„Z dziejów gospodarczych PRL„-organizacja i zarządzanie przemysłem papierniczym w

Polsce w latach planu 6 letniego-

socjalistycznej industrializacji 1950-1955

dr Marek Edward NitaWSPiM Chrzanów

Papier przez wiele wieków wywierał ogromny wpływ na postęp cywilizacji ludzkiej. Służył i dalej spełnia swoją rolę w przekazywaniu wiadomości i utrwalaniu myśli ludzkiej. Jest jednym z najbardziej przydatnych produktów dla człowieka. Papier został wynaleziony w 105 roku n.e. w Chinach. W Europie pierwsze papiernie powstały w XII wieku. Natomiast w Polsce w 1491 roku. Aż do początków XIX wieku papier był produkowany ręcznie. Przemysł papierniczy powstał w XIX wieku po skonstruowaniu maszyny papierniczej. Na ziemiach polskich pierwszą maszynę papierniczą uruchomiono w 1834 roku w Jeziornie pod Warszawą.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości funkcjonowanie branży papierniczej zależało od ogólnej sytuacji gospodarczej. Prawie, że cały przemysł znajdował się w rękach prywatnych. Na terytorium Polski czynne były 44 fabryki celulozy, papieru, tektury. W 1938 roku osiągnięto produkcję 247 tysięcy ton papieru.

Po zakończeniu wojny na obszarze Polski w nowych granicach znalazły się 59 zakładów omawianej branży. Większość zakładów była zniszczona na skutek działań wojennych oraz demontażu niemieckiego i radzieckiego. Prawie, że wszystkie zakłady na mocy ustawy z 3.01.1946r. zostały upaństwowione.

Organizacją i zarządzaniem przemysłu papierniczego zajął się w 1944 roku Wydział Papierniczy Departamentu Przemysłu Lekkiego w Resorcie Gospodarki Narodowej Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Po utworzenie w 1945 roku Tymczasowego Rządu Rzeczpospolitej Polskiej, znacjonalizowanym przemysłem zajęły się centralne zarządy.

Dla przemysłu celulozowo-papierniczego Centralny Zarząd Przemysłu Papierniczego, powstał 1.03.1945r. z siedzibą w Łodzi. Zorganizowany został na zasadzie kartelu to jemu podlegały terenowe zjednoczenia, które grupowały przejęte na własność państwa poszczególne zakłady. CZPP działał początkowo w ramach Ministerstwa Przemysłu, a później Ministerstwa Przemysłu i Handlu na prawach departamentu – zajmował się finansami całej podległej mu branży oraz działalnością produkcyjną. Był to scentralizowany system zarządzania przemysłem wzorowany na modelu zarządzania z ZSRR.

Głównym zadaniem CZPP do końca lat 40 tych była odbudowa zniszczonych, zdewastowanych zakładów. Działalność przemysłu, w tym celulozowo-papierniczego, była planowana. Zajmował się tym Centralny Urząd Planowania przy Komitecie Ekonomicznym Rady Ministrów. To w nim opracowano plan odbudowy gospodarczej na lata 1947-1949. Dla omawianej dziedziny przemysłowej plan był bardzo realistycznie sporządzony w stosunku do możliwości wytwórczych. W rezultacie osiągnięto i przekroczono wielkość przedwojennej produkcji.

W 1949 roku nastąpiły jedna bardzo niekorzystne zmiany zlikwidowano bardzo dobrze funkcjonujący CUP w to miejsce powołano PKPG, oraz sprawnie działające Ministerstwo Przemysłu i Handlu. W to miejsce utworzono ministerstwa: Przemysłu Ciężkiego, Przemysłu Lekkiego, Górnictwa i Energetyki i Przemysłu Rolno-Spożywczego.

Pomyślna realizacja 3 letniego Planu Odbudowy Gospodarczej spowodowała opracowanie wieloletniego, ale mało realistycznego, jak się później okazało, 6 letniego Planu Socjalistycznej Industrializacji, na lata 1950-1955. W związku z jego realizacją przystąpiono do zmian w zakresie organizacji i zarządzania przemysłem w tym celulozowo-papierniczym. W 1949 roku przyporządkowano omawianą branżę, co nie było słusznym posunięciem, do Ministerstwa Przemysłu Lekkiego.

Następnie w latach 1951-1953 przeniesiono tę branżę do Ministerstwa Przemysłu Chemicznego. Było to bardzo właściwe, ponieważ przemysł celulozowo-papierniczy cechuje duża ilość procesów fizyczno-chemicznych. W 1953 roku cały przemysł celulozowo-papierniczy włączono do nowopowstałego Ministerstwa Przemysłu Drzewnego i Papierniczego. Trzeba podkreślić, iż jego działalność nie zapisała się chwalebnie dla rozwoju omawianego przemysłu, z powodu arbitralnego niefachowego kierowania podległym przemysłem.

W pierwszym roku realizacji planu 6 letniego dokonano również innych zmian w organizacji centralnych zarządów. Otrzymały one najpierw 15.05.1950r. niezależność administracyjną i ekonomiczną oraz wprowadzono w nich zasadę jednoosobowego kierownictwa. Już jednak 23.12.1953r. zostały one ponownie włączone w skład branżowych ministerstw. W ten sposób stały się one jednostkami administracyjnymi z uprawnieniami tylko do kontroli i nadzoru podległych im przedsiębiorstw. Uchwała KERM 12.05.1950r. oraz Rządu z 23.12.1950r. stały się wytycznymi do zmian w organizacji interesującego nas przemysłu. Podzielono wówczas przemysł celulozowo-papierniczy co było bardzo słuszne :na wytwórczy i przetwórczy.

Przetwórczy podporządkowano Ministerstwu Przemysłu Lekkiego tworząc dla podległych zakładów Zjednoczenie Przemysłu Przetworów Papierniczych i Materiałów Biurowych w Łodzi.

Dobra praca CZPP na rzecz realizacji planu 6 letniego zaczęła się psuć w latach 1953-1954. Trudności pracy tej instytucji wynikały z napiętych terminów inwestycyjnych , których nie można było w zaplanowanym czasie zrealizować z powodu braku środków finansowych, odpływu fachowców z pracy (niskich płac) oraz „złego stylu” pracy ministerstwa i centrali.

Zmiany organizacyjne objęły też przedsiębiorstwa. Zgodnie z uchwałą KERM wprowadzono w zakładach jednoosobowe kierownictwo, a dekretem z 26.10.1950r. o przedsiębiorstwach państwowych – rozrachunek gospodarczy oparty o dochody i wydatki. W oparciu o te akty prawne przedsiębiorstwa branży celulozowo-papierniczej zorganizowano w jednozakładowe będące w budowie i wielozakładowe. Funkcjonowanie tych ostatnich budziło wiele krytycznych uwag.

Założenia produkcyjne, które miano zrealizować w trakcie planu kilkakrotnie były zmieniane. W skutek różnych przyczyn, w tym organizacyjnych, plan produkcji celulozy został wykonany w 72%, papieru 95% i tektury 109%.

Podsumowując należy stwierdzić iż w pierwszej połowie lat 50 tych w trakcie realizacji planu 6 letniego dominowały administracyjne wychodzące z Ministerstwa i CZPP metody kierowania, co hamowało inicjatywę, kreatywność, samodzielność dyrekcji przedsiębiorstw. Niekorzystny wpływ na branże wywarły też niekompetentne decyzje i wytyczne kierowane z PZPR.