên tơ lụa đẹp, mọi vật quanh mình đều có đôi

có cặp như vậy, còn em có đồng ý làm bạn với anh không?

Câu hát thứ ba được hát lên trong thời gian đêm khuya, khi đã qua

khoảng 1/3 đêm hát. Lúc này, câu chuyện tâm tình giữa đôi trai gái đã bắt đầu

gần gũi hơn, thân mật hơn. Chàng trai cất lời hát đầy ẩn ý rằng: Con nhện đã

giăng tơ khắp lối từ nhà ra đường, anh đi về sợ mắc lối, cho anh ở lại đây hát ví

với em nhé...

Trong xình ca những câu hát bóng gió như trên rất phổ biến. Nó xuất

hiện làm cho cả khúc hát mang ý nghĩa ẩn dụ, lời hát trở nên uyển chuyển,

bóng bẩy. Vì thế, có thể nói hầu hết khúc hát xình ca mang nghĩa ẩn dụ. Sau

đây là ví dụ khác:

Su nhợp nình sun mấy sếch nhịt (đi - vào - em -thôn- không- biết-trăng).

Mấy sếch nhịt táu ưng ná phung (không - biết - trăng - đầu - cao - nào - phương).

Mấy sếch nhịt táu ưng ná lênh (không - biết - trăng - đầu - cao - nào - sáng).

Pắc táu sắt slênh lộc ná phung (sao Bắc đẩu - bẩy - tìm - dọc - nào - phương).

(Đi vào thôn em không biết trăng ở đâu/ Không biết trên cao kia trăng ở

phương nào /Trăng sáng ở phương nào /Sao Bắc đẩu tìm trăng khắp mọi phương).

Ý nghĩa ẩn dụ: Anh vào thôn mà không gặp em, anh đi tìm em khắp nơi.


76

Có thể nói, ẩn dụ tu từ có cơ sở là phát ngôn có khả năng biểu đạt ý nghĩa

rộng hơn, sâu sắc hơn ẩn dụ tu từ có cơ sở là từ ngữ. Qua những phát ngôn bóng

gió ẩn ý này, có thể thấy chủ thể diễn xướng đã khéo léo bộc lộ những tâm trạng,

cảm xúc và mong ước của mình. Trong XCCL, đó thường là ước mong được có

đôi, thành cặp, mong muốn được gần gũi, được yêu thương; đó còn là tâm trạng lo

lắng, băn khoăn, phấp phỏng khi đi tìm người yêu…

3.1.2.2 Vai trò của ẩn dụ trong xình ca

Trong XCCL, ẩn dụ đã biểu thị thế giới các nhân vật trữ tình và thế giới

nội tâm của họ qua những hình ảnh cụ thể trong thế giới tự nhiên phong phú, đa

dạng, đó là nhịt (trăng), va (hoa), sờn (thuyền), sồng (bến sông), slậu sài (nhộng

bướm), vằn (mây), phùng vùng (phượng hoàng), pắc táu (sao bắc đẩu)…

Ẩn dụ trong xình ca cho thấy người Cao Lan ưa dùng những hình ảnh, sự

vật hiện tượng gần gũi, gắn bó để bóng gió. Điều này chứng tỏ mối liên hệ khăng

khít trong đời thực của người Cao Lan với thiên nhiên qua cách thừa nhận ngầm

nét tương đồng giữa mình với thiên nhiên, cảnh vật và mượn thiên nhiên, cảnh

vật để thể hiện mình.

Bên cạnh đó, ẩn dụ đã biểu đạt được thế giới nội tâm của các nhân vật trữ

tình xoay quanh chuyện tình yêu. Nhờ ẩn dụ mà các sự tình, các trạng thái, cảnh

huống, sự kiện… được hiện ra khá rõ nét trong xình ca. Đó có thể là các sự tình,

trạng thái...rất phức tạp của đời sống. Ví dụ:

Sờn sờn sắt hái hợi phăn phăn (bơi - thuyền - bẩy - biển - đi - băng băng)

Chếch háo phông làu mấy tắc hàn (chính- đẹp- gió- thổ - không- được- về)

Cáng tạo nhằn hàn va lơn líu (nói - về - người - cũ - hoa -héo - hết)

Nhịt sừng từn dừn va sừng san (trăng - cao - soi - đẹp - hoa - cao - núi).


77

(Bơi thuyền đi qua bẩy biển lướt băng băng / Giữa lúc gió đẹp thổ i nên

không về được / Lúc về với người cũ hoa héo hết / Trăng đẹp trên cao soi hoa

trên núi cao).

Sờn (thuyền) là hình ảnh ẩn dụ của chàng trai ; háo phông (gió đẹp) là ẩn

dụ cho người tình mới (hoặc có thể là sự đa tình của chàng trai); va lơn líu, va

sừng san (hoa héo, hoa trên núi) là ẩn dụ cho cô gái. Khúc hát bày ra một cảnh

huống trớ trêu, đó là khi có sự xuất hiện người thứ ba. Chàng trai và người tình

mới yêu thương, quấn quýt hạnh phúc và vô tình, còn cô gái (người yêu cũ) thì

đau buồn đến héo úa, cô đơn, lẻ loi và bất hạnh. Người Cao Lan liên tưởng cô

gái bị người yêu phụ bạc như va sừng san bông hoa đẹp mà mọc trên núi cao.

Hình ảnh ẩn dụ này thực sự có sức ám ảnh, để lại những suy ngẫm, hướng mọi

người đến một sự đồng điệu, thương cảm nhất định với tình cảnh, số phận của nhân

vật trữ tình lẻ loi ấy.

Trong XCCL, khi biểu thị thế giới nội tâm của con người trong tình yêu ẩn

dụ thường được cấu trúc sánh đôi tương ứng thành cặp, như: va - slặu sài (hoa -

nhộng bướm), nhịt - pắc táu (trăng - sao bắc đẩu); sồng - sờn (bến sông -

thuyền)… Những cặp ẩn dụ này không chỉ tạo nên lối nói uyển chuyển, hài hoà,

cân đối mà còn chủ yếu thể hiện ước mơ giao ước, kết đôi trong cuộc sống của

trai gái Cao Lan.

Có thể nói, ẩn dụ là biện pháp tu từ có khả năng thực hiện việc trao đổi thông

tin ngầm và bộc lộ khéo léo mọi cung bậc tình cảm của con người một cách hữu

hiệu nhất. Vì thế các TGDG Cao Lan đã rất chú trọng việc sử dụng biện pháp này

trong xình ca. Ẩn dụ đã tạo nên những khúc hát ví cô đọng, súc tích, lời hát mượt

mà, chau chuốt và ẩn ý thâm sâu… Nó là lời khẳng định tư duy nghệ thuật dân

gian của người dân Cao Lan vừa trực quan, hồn nhiên vừa thâm trầm sâu sắc.


78

3.1.3. Nhân hoá

3.1.3.1 Sự thể hiện của nhân hoá trong xình ca

Khảo sát xình ca, có thể thấy các TGDG Cao Lan thường sử dụng hai cách

cấu tạo nhân hoá như sau:

+ Thứ nhất: Dùng từ ngữ chỉ tính chất, hành động của con người để biểu

thị tính chất hành động của sự vật hiện tượng không phải là người. Chẳng hạn đó

là những cách nói: mơ sàu (ngựa - buồn), cay sàu (tiếng gà - buồn), tụi táo cốc

pại vùng thin (cối nước giã gạo - bái lạy phương trời), pông kìm sàu (con cua -

buồn), lưy như chốc pếc lài hènh hạo (cá chép - đầu bạc đi đưa tang), làng sờn

slính slây (thuyền anh - nhớ thương), chí dìu co (cánh diều - hát)…

Ví dụ:

Su xịnh chếch co sừng cắn kênh (đi - hát - giữa - bài - cao - vội - chúc)

(Chí dìu) Hờ mợt phây thin kếch tài lềnh (diều - dưới - bay- trời-rơi- đeo nhạc)

(Chí dìu) Hờ mợt tại lềnh sùi thin dính(diều-dưới-đeo nhạc - ngủ - trời - mây)

Hấy tưy sông tàu thạn sàu sênh(cho- anh- sông- đầu-than thở- buồn-tình yêu).

(Anh hát lời ca trong chiều mát /Một cánh diều bay giữa trời mây/ Diều

sáo vi vu bao lời hát /Da diết tình anh nhớ một người).

Sự vật hiện tượng được gán cho những tính chất, hành động của con người

thường là con vật quen thuộc (“gà”, “ngựa”, “cá chép”, “cua”…), đồ vật (“cối

nước”, “cái diều”, “thuyền”…), chúng có những hành động như con người

(“hát”, “bái lạy”, “đi”…) và những xúc cảm của con người (“buồn”, “nhớ”,

“thương”…).

+ Thứ hai: Coi những sự vật hiện tượng (không phải là người) như con

người để trao gửi, chuyện trò, tâm sự.


79

Bằng cách nhân hoá này, nhân vật trữ tình trong xình ca thường nói

chuyện với ếch tồng (mặt trời đằng đông), ếch slay (mặt trời đằng tây)...về

những điều đang ấp ủ trong lòng chưa nói ra được; bảo tìu cóp (con ếch) đừng

kêu nữa để cha mẹ ngủ yên; hỏi chuyện phùng vùng (phượng hoàng) đã ăn cơm

hay chưa; hay tâm sự với va (hoa) về nỗi sầu trong lòng...

Ngược lại, có những con vật trong xình ca lại biết chủ động chào hỏi

khách như cáy (con gà); hoặc biết hát những bài hát tình yêu cho mọi người nghe

như phông (gió) và sồng péc mộc (cây thông già)… Ví dụ:

Sồng péc mộc ( cây thông già)

Dơu cọ mò phằn mấy chi nhằn (có - cái mộ - không - tên - người nào )

Dơu cọ mò phằn va sắc háo (có - cái mộ - không - tên - bông hoa - đẹp)

Phông sui thin dính Lằu Slam co (gió - thổi- dưới - trời -Lằu Slam - bài hát).

(Cây thông già / Dưới gốc có mộ không tên/ Mộ của người như bông hoa

đẹp / Dưới trời gió thổi bài hát về nàng Lằu Slam).

Hai cách cấu tạo nhân hoá trên được sử dụng đan xen trong xình ca, nó

làm cho thế giới nhân vật của xình ca phong phú hơn, sinh động hơn.

3.1.3.2 Vai trò của nhân hoá trong xình ca

Vai trò chủ yếu của nhân hoá trong XCCL là miêu tả và trữ tình, thông

qua sự liên tưởng đến người khi trực quan thấy những gì không phải người.

Trong xình ca hai mục đích này được đan lồng vào nhau cùng nhằm thể hiện nội

tâm nhân vật. Những sự vật hiện tượng là những con vật, đồ vật… khi được gán

cho những thuộc tính, dấu hiệu của con người, chúng được nói đến như những

nhân vật biết suy nghĩ, nói năng, hành động…, để qua đó thể hiện cách nhìn, thái

độ của người nói. Ví dụ:

Cời mơ cụ cang mấy héc súi (cưỡi - ngựa - qua - đèo - mấy - con - suối)


80

Xín mơ phan quay sung lủi sàu (nhìn -ngựa - quay - về - ngựa - cũng - buồn)

Mơ di shơi hức lư pin sáo (ngựa - ăn - ven - đường - em cũng - khóc)

Slính làng tìu lù di nàn sàu (nhớ - chàng - con - đường - xa - càng - buồn).

(Cưỡi ngựa đường xa bao đèo suối /Nhìn ngựa quay về ngựa cũng buồn

/Chăn ngựa ven đường em phải khóc /Nhớ chàng đường xa bao giờ gặp).

Việc miêu tả như trên làm cho đối tượng được miêu tả là mơ (con ngựa) trở

nên gần gũi, thân quen hơn, đồng thời làm cho nó trở thành “người đại diện” có

khả năng bày tỏ kín đáo, tâm tư, tình cảm của nhân vật trữ tình. Trong trường

hợp vừa dẫn, đó là tâm trạng buồn sầu, nhớ thương người yêu.

Nếu tự sự là cách thể hiện tư tưởng, tình cảm của các TGDG bằng con

đường tái hiện một cách khách quan các hiện tượng đời sống, thì trữ tình lại

được thể hiện qua cách bộc lộ trực tiếp tình cảm, thái độ của con người. Nghĩa là

con người tự cảm thấy mình và khẳng định điều đó qua những ấn tượng, ý nghĩ,

cảm xúc chủ quan của chính mình đối với thế giới và nhân sinh. Cùng với các

biện pháp tu từ khác, nhân hoá đã giúp các TGDG thực hiện được các ý đồ nghệ

thuật của mình.

Trong XCCL, nhân hoá đã tham gia vào việc tái hiện lại các hiện tượng

đời sống, trực tiếp miêu tả phong cảnh thiên nhiên và các hoạt động của đời sống

con người, bằng cách gán tình người cho các sự vật hiện tượng vô tri:

Su lài hènh cù nình súi tụi (đi - đến - đường - cũ - em - nước - cối)

Hò pun táo cốc pại vùng thin (thế nào - giã - gạo - bái lạy - phương - trời)

Hò pun pại thin mấy trông súi (thế nào - pái - trời - không - chung - nước)

Trông slăm táo cốc cụ sin nìn (chung - tâm - giã - gạo - qua - nghìn - năm).

Hình ảnh "cối giã gạo bên suối nước" rất quen thuộc và gần gũi với cuộc

sống của người dân Cao Lan. Hoạt động hứng nước giã gạo của cái cối giống


81

như của con người đang vái lạy trời đất. Vì vậy, cối nước được hình dung như

một con người đang vái lạy.

Sự tái hiện cảnh cối nước giã gạo và gán cho nó hành động bái lạy của con

người không phải xuất phát từ mục đích tự thân, mà chỉ là cái cớ để chủ thể bộc

lộ những cảm xúc, chiêm nghiệm, suy tưởng của mình. Cối nước là vật làm việc

có ích, nó làm cho hạt gạo trắng như bông, như sao, đem đến bữa ăn thơm ngon,

đầm ấm cho gia đình. Vì thế người Cao Lan biết ơn cái cối, coi đây là một ngườ i

đặc biệt thay mặt dân làng đứng vái lạy đất trời qua nghìn năm. Đã là “người” thì

nó cũng sẽ cảm thông với người khác, có thể trò chuyện, tâm tình với người.

Trong trữ tình, "cái tôi trữ tình giữ một vị trí đặc biệt quan trọng vì nó là

nguồn trực tiếp duy nhất" [9; tr.317]. Các nhân vật trữ tình trong xình ca thường

cố giấu những cảm xúc của mình đi bằng cách mượn thiên nhiên, cảnh vật, con

vật, đồ vật,… ra để nói vòng, gán cho những sự vật hiện tượng này những tâm

trạng, cảm xúc, suy nghĩ của mình. Trong hát xình ca, đó được xem là cách thể

hiện “cái tôi” chân thực và sinh động nhất. Ví dụ:

Pắc po slấy líu pắc po thai (Bắc Đô - chết - rồi - Bắc Đô - chết)

Hài nhi sùng tài lài chụ trai (trẻ con - cùng - khiêng - lại - làm chay)

Luy như chốc pệc lài hênh hoạ (cá chép - đàu - bạc - lại - đưa - tang)

Pờng kìm mù hạo sáu lài tài (con cua - không - tang - tay - khiêng - hồn).

Đám tang của Bắc Đô được miêu tả chân thực: Trẻ con làm chay, cá chép

đến đưa tang, con cua đi khiêng hồn. Trong đó, "con cua, cá chép" cũng tham

gia vào đám tang có hành động, cảm xúc như con người. Tại sao lại như vậy?

Phải chăng chúng cũng chính là “người”. Qua miêu tả những hành động và cảm

xúc của các con vật như thế, nhân vật trữ tình đã kín đáo bộc lộ nỗi buồn, sự đau

xót của mình trước sự ra đi của Bắc Đô.


82

Có thể nói, cùng với ẩn dụ và so sánh, nhân hoá là biện pháp tu từ được sử

dụng phổ biến trong xình ca. Nó thể hiện một lối nói ưa hình ảnh, sinh động của

người Cao Lan. Việc đưa các con vật, đồ vật, cảnh vật thiên nhiên - những đối

tượng không phải là người sang thế giới của loài người đã tạo nên một thế giới

loài người mới giống như trong truyện cổ tích. Qua đó, người Cao Lan gửi gắm

những suy nghĩ, tâm sự, cảm xúc.. của mình một cách khéo léo.

3.2. SỰ THỂ HIỆN THỜI GIAN, KHÔNG GIAN NGHỆ THUẬT VÀ MỘT VÀI

BIỂU TƢỢNG THƢỜNG GẶP QUA NGÔN NGỮ XÌNH CA

3.2.1. Thời gian nghệ thuật

TGNT thực chất vốn là thời gian của hiện thực khách quan nhưng được

phản ánh trong tác phẩm để tạo thành hình tượng nghệ thuật của tác phẩm. Trong

ca dao, dân ca nói chung và xình ca nói riêng, TGNT vừa thuộc về phạm trù hình

thức nghệ thuật, vừa là nhân tố có tác động đến các yếu tố khác như KGNT, kết

cấu văn bản nghệ thuật… Giống như mạch ngầm chảy trong tác phẩm nghệ

thuật, TGNT còn là phương tiện để chủ thể diễn xướng biểu đạt những sắc thái

khác nhau trong tâm trạng của mình.

Trong XCCL, TGNT được tạo dựng nên bởi sự đan xen giữa hai dòng thời

gian: thời gian hiện thực (là thời gian diễn xướng) và thời gian tâm lí (là dòng

thời gian chảy trôi từ quá khứ đến hiện tại trong tâm tưởng của chủ thể diễn

xướng).

3.2.1.1. Thời gian hiện thực

Thời gian hiện thực được thể hiện trong xình ca qua những từ ngữ chỉ thời

điểm diễn ra cuộc xướng ca như: dắt di (một đêm), cằm di (đêm nay), pun nhịt

(nửa đêm), slăn nìn (năm mới), cằm nìn (năm nay)… Trong đó, thời điểm di,


83

nhịt (đêm) có tần số xuất hiện nhiều nhất. Qua khảo sát trên 30 khúc xình ca ban

ngày và 5 tập xình ca ban đêm, có thể nhận thấy có 31/98 khúc hát nói đến thời

điểm "đêm". Có 12 khúc hát mở đầu bằng cum từ cằm di (đêm nay). Trong đêm

hát đầu tiên, cằm di xuất hiện 15 lần trên 266 khúc hát.

Nếu như trong dân ca người Việt thường gặp "đêm qua" - chỉ thời gian

quá khứ mở đầu lời hát, thì người Cao Lan có riêng một bài hát cằm di (hát đêm

nay). Đây là khoảng thời gian hiện thực của đêm xình ca, bắt đầu từ khoảng tám

giờ, chín giờ tối đến canh ba, canh bốn sáng sớm hôm sau. Đó cũng được hiểu là

khoảng thời gian ước lệ, chỉ thời điểm mà chủ thể diễn xướng thể hiện lời hát.

Cằm di (đêm nay) là một đêm của hiện tại, là bây giờ, nhưng không cụ thể đêm

ấy là đêm thứ mấy (trong 12 đêm hát).

Từ các thời điểm ước lệ này, chủ thể có thể nói được mọi điều, mọi

chuyện muốn nói…, dường như những chuyện đó đang xảy ra, gần gũi ngay kia.

Các ví dụ:

- Cằm di vênh lài tạo mòi chau (đêm nay - anh - lại - đến - mọi - phố = đêm nay

anh đến bên sông)

- Cằm đi vênh lài ốc pụi su (đêm nay - anh - lại - nhà - một nửa - đi = đêm nay

anh đến cuối làng)

- Cằm đi vênh lài tạo chứ ca (đêm nay - anh - lại - đến - chủ nhà - hát = đêm nay

anh đến chủ nhà)…

Bên cạnh những từ chỉ thời gian chung chung như: cằm di (đêm nay), cằm

nìn (năm nay), dắt di (một đêm), pụn nhịt(nửa đêm)…, người Cao Lan còn nói

cụ thể và chính xác về thời gian hiện thực trong xình ca bằng những từ ngữ như :

so slam so slợi (mồng ba, mồng bốn), slam kenh (ba - canh giờ = canh ba), dằn

nìn (dần - năm = năm dần), chí ngo (giờ tí)… Khoảng thời gian được xác định


84

như vậy làm tăng tính chân thực và cụ thể của những sự kiện trong xình ca, kéo

người nghe đến thời điểm diễn xướng hoặc xảy ra câu chuyện đang nói đến. Các

ví dụ:

- Tồng lò tá cú tỉnh slam kenh (cùng - chuông - đánh - trống - mời- ba

canh = Đồng lô đánh trống điểm canh ba)

- Cay tày slam kenh pạo chứ mềnh (Gà - gáy - ba - canh - bảo - chủ - nhà

= Đêm về gia chủ ngủ bình yên).

(Thời điểm slam kenh (canh ba) này được nhấn mạnh, xuất hiện 4 lần

trong chương Gà gáy có vai trò làm thức tỉnh và nhắc nhở đôi bạn hát đã đến lúc

phải chia tay).

- Pắc po slấy líu hò nìn chạng (dằn nìn chạng) (Bắc Đô - chết - hết - năm

- nào - chôn (dần - năm - chôn) = năm Dần chôn cất Bắc Đô).

- So slam so slợi pơi hènh hai (mồng - ba - mồng - bốn - đi - đường -

mở = mồng ba mồng bốn đi chơi xuân).

- Tời dắt sì sằn nhằn tá cú (lần - một - giờ - người - đánh - trống = canh

một báo giờ ba tiếng trống)

- Tời ngừy sì sằn nhằn tá lò (lần- hai - giờ - người- đánh- chuông = canh

hai giờ báo ba tiếng chuông)…

Sự biến chuyển của thời gian hiện thực được thể hiện qua sự biến đổi của

tự nhiên:

Tông thin sợp dắt nhằn an cắt (đông - trời - mười một - người - an - cát =

đông qua xuân đến hoa đua nở)

Cù nìn cù líu slăn nìn lài (cũ - năm - cũ - hết - mới - năm - đến = năm cũ

qua rồi năm mới đến)…

Qua sự biến đổi của đời người:


85

Sợp ngu cụ líu chung nìn lại (mười - tuổi - qua - hết - chung - năm - lại)

Nhằn tạo trông nìn chếch si sai (người - đến - chung - năm - chính - là - yêu)

Slam dợp chếch slây va líu cứn (ba - mươi - chính - tây - hoa - leo - cuốn)

Làn vài tý lộc mòi mùn tài (nhà - bạn - nhỏ - xuống - mọi - cửa - đài)

(Thiếu thời qua đi trung niên đến /Người đến trung niên mới biết yêu /Cái

tuổi ba mươi hoa quấn quít / Đời vui rơi xuống cửa nhà xiêu).

3.2.1.2 Thời gian tâm lí

Trong hoàn cảnh diễn xướng của xình ca, các từ ngữ chỉ thời gian thường

không chỉ đơn thuần chỉ thời gian mà còn có tác dụng diễn đạt cảm xúc và

những quá trình tâm lí nảy sinh của những người đang hát. Vì vậy, thời gian

cần được khái quát hoá để phù hợp với tâm trạng mọi đối tượng. Nói cách khác,

thời gian trong xình ca còn được biểu thị và quan niệm như một đại lượng

mang tính ước lệ, đại khái, dài ngắn thế nào là tuỳ thuộc vào trạng thái tâm lí

chủ quan của con người.

Thời gian tâm lí được ước chừng bằng mùa trăng, bằng sự héo úa của

hoa… Đây là cách nói quen thuộc của người nông dân, xuất phát từ lối diễn đạt

cái trừu tượng bằng cái cụ thể, bằng những hình ảnh. Thời gian được ước chừng

bằng cách mềm dẻo như vậy tạo nên sự mơ hồ đa nghĩa, thích hợp với các cuộc

diễn xướng đối đáp, trong quá trình ướm thử và tìm hiểu nhau. Các ví dụ:

- Sợp dắt nhịt thin lộc tời skết (mười - một - trăng - trời - rơi - to- tuyết = mùa

trăng mười một tuyết rơi).

- Cáng tạo nhằn hàn va lơn líu (nói - về - người - từ - hoa - tan - hết = đến khi

nghĩ đến chung tình)

Nhịt sừng từn dừn va sừng san (trăng - cao - đẹp - hoa - cao - núi = thì hoa đã

héo sự tình còn đâu).


86

Ngoài ra, người Cao Lan còn thể hiện thời gian tâm lí bằng sự qui ước

trong lời hát. Đó là sự cảm nhận về thời gian chảy trôi qua những lời hát một

cách tinh tế. Lời hát được bắt đầu cất lên khi "khách" mới đến làng:

Hai sênh pin xịnh mòi sun tàu (mở- tình- một bên- hát- nghĩ- thôn- đầu = mở lời

xin hát khen làng đẹp).

Giữa lời hát của "khách" thời gian đã là đêm:

Xíp tìu su xịnh, xịnh cằm di (sắp xếp- đi- hát- hát- đêm nay = lời hát chuyển sang

hát về đêm).

Lời ca kết lại cũng là lúc bình minh:

Xịnh líu co sì vằn hợi chau (hát- hết- ca- là- hồn- đi chơi- phố = hát hết lời ca ta

đi chơi).

Sự chảy trôi của thời gian còn được ngầm biểu thị qua các giai đoạn của

tình yêu đôi lứa: gặp nhau rồi xa cách, yêu nhau rồi nên vợ nên chồng… Cảm

nhận thời gian đời người, tình yêu không thể bằng các thời điểm và khoảng cách

cụ thể, mà bằng tâm trạng, cảm xúc của con người. Các ví dụ:

- Xịnh líu sì slin mù sì slin (hát- hết- là- liền- không là- liền = lời hát thăm nhau

đã đủ rồi, ta cùng nhau hát lời yêu thôi)

- Mùng kịn nhằn dồng slăm dịu slính (nhìn- thấy- người- rồng- tâm tư- nhớ =

chưa thấy dáng hình lòng tưởng nhớ)

- Kịn líu nhằn dồng tưy diu càu (thấy- hết- người- rồng- anh - mơ gặp = gặp rồi

chỉ muốn đến gần hoa).

- Lầy líu dau

Dắt lầy sềnh cù ngừy lầy chau

Cằm di slinh phồng cao kít ậy

Quay pạo di nà pá lang càu.


87

(Tạm xa nhé /Xa nhau để nhớ người mình yêu /Đêm nay giao hát lời tình

tự/ Định cả đời anh với hoa yêu).

3.2.1.3 Sự đan xen giữa hai dòng thời gian

Sự đan xen giữa hai dòng thời gian hiện thực và thời gian tâm lí có thể

được xem là đặc điểm nổi bật của XCCL trong đêm hát đầu tiên. Nó được thể

hiện ở việc thời gian luôn được đẩy ngược từ hiện tại về quá khứ, rồi từ quá khứ

đến hiện tại.

Trong thực tế khách quan, thời gian được hình dung như một dòng chảy

tuyến tính, một đi không trở lại. Nhưng trong xình ca, TGNT có liên quan, thậm chí

bị phụ thuộc vào cảm xúc của con người, nên thường gặp sự đan xen giữa thời gian

hiện thực và thời gian của sự hồi tưởng. Thời gian hiện tại luôn là thời điểm gốc

để chủ thể hồi tưởng lại những gì đã qua. Chẳng hạn, chủ thể "khách" - là chàng

trai - khi đến hát ví ở làng cô gái đã lần lượt hồi tưởng và kể lại những chuyện

quá khứ:

Chuyện kể về thời niên thiếu của chàng: sí líu dằu dinh (lúc nhỏ đi chơi)

qua mười phương, qua vương quốc con gái…

Chuyện kể về việc làm thuyền ra biển lớn, vượt qua muôn trùng sóng gió

để cập bến bờ Nam:

Sờu sờn sắt hái hợi dàu dàu (bơi- thuyền- vượt-biển- đi- bằng bằng)

Dàu tạo Ai Nàm cúc tù chau (đi- đến- nước Ai Nam- này- phố) .

(Bao ngày sóng gió bơi trên biển/ Đã đến nơi này đất Ai Nam).

Chuyện kể về nàng Lằu Slam và mối tình tuyệt vọng của nàng:

Lằu Slam hù lài va lơn líu (Lằu Slam- đến- hoa- già- hết = về cuối đời hoa hoa

đã héo)…

Cô gái khi tâm tình với bạn hát cũng hồi nhớ lại ngày trước:


88

- Xịnh liu sờn sờn co dắt pún (hát- hết- bơi- thuyền- ca- một- bài )

Lại vằn xịnh hậy lờng co tàng (cái- hồn- hát- mới- thả- ca- đường).

(Đôi ta đã đến bến bờ hạnh phúc/ Bồi hồi nhớ lại khúc gian truân).

- Làu lờng nháu (anh chàng- lơ đãng)

Phiu làu phiu lờng tạo nình chau (lơ- đãng- đến- em- thôn)...

Những câu chuyện theo hồi tưởng của đôi trai gái đã đưa nhau và đưa cả

người nghe về quá khứ rất xa xưa. Có đến 2/3 khoảng thời gian trong xình ca là

thời gian quá khứ. Thời gian ấy có lúc ngưng lại rất lâu (vì những câu chuyện cũ

rất dài), có khi chỉ thoáng qua nhanh trong hồi tưởng… Mạch cảm xúc ấy làm

cho đôi bạn hát như bị chìm đắm vào một khoảng thời gian không xác định, gắn

liền với không gian và những tình tiết trong câu chuyện được kể bằng lời ca này.

Dòng thời gian của quá khứ dù lớn nhưng không thể kéo dài từ đầu đến

cuối đêm hát. Đôi bạn hát thỉnh thoảng vẫn nhắc nhau về thời điểm hiện tại: cằm

di (đêm nay). Có thể nói: Việc đẩy ngược thời gian từ hiện tại về quá khứ và rồi

từ quá khứ lại đến hiện tại là một nghệ thuật trong ngôn từ XCCL. Trước thời

điểm thời gian bị đẩy về quá khứ hay kéo về hiện tại, trong xình ca luôn có

những tín hiệu báo trước. Đó là những câu hỏi tình tứ của đôi trai gái, hay tiếng

gà, tiếng trống, tiếng chuông…

Ví dụ: Muốn kể lại chuyện Lằu Slam, chàng trai hỏi:

Xịnh co pin sì hò nhằn sờu (hát ca- một bên- là- nào- người- làm nên = xin

hỏi em rằng ai làm nên lời ca)

Cô gái trả lời là Lằu Slam, và đấy là cái cớ để kể chuyện ngày xưa… Sau

câu chuyện dài, đến lúc phải chia tay, cô gái nhắc khéo:

Pụn dì lằm lằm cạy pạo líu (nửa - đêm - im im - gà -báo – hết )

Mấy sếch chăn tày sì làu kenh (không- biết- thực- gáy- là- báo- canh giờ).


89

Cách đưa đẩy khéo léo bằng những tín hiệu báo trước như trên làm cho

người nghe không bị hẫng hụt bởi sự thay đổi thời gian (kéo theo là cả không

gian, mạch cảm xúc…) đột ngột. Tiếng chuông, tiếng gà, lời ướm hỏi…, có chức

năng như cầu nối giữa hai nhịp thời gian quá khứ và hiện tại, khơi nguồn mạch

cảm xúc của đôi bạn hát.

Trong các bài dân ca của dân tộc khác như “xường” của người Mường,

người hát rất chú ý đến dòng thời gian tuyến tính. Họ ý thức về sự chảy trôi của

thời gian hiện tại nên gấp gáp, giục giã, muốn nhanh chóng "lên bậc xường" để

hát yêu nhau. Ngược lại, người Cao Lan có xu hướng hồi tưởng lại chuyện đã

qua của mình, của cả dân tộc mình. Họ hay nghĩ về quá khứ để "ôn cố tri tân", để

suy ngẫm, để tự sự…, và để mãi rồi mới nói chuyện bây giờ.

Trong xình ca, thường thì các thời đoạn trong thời gian quá khứ liên tục

vận động để về gần thực tại, từ thời gian xa xôi đến chuyện mới hôm qua. Việc

trở về và bắt nhịp với thời gian hiện tại cho ta thấy, người Cao Lan có ý thức và

cảm nhận rất rõ về quá khứ và cả hiện tại, tương lai. Những câu chuyện quá khứ

được kể lại là có chủ đích, là nhằm thể hiện nhân sinh quan của người hát.

Có thể nói sự đan xen giữa hai dòng thời gian đã tạo nên kết cấu đa dạng

trong tác phẩm về mạch cảm xúc: hiện tại và hồi tưởng quá khứ. Đêm hát xình

ca dường như bị ngắt đoạn ra vì những mạch cảm xúc ấy. Tuy nhiên, nhìn nhận

một cách khách quan, ta có thể thấy kết cấu mạch cảm xúc và những cảm nhận

về dòng thời gian trong xình ca rất hợp lí, hợp tình. Trong suốt đêm hát dài, đôi

trai gái không thể chỉ chúc nhau, khen tặng nhau…, mà họ còn tâm tình, thủ thỉ

kể cho nhau nghe chuyện xưa. Cảm xúc hồi tưởng là phù hợp với thời gian hiện

thực nửa đêm của cuộc hát. Sự đan xen cho thấy người hát luôn ý thức về thời

điểm cằm di (đêm nay), mục đích kể câu chuyện quá khứ cũng để thể hiện dụng


90

ý là trao đổi tâm tình để hiểu nhau, để yêu nhau, với ngụ ý sâu xa khác nữa là

mong muốn hạnh phúc như Bà chúa thơ ca đã từng mong.

3.2.2. Không gian nghệ thuật

KGNT là khái niệm chỉ "hình thức tồn tại của thế giới nghệ thuật, là sự mô

hình hoá thế giới của tác giả" [41; tr.134]. KGNT mang tính biểu trưng nên

không thể qui nó về không gian địa lí hay không gian vật lí. Thông qua tìm hiểu

KGNT, có thể biết được quan niệm thẩm mĩ cũng như ý đồ sáng tạo hình tượng

nghệ thuật của các TGDG. Khảo sát XCCL, ta thấy các hình thức không gian nổi

bật là: không gian siêu nhiên và không gian hiện thực (bao gồm không gian thiên

nhiên và không gian sinh hoạt).

3.2.2.1. Không gian siêu nhiên

Cảm nhận về không gian siêu nhiên trong xình ca trước hết ở sự xuất hiện

của những địa danh vốn đã in sâu vào cõi tâm thức của người Cao Lan như:

Quảng Đông, Quảng Tây, núi Tuyết Sơn, Khuất Lâm, bến Ô - Man...

Những địa danh Quảng Đông, Quảng Tây, núi Tuyết Sơn, Khuất Lâm, bến

Ô-Man là nơi nguồn cội của tộc người Cao Lan, tương truyền ở Bạch Vân Sơn,

Trung Quốc. Những địa danh ấy biểu tượng cho cội nguồn, gốc rễ, nơi hình

thành tộc người, vì vậy trong tâm thức của người Cao Lan, nó mang ý nghĩa thiêng

liêng. Sự xuất hiện của những địa danh nói trên trong XCCL không nhiều, nhưng

đem lại cho không gian trong xình ca một màu sắc khác thường.

Không gian siêu nhiên còn gắn với đời sống tâm linh và quan niệm tín

ngưỡng của người Cao Lan. Đó trước hết là những dơu lềnh (miếu thần linh),

mìu (cái miếu)…, nơi dân làng thờ lềnh sằn (thần linh). Trong XCCL, không

gian miếu thờ xuất hiện 7 lần trên 266 khúc hát. Miếu được xác định ở vị trí: tàu


91

lù (đầu đường), liu sịch pha (qua vách đá); hènh (trên đường đi), táy hừ (gốc

đa)... Các ví dụ:

- Nhằn sờn táy hừ dơu lềnh sằn (người - lời - dưới - đa - có - thần linh = gốc

đa có miếu cúng thần linh)

- Cụ liu sịch pha cụ mìu tàu (qua hết - đá- vách - qua - miếu đầu = miếu thiêng

vách đá dựng kề)

- Làng lài hènh cù mìu mùn slăm (anh - lại - đường - qua - miếu - cử a- tâm)

Tắc chi mìu tời ạm sằm sằm (thấy - cái miếu - to - âm u - vắng vẻ).

(Đường đi qua một miếu thiêng/ Miếu đường lạnh vắng không nhang khói vờn).

Theo quan niệm của dân gian Cao Lan xưa, từ khi con người được sinh ra từ

quả bầu, thế giới được chia làm ba cõi: cõi trời, cõi trần và cõi âm. Cõi trời do Vua

Tiên cai quản, cõi trần do Vua cai quản, cõi âm nơi của hồn ma người chết và

Thuỷ cung do Diêm Vương và Vua Thuỷ Tề (Long Vương) cai quản.

Trong XCCL, không gian ba cõi được miêu tả khá rõ nét, trong đó không

gian cõi trời và cõi âm là không gian siêu thực, chỉ là thế giới thần bí do con

người tưởng tượng ra. Chương hát cuối cùng của đêm hát thứ năm là chương

Kiện cáo số mệnh. Đôi trai gái không lấy được nhau, họ kiện từ dưới đất lên

chín tầng trời, Vua Tiên không phán xử. Họ lại kiện xuống chín tầng âm phủ

cũng không được. Hai người yêu nhau đành phải ở vậy cho đến già không ai

được lấy vợ lấy chồng.

Quan niệm vị trí không gian ba cõi của người Cao Lan cũng tương ứng

một phần với quan niệm của người Việt. Cõi trời cao nhất, vì thế người ta

thường nói là đi lên trời. Trong chương bảy của đêm hát thứ sáu có khúc ca Hoi

tâu bôn (lên mở cổng trời) để chất vấn ông trời vì sao gây hạn hán, lũ lụt…Cõi

trần thấp hơn cõi trời, ở giữa cõi trời và cõi âm. Còn cõi âm ở dưới thấp nhất,


92

thấp hơn cả mặt đất. Người Cao Lan hay nói "chín tầng trời, chín tầng âm phủ"

để ví độ cao và độ sâu của hai không gian này. Họ còn quan niệm rằng, con

người ở ba cõi có thể nghe, nói và hiểu được nhau. Các ví dụ:

- Dăm nhằn pin cáng dình nhằn vờ (âm- người- bên- nói- dương- người-khóc)

Dình nhằn cáng vờ hay slinh thau (dương- người- nói- khóc- rủ- hồn).

(Người âm khóc, người dương than/ Trách ai liều mạng vượt ngàn đá cao).

Ngoài ba cõi trên, trong xình ca còn có những câu hát nói đến cõi Phật, là

nơi ở của thần, thánh như Pắc Po, Lằu Slam. Sau khi mời thần thánh về dự hội,

hoặc về phù hộ cho đêm hát ví, trong XCCL luôn có khúc hát tiễn các vị về với

thế giới của Phật.

- Dắt slông Lằu Slam quay phợt cúc (một - tiễn - Lằu Slam - về - Phật - nước)

Ngừy slộng Lằu Slam quay phợt tài (hai - tiễn - Lằu Slam - về - Phật - đài)

Slông tạo Po-Tò slai hái ngờn (tiễn - đến - PôTô - qua - biển - đảo)

Nình di thụi lài làng thụi lài (em - cùng - quay - lại - anh - quay - lại).

(Một tiễn Lằu Slam về Phật quốc /Hai tiễn Lằu Slam về Phật đài/ Tiễn đến

PôTô linh sơn miếu /Hai ta quay gót về quê thôi).

Có thể nói, không gian siêu nhiên không phải là không gian chủ đạo trong

xình ca, nhưng nó đã góp phần đem lại cho những đêm hát ví một màu sắc linh

thiêng, huyền thoại. Bước vào không gian này, ta hiểu rõ thêm về thế giới tâm

hồn và trí tưởng tượng phong phú của người Cao Lan, qua đó, tiếp cận với đời

sống tâm linh và những quan niệm tín ngưỡng đã ăn sâu vào tâm thức của tộc

người này.

3.2.2.2 Không gian hiện thực

Không gian này chính là cõi trần - theo quan niệm về ba cõi của người

Cao Lan. So với không gian siêu nhiên, không gian trần thế, không gian đời


93

thường bình dị chiếm tỉ lệ cao hơn và đóng vai trò chủ đạo trong KGNT của xình

ca. Nó bao gồm không gian thiên nhiên và không gian sinh hoạt. Hai không gian

này luôn gắn bó với nhau và gắn với những cung bậc tình cảm của con người

trong không gian ấy.

Có thể nói, không gian hiện thực của xình ca mang đậm dấu ấn của làng

quê, vì vậy đã đem lại cho thế giới xình ca hơi ấm nhân sinh và màu sắc dân dã.

Không gian hiện thực được mở ra từ gần đến xa, từ hẹp đến rộng. Không gian

hẹp nhất nhưng nổi lên khá đậm nét là không gian gia đình và làn cao (ngôi nhà

sàn) với những nét riêng về phong tục tập quán làm ăn, sản xuất, ứng xử, sinh

hoạt văn hoá, văn nghệ…, của đồng bào Cao Lan.

Trong xình ca, không gian gia đình và ngôi nhà sàn luôn hiện lên gần gũi

thân thuộc. Đôi lứa yêu nhau thường mơ ước về một cuộc sống gia đình đầm ấm,

hạnh phúc.

Su nhợp nình sun chệnh sếch ốc (đi - vào - em - thôn - đúng - biết - nhà)

Ốc nỉm pin chang dịnh tông phung (nhà- mặt- bên- định- quay- đông- hướng)

Ốc tềnh pin sứ sênh mào cại (nhà - nóc - bên - lấy - cỏ gianh - lợp)

Sênh mào cại cụ lểnh phông phông (cỏ gianh- lợp- cũ- linh thiêng-bằng bằng).

(Vào thôn anh đến nhà em /Cửa rồng quay hướng đông nam gió về /Mái

nhà lợp cọ đề huề / Che mưa che nắng đi về sớm hôm).

Người Cao Lan quan niệm rằng mọi vật trên đời đều có linh hồn. Ngôi

nhà sàn cũng vậy, linh hồn của nó là con người và cuộc sống con người ở trong

đó. Nhà không có người là nhà của làn màn sưng (nhà của ma) mọi người

không dám vào. Vì vậy, cảnh sinh hoạt gia đình và lao động luôn gắn liền với

không gian nhà sàn. Chẳng hạn những lời xình ca sau kể về bữa cơm gia đình

đón khách:


94

Phùng háy chứ nhằn háo líu slăm (chúc - tới - chủ - người - đẹp - hết - tâm).

Kịn nhằn lài tạo slệu phăn phăn (thấy - người- đến - tới - đón - lâng lâng)

Lài tạo tềnh sình phồng chịch tắng (lại - đến - nền - sân - gió - lùa - đón)

Héc sà mơi liu cháu lài chăm (ăn - trà - mua - hết - rượu - lại - rót)

(Thơ ca kính chúc chủ hảo hương /Có khách đến nhà vui lâng lâng /Khách

đến sân nhà ra chào đón /Chầu trà chưa mãn rượu xin dâng).

Hoặc là nơi cô gái thêu hoa, dệt vải:

Hènh cụ slam cai thệnh cú cáng (đi- qua–ba-đường lớn - nghe - chuyện - nói)

Hènh cụ va dừn phồng mòi sềnh (đi - qua - hoa - đẹp - dệt - em - tình)

(Đi qua bốn núi ba ngòi /Qua nhà trông thấy em ngồi thêu hoa).

Cằm di vênh lại tạo mòi châu (đêm nay - anh - lại - về - em - thôn)

Kịn nình chếch pậu sời cao lầu (thấy - em - dệt vải - trên - cao - nhà)

(Đêm nay anh đến làng em /Thấy em dệt vải trên nền nhà cao).

Khung cảnh ngôi nhà trong XCCL thường nổi bật hình ảnh cô gái Cao

Lan khéo tay, chăm chỉ thêu hoa, dệt vải. Người con gái Cao Lan khi lớn lên, sắp

kết hôn đều phải tự tay dệt nên váy áo cho mình, thêu khăn gối, đệm đẹp cho

ngày cưới. Những khúc hát trên đã vẽ nên ước mơ của chàng trai về một cuộc

sống gia đình bình dị, hạnh phúc với một người vợ đảm đang, khéo léo.

Bên cạnh đó, ngôi nhà sàn còn là không gian chính diễn ra những đêm hát

xình ca của người dân Cao Lan. Không gian nhà sàn và cảnh sinh hoạt hát ví

giao duyên luôn gắn với khoảng thời gian "đêm". Trai gái Cao Lan thường đứng

ở bậc cầu thang hát dạm hỏi trước, sau đó mới vào nhà sàn. Gian giữa nhà sàn

được trải chiếu hoa đón khách. Điều đó cũng được thể hiện qua lời xình ca:

Nình co pin thệnh làng co sếnh (em - hát - bên - cầu - thang -anh - hát - mời)

Sếch sú mòi mềnh nhợp ốc lài (mời - đi - em - tiên - vào - nhà - lại)


95

Sếch sú cưu ngò nhợp ốc su (mời - đi - kiều nga - vào - nhà - giữa)

Mục chác sền nhằn sời sừng tài (chiếu - nền - người - mới - cao - bày ra).

(Hát ngoài cầu thang trời rét lắm/Mời các nàng tiên vào nhà thôi/Xin rước

kiều nga vào gian giữa/Chiếu hoa anh đã trải ra rồi).

Không gian ngôi nhà còn là nơi diễn ra những sinh hoạt đời sống tâm linh

của người Cao Lan. Đó là những lễ cúng, bái, thờ thần, hương hoả gia tiên … để

cầu xin điều lành cho con cháu, không gian thờ cúng của người Cao Lan thể hiện

sự tôn nghiêm, linh thiêng. Ví dụ:

Vái nơi thượng đường thờ hương hoả

Hạ đường bàn lớn thờ gia tiên

Hương hỏa gia tiên cùng phù hộ

Độ trì con cháu làm ăn nên.

Rộng hơn nữa, không gian thiên nhiên trong xình ca là sun (thôn, làng),

mảnh vườn (trai), phai (bờ đập), tụi táo (cối nước), thin (bầu trời), pụn nhịt

(đêm trăng)… Đây là không gian diễn ra những sinh hoạt đời thường của người

dân như lao động, vui chơi, ca hát… Trong không gian thiên nhiên ấy xuất hiện

chủ yếu là các chàng trai, cô gái Cao Lan hát ví bày tỏ, tâm sự chuyện tình yêu

với nhau:

Hai sênh pin xịnh mòi sun tàu (mở - tình -bên - hát - em - thôn - đầu)

Sun tàu sun mấy lình dàu dàu (thôn - đầu - thôn - cuối - sáng - lung linh)

Chông vừy lơn sun sùi mấy vắn (các -người - già - thôn - ngủ - chưa - yên)

Sền làng lài chú kít phông làu (xấu hổ - chàng - dến - kết - chúc - vui)

(Mở lời xin hát khen làng đẹp /Đầu thôn cuối bản đèn sáng ngời /Các vị

già làng không yên giấc /Vì anh đến hát giọng đầy vơi).


96

Không gian thiên nhiên không chỉ là nơi đôi trai gái giao duyên mà còn trở

thành đề tài, là cái cớ để họ hát ví:

Sịnh sưng tím sìn các ậy sếch (đá - cao - nền - sân - khác - ý nghĩ - biết)

Xịnh co pắt tắc nỉm chăn vênh (hát - ví - không - được - mặt - thật - anh)

Lợp chốc cắn cồng vàn chốc chộng(cây nến- đốt- vội- cháy- vẫn- cháy - sáng)

Căn kính tồng lằm các slệnh mềnh (cây- thuốc- cùng - rừng - khác - gọi - tên).

(Đôi ta như cây cùng một rừng /Khác gốc, khác cành, hoa cũng khác /Khi

gió nổi lên lá cùng rung /Xuân về cùng nở hoa muôn sắc).

Tông tài chí (đông - đào - con)

Héc pầy khoéng vợt nhợp dừn trai (ăn - quả - vứt - vỏ - vào - tốt - vườn)

Làng pin chám tồng nình tạm súi (chàng- bên- chăm- cùng- em- tưới- nước)

Tam súi lằm căn tắng dịp hai (tưới - nước - cây thuốc - để - lá - mở).

(Quả đào đông /Ăn vỏ đem hạt vào vườn trồng /Em đi làm ống anh gánh

nước /Tưới cho đào lớn chóng ra bông).

Bên cạnh sinh hoạt hát ví giao duyên, không gian thiên nhiên còn mở ra

bằng cảnh lao động sản xuất của đồng bào Cao Lan.

Su lài hènh cù tìn sềnh lù (đi - đến - qua - đất - mương - đường)

Tắc kịn tìn slăm súi mìn ngò (được - thấy - đất - dưới - nước- ngỗng)

Táo sự kenh tìn nhàu slăn hú (khắp nơi - làm ruộng - trâu - lam lũ).

(Anh đến đi qua đường bờ mương /Có đàn ngỗng trắng đi trên đường /Con

trâu khổ ải đang cày kéo /Mấy nàng khăn thắm cấy khom lưng).

Lời hát vẽ nên không gian yên bình của xóm làng người Cao Lan với thiên

nhiên tươi đẹp, con người chăm chỉ lao động. Trong khung cảnh ấy, con người

và thiên nhiên sống giao hoà, gắn bó, thân thiết với nhau.


97

Qua các từ ngữ trong XCCL, vượt ra khỏi không gian thân thiết bình dị

với những nếp nhà sàn, nương rẫy, đêm trăng, mảnh vườn… là một khoảng

không rộng lớn, bao la của biển rộng núi cao, rừng sâu, những miền đất lạ. Đây

là không gian thiên nhiên gắn với dòng thời gian quá khứ trong các chuyện kể

của đồng bào Cao Lan. Nó liên quan đến những không gian hiện thực mà tộc

người này phải trải qua để đến với Việt Nam. Không gian thiên nhiên rộng lớn

này lần lượt được hiện lên trong xình ca qua cuộc hành trình trên biển của đôi

trai gái và qua cuộc du hương của chàng trai. Đây là khoảng không gian rộng

nhất, xa nhất, vượt ra khỏi tầm nhìn và chỉ có trong sự hình dung, trí tưởng

tượng của người dân. Dù vậy, trong xình ca không gian thiên nhiên biển, rừng xa

xôi này vẫn gắn liền với cảnh sinh hoạt, lao động của con người như chọn đinh

làm thuyền để ra biển, lên núi tìm gỗ… Chẳng hạn đó là những không gian trong

những câu ca:

Dắt sợp sình san Nam San pụi (một - mười - hát - núi - nam - núi - đỉnh)

Ngừy sợp slợi hái pù pù săm (hai - mười - bón - biển - hun hút - sâu)

Pin hậy hò chau sếch mục sình (một bên - mới - nào - phố - mời - cây - đinh)

Sếch tắc sình nhằn lài họn căn (mời - được - nên - người - đến - chọn).

(Núi dài mười một đỉnh cao /Hai mươi bốn biển biển nào cũng sâu /Làm

thuyền cần thơ nghệ tinh /Mời về chọn lấy câu đinh làm thuyền).

Có cả cảnh mua bán trong phiên chợ ở một nơi nào đó nửa thực nửa hư:

Sờu sờn hậy tạo táy cai (bơi - thuyền - mới - đến - nước - dưới - chợ)

Tắc kịn ngu lồng su páo tài (được - thấy - ngũ - long - đi - bán - của cải).

(Thuyền dừng bến chợ ven sông /Lên mua thêm thịt thêm lương đem về

/Có lương lại tiếc đường đi /Cứ theo sông ngược đến khi thượng nguồn).


98

Các địa điểm được định danh như biển Đông, Kiều nhi quốc (nước toàn

con gái), sông Vân, núi Nam Sơn, vịnh rồng (có thể là vịnh Hạ Long) cho ta thấy

tính cá thể hoá trong sự việc miêu tả không gian của xình ca, cho dù những

trường hợp này không nhiều.

Ngược lại, được ưa dùng trong xình ca là những không gian phiếm chỉ,

được biểu thị bằng các cụm từ cố định: sun tàu sun mấy (thôn đầu thôn cuối),

sồng tàu (đầu sông), nình chau, nình sun, nình ốc (nhà em, thôn em)… Các cụm

từ này được thay thế trong lời hát để phù hợp với lối hát ứng đối, đồng thời chỉ

tâm trạng chung của nhiều người. Vị trí của các cụm từ như vậy được sắp xếp

linh hoạt trong lời hát:

- Làng lài lù dưn tạo nình chau

- Nình sun lù háo lợp pài sứ

- Su nhợp nình sun kịn pắt páo…

Một trong những công thức không gian tiêu biểu của xình ca là không gian

“con đường” (lù, tời lù, tìu lù, tìu lưy, hènh). “Con đường” là hình ảnh nổi bật

trong xình ca, là không gian chủ đạo để dẫn dắt ta đến những không gian khác,

từ gần đến xa, từ hẹp đến rộng.

Trong đêm hát đầu tiên, các từ mang nghĩa “con đường” xuất hiện 24 lần

trên 266 khúc hát. Đó là những loại“con đường” khác nhau:

- Tìu lù, tìu lưy: đường nhỏ, khó đi, thường dẫn dắt đến không gian hẹp

như nhà sàn, bờ suối, mương, vườn, qua suối… Không gian này thường thể hiện

tâm trạng nhớ nhung, buồn sầu…

- Lù lìn, hènh slin: đường dài, để cho cuộc hành trình đi chơi đến vùng khác, đi

tìm bạn hát, đi thăm người thương... Không gian này thường gắn với những trạng

thái tình cảm của đôi trai gái yêu nhau với quyết tâm vượt qua trở ngại.


99

- Tời lù: đường lớn, rộng, đưa đôi trai gái du hương, thể hiện sự vận động

từ không gian hẹp tới không gian rộng. Không gian này thường gắn với cảm xúc

hồi tưởng, tâm trạng vui sướng, hạnh phúc.

- Lù, hènh: đường đi lối lại nói chung, dẫn dắt đến mọi không gian từ gần

đến xa, từ hẹp đến rộng.

Thực tế, “con đường” hay “cây cầu” được tạo nên là do nhu cầu thu hẹp

khoảng cách. Trong XCCL, người ta thật lòng muốn đến gần nhau hơn nên phải

bắc cầu, mở đường. Con đường được mở ra nhiều hướng, nhiều bình diện trong

xình ca có một ý nghĩa chung là biểu hiện sự vận động của cuộc sống con người.

Đó là cuộc sống lao động (cày, bừa, gặt hái), vui chơi (du hương, lễ hội…), giao

duyên hẹn hò, gặp gỡ, tâm tình, hát ví…

Con đường có thể dẫn đến mọi không gian khác: từ ngôi nhà sàn, đến vườn

cây, ruộng lúa…, rồi đến cả biển lớn, núi cao. Con đường vừa là biểu tượng

không gian thiên nhiên vừa là cầu nối tình cảm giữa con người với thiên nhiên,

con người với con người.

Tóm lại, KGNT trong xình ca chủ yếu là không gian trần thế, đời thường,

bình dị, phiếm chỉ. Đối lập với nó là không gian siêu nhiên linh thiêng, huyền ảo.

Cặp không gian này tưởng như đối lập song lại thống nhất với nhau. Mỗi không

gian là một phương diện làm nên chỉnh thể của KGNT trong xình ca Cao Lan.

Chúng đều là không gian gắn bó với những quan niệm, đời sống của người dân

và thể hiện những cung bậc trong tình yêu đôi lứa. KGNT đã góp phần xây dựng

nên một thế giới nghệ thuật phong phú, đa dạng trong xình ca.

3.2.3 Biểu tƣợng “phƣợng hoàng”, “cây cầu”, “bông hoa”

Những biểu tượng đẹp như “phượng hoàng”, “con rồng”, “cây cầu”, “con

đường”, “bông hoa”, “dải thắt lưng”...đã góp phần không nhỏ làm nên sức hấp


100

dẫn đặc biệt của xình ca về mặt ngôn từ. Ở đây chỉ xin chọn ba biểu tượng tiêu

biểu làm đối tượng nghiên cứu: "phượng hoàng", "cây cầu" và "bông hoa" - những

biểu tượng có tần số xuất hiện cao nhất trong xình ca.

3.2.1 Phùng vùng (“phƣợng hoàng”)

Xét từ góc độ thế giới hiện thực thì phượng hoàng thuộc thế giới động vật.

Nó thường xuất hiện với hình ảnh con rồng tạo nên cặp đôi rồng - phượng, biểu

tượng cho sự cao đẹp, quyền quý. Nếu như rồng là hình ảnh tưởng tượng của dân

gian, không có trong đời thực, thì chim phượng hoàng lại gắn bó mật thiết và gần

gũi với đời sống của người Cao Lan xưa. Ông Trần Minh Quang (75 tuổi) ở xóm

Giếng Tanh, xã Kim Phú, huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang kể lại rằng: “Trước

còn là trẻ chăn trâu, tôi vẫn thấy phượng hoàng bay qua ruộng từ núi Là sang núi

Nghiêm. Bộ lông nó đẹp lắm, cái mỏ quặp vào. Nó vẫn thường vào các ngõ nhặt

quả cọ ăn…”. Có lẽ vì thế mà từ đời thực, phượng hoàng thường xuyên xuất hiện

trong lời xình ca, với hơn 80 lần/366 câu hát.

Các chàng trai cô gái Cao Lan mượn hình ảnh “đôi phượng hoàng” để nói

với bạn hát những cung bậc tình yêu trong lòng của mình. Đó là nỗi buồn của

chàng trai khi ngỏ ý muốn được “cùng gối đầu” với cô gái nhưng không được

đáp lời, nhìn đôi phượng mà cất lời hát rằng:

Dắt tọi phùng vùng phơi cụ thin (một đôi- phượng hoàng- bay- qua- bầu trời)

Phùng vùng phơi cụ tá mùn tàu (phượng hoàng- bay- qua- từ- ô cửa đầu tiên)

Phùng vùng hòm sư tếc phạo mồi (phượng hoàng- ngậm- như-quý-ngậm- mồi)

Vằn sềnh mù hới phịt nhằn châu (hồn- tình- không đi- tạm biệt -người- huyện)

(Một đôi phượng hoàng bay qua bầu trời /Đôi phượng hoàng bay từ ô cửa

đầu tiên /Phượng hoàng ngậm con mồi quý như ngậm bông hoa bay tới đích / Như

tình yêu ra đi không tạm biệt anh).


101

Có khi chàng trai lại tự so sánh mình với “phượng hoàng” và buồn vì

không tìm thấy “rồng” - là cô gái:

Xíp tìu su nhợp xịnh su xịnh (sắp xếp - để - thì - nhập vào - hát- thì -hát)

Phùng vùng phây cụ slứt san tàu (phượng hoàng - đi- qua- lướt - đầu- núi) Nìn

phùng cao phây tý lợc từy (phượng hoàng- cao- đi - một ít-sà xuống - đất)

Pàu săn mù hấy lùng slăm sàu (lặng mình- không có- rồng - tim- buồn).

(Nhập vào cuộc hát thì anh hát /Phượng hoàng bay lướt qua đầu núi

/Phượng hoàng bay cao rồi sà xuống mặt đất /Lặng mình không thấy có rồng

nên tim buồn).

Có thể thấy, trong một đêm hát, người Cao Lan thường sử dụng rất nhiều lần

từ phùng vùng, vì đây chính là “từ - biểu tượng”. Có những khúc ca bốn câu thì

biểu tượng “phượng hoàng” lặp lại ba hoặc bốn lần. Trong XCCL, loài chim này

luôn ở tư thế sải rộng cánh bay và gắn với những không gian rộng lớn như bầu

trời, ngọn núi, đại dương, châu, phủ... Trong văn hoá truyền thống của người

Cao Lan, “phượng hoàng” là biểu tượng của hạnh phúc trong hôn nhân, cho sự

kết duyên của đôi trai gái. Lễ cúng tổ tiên nhà gái của chàng rể Cao Lan xưa nay

bao giờ cũng phải có một đôi gà phượng hoàng nhỏ. Đôi gà này được tạo thế

bay, dán giấy vàng vào mỏ và chân, đầu cánh dán giấy đỏ xanh sao cho thật

giống đôi phượng hoàng. Người Cao Lan gọi đó là tọi cạy tù chông (đôi gà

trống). Nét văn hoá này in dấu ấn khá đậm trong xình ca.

Những lời xình ca kể về đôi trai gái trao tín vật tình yêu cho nhau, và

trong giây phút thiêng liêng ấy có đôi phượng hoàng chứng giám:

Tưi slính slầy (tôi - không muốn - dời xa)

Cao san mấy tụi phùng vùng phơi (cao- núi- mấy- đôi - phượng hoàng- bay)

Làng dịu cùng nình tạo sáu sắc (anh-im lặng-cùng-em-trao-ngón tay-tín vật)


102

Slính slầy tạo sáu di nàn slầy (không muốn-dời-trao-ngón tay- là -chán- dời).

(Tôi không muốn dời xa / Trên núi cao có mấy đôi phượng hoàng đang bay/

Chàng im lặng cùng em trao tín vật/ Đã đeo tín vật vào ngón tay rồi không muốn

dời xa nữa).

Có thể nói, ngoài đời thực chim phượng hoàng vốn thân thiết, gắn bó với

cuộc sống và văn hoá của người Cao Lan, vì thế, trong xình ca, phượng hoàng

là một biểu tượng vừa cao đẹp vừa gần gũi. Phượng hoàng thường là biểu

tượng cho chàng trai với những trạng thái tình cảm khác nhau (buồn, sầu, thất

vọng, hy vọng...). Phượng hoàng biểu tượng cho sự đính ước kết đôi... Tựu

trung lại, biểu tượng này thể hiện khát vọng về tình yêu, hôn nhân của người

Cao Lan xưa.

Trên cơ sở phân tích trên, xin được khái quát ý nghĩa của biểu tượng này

trong xình ca như sau:

Nghĩa thực Nghĩa biểu tƣợng

phượng hoàng - chàng trai đa tình

- đính ước kết đôi

3.2.2 Kìu (“cây cầu”)

Người Cao Lan thường cư trú ở những thung lũng hay chân núi, nơi có đất

rừng bằng phẳng, có suối nước to, nhỏ hoặc gần bờ sông, bờ hồ nên cái cầu có vị

trí khá quan trọng trong đời sống sinh hoạt hàng ngày của họ. Trong thực tế, cái

cầu dù lớn hay nhỏ đều là vật nối khoảng cách giữa hai bờ sông, hai làng, thậm

chí để nối giữa nhà này với nhà kia, từ ruộng bên này đến ruộng bên ấy. Cái cầu


103

thuộc về thế giới các vật thể nhân tạo, là phương tiện để đi lại, trao đổi, giao lưu

phục vụ đời sống hàng ngày.

Trong xình ca, cây cầu xuất hiện với nhiều nét nghĩa biểu tượng độc đáo,

thể hiện sự liên tưởng của người Cao Lan về nó trong quan hệ với nhiều mặt đời

sống, đặc biệt trong tình cảm con người.

Người Cao Lan quan niệm rằng con người sống hay chết đã có Nam Tào ở

cõi âm quyết định. Số mệnh ở cõi dương đã hết, Nam Tào sẽ gạch sổ trừ tên. Có

thể thấy trong XCCL cây cầu số mệnh nối hai cõi:

Tợp kích cụ kìu dính tênh tàng (bước-chân - qua - cầu- nhẹ - nhàng- đường)

Lồng vùng sui táy mờn lênh san (Long vương- nước-bên-dưới- chết -trên núi)

Phềnh chú su dình cấy phéc lụi (người già- thọ- cõi dương-mấy trăm - tuổi)

Hò nhằn căn pù nhợp dăm căn (nào-người-định mệnh-nhập về-cõi âm - gian).

(Bước chân qua cầu rất nhẹ nhàng /Long vương dưới nước mà chết trên

núi/ Người già hưởng thọ ở cõi dương được mấy trăm tuổi / Con người về cõi âm

là do định mệnh rồi).

Trở thành vật nối giữa hai không gian trong thế giới tâm linh của người

Cao Lan, chứng tỏ rằng biểu tượng cây cầu đã trở thành linh thiêng. Đồng thời,

với biểu tượng này, người Cao Lan đã làm cho bước chân đi từ cõi dương về cõi

âm (vốn đáng sợ) trở nên nhẹ nhàng hơn. Hoặc “cây cầu” trở thành một biểu

tượng khác. Chẳng hạn, người Cao Lan có câu xình ca rằng:

Tặp kìu nhợp mùn mùng châu phấn (bắc-cầu- vào-cửa- nhìn - huyện tỉnh)

Sung nhi nhợp hợc mùng cầu cun (hai - bé/nhỏ- vào - học - nhìn - làm - quan)

Chai chin nhợp dừn mùng kéc chí (kiêng- mọi thứ -vào -được- nhìn - ăn -giấy)

Cao sênh kít ậy mùng sềnh sun(trao đổi- tình yêu-kết bạn ấy- nhìn- thành hai).


104

(Bắc cây cầu để đến cửa huyện, tỉnh lớn/ Đôi bạn nhỏ đi học mong được làm

quan/ Giữ gìn mọi điều để được vào, được viết nhiều giấy/ Trao tình kết bạn

mong thành đôi).

Người Việt có câu ca rằng:

“Muốn sang thì bắc cầu Kiều

Muốn con hay chữ thì yêu lấy thầy”.

So sánh “cầu Kiều” trong ca dao người Việt và “cây cầu” trong xình ca Cao

Lan thì thấy: mục đích “bắc cầu” hoàn toàn giống nhau - đều vì muốn học lấy cái

chữ. Nhưng người Cao Lan ngày xưa còn muốn “hợc mùng cầu cun” - học

không phải chỉ để “hay chữ” mà để rồi làm quan. Và mục đích thứ hai bắc cầu là

để “cao sênh kít ậy” (trao tình kết bạn). Hành động “bắc cầu” thể hiện sự chủ

động của người Cao Lan khi tìm đến thầy, tìm đến bạn. Khi sử dụng hình ảnh

cây cầu với ý nghĩa biểu tượng cho những nguyện vọng ấy, người Cao Lan

thường mượn tích Lương Sơn Bá - Chúc Anh Đài của Trung Quốc. Chắc hẳn,

những chàng trai Cao Lan khi đến trường vừa có ước vọng giỏi giang đỗ đạt làm

quan, vừa mong mình có được mối tình đẹp như Anh Đài và Sơn Bá.

“Cây cầu” không còn là vật nối giữa hai khoảng cách địa lí cụ thể nào nữa,

đi vào lời xình ca nó trở thành “cầu tình”:

Ú a slin tá sời kìu tằu (con - quạ - nối - nhau - từ đi -cầu đầu)

Phếch sích lai sìu phơi sừng châu (trắng-lại-buổi chiều- bay- trên- huyện)

Phơi sừng phụn chao hau va sái (bay-cao- nửa-bay đi, bay lại - hoa -nhị hoa)

Phốc slínhphận quay cùn tưi dàu (có phúc-nhớ-thân phận-về-cùng- tôi buồn).

(Con quạ nối nhau bay đi từ phía đầu cầu / (Đàn con gì đó) trắng buổi

chiều lại bay trên huyện/ Bay đi bay lại đan xen nhau trông giống như bông

hoa/Có phúc nhớ thân phận mình thì quay về cùng buồn với tôi).


105

“Phía đầu cầu” là nơi tình yêu bắt đầu và cũng là nơi chàng trai cảm nhận

được sự lẻ loi, buồn sầu. Qua khảo sát gần 80 lần xuất hiện của biểu tượng “cây

cầu”, có thể nhận thấy người Cao Lan không hay nói về “cuối cầu”, “chân cầu”

mà chỉ hay nói đến kìu (trên cầu), kìu tàu (đầu cầu). Tình yêu bắt đầu và kết thúc

đều ở “đầu cầu”, hẹn hò ở “đầu cầu”, tỏ tình nơi “đầu cầu”. Đây là cách nói, là

thói quen, là sự ưa chuộng sử dụng từ “đầu cầu” của người Cao Lan. Một số ít

trường hợp các TGDG khai thác biểu tượng cầu ở nét nghĩa biểu vật (là cây cầu

có thực) nhưng vòng vo rồi lại đi đến chuyện tình yêu:

Tợp kích cụ kìu chi súi dính (bước-chân- qua - cầu - biết- nước- cái bóng)

Kìu cao súi lẩng họn mù chăn (cầu-cao-nước-động-nhìn-không thấy-hình thật).

(Bước chân qua cầu nhìn xuống xem bóng mình/Cầu cao nước động rung

rinh nên nhìn xuống mà không thấy hình).

Hôm nay qua cầu nhìn xuống nước

Cầu cao nước sóng chẳng rõ hình

Không tiền mua gương gạo cũng đổi

Lấy một gương soi đôi bóng hình.

Có thể nói, biểu tượng “cây cầu” trong xình ca mang nhiều ý nghĩa phong

phú và độc đáo: biểu tượng cho số mệnh con người, cho khát vọng học hành làm

quan, cho ước muốn kết bạn trao tình. Ngoài ra, biểu tượng này còn làm cầu nối

giữa những lời xình ca và những người say hát... Phân tích 78 lần xuất hiện của

biểu tượng “cây cầu” trong xình ca, xin được khái quát ý nghĩa của biểu tượng

này như sau:


106


cây cầu

- số mệnh con người

- học hành thăng quan

- giao duyên

3.2.3 Va (“bông hoa”)

Có thể nói “hoa” là một biểu tượng văn hoá của nhân loại có tính phổ quát

cao. Trong tôn giáo, điêu khắc, hội hoạ... người ta thường coi hoa là sự thể hiện của

những gì cao đẹp.

“Hoa” là một biểu tượng văn hoá của nhân loại - vấn đề đó đã mặc nhiên

được thừa nhận. Tuy nhiên ở đây chỉ xin nói đến “hoa” với ý nghĩa là một biểu

tượng trong NTNT XCCL.

Trong xình ca “hoa” có rất nhiều dạng cụ thể: va (hoa), mờu tan (hoa mò),

pục chí (hoa chuối), lin (hoa sen), tú va (con hoa)... Qua khảo sát trên 366 câu

hát, có thể nhận thấy biểu tượng hoa được sử dụng nhiều gấp đôi hai biểu tượng

“cây cầu” và “phượng hoàng”. Từ hoa được xuất hiện với nghĩa gốc là: "một bộ

phận trọng yếu của loài cây kết thành quả, cơ quan sinh sản của nhiều thực vật

có mầu thường có hương, một số dùng làm cảnh” [12] rất ít. Khi đặt trong ngữ

cảnh cụ thể, từ hoa thường được chuyển nghĩa để trở thành biểu tượng cho cái

đẹp (cái đẹp nói chung và vẻ đẹp người con gái nói riêng) và tình yêu. Các ví dụ:

Mờu tan va hai tú tú slặn (hoa - mò – hoa –nở – con con -xoè ra)

Thin slặn vằn mềnh nhịt chệnh chăn(trời-xoè ra- hồn-sáng- đêm-đúng - thật)

Căm di slinh phồng vằn sác lợc (cầm - là - linh thiêng -hồn- thể xác - kéo lên)

Xíp tìu hai sênh vằn mờn săn (sắp xếp - để- nở- tình yêu- hồn- vạn- thân thể).


107

(Bông hoa mò con con đã nở xoè ra /Đúng thật là hồn hoa đã xoè ra dưới

trời ngày đêm /Cầm lấy hồn hoa linh thiêng mà ngắt lên /Hồn hoa nở như sắp

được cho hàng vạn hồn tình yêu nở).

Chàng trai Cao Lan ví bạn hát như bông hoa đã nở xoè ra. Slinh phồng

(hồn hoa) linh thiêng đáng trân trọng hay đó chính là cách nói hình ảnh ngợi ca

tâm hồn của nàng - người Cao Lan xinh đẹp và tâm hồn trong trắng như hoa mò.

Đây quả là lời tỏ tình khéo léo, đáng yêu của chàng trai.

Có thể nói, cách dùng biểu tượng “hoa” để đưa đẩy, hỏi thăm, tỏ tình...

làm cho lời xình ca rất hình ảnh, sinh động mà vẫn mộc mạc đậm chất Cao Lan.

Biểu tượng cho cái đẹp và tình yêu, “hoa” cũng mang nhiều ý nghĩa ứng với các

dạng khác nhau: người con gái đẹp giản dị như “hoa mò”, tâm hồn đẹp như “hoa

sen”, tình yêu say đượm rực rỡ như “hoa chuối”:

Pục chí tồng pầy tồng sự lùm (hoa chuối- nhỏ- cùng- bắp bi -cùng-thật - múi)

Chiu chí tồng cồng tồng sự va(chuối tiêu-nhỏ-cùng- hết- cùng- thật -hoa) Pằng

dơu tồng sun các cán ốc (bạn - cùng - thôn - khác – gian- nhà)

Phu say tồng chắm các di nà (vợ -chồng - cùng - gối - khác- cha- mẹ).

(Hoa chuối cùng quả bắp bi thành một múi / Chuối tiêu nhỏ cùng một hoa

chuối mà ra/ Bạn cùng thôn nhưng khác gian nhà /Vợ chồng cùng chăn gối

nhưng khác cha mẹ).

Trong kết cấu một đêm xình ca, sau lời mở đầu chào chủ nhà, già bản, đôi

trai gái phải hỏi họ nhau, không trùng họ thì hát, nếu trùng họ thì không hát nữa.

Vì thế, lời chàng trai nói rằng những quả chuối tiêu nhỏ từ hoa chuối sinh ra,

nhưng muốn nên vợ chồng thì phải khác cha mẹ, ý muốn cô gái cho biết mình họ

nào. Cách hỏi họ bằng hình tượng như thế cũng thường được thể hiện qua cách


108

hỏi “thôn”,“bản”, “đường vào nhà”... Trong nhiều bài XCCL, “hoa” là cái cớ để

họ nói chuyện làm quen, tìm hiểu nhau, thậm chí trêu ghẹo, trêu tức, làm cao...

Chàng trai mở lời rằng: Nhìn thấy “hoa sen” nở bên đường, anh định mua

lấy một bông để hát cùng với hoa sen. Và cô gái đáp:

Dơu tú slin va mấy cáng cạ (có- con -liền hoa - không - nói - giá)

Dơu tú nháu va mấy cạ ngằn (có-con - sen - hoa -không - giá - tiền)

Lìn va chộng táy slam sin lộc ( hoa sen- trồng-dưới -ba - nghìn-sáu)

Nháu va chộng táy lộc phặn ngằn (hoa sen- trồng- dưới - sáu -phân -tiền).

(Bông hoa không nói giá được/ Bông hoa sen này không có giá tiền/ Hoa

sen không dưới ba nghìn sáu/ Hoa sen không dưới sáu phân tiền).

Trong lời ca có gì đó như làm cao và hàm ý thách thức của cô gái. Hoa sen

không dưới sáu phân tiền và ba nghìn sáu (đắt lắm!), ý rằng anh không đủ tiền để

mua, chưa đủ tài để hát được với em đâu.

“Hoa” biểu trưng cho tình yêu, mà tình yêu luôn đem đến cho con người

nhiều cảm xúc đan xen, có đắng cay, ngọt ngào, niềm vui và cả nỗi buồn. Một

bãi nở đầy hoa với gió lùa rung rinh có khi lại là không gian buồn vì chàng trai

đi hát một mình:

Su xịnh chếch co sừng cắn sliu(đi- hát- một mình- trên cao- vội vàng - hết)

Va hai chắt phạ phông lài dìu (hoa - nở- nhiều - bãi- gió- lùa - rung rinh)

Va hai chắt phạ phông lài tá (hoa - nở -nhiều- bãi -gió- lùa - bên nọ bên kia)

Hấy tưy hòm său chiu cụ chiu (cho- tôi- ngậm- buồn- (ý là từ trẻ đến già))

(Một mình vội vàng đi hát trên núi cao/ Hoa nở đầy bãi gió lùa rung rinh/

Hoa nở đầy bãi gió lùa hoa nghiêng bên này bên kia/Cho tôi buồn mãi

không thôi).

Xin được khái quát ý nghĩa biểu tượng của “hoa” trong xình ca như sau:


109


bông hoa - cái đẹp

- tình yêu

Có thể nói, việc sử dụng biểu tượng quen thuộc, gần gũi như “hoa”,

“phượng hoàng”, “cây cầu”...với tần số cao làm cho ngôn từ nghệ thuật trong

xình ca mang đậm chất mộc mạc, giản dị song cũng vô cùng sinh động và mang

tính ẩn dụ cao...Nhờ các ý nghĩa biểu trưng phong phú của những biểu tượng

này, các chàng trai cô gái Cao Lan đã gửi đến bạn hát của mình rất nhiều “điều

khó nói ” một cách trực tiếp. Đó là những cung bậc tình cảm đa chiều của họ khi

yêu, là khát vọng được yêu và đính ước kết đôi, là mong muốn được học hành đỗ

đạt, là nếp nghĩ, cách nhìn cuộc sống xung quanh...

Những biểu tượng trong XCCL được sử dụng khéo léo còn mang lại “hiệu

quả kép”. Chúng làm cho lời xình ca thêm ấn tượng và gần gũi với người hát

người nghe, vì thế sức sống của xình ca lâu bền hơn trong dân gian. Đồng thời

qua những biểu tượng này, chúng ta có cơ hội hiểu thêm về cách cảm, cách nghĩ,

cách bày tỏ tình yêu của các chàng trai cô gái Cao Lan, về những quan niệm và

nét đẹp văn hoá của người Cao Lan từ xa xưa thể hiện qua NTNT trong xình ca.

TIỂU KẾT

Có ba biện pháp tu từ thường được sử dụng trong XCCL, là: so sánh, ẩn

dụ và nhân hóa.

Với biện pháp so sánh, có hai cách tiêu biểu là sử dụng các từ so sánh sì

(là/ như), mấy (không, chẳng bằng), sì hơn (hơn) và ẩn từ so sánh. Hai vế trong


110

cấu trúc so sánh được xây dựng bằng những sự vật hiện tượng gần gũi với đời

sống người Cao Lan. Cái so sánh (vế B) luôn phong phú hơn cái được so sánh

(vế A). Hai vế A - B còn tạo thành những cặp song hành, thể hiện mơ ước được

kết đôi và sự gắn bó hòa hợp của đôi lứa yêu nhau.

Với biện pháp ẩn dụ, trong XCCL có hai loại: ẩn dụ tu từ qua từ ngữ và ẩn

dụ tu từ qua phát ngôn. Biện pháp ẩn dụ nhằm biểu thị các nhân vật trữ tình

thông qua các sự vật hiện tượng của thế giới tự nhiên phong phú, đa dạng. Đồng

thời cách ẩn dụ còn giúp biểu đạt được các sự tình, trạng thái, cảnh huống và thế

giới nội tâm của nhân vật trữ tình xoay quanh câu chuyện tình yêu.

Có hai hình thức trong biện pháp nhân hóa là: 1. Dùng từ ngữ chỉ tính

chất, hành động của con người để biểu thị tính chất, hành động của đối tượng

không phải là người. 2. Coi những đối tượng vốn không phải là người như con

người để trò chuyện, tâm tình. Tác dụng của nhân hóa đối với sự biểu đạt trong

XCCL là miêu tả và trữ tình. Miêu tả làm cho đối tượng được miêu tả hiện lên

chân thực, sinh động, qua đó nhân vật trữ tình đã bộc lộ những tâm trạng, cảm

xúc của mình.

So sánh, ẩn dụ, nhân hóa cho thấy cách cảm, cách nghĩ và lối nói của

người Cao Lan được thể hiện một phần qua ngôn ngữ xình ca.

TGNT trong XCCL được tạo dựng nên với sự đan xen giữa hai dòng

thời gian hiện thực và tâm lí. Trong đó, dòng thời gian quá khứ của những câu

chuyện kể chiếm dung lượng lớn, xen kẽ với thời gian hiện tại của cuộc diễn

xướng.

KGNT trong XCCL được tạo nên với hai hình thức không gian là siêu

nhiên và hiện thực - cặp không gian này thống nhất với nhau tạo nên chỉnh thể

của KGNT.


111

Trong số các biểu tượng thường gặp qua từ ngữ của xình ca, “phượng

hoàng” biểu tượng cho chàng trai đa tình và sự đính ước kết đôi; "cây cầu" biểu

tượng cho số mệnh con người, sự học hành thăng quan và giao duyên; "bông

hoa" biểu tượng cho cái đẹp và tình yêu.

TGNT, KGNT và những biểu tượng trong XCCL có chất liệu từ ngôn ngữ

đời sống, vì thế luôn gắn bó gần gũi và thể hiện sâu sắc những quan niệm thẩm

mĩ, tư tưởng tình cảm của người dân Cao Lan.


112

KẾT LUẬN

1. Trong vốn văn nghệ dân gian Cao Lan, xình ca là một hình thức dân ca

đặc sắc và độc đáo nhất. Người Cao Lan coi xình ca như kho báu trí tuệ và tình

cảm của mình, gắn bó và gần gũi với đời sống của họ như bếp lửa, nhà sàn…

Tương truyền những bài hát ví do nàng Lằu Slam sáng tạo ra, được dân gian lưu

truyền, ghi chép lại thành những tập sách hát 36 ngày đêm không hết. Ngôn từ

trong xình ca không chỉ là hình thức, là chất liệu nghệ thuật mà còn là tâm huyết

và tài năng của rất nhiều nghệ sĩ dân gian Cao Lan trong trau chuốt, sáng tạo

không ngừng đối với tiếng mẹ đẻ.

2. Khi nghiên cứu xình ca dưới góc độ ngôn ngữ học, việc xác định các cơ

sở lí thuyết (với các khái niệm ngôn ngữ, ngôn ngữ văn học, ngôn từ nghệ thuật,

so sánh, ẩn dụ, nhân hóa, vần, nhịp điệu) và đặt xình ca trong cái nhìn khái quát

về văn nghệ dân gian Cao Lan là nhằm mục đích: Hình dung đối tượng này trong

phổ niệm về ngôn ngữ của các văn bản văn nghệ dân gian với các phương thức

chuyển nghĩa, những cách liên kết văn bản thường gặp. Từ đó có cơ sở để xác

định những điểm đáng chú ý về đặc trưng của ngôn từ nghệ thuật trong xình ca

về hình thức và ngữ nghĩa.

3. Về hình thức, xình ca Cao Lan có kết cấu tương đối đa dạng: Kết cấu cố

định, không cố định và có cốt truyện. Trong đó, kết cấu không cố định, biến đổi

linh hoạt được ưa dùng, vì nó phù hợp với lối ứng đối thông minh, nhanh trí của

người Cao Lan trong hát giao duyên. Hai dạng đặc trưng của xình ca là đối đáp

và một chiều được đan xen nhau. Biện pháp chính trong kết cấu xình ca là đối

chiếu và trùng điệp.

Xình ca chịu ảnh hưởng sâu sắc của thể thất ngôn tứ tuyệt nên hầu hết

khúc hát có dạng bốn câu, mỗi câu bảy tiếng. Bên cạnh đó một số ít khúc hát có


113

dạng biến thể của tứ tuyệt với sự biến đổi theo hướng lược bớt đi số tiếng trong

câu thứ nhất hoặc số câu trong khúc hát.

Cách gieo vần, ngắt nhịp trong xình ca chịu ảnh hưởng của thể. Nhịp

truyền thống 4/3 giữ vai trò chủ đạo, số ít câu hát được ngắt nhịp 3/, 4/3. Vần đ-

ược tổ chức phong phú và khá chặt chẽ. Hai dạng vần chân và vần lưng được sử

dụng chủ yếu. Trong đó, vần chân có dạng vần liền, vần cách; vần lưng gồm vần

chuỗi (vần gieo cùng dòng) và bắt vần chân ở câu hát trước linh hoạt với vần

lưng ở các tiếng trong câu hát sau.

4. Về ngữ nghĩa, xình ca Cao Lan đã phản ánh sâu sắc chân thực đời sống

sinh hoạt và tình cảm cùng những quan niệm, triết lí, cách tư duy, lối nói… của

đồng bào Cao Lan qua những biện pháp tu từ (so sánh, ẩn dụ, nhân hoá) phong

phú.

Thời gian nghệ thuật trong xình ca được tổ chức đan xen nhiều dòng, nhiều

nhánh: hiện thực và tâm lí, quá khứ và hiện tại, nhưng chủ đạo vẫn là thời gian

quá khứ xa xưa. Không gian trong xình ca được tạo nên bởi hai cặp không gian

siêu nhiên và hiện thực. Không gian siêu nhiên mang đến cho thế giới nghệ thuật

của xình ca màu sắc huyền bí, linh thiêng, còn không gian hiện thực mở ra trong

mối liên hệ chặt chẽ giữa thiên nhiên và đời sống con người từ nhiều góc độ, chủ

yếu là không gian diễn xướng của xình ca.

Các tên gọi vật thực như phùng vùng “phượng hoàng”, kìu “cây cầu”, va

“bông hoa” có chất liệu từ hiện thực, được sử dụng trong xình ca trở thành những

biểu tượng với ý nghĩa chỉ cái đẹp là trung tâm, cùng con người với những ước

mơ khát vọng tình yêu, con người và những quan niệm triết lí sâu sắc.

5. Đối với một cộng đồng như Cao Lan, việc gìn giữ và phát triển ngôn

ngữ cùng với các thành tố văn hoá khác là một việc cần thiết. Xình ca chính là

nơi lưu giữ nhiều nhất những giá trị trong ngôn ngữ và văn hóa của cộng đồng

này. Hi vọng nghiên cứu ban đầu về ngôn từ nghệ thuật của xình ca sẽ là gợi mở


114

tích cực cho các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, nghiên cứu ngôn ngữ nói

chung và đặc biệt chính là người Cao Lan nói riêng, hướng họ quan tâm sâu sắc

đến xình ca, tiếp tục tìm hiểu những khía cạnh ngôn ngữ học khác nữa, để khẳng

định những giá trị của xình ca, để những khúc hát duyên dáng và sâu sắc này đ-

ược lưu truyền mãi trong đời sống đồng bào Cao Lan.


115

CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ

CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN

1. Triệu Thị Linh (2007), “Cách biểu thị thời gian nghệ thuật trong cổ tích

Cao Lan”, Tạp chí Ngôn ngữ và Đời sống, số 11.

2. Triệu Thị Linh (2007), "Một số biểu tượng trong xình ca Cao Lan",

Hội thảo ngữ học trẻ - Xuân 2008.


116

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Phương Bằng (1981), Dân ca Cao Lan, Nxb Văn hóa, Hà Nội.

2. Võ Bình (1985), Vần trong thơ lục bát, Tạp chí Ngôn ngữ số 1.

3. Nguyễn Ngọc Chiến (2003), Chuyên đề đám cưới, đám tang của

người Cao Lan ở Tuyên Quang, Sở Văn hóa Thông tin Tuyên Quang.

4. Trịnh Thành Công, "Sầm Dừn và những làn điệu sình ca về tình yêu

đôi lứa", Tập kỷ yếu 40 năm Báo Tuyên Quang.

5. Trịnh Thành Công (2005), "Đi tìm câu hát xình ca", Báo Tuyên Quang

số tết Xuân Ất Dậu.

6. Phạm Thị Kim Cúc (2000), Đặc điểm dân ca giao duyên dân tộc Giáy

Lào Cai, Luận án thạc sỹ khoa học Ngữ văn, Hà Nội.

7. Phạm Thị Kim Dung (2005), Khảo sát đặc điểm xình ca dân tộc

Cao Lan ở Tuyên Quang, Luận văn tốt nghiệp, trường Đại học

Sư phạm 1, Hà Nội.

8. Nịnh Văn Độ (2003), Bảo tồn hát xình ca dân tộc Cao Lan ở Tuyên

Quang, Đề tài nghiên cứu, Sở Văn hóa Thông tin, Tuyên Quang.

9. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (2002), Từ điển thuật

ngữ Văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

10. Trịnh Thị Hà (2004), Đặc điểm ngôn ngữ trong bài ca đám cưới

của người Mường - Thanh Hoá , Luận văn thạc sĩ khoa học,

trường Đại học Vinh.

11. Mai Thị Hồng Hải (2003), Dân ca xường của người Mường ở Thanh

Hoá - tiếp cận từ góc độ văn học dân gian, Luận án Tiến sĩ, trường

Đại học Quốc gia Hà Nội.


117

12. Nguyễn Thị Ngân Hoa (2006), "Tìm hiểu những nhân tố tác động

tới quá trình biến đổi ý nghĩa của biểu tượng trong ngôn ngữ

nghệ thuật", Tạp chí Ngôn ngữ, số 10.

13. Nguyễn Thị Huế (1978), "Qua việc tìm hiểu diễn xướng một số dân

ca vùng trung châu Bắc bộ", Tạp chí Văn hóa, số 1.

14. Nguyễn Việt Hùng (2006), "Tính hai mặt của không gian nghệ

thuật Truyện cổ tích", Tạp chí Văn hoá dân gian số 1 (103), 2006.

15. Đỗ Đức Hiển, Nguyễn Huệ Chi, Từ điển Văn học, Nxb Thế giới.

16. Đinh Trọng Lạc (1995), 99 phương tiện và biện pháp tu từ tiếng

Việt, Nxb Giáo dục.

17. Đinh Trọng Lạc (1997), Phong cách học Tiếng Việt, Trường Đại học

Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia, Hà Nội.

18. Mã Giang Lân (2000), Tìm hiểu Thơ, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.

19. Nguyễn Văn Lợi (2004), "Quan hệ Cao Lan - Sán Chí xét về mặt ngôn

ngữ”, báo cáo khoa học tại hội nghị xác định thành phần dân tộc

Sán Chay (Cao Lan - Sán Chí) ở Bắc Giang.

20. Nguyễn Thế Lịch (1998), Về các tính chất của ngôn ngữ nghệ thuật,

Tạp chí Ngôn ngữ, số 4.

21. Đặng Văn Lung (1973), "Về các hình thức sinh hoạt dân ca", Tạp

chí Văn hóa, số 5.

22. Đặng Văn Lung (1977), "Ý nghĩa của việc nghiên cứu diễn xướng dân

gian", Tạp chí Văn hóa số 6.

23. Hoàng Kim Ngọc (2004), So sánh và Ẩn dụ trong ca dao trữ tình

của người Việt, Viện Ngôn ngữ học, Hà Nội.


118

24. Nguyễn Hoài Nguyên (2007), Nhịp điệu câu thơ mới bảy chữ, Ngữ

học trẻ.

25. Phan Đăng Nhật (1997), Cố gắng phân loại văn học dân gian các dân

tộc ít người như nó vốn tồn tại trong cuộc sống, Tạp chí Văn hóa số 7.

26. Phan Đăng Nhật (1997), Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam -

Nxb Văn hóa.

27. Lê Kim Nhung (1998), Vai trò của điệp vần trong thơ lục bát, Ngữ

học trẻ.

28. Phù Ninh, Nguyễn Thịnh (1999), Văn hoá truyền thống Cao Lan,

Nxb Văn hóa Dân tộc, Hà Nội.

29. Bùi Mạnh Nhị (1998), "Thời gian nghệ thuật trong ca dao dân ca trữ

tình", Tạp chí Văn hóa, số 4.

30. Vũ Ngọc Phan (1977), "Những bước tìm hiểu văn học dân gian Việt

Nam", Tạp chí Văn hóa số 6.

31. Lê Trường Phát (1997), Đặc điểm thi pháp truyện thơ các dân tộc

thiểu số, Luận văn thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Hà Nội.

32. Hoàng Việt Quân (2001), Lâm Quý hoa của núi, Nxb Văn hóa Dân

tộc, Hà Nội.

33. Lâm Quý (2000), "Người Cao Lan có một Bà chúa thơ ca", Tạp chí

văn hóa Dân gian tập 8, Yên Bái.

34. Lâm Quý (2003), Văn hóa Cao Lan, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

35. Lâm Quý (2003), Ngày xuân đi hát "Xình ca", Báo Tân Trào số tết

158+159.


119

36. Lâm Quý (2003), Xịnh ca Cao Lan - đêm hát thứ nhất, Nxb Văn

hóa Dân tộc, Hà Nội.

37. Lê Hồng Sinh (2003), Khảo sát đặc điểm truyện thơ Cao Lan "Kó

Lau Slam", Luận văn thạc sỹ khoa học Ngữ văn, Hà Nội.

38. Trần Đình Sử (1987), Lí luận Văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

39. Nguyễn Xuân Kính (1992), Thi pháp ca dao, Nxb Khoa học xã hội,

Hà Nội.

40. Đào Thản (1998), Từ ngôn ngữ chung đến ngôn ngữ Nghệ thuật,

Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

41. Nguyễn Thái (2002), Một vài nét so sánh tính đồng nhất của dân tộc

Sán Chay và không đồng nhất của dân tộc Bố Y trên bình diện

văn hoá - Văn hoá và lịch sử các dân tộc trong nhóm ngôn ngữ

Thái Việt Nam, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.

42. Hà Văn Thư (1996), Về văn hoá văn nghệ các dân tộc thiểu số, Nxb

Văn hóa Dân tộc, Hà Nội.

43. Đặng Đình Thuận (2005), Văn hoá dân gian của dân tộc Cao Lan,

Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

44. Ngô Văn Trụ (2006), Dân ca Cao Lan, Nxb Văn hóa Dân tộc, Hà Nội.

45. Vũ Anh Tuấn (1991), Khảo sát cấu trúc và ý nghĩa một số típ truyện

kể dân gian Tày ở vùng Đông Bắc Việt Nam, Luận án Thạc sĩ

khoa học, Hà Nội.

46. Nguyễn Như Ý, chủ biên (1996), Từ điển giải thích thuật ngữ văn học,

Nxb Giáo dục. Hà Nội.

47. Phạm Thu Yến (1998), Những thế giới nghệ thuật ca dao, Nxb Giáo

dục, Hà Nội.


120

48. Sở Văn hóa Thông tin Tuyên Quang (2007), Bước đầu tìm hiểu Dân

ca dân tộc Tày, Sán Dìu, Cao Lan.

49. Dân ca Giáy (1977) Nxb Văn hóa dân tộc.

50. Hợp tuyển văn học dân gian các dân tộc (1994), Nxb Văn hoá Dân

tộc, Hà Nội.

51. Tư liệu của Sở Văn hoá Thông tin tỉnh Tuyên Quang.

52. Từ điển Văn học (2006), Viện Ngôn ngữ.

53. Từ điển Tiếng Việt (2006), Viện Ngôn ngữ.

54. Văn học dân gian Việt Nam (2001), Nxb Giáo dục, Hà Nội.

-----------

Documents

NGÔN TỪ NGHỆ THUẬT TRONG XÌNH CA CAO LAN