Upload
others
View
6
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
DoğaveNurtur:Genlerinçevreileetkileşimi
Dr.MahmutÇerkezErgören,PhDTıbbiBiyolojiAnabilimDalı
YDÜTıpFakü[email protected]ıpFakültesizeminkat
DavranışGene6ğiBireyselfarklılıklarıöngörür
Davranışgene6kçisiKalı2mınve
çevrenininsanfarklılıklarınaanasılkatkıkoyduğunu
inceler.differences.
GenlerGenlernedirveNasılÇalışırlar?
YapıBlokları
Genlernasilcalisir?! Genlervucuduinsaetmek
icinproteinmontajiyapabilmeozelliginesahipmolekullerdir.
! Bugene6kmontajcevre,genekspresyonuveyadigergenlerinetkisiyledegisebilir.
! Gozlemledigimizherozellikbircokgenvemolekulunbirbiriyleetkilesimininbirersonucudurlar.
GenlerInsanGenomPojesi
• İnsanGenomu
– Tambirinsanyapmakiçingene6kplanı
– DNAdizisi,tümdünyadainsanlarınçokbenzer.
GenlerGenlerDavranışınasıletkiler?
• Genotip– BireyinkalıGğıDNAdizisi
• Phenotype– Organizmanıngözlenenözellikleri,(fizikselvedavranışsal)
• Genlerfizikselozelliklerepsikolojiközellikleregöredahadoğrudankatkısağlarlar.
Ikizveevlatedinmecalismalari:Genlerindogaileetkilesimianlamakicineniyicalismametodudurlar.
! KardeslerinveyaikizlerinozelliklerininarasRrilmasinda
! Kardesler,ikizlerdenneyondefarkliolduklari
Monozigo6kvedizigo6kikizler
DizigoRkikizlergeneRkyapiolarakfarklizamanlardadunyayagelenkardeslerebenzer.
Monozigo6kikizler:cinsiyetleriayni
Dizigo6kikizler:cinsiyetleriayniyadafarkli
Ikizveevlatedinmecalismalari
Aynigenlerfarklicevredenasilekspreseolur?SorusununyaniRbulmakicin
MonozigoRkikizlerinozelliklerininbuyuduklericevreilenasildegisRginicalisabiliriz.(orneginMinnesotaIkizAileCalismasi)
Monozigo6kvsdizigo6kikizler
CalismalargoseriyorkimonozigoRkikizlerdizigoRkikizleregoredahabenzerdirler.
! Kisilikozellikleriekstraversiyon(sosyallik)venoroRzm(duygusalkararsizlik)
! Davranis/disavurusorneginbosanmaorani
! ozelliklerornekolarakIQtestsonuclari
Farkliyerlerdebuyuyenmonozigo6kikizcalismalariFarkliyerlederbuyuyenmonozigoRkikizlerarasindabazibenzerliklerbulundu:! Kisilikvedusunmetarzi! Ozelliker/IQtestsonuclari! Davranis! Ilgivezevkler! Belirlikorkular! BeyindalgalarivekalpaRslari
GeneRketkininnasilbirinsanolacaginizasorusunucevapliyorpeki:
Ebeveynler/nurturherhangibirdegisiklikyapiyormu?
yasanilancevreninherhangibiretkisiolurmi?
Evlatedinmecalismalarisonucunda:
Bulgular:EvlatedinencocuklargeneRkakrabalarinadayayakinbenzerliklergosteriyor.
GeneRketkininyanisiraebeveynetkisiasagidakiozelliklerdegozlenmisRr:
! Dinselinanclar! Deger/yargi! davranis! poliRka! aliskanliklar
Hicmiebeveynetkisiyok?Evlatedinmecalismalari:
! Kendini-duzenleme:cevreselkosullaragoregenlerkendiregulasyonlarinikontrolederler.
! Epigene6cs:theenvironmentactsonthesurfaceofgenestoaltertheiracRvity
Degisengunisigihayvanlarintuylerinindegismesinite6kler
Obezitegenlerdekigenregulasyonunudegis6rebilir,boylelikledoludegis6rir.
DogavenurturbirliktecalisirGenlerinvecevreninetkisi
EvrimDoğalSeleksiyon
– Populasyonicindekibazigenlerindigerlerinegoredahafazlayayilmasiyla turlerinzamanicerisindedegisiminiicerenevrimsureci.
• Dogalseleksiyonunprensibleri:– Turlericinde,ikisidebenzerdegil.– Bireylercevrelerineuyumagorefarklilkgosterirler– CevreyeeniyiuyanhayaYakalirveurer.– ortama en iyi uyum saglayan bireylerin tasidigi genlerin
uremesidevameder.
EvrimDogalSeleksiyon
• Adaptasyon– avantajlifizikselvepsikolojikozelliklerkali6lir.
• Muta6ons– Rastgele gen kopyalama hatalari dogalseleksiyonlaevrimikivilcillandirabilirsiniz.
EvrimDogalSeleksiyon
GalapagosIspinozlarindaDogalSeleksiyon• Dogalseleksiyonlarevrimeornek
• Kurakliktan dolayi cevredegisir,ispinoz buyulugundebelirlibrarRsoldu
• Buyuk kuslar haya\a kaldi veurediler cunku kalin gagalarikabuklarikirmalarinisagladi.
Doga-NurturTarRsmalariKaliRmTakibi
• Gen-CevreTar6smasi– hangi insan davranisinin ne olcude genler vecevretarafindanbelirlendigiuzerinetar6smalar
• Kali6m– Gene6k faktorlerin ilgilenilen grup icindekiozelliklerinin degiskenliginin yuzdeligininista6s6kselolarakolculmesi
• AileCalismalari– aileuyelerininbenzerliliklerinin(gene6kakrabalik
dereceleridegisken)gene6ketkilerinintahmincalismalari.
• Ikiz-CalismaMetodu– Dogavenurturtestlerinindeayniyumurtaveaynicinsiyete
sahipkardesci[lerininkarsilas6rilmasimetodu.
• Evlatedinmecalismalari– Dogavenurturuikizlerivedigerkardesleriberaber
ye6senlerleevlatedilenlerlekarsilas6rmatestleri
Doga-NurturTarRsmalariKaliRmTakibi
Doga-NurturTarRsmalariGeneRkEtki
MinnesotaKisiselCalismalaribazalinarak:
– Birliktebuyuduklerizaman,monozigoRkikizlerdizigoRkikizlerdendahabenzerdirler.
– Ayribuyuyenikizlerhemenhemenaynievdeyasayandigerkardeslerebenzerler.
Doga-NurturTarRsmalariGeneRkEtki
Ikizveevlatedinilendigercalismalar:– GeneRkfaktörlerzeka,sözelveuzamsalyetenekler,suçluluk,mesleki ilgialanları ve saldırganlıktabazıfarklılıklaroluşturmaktadır.
– Alkolizm, depresyon ve şizofreni gibi psikolojikbozukluklar,geneRkbirbileşenivardır.
– konulara ve akRvitelere yonunden insandavranislarindageneRkbaglanRicinkanitlarvardir.
Doga-NurturTarRsmalariGeneRkEtki
Doga-NurturTar6smalariGene6kEtki
CesitliInsanOzelliklerininKali6mi
• GeneRk faktorlerin rolugosteriyor ki ikizlerdiger kardeslere goredahacokbenzerler.
• Bire yakin korelasyondaha cok benzerlikgosterir.
Doga-NurturTar6smalariGene6kEtki
DavranislarinKali6mi
• 672ikiziicerenbucalismadacesitlikonuveakRvitelerdedavranislardegerlendirildi.
• Sonuc,geneRkfaktorlerbazidavranislarietkiliyor.
Doga-NurturTar6smalariCevreselEtkiler
• Ikizlerveevlatedinencalismalariayricacevreseletkilerindeoneminidestekledi.
– Genellikle geneRk farklılıkların kişilik varyasyonunyüzde50'ninoluşturuyor.
– Çevreselfaktörlervaryasyonkalaniniolusturur.
– Paylaşılmayanortamlar kişiningelişimindehayaRbirrol oynarlar ve ayni veya daha fazla paylaşılanortamlardaonemitasirlar.
Doga-NurturTarRsmalariCevreselEtki
• 5,5423yascalismasindan– Buyuk erkek kardesi olan
cocuklarda yuksekmaskuliniteskorugozlendi.
– Buyuk kizkardesi olancocuklarda yuksek feminiteskorugozlendi
• Busonucnurturhipotezinidogrular.
Doga-NurturTarRsmalariDogavenurturunetkilesimi
r GeneRkvecevreseletkilerbagimsizdegildirler.– Tek yumurta ikizleri, ayrik ikizlerlekarsilasRrildiklarinda ebeveynlerinden daha benzerbirdavranisgorurler.
• Insanlarin geneRk yapisi baskalari tarafindannasil davranisina gore etkilenir, yasadiklaricevrede, ve algiladiklari yol ve cevrenindetaylarinihaRrlarlar
DogaveNurtur...Cinsiyet:BuyukBolunme?
– Puberteye ulasildigindayas,boy,kilo,yagorani,veterleme
– Ayrica, kadinlarerkeklerden uzunyasamasibeklenir
r Cinsiyet farkliliklar asagidaki alanlardagozlendi:
DogaveNurtur...Cinsiyet:BuyukBolunme?
ErkekveKadinnasilayrilir?
• Cinsellik alani icinde, erkek ve kadin farkli davranis vetutumlargosterir,erkeklerde,genelolarak,seksedahacokilgilerivardir.
• Fiziksel agresyon alaninda, erkekler kadinlara gore dahaagresifir.
• Kavramsal ozellikler alaninda, matemaRk ve uzaysalozelliklerde erkeklerden daha iyi sonuc aliniyor ve sozlubecerilerdekadinlardandahaiyisonucaliniyor.
• BiyolojikPersfekRf Bu persfekRf farkliseviyelerdeki sekshormonlarina odaklanir,ostrojenvetestesteron,buhormonlarin hamilelikgelisiminde ve ergenlikteetkilericokbuyutur.
DogaveNurtur...Cinsiyet:BuyukBolunme?
ErkekveKadinnasilayrilir?
• CevreselPersfekRf– KadinlarveerkeklerbaskalarininonlaranasildavrandiklariklariicinfarkliyasamdeneyimlerinesahipRrler,budasosyallesmelerinigosterir.
– Cinsiyetrolleri• Seks-6pidavranislarisosyalogrenmetarafindandesteklerler.
– CinsiyetSemasi• insanlarkendilerinivebaskalarinialgilamaseklinietkileyenerkeklervekadinlarhakkindainanclar
DogaveNurtur...Cinsiyet:BuyukBolunme?
ErkekveKadinnasilayrilir?
• BiyososyalTeori– Doga(biyoloji)venurtur(cevre)araindakierkilesimdenseksfarkliliklarigelisir.
– Ornegin,biyolojikyatkinliklarIsbolumunuonculuketmesineragmen,bugunkulturerkekvekadinrollerindebuyuketkisivardir.
DogaveNurtur...Cinsiyet:BuyukBolunme?
ErkekveKadinnasilayrilir?
DogaveNurtur…SeksuelOryantasyon
• SeksuelOryantasyon– Kisinin kendi cinsiye, karsi cinse ya da her ikicinsekarsiistegi
– 10% homoseksuel erkek and about 4-5%homoseksuelkadin.
• Homoseksuelliginorijini– HemcevreselhemdebiyolojikfaktorlerseksueloryantasyonunorijinianlatmayacalismisRr.
– IkizcalismalarhomeseksuelliginbiyolojikkokenlioldugunugostermisRr.• Gay erkek ve onlarin ikiz ve evlat edinenkardeslerindenyapilancalismalardayuzde52oranindatekyumurtaikizleriningay,yuzde22ikiz olmayan kardeslerin ve yuzde 11 evlatedilenkardesleringayoldugunugostermisRr.
DogaveNurtur…SeksuelOryantasyon
• Diger teoriler seksueloryantasyonun hem dogadanhem nurturdan etkilendiginigostermektedirler
• Bem’in gelisim teorisi,homoseksuelligin gelisimsurecindeki genlerin etkiledigisavunulmustur ve bu genlerdaha sonra ergenlikatraksiyonlarinietkilemislerdir.
DogaveNurtur…SeksuelOryantasyonBem’inGelisimTeorisi
DogaveNurtur…EpigeneRk:GAYpuzzle
• 37 erkek diskortant tek yumutya ikizi (biri gay biriheteroseksuel)
• 10cifherikisidegay
• 140.000bolgedemeRlasyoncalisildi
• 5 bolge demeRlasyon paternleri belirlendi ve bu bolgelerinseksueloryantasyonlarilgiliolduklarionesuruldu.
• Bugenlerdenbirisinirkonduksuyonuicinonemlidirdigeriiseimmunislevlerdeonemlidir.