Doğumunun 150. Yılı Anısına: CELİL MEMMEDGULUZÂDE’NİN ...tdk.gov.tr/wp-content/uploads/2019/10/02.-Afina-BARMANBAY-Anamin-Kitabi-Piyesinde...tarihinde hiçbir eser Molla

83 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

Geliş Tarihi: 15.05.2019 Kabul Tarihi: 22.08.2019 Makalenin Künyesi: Barmanbay, A. (2019). “Doğumunun 150. Yılı Anısına: Celil Memmedguluzâde’nin Anamın Kitabı

PiyesindeAzerbaycanİdeali”.Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 48, 83-114. DOI: 10.24155/tdk.2019.112* Dr. Öğr. Üyesi, Kafkas Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları

Bölümü,[email protected] ORCIDID:0000-0001-8038-6668

Doğumunun 150. Yılı Anısına:

CELİL MEMMEDGULUZÂDE’NİN ANAMIN KİTABI PİYESİNDE AZERBAYCAN İDEALİ

AfinaBARMANBAY*

Öz XX.yüzyılbaşlarındaAzerbaycan’dasadehalkahitapedenenünlü

yayınorganıolanMolla Nesreddin(1906-1931)dergisinineditörü CelilMemmedguluzâde(1869-1932),Azerbaycan’ınöndegelenyazar,gaze-tecivefikiradamlarındanbiridir.CelilMemmedguluzâde,vefatının150.yıldönümüsebebiyleAzerbaycanedebîmuhitindebuyılenfazlagün-demdeolanyazardır.OnunAnamın Kitabı piyesi iseelealdığımesele-lerleilgiliolaraksonyıllardaAzerbaycan’daençokdeğinileneserlerinbaşında gelir.Muasırları tarafındanMirzaCelil diye hitap edilenCelilMemmedguluzâde’ninvatan,millet vedilmeselelerini zirveye taşıdığıAnamın Kitabı piyesi,Azerbaycan’ın XX. yüzyıl başlarındaki maneviâleminiaksettirenenönemlieserlerdendir.Bupiyesi,yazarınodönemekadarfelyetonvemakalelerindeelealdığımeselelerinyekûnugibinite-lendirebiliriz.Anamın Kitabıeseriyleilgiliyapılançalışmalardadahaçokdilveözdenuzaklaşma,kendihalkınayabancılaşmameselelerineağırlıkverildiğigörülmektedir.Eserinkonusuvegayesi:Millîbirlik,bağımsız-lık, soykökünederinbağlılık,millî ideolojive istiklalmücadelesigibigüncelmeselelerdir.EserinenönemlimesajıisebirAzerbaycanidealidir.

Çalışmamızda,Anamın Kitabı piyesi araştırılarak eserde adı geçensosyalsiyasikurumlarveyazarınbukurumlarlailişkileri;piyestekika-

Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi Turkish World Journal of Language and Literature

Sayı/Issue: 48 (Güz-Autumn 2019) - Ankara, TÜRKİYE

Araştırma Makalesi

Doğumunun 150. Yılı Anısına: Celil Memmedguluzâde’nin Anamın Kitabı Piyesinde Azerbaycan İdeali


rakterlerle yazarın yakın çevresindeki kişiler arasındaki benzerlikler;AlibeyHüseyinzâde’yeyapılangöndermeler;AzerbaycanedebîeleştiritarihindeikifarklıkutupolarakgösterilenAlibeyHüseyinzâdeveMirzaCelil’inAzerbaycaniçinhizmetlerideğerlendirilmiş,döneminsosyal-si-yasimanzarasıışığındaMemmedguluzâde’ninAnamın Kitabıpiyesinde-kiAzerbaycanidealibelirlenmiştir.

Anahtar sözcükler:Anamın Kitabı,CelilMemmedguluzâde,MirzaCelil,Azerbaycan,dil,aydın.

In Commemoration of the 150th Birth Anniversary: The Ideal of Azerbaijan in the Play Anamin Kitabi by Jalil

MammmadguluzadehAbstractJalil Mammadguluzadeh (1869-1932), the editor of "Molla

Nasreddin"(1906-1931)magazine,whichwasthemostfamousprintedsource inAzerbaijan appealing to the commonpeople,wasoneof theleadingwriters, journalists and thinkersofAzerbaijanat thebeginningofthe20thcentury.Thisyear,whenthe150thanniversaryofhisbirthiscelebrated, JalilMammadguluzadeh is the authormost talked about intheliterarycirclesofAzerbaijan.Hisplay"AnaminKitabı"isoneoftheliteraryworksthatpreservesitsactualityinAzerbaijan."AnaminKitabi"(MyMother’sBook)playwrittenbyJalilMammadguluzadeh,whowasalsoreferredtoasMirzaJalilatthattime,isoneofthemostimportantliteraryworksreflectingthespiritualworldat thebeginningof the20th century.Inthisplay,theauthorbringssuchissuesasHomeland,NationandLanguagetothetop.Thisplaycanbecharacterizedasthesummaryofall the issues thatweredepictedby theauthor inhis feuilletonsandarticles written up to that moment. Studies on "Anamin Kitabi" (MyMother’sBook)playaremostlyfocusedonsuchissuesasthealienationfromthelanguageandessenceaswellasthealienationfromone’sownpeople.The subject and thepurposeof this literarywork include suchissues as national unity, independence, deep commitment to the roots,national ideology and struggle for independence. Although the mostimportantmessageofthisplayistheidealofAzerbaijan.

Inthiswork,"AnaminKitabi"(MyMother’sBook)playisstudiedto the finest details. Such issues as the socio-political organizationsmentionedintheplayandauthor’srelationshipwiththeseorganizations,thesimilarityofthecharactersoftheplaywithpeoplefromtheauthor’sinner circle, references to Alibeg Husseinzadeh, as well as activitiesconductedfor thebenefitofAzerbaijanbyA.HusseinzadehandMirzaJalildepictedastwodifferentpolesintheAzerbaijaniliterarycriticism,are evaluated here. The ideal ofAzerbaijan in "Anamin Kitabi" by J.Mammadguluzadehisdefinedonthebackgroundoftheperiod.

Keywords: Anamin Kitabi (My Mother’s Book), JalilMammadguluzadeh,MirzaJalil,Azerbaijan,language,intellectual.

Afina BARMANBAY


GirişXIX. yüzyıl sonlarında Azerbaycan’da Mirza Fethali Ahundov’la

(1812-1878)başlayanMaarifçilikhareketi1875’teHasanBeyZerdabi’nin(1837-1907) Ekincigazetesi(1875-1877)iletaçlandırılmıştır.XX.yüzyılagirergirmezbütündünyatarihî-siyasiolaylarlaçalkalanmayabaşlar.Azer-baycan, hem İranhemdeOsmanlı’dabaşverenolaylardanözelliklede1905RusinkılabıbaştaolmaküzereRusya’nınsiyasihayatındanetkilen-miştir.Çeşitlisınıflarınvekesimlerinedebîgörüşleriarasındakiuçurumla-rınderinleştiğibudönemde“mefkûrelerarasındamücadelelerinkeskinleş-mesiyle”(Talıbzâde,1984:109)edebiyatınsosyalhayattakiyeriveönemideartmıştır.ÇarlıkRusya’dasansürünyumuşamasıylayayınorganlarıgi-derekçoğalmış,maarif-eğitimproblemigündemimeşguledenmeselelerinbaşınageçmiş,hemromantikhemderealistedebiyatınesaskonusuhâlinegelmiştir.Azerbaycan’damaarifçiliğinasılamacıhalkınkendinibirmil-letolarakalgılamasınısağlamaktı(Гаджиев,1984:9).Realistler,Müslü-mandünyasınııslahetmeyeçalışırkencemiyetitenkit-eleştiriyoluylaağırşekildekırbaçlıyor,romantikleriseacıgerçeklerindibineinerekolaylarafelsefiyaklaşımları ilehalkıeğitmeyeçalışıyorlardı.Realistlerdahaçokmantığa,romantiklerduyguyahükmediyorlardı.RealistleriönceAzerbay-can,dahasonraMüslümandünyasınınacıgerçeklikleridüşündürüyordu.RomantikleriseAzerbaycan’ıtecritedilmişşekildedeğildahaçokTuranveİslamdünyasınınbirparçasıolarakgörüyorlardı.

Edebîeleştiritarihindefarklıtarzlarındandolayıromantikakımınön-cüsüAlibeyHüseyinzade’nin(1864-1940)Hayatgazetesi(1905-1906)veFüyûzât dergisi(1906-1907)ilerealistakımınöncüsüCelilMemmedgu-luzâde’nin(1869-1932)Molla Nesreddin(1906-1931)dergisisüreklikarşıkarşıyagetirilmiştir.“Molla Nasreddin yazarlarının millî bir dilin ancak halkçı bir tavırla gerçekleşebileceği yönündeki yaklaşımlarına karşın, Fü-yûzâtkadrosu daha çok milliyetçi fikirler doğrultusunda ortak dil olarak “İstanbul Türkçesi” tezini ortaya koymuştur” (Erol, 2011: 1076). CelilMemmedguluzâde,“insanı halk kitlelerinden ayıran, onu halka yabancı kılan kültürü”kabuletmez(Yurtsever,1950:26).AbdürrahimBeyHak-verdiyev,“EdebîDilimizHakkında”adlımakalesindeFüyûzât’ın “Türk Azerbaycan dilini Osmanlılaştırdığını”, Molla Nesreddin’in buna karşı“acımasız mücadelesinin”sonuçveremediğinivegençyazarlarınçoğununAlibey’inetkisialtındakaldıklarınıkaydetmiştir(Hakverdiyev,2005:377-378).Füyûzâtçılarınyüksek seviyeli, ancakmuayyenanlamdaelitüslu-buylaMollaNesreddincilerinsade,halkayönelikyazılarıarasındakifarkıinkâredemeyiz(Anar,2008:24).CelilMemmedguluzâdekendisideMol-la Nesreddin’ieğitimliler içindeğilcahilkitle içinyazdığını,buyüzden



dilinin sade ve anlaşılır olması gerektiğini vurgulamıştır (Hakverdiyev,2005:372).ErdoğanUygur,imparatorlukdiliolanLatinceninilkönceger-çekmanadaçobanlarındili,İngilizceninisegeçmiştepazarcılarındiliol-duğunadikkatçekerekCelilMemmedguluzâde’nin“Çoban dili denilerek küçümsenen Türkçeyi sahiplendiği” fikrinisavunmaktadır(2007:59).Şubirgerçekki,genişhalkkitlelerinehitapettiğiiçin“Azerbaycan matbuat tarihinde hiçbir eser Molla Nesreddin mizah dergisinin sahip olduğu tesir gücüne ulaşamamıştır” (Yıldırım,2015:658).Ayrıca“Rus Çarlığı, İran Şahlığı ve Osmanlı Devleti’nin son zamanlarını mizahî bir dil ve anlatımla veren derginin ortak Türk dünyası edebiyatı açısından önemi yadsınamaz” (Durmuş,2008:360).Diğer taraftandadergideargovejargonlarladolubayağıbirdilinkullanıldığınıvebudilintamamenyerelolupTürkdünya-sınıngeneli tarafındananlaşılmadığını söyleyebiliriz.Füyûzât’ın dili iseAzerbaycan’dakikonuşmadiliolmasadaokumuşbütünTürkaydınlarınınanlayacağıbirdildir.Molla Nesreddin veFüyûzât’ıntemsilettiği “tenkiti realizm ve romantizm” “yeni sosyal, manevi çağın iki mütekabil, karşılıklı edebî kutupları gibi yükselir ve devrin karmaşıklık ve tezatlarını vahdette ifade eder” (Garayev,1976: 9).Aslındaodönemiçinenidealolandilisebir “altın orta” -Füyûzât dilinden daha sade,Molla Nesreddin dilindendahaedebîolabilecekbirdildi.

Azerbaycan edebiyatında Celil Memmedguluzâde, Abdürrahim Bey Hakverdiyev ve diğerleri realist-satirikmetodun kurucusuMirza Fetha-li Ahundov’un gelenekleriyle yetişmiş, onun açtığı çığır ile ilerlemişler(Efendiyev,1963:235).CelilMemmedguluzâdeüslubusatire1 ilemiza-hınsentezindenoluşanMolla Nesreddinüslubudur(Memmedov-Saraçlı,1983:99-100).XX.yüzyılsatirik-mizahinesireserlerigenelolarakçağ-daşsosyal-analitikruhludur.HerşeyinsadeceinkılâpladüzeltilebileceğineinananveyabunainandırmayaçalışanSovyettenkidi,MirzaAlekberSâbirveCelilMemmedguluzâdegibirealistsanatkârlarınideolojikyöndenRusproleter yazarlarıyla benzer yanlarına dikkat çekerek, buyazarlarınRusdevrimibaşlamadanönceAzerbaycanedebiyatındasosyalistrealizmme-todununoluşmasıiçinzeminhazırladıklarınıyazıyordu(ОчеркисторииАзербайджанскойСоветскойЛитературы, 1963: 28). “MollaNesred-din” den çok daha önceleri şiirler yazsa da nihayetinde Sâbir’i “Sâbir”eden (Hakverdiyev, 2005: 374), onumeydana koyan (Caferoğlu, 1932:431) Molla Nesreddin dergisi oldu. CelilMemmedguluzâde ise“tarihe Azerbaycan Molla Nesreddini gibi dâhil olmuştur” (Mirehmedov,1980:3).Anar Rzayev,Mirza Celil’i Cervantes, Balzac, Gogol, Dostoyevski,Tolstoy,Çehov,MarcelProustgibiyazarlarlaaynıseviyedegörmektedir

1 Satire–satirikeser,hiciv.

Afina BARMANBAY


(Anar,2008:37-38).Mehmet Fuat Köprülü,CelilMemmedguluzâde’nin“Ölüler”adlıpiyesini“Azeri tiyatrosunun belki en mühim hiciv ve tenki-dî eserlerinden biri”olarakdeğerlendirmiştir(2000:120).Anamın Kitabı piyesiise idea-bediiözelliklerivedeğerbakımındanYaşarGarayev’egöreedibindramyaratıcılığında“Ölüler”piyesinden sonra“ikinci büyük ha-dise”(1976:96),EflatunSaraçlı’yagöre“bütün idea-bedii özellikleriyle Mirza Celil’in en mükemmel, en ölmez eseridir”(2007:352).

1. Celil Memmedguluzâde’nin Anamın Kitabı Piyesi ile Makale ve Felyetonları2 Arasındaki İlişkiler

Vatan,milletvedilmeseleleri“bütün zamanların evladı”, “her yeni neslin yol yoldaşı”(Anar,2008:38)olanCelilMemmedguluzâde’nineser-lerininanahattınıoluşturmaktadır.EflatunSaraçlı, CelilMemmedguluzâ-de’ninnesir eserlerini incelerkenyazarınbirçokhikâyesinin felyetonlarıileolanyakınalakavebağlantılarınıtespitetmiştir(Memmedov-Saraçlı,1983:95-96).Builişkiyiyazarınmakaleleri,özelliklefelyetonlarıileAna-mın Kitabıpiyesiarasındadagörebiliriz.Anamın Kitabıeseri,sankiMirzaCelil’in1906senesindenberiyayınlananfelyetonlarınınbiryekûnugibi-dir.Piyes, “MollaNesreddin” ideallerininbedii tecessümüdür (İsrafilov,1988:169).Molla Nesreddin dergisinin ilk sayısından itibaren (7Nisan1906,No:1)soydaşlarına“Sizi deyip gelmişem, ey menim Müslüman gar-daşlarım” diyehitapedenMirzaCelil,şöyledevametmiştir:“meni gerek bağışlayasınız, ey menim Türk gardaşlarım ki, men sizle Türkün açık ana dili ile danışıram. Men onu bilirem ki, Türk dili danışmak ayıptır ve şah-sın ilminin azlığına delâlet eder. Ama ara sıra geçmiş günleri yâd etmek lâzımdır”(Memmedguluzâde,2004b:4).MirzaCelil,dilkonusundakibuduruşunusonadekkorumuştur.

İsaHebibbeyli’yegöre,uzunyıllarCelilMemmedguluzâde’nin eserle-rindenbirigibikabuledilipseçilmişeserlerinededâhiledilen “AnaDili” makalesi,CelilMemmedguluzâde’yeaitdeğildir.Hattabuyazınınmüelli-fininMemmed Said Ordubadi(1872-1950)olabileceğiihtimalideilerisü-rülerek“AnaDili”makalesiyazarınseçilmişeserleriarasınaalınmamıştır(Bkz:Hebibbeyli,2006:37;Hebibbeyli,2009:36).Bumakalenindışında,Bizim “Obrazovannı”lar3 (1906),Maymunlar (1906), Bakılılara (1906), Cemiyet-i Hayriye (1907), “Tercüman”ın Fetvası (1907), İttihat (1908),Papazlar (1909), Usul-i Cedit (1909), Elifba (1913), Cumhuriyet (1917), Vatandaşlar (1917), Rus Mahreci (1917) ve nihayetAzerbaycan (1917)

2 Döneminsosyalvepolitikmeseleleriüzerineyazılanmizahi,satirikvealaycıtarzdaedebîmeselelerikonuedeneleştiri-kritikgazeteyazılarınafelyetondenir.Felyetonileilgilidetaylıbilgiiçinbkz:(Uygur,2006).

3 Obrazovannı–Rusça:“obrazovannıy”–eğitimli,tahsilli.



gibifelyetonvemakaleler,konuitibariyleAnamın Kitabıpiyesiileortaközellikleresahiptir.

Mirza Celil“Papazlar” felyetonunda, OsmanlınınHristiyanmillet-lerinin gazetelerde yazılanlardan haberdar oldukları, Türkmilletinin ise“üç-dörtbinâliyemekteplerdeokumuşlarınısaymazsak,kalanlarınındün-yadanbihaber”kaldıklarıanlatılır,bunaİstanbul’daçıkangazetelerindi-lininsebepolduğubelirtilir.Yazarlar,avamınveköylününonlarınyazdık-larınıanlayıpanlamayacaklarınıdüşünmezler,onlariçinönemliolanşey,okuduklarında “Peh peh, Arap dilini nasıl da güzel biliyor.” demeleridir(Memmedguluzâde, 2004b: 405). “Elifba” felyetonunda ise kendi diliniküçümseyip çocuklarını Rusça okutanlar eleştirilir (Memmedguluzâde,2004b:531-533).“RusMahreci4”felyetonundaMirzaCelil,“Biz Müslü-manlar, illa da bir mahrece tabi olmamız lazım. Araplardan sonra şimdi de Ruslar geldi.”der,RusçaeğitimgörenlerinTürkçebilmelerinerağmenŞeyhülislamvemüftününbulunduğumeclislerdedahiRusçakonuşmala-rınıeleştirir.Yazıda,Levitskiler5,Radlovlar6,Ostroumov,7Miropiev8gibiisimlerigeçenRusmisyonerlerininisteklerineulaştığı,buyoldaharcananparalarınboşagitmediği,onlarıngüzelsonuçlareldeettiğianlatılır.Yazar,“bundansonraneyapılmalı?”sorusunukendinehasironiyleşöyleyanıtlar:ŞimdikiRustahsiliyoluylagidersek“Ruslaşıp hoş baht olacağız”, cemi-yettesaygınyeredineceğiz (Memmedguluzâde,2004c:28).

MirzaCelil,1917yılınınbaharındayazdığı“Cumhuriyet”adlımaka-lesinde,yaklaşmaktaolanCumhuriyetdönemininheyecanıilehalkasadedille Cumhuriyet yönetim biçimini anlatır (Memmedguluzâde, 2004d:190-193). “Şükür Allaha, kurtulduk” sözleriyle başlayan “Vatandaşlar”makalesinde,Rusrejimizulmündenkurtuluşun,“dağ gibi Rusya istibda-dı”yıkıldığıiçinmutluluksaçancümlelersarfedilmektedir(Memmedgu-luzâde,2004d:193-194).

CelilMemmedguluzâde’nin27Kasım1917’deyazmışolduğu“Azer-baycan”makalesiyazarın“en manalı ve siyasi bakımdan en gerekli”ese-ridir(Saraçlı,2007:325).Bumakaleyazarın“yaralı yüreğinin feryadı gibi seslenmektedir”(Anar,2008:25).“Azerbaycan”, MirzaCelil’inmakalele-rininşaheseri,“millî uyanış ve siyasi intibah döneminin hakiki bedii mani-festosu”,Azerbaycanhalkının“müstakil ve demokratik devlet kuruculuğu sürecindeki umum millî vazifelerinin” tercümanı (Hebibbeyli, 2009:23)gibi nitelendirilmiştir.Bumakalenin,Anamın Kitabı piyesi ile ideolojik4 Mahrec–Dâhildeçıkarılanmahsulâtveemtianınsarfıiçinhariçmemlekettebulunanmahaldir.5 LevitskiyArtemiyGrigoryeviç(??-1874).6 VasiliyVasilyeviçRadlov–FriedrichWilhelmRadloff(1837-1918).7 NikolayPetroviçOstroumov(1846-1930).8 MiropievMikhailAlekseeviç(1852-1919).

Afina BARMANBAY


yakınlığınadikkatçekmekisteriz.Aslındayazar,Anamın Kitabıpiyesindevermekistediğimesajıçokdahaönceden“Azerbaycan”makalesindeaçık-lamıştır.BumakaledeMirzaCelil,Azerbaycan’atambirMollaNesreddinüslubuylaseslenir:

“Ah, güzel Azerbaycan vatanım! Harada galmısan9?.. Ey toprak ekmeği yiyen Tebrizli gardaşlarım, ey keçe papak Hoylu, Mesginli10, Serablı11, Goruslu12 ve Moruslu13 gardaşlarım, ay bitli Marağalı14, Merendli15, Gü-lüstanlı16 guli-biyaban17 vatandaşlarım, ey Erdebilli18, Halhallı19 birader-lerim! Gelin, gelin, gelin mene bir yol gösterin. Vallah aklım şaşıp. Ahir20 dünya ve âlem değişildi. Her şey gayıdıb21 öz aslını tapdı.22Her matluba el vuruldu, gelin biz de bir defa oturak ve keçe papaklarımızı ortalığa koyup bir fikirleşek, görek haradadır23 bizim vatanımız?! Gelin, gelin ey unutul-muş vatanın cırıg-mırıg24 gardaşları! Gelin görek beşikte yad milletlerin sütünü emmiş, vatanımızı yadırgamış ve milletimizin ruhundan habersiz bir para millet başçılarımız size ne gün ağlayacaklar?!”Bazıvakitlerşapkasınıönünekoyupdüşünen,hayalleredalıpkendi-

siylekonuşanyazar,“Benimanamkimdir?”diyesorarve“Zehrabanu”25 diyecevaplar.DilininAzerbaycandili,vatanınındaAzerbaycanvilayetiolduğunu söyleyen yazar, “Neresidir Azerbaycan?” sorusuna cevabıylavatanalgısınıgayetaçıkvenetşekildeortayakoyar:“Azerbaycan’ın çok hissesi İran’dadır ki, merkezi ibaret olsun Tebriz şehrinden; Kalan hisse-leri de Gilan’dan tutmuş kadim Rusya hükümeti ile Osmanlı hükümetinin dâhillerindedir.” (Memmedguluzâde,2004c:4).Görüldüğüüzere,Mirza

9 Haradagalmısan–neredekalmışsın.10 Meşgin–MeşginveyaMeşginşehr.İransınırlarıiçerisindekiErdebileyaletindeşehirdir.11 Serab–Tebriz-Erdebilkarayoluüzerindedir.İran'ınDoğuAzerbaycaneyaletindeşehirdir.12 Gorus–Revanşehrine250kmmesafede,Ermenistansınırlarıiçerisindedir.13 LafıngelişiolarakMorusluyazılmış:Goruslu-Moruslu.14 Marağa – İran'ınDoğuAzerbaycan eyaletinde şehir.Tebriz'e 130 kmmesafededir.MarağaHanlığı, doğuda

Miyane,kuzeydeTebrizvebatıdaUrmiyeGölüilesınırlarıçevriliolanGüneyAzerbaycan’dakiHanlıklardanbiridir.

15 Merend–İran'ınDoğuAzerbaycaneyaletindeşehir.MerendHanlığı-AzerbaycanHanlıklarındanbiridir.16 GülistanEyaleti–İran’ınkuzeydoğusundayeralır.1997yılınadekMazenderanayaletinebağlıolmuş,Hazar

denizinesahiliolaneyalettir.17 Guli-biyabani – gulyabani. İnsanı felakete attığına itikat edilen vahşi birmahlûk ismi.Yazar daha 1907’de

yazdığı “Eyguli-biyabanı,Gelgötürbuhayvanı” epigrafisiylebaşlanan “Guli-biyabanlar” adlımakalesinde(Memmedguluzâde 2004b: 145-147) bu ibareyi aç, fakir soydaşlarına yardım etmeyip taziye veya düğünleryapıpövünenkişileriçinkullanmıştır.

18 Erdebil–GüneyAzerbaycan’daeyalettir.19 Halhallı–Erdebileyaletindeşehirdir.20 Ahir–sonunda.21 Gayıdıb–dönüp.22 Herşeykendiaslınıbuldu.23 Haradadır–nerededir.24 Cırıg-mırıg–yırtık-sökük.25 Anamın KitabıpiyesindeanakarakterininadıdaZehrabeyim’dir.



CelilAzerbaycan dediğinde, bölüne bölüne bir avuç kalmışXX. yüzyılbaşlarındakiAzerbaycan’ıdeğil,zamanındahudutlarıçokgenişbircoğraf-yayıkapsayantopraklarıntamamınıkastetmiştir.Anamın Kitabıpiyesindedeüçkardeşbuüçdevleti-İran,RusyaveOsmanlıyıtemsileder.Halkıncoğrafitalihivetarihi,konumugibimeselelerAnamın Kitabı’nda “Azer-baycan’ın bütün tarihî varlığını tecessüm ettiren felsefi sembol seviyesine yükseltilmiştir” (Anar,2008:22).

2. Anamın Kitabı Piyesinin Yazıldığı Tarih, Eserin Sahne Hayatı ve Sovyet Tenkidi

Eşi Hamide Memmedguluzâde-Cavanşir, hatıratında Mirza Celil’in1918yılınınAralıkayınınilkgünlerindeŞuşa’daykenAnamın Kitabıpi-yesini yazmayabaşladığını, eseri 1919yılı Şubat ayının songünlerindebitirdiğinibelirtmiştir.Buradaneserinilkversiyonununyaklaşıküçaydatamamlandığıanlaşılmaktadır.HamideHanım,MirzaCelil’ineseriken-disinegüzelsestonuylaokuduğuzamannasıletkilendiğini,MirzaCelil’itebrikedipelyazmadanbirnüshadahayazdırtıphatıraolsundiyesaklamakiçinonunrızasınıaldığınıveoelyazmalarıhâlâsakladığınıkaydetmiştir(Mehmetkuluzâde,2002:84-86).ÇoğunluklaHamideHanım’ınhatırala-rınaistinadeneserinyazılmatarihibirçokçalışmada1919olarakgösteril-miştir(İsrafilov,1988:169;Veliyeva,2003:109;Uygur,2005:11).EflatunSaraçlı,yazarınpiyesi1919’dabitirmesinerağmençalışmalarınındevamettiğinibelirtmiştir(2007:337).Bazıkaynaklardaiseeserinyazılmatarihikaynakgösterilmeden1920olarakkaydedilmiştir(Hebibbeyli,1997:341;CelilMemmedguluzâdeAnsiklopedisi, 2008: 49, 310).Bu tartışmalı fi-kirler,şimdiyedekpiyesinhiçbirneşrindetarihgösterilmediğiiçindir.Busorununkesincevabınıyazarınkendielyazmalarındabulabiliriz.Anamın Kitabıeserininelyazmasınınsonunda“Yanvar26 1920 Miladi, Şuşa Kale-si” (Şekil1)tarihikaydedilmiştir.Yazarkendiadınıda“CelilMehemme-dguluzâde (MollaNesreddin)” şeklinde yazmıştır (Mehemmedguluzâde,1920).HamideHanım’ınhatıralarındakibilgilergenelolarakdakikliğiiledikkatçektiğiiçinkendisinin1919ve1920yıllarınıbirbiriylekarıştıraca-ğınısanmıyoruz.GörünenokiMirzaCelil’ineşineokuduğu,piyesinilkversiyonudur.Yazar1918yılındayazmayabaşladığıeseri1919’dabitirsede1920yılınakadarüzerindebirhayliçalışmıştır.

Anamın KitabıpiyesiilkdefaBakü’de1922yılında,dahasonra1923’teve 1927’de Dadaş Bünyadzâde adına DramaTiyatrosunda oynanmıştır.AzerbaycanHalkCumhuriyeti’nin(1918-1920)ilkvesoncumhurbaşkanıMuhammedEminResulzâde(1884-1955)Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı

26 1920Yanvar–Ocak1920.

Afina BARMANBAY


adlıeserindeAnamın Kitabıpiyesindendebahsetmiş,“Cemiyeti ana kö-künden ayırmak isteyen komünistlere, halkı Anamın Kitabı’na çağıran” bueserinhoşgelmediğini,buyüzdendeuzunmüddetsahnedeoynanmasınınyasaklandığınıbelirtmiştir (1990:61).

Sovyet edebî eleştiri tarihinde,Anamın Kitabı piyesinin 1918-1920Cumhuriyetdöneminieleştirdiğihakkındayanlışbilgilerdeyeralmakta-dır.HattayazarındoğrudanhâkimiyetbaşındakiMüsavatcılarıhedefaldı-ğı,“onların alçak simasını üç kardeşin suretinde”(Celal,1958:46)tasvirettiğigibiifadelerkullanılmaktaydı.Hâlbukipiyesinenbaşında,olayların“tarih-i hicrinin 1330 yılının yavuklarında27, Azerbaycan şehirlerinin bi-rinde, Rusya hükümeti asrında”(Memmedguluzâde,2004a:438)cereyanettiğiyazılmıştır. Bu tarih, yaklaşık1911-1912yıllarınadenkgelmekte-dir.Piyesinbaşlangıcındakibunot,birkartvizitgibidir,dikkattenkaçmasımümkündeğildir.Ayrıcaolayörgüsündeçarrejimimemurununevdeara-mayaptığısahnedendeolayların1917yılındanöncecereyanettiğianla-şılmaktadır.BunedenlerdendolayıSovyettenkitinde,piyestekiolaylarınMüsavatdönemindecereyanettiğiniimaedenbutüryaklaşımlar,MüsavatPartisininXX. yüzyıl başlarında cemiyetteki etkilimevkisi,AzerbaycanCumhuriyeti’nde(1918-1920)hâkimpartiolmasıveSovyetlerineskimillîrejimikaralamamaksadıgütmesiylealakalandırılabilir.

27 Yavuklarında–yakınlarında.



Şekil1:Anamın Kitabı.Fon:6,Saklanmavahidi14(S.V.),s.40.AzerbaycanMillîİlimlerAkademisiElyazmalarEnstitüsü

4. Anamın Kitabı Piyesinin KonusuMillîdilinsaflığı,Azerbaycanadlımemleketinesevgi,BirleşikAzer-

baycan arzusu gibi hususlar,MirzaCelil’in en büyük idealleri arasındaönsıradayeralmıştır(Memmedov,2003:5).Belkidebuyüzden“Celil, Anamın Kitabı’nı bütün eserlerinden daha çok severdi”(Mehmetkuluza-de,2002:XLIV)çünküeserinkonusuvegayesimillîbirlik,bağımsızlık,millîkimlik,millîideolojiveistiklalmücadelesidir.Sovyetdönemindeisepiyesinanafikridikkatealınmadankarakterlerinkendidillerindenuzak-laşmalarıveyabancıkültürlerinetkisiyleboşişlerpeşindekoşmalarıesasmeselegibi öne çıkarılmıştır.Hâlbuki eser çokgüçlümesajlar içermek-tedir. İlkdefa sırfbukonularadeğinenHüseyin İsrafilov’agörepiyesteAzerbaycan’ınmukadderatıylailgilitarihîadaletsizlik,facia,ayrıdüşmüşbirhalkınbirleşmesi,müterakkibirkuruluşakavuşmasıgibimühimprob-lemleryüksekbediigenellemelerleanlamkazanmıştır(1988:171).Yazar,piyestekiaydınkarakterleriyleyalnızcavatanaasılhizmetinnedemekol-duğunuanlatmaklakalmamıştır,burada“Mesele yalnızca aydın mesele-si değil, birleşik Azerbaycan, onun geçmişi, geleceği, derdi ve sevincidir, dede-babaların birlik, millî şeref haykırışına, millî devletçiliğe, kurtuluşa,

Afina BARMANBAY


müstakilliğe yönelmiş yoldur, baba vasiyeti, ana kitabıdır.” (Saraçlı,2007: 349).

Anamın Kitabı’ndabirailenin timsalindeAzerbaycan’ınmaneviâle-mi aksedilmiştir.Zehrabeyimadlı anneninyurt dışında tahsil alıp gelenüçoğluvebirkızıvardır.KızınınadıGülbahar’dır,güzelahlaklı, temizkalplibirevkızıdır.BüyükoğulRüstem,Petersburg’datahsilgörmüş,Rusterbiyesi,Ruseğitimtarzıtaraftarıdır,konuşmalarındasıksıkRussözle-rikullanmaktadır.EşideRustahsilliolup,Rusçakonuşmaktadır.Rüstemhayırcemiyetininbaşkanlığınıyapar,okuldaRusdilidersiverirvelügattertipetmeklemeşguldür.OrtancaoğulMirzaMuhammedali,NecefülEş-ref’tetahsilalmış,konuşmalarıFarsibareleriylezenginolanbirdindardır,İranterbiyesitaraftarıdır,abisininbaşkanlığınıyaptığıhayırcemiyetineaitokuldailahiyatdersiverir,ayvegüneştutulmalarıylailgilenirvemuskayazmaklameşguldür.KüçükoğlanSametVahit,İstanbul’daEdebiyatFa-kültesindenmezunolmuş,Osmanlıeğitimitaraftarıdır,Osmanlılehçesiylekonuşur, aynı okulda “İlmi kafiye” dersi verir, klasik tarzda şiirler yaz-maklameşguldür.Üçerkekkardeşfarklıbakışaçılarıylabireviniçerisindebirbirlerinedüşerkençarrejimininmemurudaonlarıelbirliğiiledevletiyıkmakgibigirişimlerdebulunduklarındanşüphelenerekevlerindearamayapar.MemurMirzaCaferBeybirkaçpolislekardeşlerinkitaplarınıteftişeder.Kardeşlerinsoyadlarısorulduğundaverilencevaplarçokmanidardır:Rüstem bey Abdülazimof, Mirza Muhammedali halef-i merhum Abdüla-zim, Abdülazimzâde-yi Samet Vahit (Memmedguluzâde,2004a:462).

Rüstem’inkitaplarıhepsiRusçalügatlerdir.Bukitaplarınbirtanesininbile “Müslüman kitabı” olmadığınıgörenMirzaCaferBey,bununsebe-bini sorarvekendisi cevaplar; evet, obir darülfünunmezunudur.“İran ve Rusya Azerbaycanlılarından bir müstakil hükümet” kurmaklasuçlananMirzaMehemmedali’ninkütüphanesindenyalnızcaAyveGüneştutulma-larıylailgilikitaplarçıkar.SametVahit’inkütüphanesiiseyalnızcaİstan-bul’dabasılmışşiirkitaplarındanoluşmaktadır.MirzaCaferBey’innedenşiirkitaplarınınhepsininİstanbul’dabasıldığınadairsorduğusoruyaşiiryazmamodasınauyanSametVahit’inverdiğicevap,onunsanatsalyön-dekikimliğinielevermektedir: “Sebep budur ki, Osmanlı’da cem-i kalem sahipleri şairdir; cem-i doktorlar, mühendisler, diplomatlar, hatta bakan-lar da şairdi, hepsi şairdir.”(Memmedguluzâde,2004a:466).Busahnedemüellifinitespitedemediğimizbirkaçmanasızşiirparçalarıyeralmakta-dır.Okunanşiirleriniçindeanlamlıtekbirşiirverilmiştirki,budaTevfikFikret’in“Ferdâ” şiirindenbirparçadır:



Ferdâ senin; senin bu teceddüd, bu inkılâp...Her şey senin değil mi zâten?... Sen, ey şebâb,Ey çehre-i behîc-i ümîd, işte ma'kesinKarşında: Bir semâ-yı seher, sâf ü bî-sehâb.

(Memmedguluzâde,2004a:465)Polismemurununaçıklamasınagörekardeşleriaşağıdakimeselelerle

ilgiliihbaretmişler:“Siz 3 kardeş söz bir ve hemfikir olmuşsunuz ki evvela Rusya İslamlarını Türkiye devletine taraf çekip, İttihat-i Müslimin cemiyetine iştirak edesi-niz. Saniyen, ahir zamanlarda Azerbaycan’da meydana gelen Hubbül-Va-tan ve Edem-i Merkeziyet fırkasının amali yolunda çalışmaktasınız ki bir taraftan Kafkas Azerbaycanı’nı, diğer taraftan İran Azerbaycanı’nı ki, ibaret olsun Tebriz, Tahran, Gilan, Urmu28 ve gayrileri29 – bu vilayetleri birbirine ilhak edip, Müstakil Azerbaycan hükümeti yaratasınız ve salisen bu fikirlerden de uzak değilsiniz ki, müsavat ve hürriyet esaslarını köylü ve ehli kasaba içinde münteşir ediyorsunuz ki bin yıl uykuda olan cemaat hükümetin esaret zincirini kırıp, kendileri için bir necat yolu bulsunlar ve o niyetlerinizi hayata geçirmek yolunda lazımı matbuat cem eyleyip, kalem ile çalışmaktasınız” (Memmedguluzâde2004a:462).Buradayazarınasılamacıvevermekistediğimesajortayaçıkar.Çar

memuruaracılığıylaifadeedilenbusözler,CelilMemmedguluzâde’ninsi-yasigörüşlerinisergilemektedir. Teftişbittiğindememur,birsaatöncesinekadarkardeşlerle ilgili başkadüşüncelerdeolduğunu, onlarınkitaplarınıgördüktensonraisefikrinintamamendeğiştiğinisöylerveekler:“şimdi ne fikirde olduğum ise bende kalsın”. Aslındaçokşeyifadeedenbuaçık-lamanınetkisindenolmalıkiRüstembeygafletuykusundanuyanmışgibiolurvekahkahalarlaşöyleder:“Şimdiye kadar halk maşallah diyordu Ab-dülazim’in oğlanlarına, birisi Petersburg’da birisi Necefül-Eşrefte, birisi de İstanbul’da tahsil almış, okumuş âlim olmuşlar diyordular. Şimdi ağız-lara düşecek ki bunlardan biri dua yazıyor birisi “Mefâîlün Fâilâtün” şiir yazıyor biri de kendine bakarak, vallahi hiç ben kendim de neci olduğumu bilmiyorum”.MirzaMuhammedaliiselafınıbitiripkahkahaatanRüstem’iböylegülüşün“şeytansanatı”olduğunusöyleyerekuyarır(Memmedgu-luzâde, 2004a: 467). Böylece“İran ve Rusya Azerbaycanlılarından bir müstakil hükûmet” (Memmedguluzâde 2004a: 464) kurmakla suçlananMirzaMuhammedali’ninbuolaylardançıkarmışolduğudersdebelliolur.

Beyazbirkumaşlasarıpsarmalanan“ananınkitabı”,eserinkilitnok-tasıdırvebirkaçsahnedegörünmektedir.Buradayazarınrenklerdenbeya-zıseçmesişimdiyedekhiçdikkatealınmayandetaylardanbiridir.Beyaz

28 Urmu–İran'ınBatıAzerbaycaneyaletininmerkezişehridir.29 Gayrileri–diğerleri.

Afina BARMANBAY


renk,paklığın,temizliğin,bakirliğintimsalidir,kutsalsayılır.Anneherde-fasındakitabıçıkarıpbirşeylersöylemeyeçalışır,süreklitartışankardeşlerisefarkındaolmadanbirtürlübukilidinaçılmasınamüsaadeetmez,anneyikonuşturmazlar.Anne,kitabıbirbirleriyle tartışanRüstemveMirzaMu-hammedali’yedoğruuzatır,kargaşaesnasındayeredüşenkitabınsayfalarıdağılır.Erkekkardeşler,annelerinekendilerininfarklıfarklıkitaplaraitikatettiklerini,buyüzdenbirarayagelmelerininimkânsızolduğunu,evdenta-şınıpgitmekistediklerinisöylerler.Gülbahar,“insanlar neden hep farklı yönlere gider, neden herkes aynı tarafa gitmez” diyekarakaradüşünüp,“onların hepsinin Allah yolundan çıktığını” söyler (Memmedguluzâde,2004a:473-474)vebütünkitaplarıdışarıatıpateşeverir.Kardeşlerveet-raftakiherkeskoşturupgeldiğindeGülbaharelindekikitabıyukarıkaldı-rıp,“Kaldı birce kitap: bu da anamın kitabı!” dervebabasınınvasiyetiyazılmışbukitabıokumayabaşlar:“Ben itikat ediyorum ki benim evlatla-rım dünyanın her neresini gezip dolaşsalar da dönüp dolaşacakları yer an-nelerinin yanı olsun. Nasıl ki ay ve yıldız güneşin bir parçalarıdır, bunlar da analarının ay ve yıldızlarıdır. Tabiatın bu kanunu bozmak isteyen kesin vay hâline, onun insafı ve vicdanı ona ömrü boyunca eziyet edecek, nefes aldığı sürece pişman olacaktır”(Memmedguluzâde,2004a:475).Anabi-huşyereyığılır,kardeşlerbaşınatoplanır,MirzaMuhammedalicanverenananınbaşıüstündeFatihaokumayabaşlar.

5. Anamın Kitabı Piyesindeki Karakterler“Anamın Kitabı – Azerbaycan edebiyatında millî istiklale, Azerbay-

cancılık akidesi, düşüncesi ve ideolojisine hasredilmiş en ciddi ve tesirli dram eseridir”; “Azerbaycan’ın yalnızca XX. asrın evvellerindeki değil hem de XXI. asrın başlangıcındaki talih kitabıdır”;Azerbaycan “millî edebiyatının en mükemmel Azerbaycannamesidir” (Hebibbeyli,2009:18-20). Anamın Kitabı,CelilMemmedguluzâde’nin, dolayısıyla vatanseverrealistlerinçoğununvatankavramınıeniyişekildeaçıklayanbediieserdir.“Piyeste Azerbaycan’ın talihi, bir ailenin timsalinde gösterilir” (Saraçlı,2007:348).Hüseyinİsrafilov’agöre,eserdedevasavekitleselolmaküze-rebirbirinezıtikitürkaraktergörülmektedir:halkvehalkayabancıeğitim-li“aydınlar”(1988:181).Halk:Ana,kızıGülbahar,çobanlar;eğitimliler:Rüstem,MirzaMuhammedali,SametVahitveonlarınarkadaşlarıdır.

ÜzeyirHacıbeyli’ninçokdahaönceyazmışolduğuO olmasın, bu ol-sun(1910,sahnedeilkdefa1911yılındaoynandı)tiyatroeserinde,dışül-kelerdenetkilenerekanadiliniunutup“gelme”sözlerlekonuşan“entelek-tüel” tiplerinmizahi karakterlerine rastlamaktayız.Anamın Kitabı’ndaki “entelektüel”karakterler,O olmasın, bu olsunkomedisindeki“entelektü-el”tiplerinyanındadahatrajikgörünmekteler.Buaydıntipler,tahsilaldı-



ğıokullara,öğrendikleridillererağmen ahlaklarınınnâkıslığı30yüzünden,bunlarıhalkiçin,insanlık,vatannamınahayırlı,faydalı,müterakki,hüma-nistbirişeyöneltememişler (İsrafilov,1988:56).MirzaCelil’egöre,aydınbirisidevrinilericifikirlerinehizmetetmelidirveeğersözkonusutoplumyararınagelişmeisebuniteliklerancakanadilleifadesinibulduğutakdirdemümkündür.Aksidurumdaiseherzamantoplumuntaklitçiveyamüstem-lekeolmaihtimalivardır(Uygur,2005:18).Anamın Kitabı, başkalaşmanıntoplumabiryararsağlamayacağınıvurgulayarakaydınlarıdile,kültürevetoplumsalsorunlarakarşıduyarlıolmayaçağırır.Yurtdışındaeğitimgörüpgeridönengençlerberaberlerindekendiyenimanevidünyalarınıdagetirir,bulunduklarıyerlerineğitimkültürlerinibenimserkenkendimillîbenlikle-riniunutur,halkınayabancılaşırlar.“Her deste bir ülkenin havasını çalar, bazıları ise yadlaşır, özgeleşir, sadece vatanı, milleti için değil, öz ailesi için bele zararlı bir mahluka çevrilir.” (Saraçlı, 2007 351)Piyesteki üçerkekkardeşde“başkalaşmayı, yabancılaşmayı simgeler”(Uygur,2005:13).Bununyanısıraüçkardeşaslındahemdeüçyereparçalanmışolanva-tantopraklarınınsimgesidir.Kardeşlerinasılsorunu,dışarıdakikültürdenfaydalanmakyerinetaklitveözentiçabasındaolupmillîdeğerlereyaban-cılaşmalarıdır.“Ulusal kimliği şekillendirmede model alınacak toplumun özelliklerini kendi toplumuna uyarlamak düşüncesinden ortaya çıkan bu davranış biçimi kimlik bunalımının tortulu bir ürünüdür.” (Uygur,2005,13).CelilMemmedguluzâde, bu üç erkek kardeşin timsalindeAzerbay-cangençliğiniuyarmış,çarmemurununsözleriyleonlarınasılmaksatvegayelerinin neler olması gerektiğinin kılavuzunu açıklamıştır. Kardeşlerkendikökleriüzerindeduramıyor,biraydıngibiistiklalegidenmesuliyet-lidönemdevatanavemilleteyararsızinsanlaraçevrilirler(Saraçlı,2007:354).Onlarmillîbenliklerindenkoptuklarınınfarkındadeğillervehalkahizmetettiklerinisanıyorlar. İşinesprisişuki: “Necat yolunu yalnız başka halkların kültürünü körü körüne taklitte gören aydınlar hiç kimseye – ne kendimize ne de özgesine gerek değil. En ilginci de o ki, bu tür aydınlar da kendilerini gerçek bir vatanperver bilirler. Ama bu tür “vatanperverlik” kimseyi telaşa düşürmez.”(Anar,2008:25).

Ananın kitabı-vatanınkitabıdır,anadilidir.Dilisevatanınvarlığıdır.“Vatanı temsil eden ana” (Gerayzâde,2008:183)“babanın vatana, hal-ka sadakat, akide birliği hakkındaki mukaddes vasiyetlerini bütün ruhuyla koruyup saklıyor”(İsrafilov,1988:178).PiyestekiAnakarakterivatanınsimgesidir,bukonuylailgilibütünaraştırmacılarhemfikirdir.Hüseyinİs-rafilov’agöre,Ana ilebirliktekızıGülbahar davatanınsimgesidir(1988:176).ErdoğanUygur’a göre ise“Gülbahar Azerbaycan toplumuyla öz-

30 Nâkıs–noksan,eksik.

Afina BARMANBAY


deşleşen” karakterdir (2005:13).EserdekardeşlerinherbiriGülbahar’ıkendikafadarlarıolanyakınarkadaşlarıylaevlendirmekister.KardeşlerinarkadaşlarıdakendilerigibiRus, İranveOsmanlıeğitimigören taklitçigençlerdir.ErdoğanUygur’un tespit ettiğigibiGülbahar’ı“yabancılara vermek Azerbaycan’ı âdeta başkalarına teslim etmekle eş anlamlıdır. Top-lumun özü olan Gülbahar’ın bu isteklere boyun eğmeyişi toplumun ya-bancılaşmaya direndiğinin işaretidir.”(Uygur,2005:16).AslındaGülba-harvatanıngeleceğinitemsileder.Gülbahar’ındurumuAzerbaycan’ınodönemdekidurumuylayakından ilintilidir.Ananınvazifelerindenbiridedünyayagetirdiği evladıvatan için terbiyeetmektir çünküevlatvatanındamilletindegeleceğidir.EserinsonunadoğruGülbahar,ananınkitabınıokuyarakkardeşlerinietrafınatoplar.Gülbahar’ınvasiyetiokumasahnesi“Azerbaycan edebiyatında vatan ve millet, millî birlik ve istiklal arzusu-nun dramatik uvertürü”, “en tesirli ve en mükemmel millî birlik ve vatan-perverlik marşı”(Hebibbeyli,2009:20)gibinitelendirilmektedir.Finalde,pencereönündeduranvebundansonraolacaklaradairhiçbirfikriolmayanGülbahar’ındalgınvedonukbakışınıiseyazarınAzerbaycan’ınmuamma-lıvebelirsizgeleceğiileilgiligörüşlerigibiyorumlayabiliriz.

Anamın Kitabı’ndaçobanlıkyapanGenber,GurbanveZamanAzer-baycanTürkçesiyleözdeşleşirler(Uygur,2005:13)veakıllardahalksem-bolügibikalırlar(Saraçlı,2007:355).“Halk, millî birlik, vatan motifleri” Zehrabeyim,Gülbahar,aynışekildeGenber,Gurban,Zamangibiçobanlararacılığıylaanlamkazanır,halkgeleneklerivetoprağabağlılıkbukarak-terlervasıtasıylabütün incelikleri ile tasviredilir (Hebibeyli,2009:20).Buradaşunudabelirtmemizlazım,yazarınvermekistediğienönemlime-sajhiçbeklenmedikbirkarakter–çarrejimininmemuruvasıtasıylaifadeedilmiştir.

Özetlersek,Ana –vatandır,anavatan;Gülbahar–vatanıngeleceğidir;Rüstem, Mirza Muhammedali ve Samet Vahit–üçyereparçalanmışvatantopraklarınınsimgesidir;çobanlar–anadilinsaflığının,temizliğininsim-gesidir.Eserinkilit noktası olan “AnanınKitabı”, yani babanınvasiyetisankibiryerçekimigöreviniüstlenmiştir.Babanınvasiyetindevatan,dün-yanınyaratılışıilekıyaslanır.Ana,babanınvasiyetiyazılmışkitabıgeleceknesillereaktarmayaçalışan“taşıyıcı”annedir;Gülbahar,annesininbumis-yonunudevamettirenkişidir.

6. Rusya, İran ve Osmanlı Üçgeninde Azerbaycan İdealiSovyetdöneminderafakaldırılanmillîmeselelerAzerbaycanbağım-

sızlığına kavuştuktan sonra yeniden gündeme gelmiştir. Anamın Kitabı eseriyleilgiliendikkatçekiciveorijinalyoruma BahtiyarVahabzâde’nin



aynıadlışiirinderastlarız."Anamın kitabı!" –okudum bir de, Bugünüm dünümle geldi, görüştü”mısralarıylabaşlayanşiirindeBahtiyarVahabzâ-de,Anamın Kitabıpiyesininonabirfablıhatırlattığınısöyler.Bahsedilenfabl, İvanAndreyeviçKrılov’un (1769-1844)Kuğu, Turna Balığı ve Yen-geç(1814)adlıeseridir.Fablda,yükdoluarabayıçekmekisteyenkuş,ba-lıkveyengeçbütünçabalarınarağmenarabayıkıpırdatamazlarçünkükuş,arabayıgökyüzüne;yengeçgeriye;balıkisesuyaçekmeyeçalışır.Sonuçolarakaraba ilerlemedenolduğuyerdekalır (Крылов,1956:102).Bah-tiyarVahabzâde,Azerbaycan’ın durumunu fabldaki olayla kıyaslayarak“Senin timsalinmiş bu hâl, ey Vatan!”der,tıpkıAnamın Kitabı’ndakigibikendievlatlarınınAzerbaycan’ıüçtarafaçektiğini,komşuyaumutedeninmumsuzkalacağını31,kendifakirhanesiniışıksızbırakıpözgeköşkünüay-dınlatmayaçalıştıklarınınazımladilegetirir.BahtiyarVahabzâde,“Vatan hastadırsa32, onun dermanı, Kenarda değildir, öz içindedir”tespitiyle Ce-lilMemmedguluzâde’nin“bu büyük dertleri düşündüğünü” belirtir (Va-habzâde,2004:47-48).

Azerbaycantarihboyuncacoğrafikonumuitibarıylakomşuİran,Rus-yaveTürkiye’ninetkisialtındakalmış,onuncoğrafisınırlarısüreklibuüçdevletarasındapaylaştırılmış,kaynayıpkarışmıştır. İranveOsmanlı’nınortakdinî-kültüreldeğerleredayanantesirlerininyanısıraRusyadakendihegemonyasıaltındakidiğerhalklarayaptığıgibiAzerbaycan’dadaeği-timle“Ruslaştırma”siyasetigütmüştür.İran,dinîpropagandalarınıyürüt-meye çalışmıştır.Osmanlı tesiri ise daha çok edebiyatta görülmekteydi.Anamın Kitabı eserindeAzerbaycan’ınmanevi âleminin bugöstericilerielealınmıştır.

“Üç kardeşin sürekli birbirleriyle çatışma hâlinde olması adı geçen ülke-lerin birbirlerine politik yaklaşımlarıyla yakından ilintilidir”. (…) “Bir yanda zahiren Rusya, İran ve Türkiye’yi sembolize eden üç kardeş yo-ğun bir düşünsel ve kültürel çatışma içindeyken, bunları sürekli birlik ve dayanışmaya çağıran anneleri Zehra Beyim’in kimliğiyle Azerbaycan’ın ulusallığına ve toplumsal kıymetlerine sahiplenmeye davet vardır” (Uy-gur, 2005: 13). Ananın “Üreyim 3 yere bölüne, 3 tike ola, her tikesi de bir tarafa çıkıp gide, o zaman yüreğim parçalanır, ölürüm. Kızım, pes benim yüreğim 3 parça olursa sen neylersin? Kızım, anasız kalırsın” (Memmed-guluzâde,2004a:469)feryadıdaçokmanidardır.SovyetdönemindeCelilMemmedguluzâde’ninPantürkizm,Pantura-

nizmvePanislamizm’ikabuletmediğinedairyorumlarabartılmış,yazarın“Ruslaştırma”siyasetinekarşıolanfikirlerininüzerindeniseyüzeyselola-rakgeçilmeyeözengösterilmiştir.Odönemedebî tenkitteAnamın Kita-

31 Azerbaycanatasözüdür.Orijinalişöyledir:“Qonşuyaümidedenşamsızqalar”.32 Hastadırsa–hastaysa.

Afina BARMANBAY


bı piyesitahliledilirken,diğerikierkekkardeşlerlekıyaslandığındaRustahsilli büyük kardeş karakterine daha ılımlı yaklaşımlar görülmektedir. SovyetdönemindeantiislampropagandasısonucundaedebîtenkitteMirzaMuhammedali’nin“Azerbaycan halkını İslami akidelere, Şarka bağlamak isteyen Panislamistlerin görüşlerini ifade” (Sultanlı,1964:237)ettiğineyönelik fikirlerin yer aldığını görebiliriz.YineSovyet döneminde yazsadabumeseleyecesaretleaçıklıkgetirenHüseyinİsrafilovisehaklıolarakMirzaMuhammedali’ninPanislamistseviyesindeolmadığınışöyle ifadeetmiştir:“Siyasi faaliyetle meşgul olmayan bu “ziyalı”, halkın mukadde-ratını düşünmekten uzaktır. O, şeriat ahkâmlarına dürüstçe uymaktan öte gidemiyor ve elbette Panislamizm adlandırılan görüşlere de yabancıdır.” (1988:177).

AnarRzayev’egöre,Anamın KitabıeserindeMirzaCelil,Alibey Hüse-yinzâdetarafındanilerisürülensonrasındaTürkiye’deZiya Gökalptarafın-dandevamettirilenTürkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmakşiarınakarşıbirnevipolemiğegirmiştir.Şöyleki“İslamcılığı da Türkçülüğü de (eser-deki anlamında Osmanlıcılığı) ve Garpçılığı, muasırlaşmayı da Mirza Ce-lil yalnız tek bir şartla kabul eder – Azerbaycanlılığını, Azerbaycan Türkü olduğunu, Azeri Türkçesinde konuşmasını, yazmasını unutmamak şartıyla. Bu yönden bakarsak, bu terimi kullanmasa da Mirza Celil Memmedgu-luzâde Azerbaycancılık şuurunun esasını koyanlardandır.” (Anar, 2008:23).AnarRzayev,üçkardeşi üçakımın“karikatürleştirilmiş”şekligibiyorumlarveonlarınarasındaaşılmaz“kalın duvarlar, geçilmez” engellerolduğunu,MirzaCelil’inbuduvarlardakapı,hiçolmazsaküçükbirpence-re,darbirnefeslikarayışındaolduğunubelirtir (2008:25-26).Doğrudur,Anamın Kitabı’ndabuakımlarıtemsiledenüçerkekkardeş“edindikleri bilgi birikimini Azerbaycan’daki düşünsel ve toplumsal gelişmelere has-retmek yerine, adı geçen ülkelerin dillerini ve kültürel değerlerini topluma benimsetme” (Uygur, 2005:11)yolunu seçmişlerdir fakat buözellikleriAzerbaycanlıaydınlarıngenelinemaletmekhaksızlıkolur.MirzaCelil’inedebîtarzıdadikkatealınırsa,yazarınTürkleşmek, İslamlaşmak ve Mua-sırlaşmakşiarınakarşıolduğusöylenemez. AslındaAnamın Kitabıpiye-sindeyazarınAzerbaycanidealidöneminfikirakımlarınınbirsentezidir.BununlabirlikteMirzaCelil’inTürkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak düsturununverimlişekildeuygulanabileceğinedairbirkaygıveendişesi-ninsözkonusuolduğunuvurgulayabiliriz.

Azerbaycanbağımsızlığınakavuştuktansonrayapılanbazıaraştırma-larda,MirzaCelil’inAnamın Kitabıeseriyleherzamankigibi“büyük ce-saret numunesi”gösterdiği, “Azerbaycan cemiyetinin en ağrılı noktasına” parmakbastığıkaydedilmektedir.Hakikatendeyazarvarolanbirproblemi



gündemegetirerek “millî hâkimiyetin meşru esası olan halkın birliyi ve bütünlüğü zaruretinden bahsetmişti.”(Veliyeva,2003:107)fakatCumhu-riyetdönemi(1918-1920)Sovyetdönemiolmadığıiçinözgürceyazmakdabircesaretgerektirmiyordu.AyrıcaCelilMemmedguluzâde’ninhaya-tıboyuncaenözgürceyazıpçizdiğidönemdeAzerbaycanCumhuriyeti(1918-1920)dönemiolmuştur.

7. Anamın Kitabı ve Önemli AyrıntılarCelil Memmedguluzâde’nin diğer eserlerinde olduğu gibi Anamın

Kitabı’ndada çevresindenalınmışprototiplerdikkat çekmektedir.Yaza-rın teyzesinin adıZehra Meşhedi Baba kızıdır. MirzaCelil,Azerbaycan adlıfelyetonundaadıgeçenZehrabanuveAnamın KitabıpiyesindekiAna karakterlerinin adı olan Zehrabeyim33 isimlerini teyzesinden esinlenerekseçmiş olabilir.Yazarın hatıratındaMirzaMuhammedali karakteriyle il-gili“merhum dayım, komşumuz Meşhedi Muhammedali” ibaresine rast-lanmaktadır.MirzaMuhammedali’nintahsilaldığıNecefülEşrefşehrininismidehatırattaşuşekildeanılmıştır:

“Bize namaz talim eden evimizde hacı dayım idi ve sonra da mektepte muallim Molla Ali idi. Hacı dayımın hiç eğitimi yoktu. Ama Molla Ali, çün Necefül Eşref’te tahsil bulmuştu, âlim adam idi. Hacı dayım cemi namazların, duaların ve surelerin ibaresini öyle tekmil ezberlemişti ki, gümanedemezdin34 ki, bu adam adını yazamazdı” (Memmedguluzâde,2004d:11-12).Anamın Kitabı piyesindekiteftişsahnesindeRüstem’inRusçalügatki-

taplarınıntam26tanesinin,Muhammedali’niniseayvegüneştutulmalarıileilgili9kitabınınadıgeçmektedir.HamideHanım’ınhatıralarınagöre,MirzaCelilAnamın Kitabı piyesini yazarken kendisine çok çeşitli söz-lüklergerektiğinisöylemiş,bukitaplarıedinmekiçinHamideHanım’danyardımistemiştir.HamideHanım,postamemuruaracılığıylaeskiİranşeh-zâdelerindenBehman Mirza Kaçar’ın35 lügatlerininvenadirkitaplarınınvarisleritarafındansatılığaçıkarılacağınıöğrenmişveokütüphanedenpekçokkitapalmıştır.MirzaCelilbunaçoksevinmişvedahabüyükşevkleça-lışmayadevametmiştir(Mehmetkuluzâde,2002:85).Yazar,muhtemeleneldeettiğionadirkitaplarınisimlerinisırfbupiyesiyazarkenkullanmıştır.

CelilMemmedguluzâde’ninömrüboyuncaenkeskinşekildetenkitet-tiğişey,doğupbüyüdüğüaileveyakınçevresindegördüğühurafevedinî

33 “Beyim”sözüeskiAzerbaycanTürkçesinde“hanım”anlamındakullanılmıştır,han-hanımsözlerigibi,erkekleredenilen“bey”sözününkadınlariçinkullanılanşeklidir,geneldebirisminsonunaeklenerekbirleşikkelimelerşeklindebitişikyazıldığıgibitek“Beyim”sözündenoluşankadınisimleridevardır.

34 Gümanedemezdin–zannedemezdin,tahminedemezdin.35 BehmanMirzaKaçar(1818-1884).Kaçarsülalesinin3.hükümdarı(1834-1848)MuhammedŞah’ınkardeşidir,

İran’dangöçüpŞuşa’yayerleşmişveömrününsonunadekoradayaşamıştır.

Afina BARMANBAY


fanatiklikti.Yazarınkendisoyadının, işçiliktengelendedesininvebaba-sınınadlarının“kul”sözünüiçerdiğinededikkatçekmekisteriz(Mehmetkulu,Hüseyinkulu).“Kul”-kölelikpsikolojisi,yazarınbilinçaltınayerle-şipterstepkivererekonundevrimciyönünügeliştirmiştirdiyebiliriz.Dilmeselesiuğrundamücadeleettiğihâldeeşiyleyaptığımektuplaşmaların,HamideHanım’ınCelilhakkındakihatıralarınınRusçaolduğunukaydet-meliyiz.Karı-koca hayır cemiyetinde çalışmışlar veMirzaCelil bu ku-rumlarıdaeleştirmiş,kendisiyeniusulokullardaöğretmenlikyapıpusul-icedit okullarını da tenkit etmiştir.Buyüzdengenel olarakbaktığımızdaCelilMemmedguluzâde’nin tenkidinin kendisinden ve ailesinden başla-mışyakınçevresine,sosyal,edebî-kültürelmuhitine,bütünAzerbaycan’a,Müslüman âleminin tamamına, Rus veGarp emperyalizmine, İran’dakişahlık ve Osmanlıdaki sultanlık usul idaresine, yeni kurulmuş TürkiyeCumhuriyeti’ninveAzerbaycan’dakiSovyetsistemininbazınoksanlarınayönelikolduğunugörebiliriz.

Anamın Kitabıpiyesindebirçokkurumveteşkilatlarınadıgeçer,Ali-beyHüseyinzâde’yegöndermeyapılır.

6.1. Cemiyet-i HayriyeXX.yüzyılbaşlarındasadeceAzerbaycan’dadeğilBatum,Kars,Arda-

han,KaradenizboyuncatarihîhizmetleriolanBakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi dışındaBakü Müslüman İnâs (Kadınlar) Cemiyet-i Hayriyesi, Kafkas Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Gence Müslüman Cemiyet-i Hay-riyesi, Revan Müslüman Cemiyet-i Hayriyesivs.adlardahayırcemiyetlerifaaliyetgöstermiştir.BucemiyetleraynızamandaBakü Müslüman Cemi-yet-i Hayriyesininbaşlattığı “KardaşKömeği”kampanyasınadestekve-renkurumlardı(Asker,2014a:562).Anamın KitabıeserindebüyükkardeşRüstem,Cemiyet-iHayriyeninbaşkanı,diğererkekkardeşlerdecemiyetüyeleridir.Aileiçindeerkekkardeşlerarasındagörülendilproblemihayırcemiyetindekitoplantısırasındasosyalproblemboyutundakarşımızaçı-kar.

CelilMemmedguluzâde,daha1907yılındayazdığı“Cemiyet-i Hayri-ye”felyetonundaBakü Cemiyet-i Hayriyesininfaaliyetiniyinealaycıyön-temle eleştirmiştir (Memmedguluzâde, 2004b: 153-156). Anamın Kitabı piyesindedeCemiyet-i Hayriyeimajı,bukonudabilgisiolmayansıradanbirokuyucudaveyaizleyicidefarklıdüşünceleroluşturabilecektürdendir.Eserde,sadehalkın,çobanlarınaçlarıdoyurduğu,cemiyetinisehiçbirişeyaramadığı algısı verilmiş,Cemiyet-i Hayriye, kardeşlerin yararsız faa-liyetlerinin idarimerkeziolarakgösterilerekyazarın tenkitobjesihâlinegetirilmiştir.Buhayır cemiyeti herhangibirmeçhul cemiyetgibi göste-



rilmişolsadaXX.yüzyılbaşlarında,odenlikanlı,karmaşıkvehassasbirdönemdefedakârcaçalışanhayırcemiyetleridezanaltındabırakılmıştırdiyebiliriz. İşin ilginç yanı, CelilMemmedguluzâde kendisi 1905-1906yıllarındanitibarenMüslüman Cemiyet-i Hayriye’sindesekreter-kâtipgibifaaliyet göstermiştir (CelilMemmedguluzâdeAnsiklopedisi, 2008: 171;Mehmetkuluzâde,2002:12,21).YazarıneşiHamideHanımda“Kafkas Müslüman Kadınları Hayriye Cemiyetinin (1906-1917) kurucularından” (CelilMemmedguluzâdeAnsiklopedisi,2008:186)biriolupkendihatı-ralarında,çekirge istilasındansonraköylülereyardımiçincemiyetadınaCelilMemmedguluzâde’nin600manat,dahasonralarıHacıZeynelabidinTağıyev’inde1000manatyolladığınıanlatmıştır(Mehmetkuluzâde,2002:21).

6.2. Eserde Adı Geçen Siyasi KurumlarPiyesteteftişegelençarmemuru,kardeşleriİttihat-i Müslimîn Cemiye-

tihattıyla RusyaMüslümanlarını Türkiye’yeyöneltmekle, Azerbaycan’dayenikurulanHubb-ül Vatan veEdem-i Merkeziyet fırkalarının ideolojisidoğrultusunda çalışmakla itham eder (Memmedguluzâde, 2004b: 462).Adıgeçenbusiyasikurumlarlailgilibilgi,döneminmanzarasınıveeserinmahiyetini daha net gösterebilir.MirzaCelil daha 1908 yılında yazdığıİttihatadlıfelyetonunda,“Korkarım ki, bir gün bir oğlumuz olursa adını “İttihat”, kızımız olursa adını “İttifak” koyarız” deyip,şimdiyedekgaze-telerinhep“ittihat”, “ittifak”yazdıklarınıfakatkimseninbuyoldaparaharcamak istemediğini eleştirir (Memmedguluzâde, 2004b: 299).Çeşitlitarihîkaynaklarda,AlibeyHüseyinzâde’ninisminin1889’dakurulanOs-manlı İttihat ve Terakki Cemiyetininkurucularıveilkideologlarısırasındayeraldığınıgörebiliriz(Turan,2008:23;Aslan,2008:80).KurucularındanbirideAlimerdan bey Topçubaşı(1865-1934)olanİttifak-i Müslimîn 1905 yılındafaaliyetebaşlamıştır.Ocak1918tarihiitibariyleBakü’defaaliye-te başlayan Rusya’da Müslümanlık partisi ileGence’deki İttihat-i İslam Cemiyetibirleşmişvefırka İttihat-i İslam-Rusya’da Müslümanlık adınıal-mıştır (Göyüşov,1997:48). “Fırka özeğini teşkil eden kurumlardan biri de Gence’de teşekkül bulan “İttihad” cemiyeti idi. Cemiyetin riyaset heyeti-nin başında Şeyhülislam Molla Muhammed Pişnamazzâde”bulunmaktay-dı(Göyüşov,1997:39). 1918’deGarabey Garabeyli(1873-1953)İttihattafaaliyetebaşlayıppartininliderineçevrilir,“Türk askerî birlikleri kontro-lünde olan Gökçay’da Kafkas İttihat Terakki FırkasıŞubesi”oluşturulur(Atnur, 2006: 39), 10Nisan 1919’da ilk kurultayda partinin adıKafkas İttihat Fırkası olarak değiştirilir (Göyüşov, 1997: 62) ve parti daha çok İttihat Fırkasıolarakadlandırılır.1920Bolşevikistilasısonucubupartininfaaliyetinesonverilir. Azerbaycan’daki“Kafkas İttihat Partisi ve yetkili-

Afina BARMANBAY


lerinin İttihat Terakki, dolayısıyla Türkiye ile ciddi bağlantıları olduğu bir gerçek”olmaklabirlikte buikipartininprogramlarıarasındakifarklardadikkatçekmektedir(Atnur,2006:45-47).

Piyeste adı geçenEdem-i Merkeziyet fırkası,Türk Edem-i Merkezi-yet partisidir ki kurucusu İsmail bey Gaspıralı’nın (1851-1914) damadıveilerideAzerbaycanCumhuriyeti’nin(1918-1920)başbakanlığınıyapa-cakolanNesib bey Yusufbeyli’dir(1881-1920),parti1911yılındaMüsavat Partisiilebirleşmiştir.

PiyesteadıgeçenbirdiğerfırkanınadıHubb-ül Vatan’dır.XX.yüzyılbaşlarındagidereksiyasi içerikkazanan“Hubb-ül-Vatan”kavramıvatankonuluşiirlerdedahafazlagörülmektedir.“Hubb-ül-Vatan”ibaresiileva-tansevgisidinîbirtemeledayandırılmış,şiirlerdebukavramvatanaşkınıkutsallaştırarakdahadayüceltmekisteğiüzerinekullanılmıştır.Vatanse-verler“Hubbü’l-vatan mine’l-iman”–“Vatanısevmekimandandır”iba-resini kendilerine düstur edinmişlerdir. Eserde adı geçen bütün fırka vecemiyetlerAzerbaycan’damevcutolankurumlardırfakatneTürkiyenedeAzerbaycan’dakikaynaklarda“Hubbü’l-Vatan”adlıbirresmîkurumarast-layamadık.XX.yüzyılbaşlarındaAzerbaycan’dagayriresmîkurumlarındaçokolduğunudikkatealırsak,gayriresmîhareketolaraknitelendirilebi-lecek“Hubbü’l-Vatan”ileilgilibilgiyetersizliğiolduğunusöyleyebiliriz.

6.3. Alibey Hüseyinzâde TuranTürkiye’ninsiyasiveiçtimaihayatında,onunmaarifinde,medeniye-

tindebüyükroloynayanvederinizbırakan(ZaripovaÇetin,2018:586),herbirikendihalkınıTürkdünyasınınbirparçasıolarakgörenİsmailbeyGaspıralı, Alibey Hüseyinzâde, Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp “klasik Türkçüler, Türkçülüğün ideologlarıdır”(Azizoğlu,2007:154).AlibeyHü-seyinzâde(1864-1940)bilimadamı,hekim,şair,gazeteci,siyasetçi, res-samvs.gibiçokyönlükişiliğiile“XIX. asrın sonu, XX. asrın evvellerinde yalnız Azerbaycan’ın değil, bütün Türk dünyasının yetiştirdiği devasa, iç-timaı, siyasi ve edebî şahsiyettir”(Bayramlı,2006:VIII).AlibeyHüseyin-zâdeAzerbaycan’damillîistiklalideasının“ilk kurucusu”(Ağayev,2008:10)olmasınınyanı sıraAzerbaycanhalkınınbüyükTürkbirliğidâhilin-dekalkınmasıiçinçalışan,“Turan mefkûresinin şeyhi” (Turan,2008:88)olaraknitelendirilenbirdüşünceadamıdır.AlibeyHüseyinzâde,maalesef“düşüncelerinin öğrenilmesi ve şahsiyetine kıymet verilmesi bakımından talihli bir düşünür sayılamaz”.Bubüyükdüşünceadamı,doğduğuvatanıAzerbaycan’da ideolojik sebeplerden dolayı unutturulmaya çalışılırken,“Türkiye’de de farklı nedenlerle Ali bey Hüseyinzâde’nin hayatı ve faa-liyetleri uzun yıllar boyunca yeterli düzeyde araştırılmamış”, “hayatı ve



faaliyetlerinin incelenmesine itinasız bir yaklaşım”sergilenmiştir(Asker,2014b:613).

Muasırlarıtarafındandadâhiolaraknitelendirilmişolan(AliyevaKen-gerli,2002:16)AlibeyHüseyinzâdesadeceedebîdilmeselesindeizlediğiyoliçineleştirilmiştir. AlibeyHüseyinzâde’yiveonuneditörlüğünüyaptı-ğıFüyûzâtdergisinienağırşekildeeleştirenlerinbaşındaMolla Nesreddin dergisi geliyordu.Füyûzât dergisi,“Gaspıralı İsmail’in “Dilde, fikirde, işte birlik” düşüncesinin Azerbaycan’da tatbikine yönelik önemli bir va-sıta”olmuştur (Uygur,2007:57).BunarağmenİsmailBeyGaspıralıbileFüyûzâtdergisinitakdiretmeklebirlikte,sıradaninsanlararasındadaya-yılıpdahagenişkitleyehitapedebilmesiiçindergininlisanınınbirazdahasadeleştirilmesi yönünde tavsiyelerde bulunmuştur (Gaspirinski, 2006:55).Bunakarşılık,hatta İsmailBeyGaspıralı’nınTercüman gazetesideCelilMemmedguluzâde eleştirilerinden nasibini almıştır. Örneğin yazarTercüman gazetesini,Duma’nın36Müslümanüyelerindenbeşkişinin“İs-lam mezhebini atıp” “işçiler mezhebini kabul ettiklerini” ve iki kişininde “Müslümancılıktan çıkıp sosyal-demokrat mezhebine dâhil oldukları-nı”kınadığı,Türkpadişahlarıhakkındaövgüdoluyazılaryayınladığıiçineleştirmiştir (Memmedguluzâde, 2004b: 161-162).YazarınUsul-i Cedit makalesindeiseyeniusulokulları,yüksekücretalmalarınarağmeneğitimdöneminikısatuttuklarıiçineleştirileremaruzkalmıştır(Memmedguluzâ-de,2004b:388-389).GörüldüğüüzereCelilMemmedguluzâde,yalnızcaAzerbaycan dâhilindeki değil, bütün dünyadaki edebî-kültürel olaylarlailgilikendisosyal-demokratgörüşlerinivetenkidîfikirlerinihiçesirgeme-denortayakoymuştur.

Anamın KitabıpiyesindedilmeselesiyleilgiliAlibeyHüseyinzâde’yebirgöndermedebulunulmuştur.Şöylekiİstanbul’daeğitimgörenSametVahit,yaptığıişindahakapsamlıolmasıadınahazırladığılügatedâhilet-mesiiçinabisiRüstem’eaşağıdakişiirparçasınıokur:

Enzar-i şebabımda37 padidar38 olan ey zill39,Ey zill-ü tuluat40, oluyorsun yine peyda.

(Memmedguluzâde,2004a:449)Kardeşini dinleyen Rüstem, bu şiirden hiçbir şey anlamadığı hâlde

lügatenasılkoyabileceğinisorduğuzamanSametVahitbuşiirimektep-lerdekiküçükçocuklaraöğrettiklerinisöyler (Memmedguluzâde,2004a:36 Duma–DevletDuması(GosudarstvennayaDuma).ÇarlıkRusyası'nda1905-1917yıllarıarasındamevcutolan

Parlamento.37 Enzar-işebabımda–gençliknazarımda.38 Padidar–aşikâr.39 Zill–gölge.40 Tuluat–güneşin,ayın,yıldızlarındoğuşu.

Afina BARMANBAY


449). Bahsi geçen şiir, XX. yüzyıl başlarındaAlibey Hüseyinzâde’ninGoethe’ninFaustpiyesindenyaptığıtercümedir. Buküçüksahne,dönemidahanetgörmekimkânısağlamıştır.Piyesteverilenbutercümeşiirininbirparçası,1Kasım1906yılındaFüyûzâtdergisininilksayısındayayınlan-mıştır.Şiirinsonunda,ikisonuncukıtanındahaönceİstanbul’daMalumat mecmuasındaSelyâni41 namı ile neşredildiğinedair bilgi yer almaktadır(Hüseyin, 2006: 6-7). Şiirin tercümesinin tamamına baktığımızdaArap-Farsibareleribukadarfazlakullanılmasadametningenelininzoranlaşılırolduğubirgerçektir.

AlibeyHüseyinzâde’ninTürkdilineverdiğideğerebirörnekolarak6Şubat1907’deFüyûzâtdergisindeyayınlanan

“Türk dilinin vazifeyi medeniyesi” adlı makalesine dikkat çekmek isteriz: “Arap dili din ve mezhep dili oldu, Fars dili şiir ve edep dili oldu, Türk dili ise devri-cedit için terakki ve medeniyet dili oluyor”; Tula nehrin-den, Mançurya’dan ve Sibirya’dan cereyan eden, “Lena nehri sahilinden başlayıp Altay, Karakurum, Pamir, Hindikuş, Kafkas, Kırım dağlarından geçerek Balkan dağlarının münteha-i şimalinden Afrika’nın Sahra-i Ke-bir’ine kadar olan yerlerde sakin bulunan ahalinin kısmi-azami Türk dili ile mütekellim bulunuyorlardı”;“Eyler dili Çin seddine dek hükmünü icra,Bir ucudur Altay bu yerin, bir ucu sahra.”(Turâni,2006:140).Görüldüğüüzere,“Alibey Hüseyinzâde’nin bilgi birikimi ve entelektü-

el seviyesinin yüksekliği, icraatın kapsamlı ve belirlediği hedeflerin büyük olmasını sağlar.”(Uygur,2010:164).

İsa Hebibbeyli,Molla Nesreddincilerin ortak Türk dili aleyhine ol-duklarıyönündekiyorumlarıdoğrubulmasada(1997:378)özellikleCelilMemmedguluzâde’ninbuyöndebirçabaharcadığıdasöylenemez.Üste-likErdoğanUygur’undatespitettiğigibi, “Mirza Celil, ulusal edebî dil kavramını Azerbaycan’la sınırlayarak edebî dili şifahi dil ekseninde geliş-tirme uğraşısı verirken dönemin şartlarının da etkisiyle bir bakıma ortak Türk dilinin oluşumunu geciktiren bir faaliyet içinde olmuştur denilebilir (Uygur,2004:3073).

Dil konusunun dışında “Devletçilik meselelerine bakışlarında da A. Hüseyinzâde ile C. Memmedguluzâde’nin fikirleri ayrılıyordu. Şöyle ki Mirza Celil büyük, vahit ve müstakil Azerbaycan’ın mecnunu, Alibey ise Turancılığın ideoloğuydu.” (Hebibbeyli, 1997: 303). Molla Nesreddin-cilerin aksineAlibeyHüseyinzâde’nin başında durduğu edebî hareketingerçekçidüşünüphayallerlesavrulmayıreddedenrealistleriaynıüslupla

41 Selyan–Azerbaycan’dabirşehirdir.AlibeyHüseyinzâde,doğumyeriolanbuşehrinadıylaSelyânimahlasınıdakullanmıştır.



eleştirmediklerinededikkatçekmekisteriz.Yazar,“belirli tarihî-coğrafi mekânda yerleşen Azerbaycan Türkçülüğünü” (Hebibbeyli,1997:295)sa-vunupkabullenmiştir.“Türkdünyası”ibaresinikullanmasadaMirzaCeliliçindeböylebirdünyavardı.Çarrejimidönemindeİran’da,Türkiye’de,Kafkas’ta,Türkistan’da,İdilboyundayaşayanTürklerinağrı-acılarınıka-leme almış ve onlaraMolla Nesreddin vasıtasıyla hitap etmiştir.Bununyanısıra “büyük Türk dünyasının içinde Mirza Celil için hususi ve daha yakın bir dünya – Azerbaycan dünyası da vardı ve onun reel problemleri büyük yazar için her türlü romantik hayallerden daha üstün idi.” (Anar, 2008:24-25).Şudavarki,XX.yüzyılbaşlarındaİsmailbeyGaspıralı’nınbaşlattığıakım“devam edebilme imkânı bulsaydı “edebî dilde birlik” yo-lunda da bugüne kadar büyük adımlar atılmış olurdu” (Ercilasun,1997:183).GünümüzdeAzerbaycan’da“kullanılan dilin adı üzerinde tartışma-lar yaşanıyor olması, ortak dil adına XX. yüzyılın başlarında yakalanan atmosferden hızla uzaklaşıldığını göstermektedir ki bu gelişme oldukça düşündürücüdür.”(Duymaz,2011:1051).

SonuçBuyılvefatının150.yıldönümündeAzerbaycanedebîmuhitindeen

fazlagündemdeolanyazarCelilMemmedguluzâde’dir.OnunAnamın Ki-tabı piyesielealdığımeseleleregöresonyıllardaAzerbaycan’da ençokbahsi geçen eserlerin başında gelir.Anamın Kitabı yazıldığı tarihten buyanaelbetteçokşeydeğiştiamaİran’ınfanatikdinîpropagandaları,Rus-ya’nınbellikesimüzerindekidil,kültürhegemonyasıvedevletüzerindekisiyasi baskıları hâlâ devam etmektedir. İzlenimlerimize dayanarak Tür-kiye’ninAzerbaycanlıaydınlaraetkisiyle ilgili iseşunları söyleyebiliriz:Azerbaycan’dakiazınlıklarıhesabakatmazsak,etnikkökeniTürkolanay-dınlarınbüyükçoğunluğuTürkiye’ninbilimvesanatdünyasıileyakındanilgili,kökünebağlı,birleşiperimekyerine“öz”ünükaybetmedenbirlikteolmataraftarıinsanlardır. BuanlamdaAnamın Kitabı eserioldukçagün-celproblemleriiçermekteolupyazarınAzerbaycanidealinigözlerönünesermektedir.

CelilMemmedguluzâde’ninçizmişolduğuyol,sırfAzerbaycanTürk-çesineodaklıoluportakTürkdilininoluşumunahizmetverenAlibeyHü-seyinzâde yolundan farklıydı. Celil Memmedguluzâde, kendi milletini“Türk”adlandırmış,OsmanlıyıeleştirirkendeArap-Farstabirleriyledolu,halkınanlamadığıdilekarşısadehalkdilinisavunmuştur.DahasonralarıTürkiyeCumhuriyeti’nin dil inkılabı ile izlediği yol ise onu diğerTürkcumhuriyetlerinden ve Müslüman dünyasından kısmen uzaklaştırmıştır.HâlbukiI.DünyaSavaşıbuşekildesonuçlanmasaydıveXX.yüzyılbaşla-rında“ortakedebîdil”hareketidevametmeimkânıbulsaydıTürkdünyası

Afina BARMANBAY


birbirindenbukadaruzaklaşmaz,günümüzdeAzerbaycanTürkçesininadıüzerindedebukadartartışmalarolmazdı.

XXI.yüzyıldaideolojikyorumlarınyüzyılöncesinegöredahaabartılıvesubjektifolduğugörülmektedir.ÖrneğingünümüzdeCelilMemmed-guluzâde’ninhalkayönelikeleştirilerini,yazarınkendihalkınıhorgörüponuküçükdüşürmesişeklindeyapılanyorumlargiderekartmaktadır.Bunakarşılık,CelilMemmedguluzâde’ninbueleştirilerinibirbabanınyanlışvehatalıdavranışlarınııslahetmekiçinözoğlunuazarlamasıgibideğerlen-direnaraştırmacılardahafazladır.CelilMemmedguluzâdeeserlerihernekadargülerek,güldürerek,azarlamanınyanısırasağlamdüşünceyedavetederektoplumuaydınlatmayahizmetetsedetoplumunonuneserlerindençıkardığı sonuçlarabakıldığındaeğitimdesadeceeleştiriyoluylaolumlusonucavarılamadığınıgörebiliriz.

KaynakçaAğayev,İ.(2008).Edebiyat, Matbuat ve Publisistika Problemleri.Bakü:ElmNeşriyatı.Asker,A.(2014a).“BirinciDünyaSavaşı’ndaRusya’dakiTürkEsirleriKonusundaBazı

Tespitler”. 1914’ten 2014’e 100’üncü Yılında Birinci Dünya Savaşı’nı Anlamak. UluslararasıSempozyum20-21Kasım2014(Editör:TürkmenZ.).HarpAkademileriKomutanlığıStratejikAraştırmalarEnstitüsü, İstanbul:HarpAkademileriBasımevi,543-576.

Asker,A.(2014b).“TürkçülükDüşüncesininAbideŞahsiyetiAliBeyHüseyinzâde(Turan)veGörüşleri”.Türk Milliyetçiliği: Yeni Yaklaşımlar, Yeni Tartışmalar(Editör:Vurucuİ.),Denizli:TürkOcaklarıDenizliŞubesiYayınları,611-640.

Aliyeva (Kengerli), A. (2002). Azerbaycan Romantiklerinin Yaratıcılığında Türkçülük. Bakü:ElmNeşriyatı.

Anar(2008).“EbediMirzaCelil”.Celil Memmedguluzâde Ansiklopedisi.Bakü:Şark-GarpNeşriyatı,8-38.

Aslan, T. (2008). “İttihâd-ı Osmanî’denOsmanlı İttihat veTerakki Cemiyeti’ne”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Güz, 47, 79-120.

Atnur,İ.E.(2006). “KafkasİttihadveTerakkiFırkasıveProgramı”. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 15,39-61.

Azizoğlu,H.(2007).Türklüğümüz.Bakü:AzAtaMNeşriyatı.Bayramlı, O. (2006). “Milli Medeniyetimizin Büyük Abidesi”. Füyûzât (1906-1907).

Transliterasyon, tertip ve ön söz müellifi: Ofelya Bayramlı.AMEA Nizami adınaEdebiyatEnstitüsü,Bakü:Çaşıoğlu,V-XXIII.

Caferoğlu,A.(1932).“AzeriEdebiyatındaİstiklalMücadelesininizleri”.Azerbaycan Yurt Bilgisi.İstanbul:BürhaneddinMatbaası,12,426-434.

Celal, M. (1958). “Ön söz”. Celil Memmedguluzâde. Dram ve Nesir Eserleri. Bakü:Azerneşr.

Celil Memmedguluzâde Ansiklopedisi(2008).Bakü:Şark-GarpNeşriyatı.



Durmuş,M.(2008).“AzerbaycanSahasıTürkEdebiyatındaİlkSüreliYayınFaaliyetlerive “Molla Nesreddin Dergisi”. Turkish Studies International Periodical FortheLanguages. Literature and History of Turkish or Turkic, Volume: 3/7,353-363.

Duymaz, A. (2011). “Modern Azerbaycan Edebiyatının Kuruluş Yıllarında TürkçeMes’elesi”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1, Winter, 1042-1057.

Efendiyev,H.(1963).Azerbaycan Bedii Nesrinin Tarihinden.Bakü:Azerneşr.Ercilasun,A.B.(1997).“AzerbaycanTürkçesineDair”.Türk Dünyası Üzerine İncelemeler.

Ankara:AkçağYayınları.Erol,A.(2011).“ModernAzerbaycanEdebiyatınınKuruluşYıllarındaTürkçeMes’elesi”.

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Terature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1 Winter,1071-1086.

Гаджиев,А.(1984).АзербайджанскийРеализм.Баку:Язычы.Garayev,Y.(1976).Tenkit: Problemler, Portreler.Bakü:Azerneşr.Gaspirinski,İ.(2006).“İltifatname”,Füyûzât (1906-1907).Transliterasyon,tertipveönsöz

müellifi:OfelyaBayramlı.AMEANizamiadınaEdebiyatEnstitüsü,Bakü:Çaşıoğlu,55.

Gerayzâde,E. (2018).Yeni Azerbaycan Edebiyatı (XIX yüzyıl ve XX yüzyılın evvelleri). Ankara:SonçağMatbaacılık.

Göyüşov,A.(1997).Azerbaycan’da İttihatçılık.(Editör:AliağaMemmedov).Bakü:İrşatMerkezi.

Hakverdiyev,A.(2005).Seçilmiş Eserleri.Tertipçi:KamranMemmedov.(1971Azerneşryayımınıntekrarbasımı),2.Cilt,Bakü:LiderNeşriyatı.

Hebibbeyli,İ.(1997).Celil Memmedguluzâde: Muhiti ve Muasırları.Bakü:Azerneşr.Hebibbeyli,İ.(2006).“ÜstatCelilMemmedguluzâde(1862-1932)”.Celil Memmedguluzâde.

Seçilmiş Eserleri. (Tertipveizahlarınmüellifi:İsaHebibbeyli), I.cilt,Bakü:ÖnderNeşriyat,4-38.

Hebibbeyli, İ. (2009). “Büyük DemokratYazıcı CelilMemmedguluzâde (1862-1932)”,Celil Memmedguluzâde. Seçilmiş eserleri (Tertip,mukaddemeveizahlarınmüellifi:Hebibbeyliİ.),1.cilt,Nahçıvan:AcemiYayınevi,3-39.

Hüseyin,A.(2006).“Faust.Müherrir-inazimiAlmanyaşüerasındanHöte,mütercimiAliHüseyin”.Füyûzât (1906-1907).Transliterasyon,tertipveönsözmüellifi:BayramlıO.AMEANizamiadınaEdebiyatEnstitüsü,Bakü:Çaşıoğlu,6-7.

İsrafilov, H. (1988). Azerbaycan Dramaturgiyasının İnkişaf Problemleri (1890-1920). Bakü:ElmNeşriyatı.

Köprülü,M.F. (2000).Azeri. AzerbaycanTürkçesineaktaranlar:HalilovB.veEnserli-LembeliM., Bakü:ElmNeşriyatı.

Крылов,И.А.(1956).“Лебедь,ЩукаиРак”.Басни(Изданиеподготовил:МогилянскийA.П.).Книгачетвертая.Баснивдевятикнигах.Москва-Ленинград:ИздательствоАкадемииНаукСССР.

Mehemmedguluzâde, C. (1920). Anamın Kitabı. Fon: 6, Saklanma vahidi 14 (S.V.),AzerbaycanMilliİlimlerAkademisiElyazmalarEnstitüsü.

Afina BARMANBAY


Mehmetkuluzâde,H. (2002).Azerbaycan’da Yenilikçi Bir Öncü: Celil Mehmetkuluzâde. (Haz.:FatmaÖzkan).Ankara:KültürBakanlığıYayınları.

Memmedguluzâde,C.(2004a).Eserleri. 4ciltte,Tertipveizahlarınmüellifi:İsaHebibbeyli,C.I,Bakü:ÖnderNeşriyat.

Memmedguluzâde,C.(2004b).Eserleri.Tertipveizahlarınmüellifi:İsaHebibbeyli,C.II,Bakü:ÖnderNeşriyat.

Memmedguluzâde,C.(2004c).Eserleri.Tertipveizahlarınmüellifi:İsaHebibbeyli,C.III,Bakü:ÖnderNeşriyat.

Memmedguluzâde,C.(2004d).Eserleri. Tertipveizahlarınmüellifi:İsaHebibbeyli,C.IV,Bakü:ÖnderNeşriyat.

Memmedov,A. (2003).Celil Memmedguluzâde Yaratıcılığında Azerbaycancılık. Bakü:ElmNeşriyatı.

Memmedov-Saraçlı,E.(1983).Azerbaycan Bedii Nesri (XIX. asrın sonu – XX. asrın evvel-leri).Bakü:ElmNeşriyatı.

Mirehmedov,A.(1980).Azerbaycan Molla Nasrettin’i. Bakü:Yazıcı.Очерк истории Азербайджанской Советской Литературы (1963). Москва:

ИздательствоАкадемииНаукСССР.Resulzâde, M.E. (1990). Asrımızın Siyavuşu. Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı. Çağdaş

Azerbaycan Tarihi.Bakü:GençlikNeşriyatı.Saraçlı,E.(2007).Azerbaycan Yazıcıları Cumhuriyet Döneminde.Bakü:ElmNeşriyatı.Sultanlı,A.(1964).Azerbaycan Dramaturgiyasının İnkişaf Tarihinden.Bakü:Azerneşr.Talıbzâde,K.(1984).Azerbaycan Edebi Tenkidinin Tarihi.Bakü:MaarifNeşriyatı.Turan,A.(2008).Ali Bey Hüseyinzâde.Moskova:SalamPress.Turâni(2006).“Türkdilininvazifeyimedeniyesi”.Füyûzât (1906-1907).Transliterasyon,

tertipveönsözmüellifi:OfelyaBayramlı.AMEANizamiadınaEdebiyatEnstitüsü,Bakü:Çaşıoğlu,140-142.

Uygur,E. (2004).“MollaNesreddinDergisininDilAnlayışı”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II, 3063-3074,20-26Eylül,Ankara: TürkDilKurumuYayınları.

Uygur,E. (2005). “CelilMemmedguluzâde’ninAnamın Kitabı PiyesindeDilveKimlikŞuuru”. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi-Turkish Journal of Social Research,Yıl:9,Aralık,3, 9-18.

Uygur,E.(2006).“MollaNesreddinDergisindeFelyetonlar”.Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 3,Cilt:3,Eylül,7-21.

Uygur, E. (2007). “Füyûzât ve Molla Nesreddin Dergilerinde Edebi Dil Tartışmaları”.Modern Türklük Araştırmaları Dergisi,Cilt:4,Aralık,4,53-64.

Uygur, E. (2010). “Azerbaycan Matbuatında Füyûzât Dergisi”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Haziran/2,Cilt:7,150-176.

Vahabzâde,B.(2004).Seçilmiş Eserleri.1.cilt(Şiirler),Bakü:ÖnderNeşriyat.Veliyeva,S.(2003). Milli Devletçilik Hareketinin Yükselişi ve Halk Cumhuriyeti Devrinde

Azerbaycançılık İdeası, Bakü:AzerbaycanNeşriyatı.Yıldırım,İ.M.(2015).“MollaNesreddinDergisiveTürkiye”.Uluslararası Türkçe Edebiyat

Kültür Eğitim Dergisi, 4/2,658-666.



Yurtsever,A.V.(1950).Azerbaycan Dram Edebiyatı, AzerbaycanKültürDerneğiYayınları:5,Ankara:BayurMatbaası.

ZaripovaÇetin,Ç.(2018).“XX.yyBaşındaParis’teEğitimAlanveSiyasiFaaliyetlerdeBulunan Kazan Tatar Aydınları”. Multidisciplinary Studies-4 (Social Sciences), VolumeII,Editörler: TemizerA.veSerbestoğluİ.,Podgorica-Montenegro,İnstitutzaGeografiju,585-601.

Afina BARMANBAY


Extended SummaryAssoonasthe20thcenturybegan,thewholeworldstartedtobeshakenby

differenthistoricalandpoliticalevents,whilethegapbetweentheliteraryviewsofvariousclassesandsegmentsbegantodeepen.Inbothromanticandrealistliteraryworkspublishedin theprintinghouses thenumberofwhichstartedto increasewith the loosening of censorship in Tsarist Russia, the problem of educationbecameoneofthemostimportant.WhiletherealistsweretryingtoimprovetheMuslimworld throughcriticismandhailed severecriticismon thecommunity,theromanticstriedtoeducatethepeopleviaphilosophicalapproachesbygoingdowntothebittertruthoflife.Therealistsgaveprecedencetologics,whiletheromanticsprioritizedemotions.TherealistswerefirstofallconcernedaboutthebitterrealityofAzerbaijanandthenofthewholeMuslimworld.Theromantics,intheirturn,sawAzerbaijannotseparatelybutasapartofTuranandtheIslamicworld.Atthebeginningofthe20thcentury,theleaderoftheRomanticMovementintheliterarycirclesofAzerbaijanwasAlibegHusseinzadeh.Whileattheheadoftherealistmovement,therewas"MollaNasreddin"magazine(1906-1931)anditseditorJalilMammadguluzadeh(1869-1932).

Jalil Mammadguluzadeh was born in 1869 in Nakhichevan province ofAzerbaijan.His surroundings, family and environment inwhichhe lived sincechildhoodhadanimportantinfluenceonhisworldviewandontheformationofhisfutureliterarystyle,theyprovideimportantcluesforbetterunderstandinganddetailedstudyoftheworksofthisauthor.

Homeland,NationandLanguagearetheissuesthatformthemainlinesoftheliteraryworksofJalilMammadguluzadeh.WecanseecloserelevanceandlinkbetweenJ.Mammadguluzadeh’sarticles,andespeciallybetweenhisfeuilletonsand"AnaminKitabi"(MyMother’sBook)play.The"AnaminKitabi"playislikeafinalresultofallthefeuilletonspublishedsince1906.Inhermemoirs,hiswifeHamidaMammadguluzadeh-CavanshirwrotethatMirzaJalilstartedwritingtheplayinShushainthefirstdaysofDecember1918andfinisheditinthelastdaysofFebruary1919.Basedonthis,manysourcesstatethattheplaywaswrittenin1919.Stillsomesourceswithoutgivinganyreferencesmentionthatthisliteraryworkwaswrittenin1920.Thesecontroversialideasappearedduetothefactthatthereisnodateinthepublicationsoftheplay.Theexactanswertothisquestioncanbefoundinauthor'sownmanuscripts.Asitcanbeseenfromthisinscriptiononthelastpage,almosthalfofwhichwascrossedout,MirzaJalilcontinuedhisworkonthisplayuntil1920althoughitwascompletedin1919.

The"AnaminKitabi"(MyMother’sBook),playwasfirstputoninBakuin1922,thenin1923andin1927inDadashBunyadzadehDramaTheatre.IntheSovietliterarycriticism,thereismisinformationaboutthefactthatthe"AnaminKitabi"playcriticizestheRepublicanperiodof1918-1920.Whereas,attheverybeginningoftheplay,itiswrittenthattheeventstakeplace"inoneofthecitiesofAzerbaijan,inthecenturyofRussiangovernment",whichisabout1911-1912.Besides,oneof thesceneswhen thepoliceofficerof theczarist regimemakesa search in the house proves that the events take place before 1917.For these



reasons,suchapproachesintheSovietliterarycriticismimplyingthattheeventsintheplaytakeplaceduringthe"Musavat"(Equality)periodcanberelatedtotheinfluentialpositionof "Musavat"Party thatwasdominating in theRepublicofAzerbaijanin1918-1920.

Asit isknown,intermsofitsgeographicallocation,Azerbaijanwasunderthe influence of its neighbouring countries such as Iran, Russia and Turkey.ThegeographicalboundariesofAzerbaijanchangedbetween these threestates.AlongsidewiththeinfluenceofcommonreligiousandculturalvaluesofIranandthe Ottoman Empire, Russia pursued here the policy of Russification througheducation like in other countries under the hegemony of Russia. Iran tried tocarryoutreligiouspropaganda,whiletheOttomaninfluencemostlyappearedinliterature.Inthe"AnaminKitabi"play,theseindicatorsofthespiritualworldofAzerbaijanarediscussed.

Thesubjectandthepurposeofthisliteraryworkincludesuchissuesasnationalunity,independence,deepcommitmenttotheroots,nationalideologyandstrugglefor independence. There are many studies that consciously or unconsciouslyleaveasidethemainideaoftheplayandseethesubjectoftheplayinbrothers’alienation from thenative languageanddoinguseless thingsunder theoutsideinfluence.However,thisliteraryworkgivesverystrongmessages.Bymeansofenlightenedcharactersoftheplay,theauthordoesnotonlyexplainwhatthemainservicetotheHomelandis.Theissueisnotonlytheenlightenment,butalsotheunitedAzerbaijan,itspastanditsfuture.

AccordingtoMirzaJalil,theintellectualmustservetheprogressiveideasoftheperiod,andanyrelevantprogressforthebenefitofthesocietyisonlypossibleifexpressedinthemothertongue.Otherwise,thereisalwaysapossibilitythatthesocietystartsimitatingorisdominatedbyothers.Theyoungpeoplewhocomebackafterreceivingeducationabroadalsobringtheirownnewspiritualworlds.Whileadoptingtheeducationalculturesoftheplaceswheretheylive,theyforgettheirnationalidentityandbecomealienatedfromtheirpeople.Thethreebrothersof the play symbolize alteration and alienation.At the same time, these threebrothersare thesymbolofhomelandsplit into threeparts.Thebrotherscannotsticktotheirrootsandtransformintopeopleuselessfortheirhomelandandnationduringtheperiod,whichrequiresfromtheintellectualsresponsibilityforheadingtowardsindependence.

ThenationalissuesforcedontothebackburnerintheSovietperiodstartedtobediscussedagainwhenAzerbaijangaineditsindependence.Thisyear,whenthe150thanniversaryofhisbirthiscelebrated,JalilMammadguluzadehistheauthormosttalkedaboutintheliterarycirclesofAzerbaijan.Hisplay"AnaminKitabi"isoneoftheliteraryworksthatpreservesitsactualityinAzerbaijan.Theproblemsdiscussed in "AnaminKitabi" (MyMother’s Book), continue to be up-to-dateevenafter100years.Needless tosay thatmany thingshavechangedsince theperiodwhentheplaywaswrittenbutIran’sfanaticreligiouspropagandaaswellasthecontinuinglanguageandculturalhegemonyofRussiaonsomesociallayersandthepoliticalpressureonthestatecontinue.Intheresultofcloseobservations

Afina BARMANBAY


madewith regard to the influenceofTurkeyon the intellectualsofAzerbaijan,we can say the following: the vast majority ofAzerbaijani intellectuals withTurkishethnicalrootsarecloselyconnectedtotheTurkishworldofscienceandart,committedtotheirrootsandsupporttheideaofbeingtogetherwithoutlosingtheirown"self" insteadof full integrationandmelting. In this regard, theplaycontainsquitecurrentproblems.

Documents

Doğumunun 150. Yılı Anısına: CELİL MEMMEDGULUZÂDE’NİN ...tdk.gov.tr/wp-content/uploads/2019/10/02.-Afina-BARMANBAY-Anamin-Kitabi-Piyesinde...tarihinde hiçbir eser Molla