Dragana Kujovi TRAGOVIMA ORIJENTALNO-ISLAMSKOG

KULTURNOG NASLJEA U CRNOJ GORI (odlomci iz knjige)

Dragana Kujovi

BATINICI KULTURE ISLAMSKOG ORIJENTA U CRNOJ GORI

PROSVJETNE USTANOVE

Osmanska vlast na teritoriji dananje Crne Gore donijela je izmijenjeni tok kulturnih

uticaja, ivota, obrazovanja i stvaralatva. Domaa kultura, vrsto zasnovana u okvirima evropske hrianske civilizacije, bila je potisnuta silinom udara turskih osvajanja, pljakom i unitavanjem dijela materijalnih dobara i nasljea. Mnogi spomenici, meu kojima se prije svega podrazumijevaju crkve i manastiri kao izraziti uvari i obiljeja tekovina prethodnog doba, bili su porueni, oteeni ili pretvoreni u damije. Uvrivanje osmanske vlasti i mijenjanje vjerske strukture stanovnitva u korist stanovnitva islamske vjere podrazumijevali su znaajno suavanje i onemoguavanje djelatnosti i razvoja na tradicijama zateene hriansko-feudalne kulture. Povlaeni poloaj orijentalno-islamske kulture i stalni priliv materijalne pomoi bilo od strane uglednih pojedinaca, najrazliitijih struktura drave ili vjerske zajednice, rezultirao je vrstom i snanom osnovom za njen razvoj.

Sistem vaspitanja u poetnom periodu razvoja i prostiranja orijentalno-islamske civilizacije podrazumijevao je prije svega sticanje vjetine itanja i pisanja na arapskom jeziku. Meu etike i vaspitne ideale smatrani su izdrljivost, gostoljubivost, paljiv odnos prema susjedima, ispunjavanje datih obeanja, vitetvo, panja prema enama. Prve kolske ustanove u islamskom drutvu bile su damije u kojima su uitelji davali uputstva koja su se uglavnom odnosila na Kur'an i hadis. Ovi uitelji su bili, zapravo, tumai Kur'ana (qurra'). Damije su bile i svojevrsne biblioteke, mada e u narednim periodima javne biblioteke i knjiare sve vie postajati posebna vrsta obrazovnih centara u kojima su pohranjivane, prepisivane i prodavane knjige. Iako se u ovom razdoblju spominju i osnovne kole (kuttab), one e se tek neto kasnije, u abasidskom periodu, organizovano javljati uz damije. I dalje je Kur'an osnovni tekst, itanje i pisanje osnovni zadaci. itanje poezije i pravila rimovanja, arapska gramatika, hadisi, aritmetika i vjebe memorije bili su dodatno usmjerenje ove nastave. enska djeca mlaeg uzrasta bila su, takoe, ukljuena u ovu nastavu, ali na niem nivou, budui da im je odrastanje u patrijarhalnom daitvu nametalo drugaija interesovanja. Uitelji u osnovnim kolama (mu 'allimi), za razliku od onih u ustanovama vieg stepena, nijesu uivali naroiti ugled u drutvu, mada jedna stara izreka koja se pripisuje Aliji, poslednjem od etvorice pravovjernih halifa, kae: "Rob sam onoga koji me je nauio jedno jedino slovo".

Vie kolstvo bilo je predstavljeno najprije Kuom mudrosti (Bayt alhikma), u kojoj je bio prevodilaki biro, opservatorija, biblioteka i koja je sluila kao neka vrsta akademije. Nizam al-Mulk, persijski vezir i Hajamov zatitnik, osnovao je u XI vijeku u Bagdadu seminar - medresu, tzv. Nizamiyyu, koja je svoje polaznike opskrbljivala i sluila za teoloke studije i izuavanje pjesnitva. U koli je bio postavljen jedan predava (mudarris), koji je mogao imati vie korepetitora (mu 'idi). Nizamiyya je predstavljala obrazac ustanove vieg kolstva u islamskom drutvu, ali je istovremeno njena organizacija posluila kao uzor i mnogim evropskim univerzitetima. Slini seminari bili su podignuti u Niapuru i u drugim krajevima abasidskog carstva.

U Osmanskom carstvu obrazovni sistem izgraivan je na naslijeenim temeljima i tradicijama islamskog kolstva. Osnovno obrazovanje - savladavanje arapskog pisma i osnovna religijska znanja, sticalo se u mektebima. Arapsko pismo uilo se iz poetnica - "sufara" ili "elif-ba sufara". Ove kole poznate su i pod nazivom sibjan mektebi (kole za djecu) i mektebi ibtidaije. Pristup u ove poetne kole imala su podjednako muka i enska djeca. Prema kolskom zakonu iz 1869.godine osnovna kola bila je obavezna "za muku djecu od 7 do 11, a za ensku od 6 do 10 godina." 1 Prije toga, nije postojao propis o uzrastu za koji bi bilo obavezno pohaanje ovih kola. Postojali su muki, enski i mjeoviti mektebi, pri emu su enska djeca u mjeovitim mektebima sjedjela odvojeno od muke. Podjele na razrede nije bilo i svi uenici su bili u jednoj uionici, nije bilo upisnica niti dnevnika. Obrada gradiva bila je prilagoena pojedinanom interesovanju i pokazanim sposobnostima uenika.

Mektebi su graeni uz damije, kao sastavni dio kompleksa medrese ili kao posebni objekti u mahalama. To su jednostavne prizemne ili spratne graevine sa najee jednom prostorijom, duine 6-7 m i iroke 3-4 m.2 Vei i bogatiji mektebi imali su trijem i sobu za uitelja. Graeni su od kamena ili od nekog drugog slabijeg materijala. Prozori su bili mali. Djeca su sjedjela na podu. Ispred su bile "petahte" (drvene klupe) na koje su se odlagale knjige. U uglu na seiji nalazilo se uiteljevo mjesto s nekoliko ipki za kanjavanje neposlunih. Posebnu vrstu kazne predstavljala su batinanja po tabanima za koju su sluile drvene ipke - falake. U manjim mjestima i selima, gdje nije bilo mekteba, osnovnoj pismenosti u naim krajevima poduavali su "sejjar hode" (putujui imami). Savladavanje islamskih dunosti i obreda kroz udbenike pisane na arapskom i turskom jeziku ponekad je bilo neprilagoeno i praeno tekoama u razumijevanju i zbog toga vrlo esto mehaniko.

1 Hajrudin Curi, kolskeprilike muslimana u Bosni i Hercegovini 1800-1878, Beograd 1965, str. 36

2 Hajrudin uri, ibid., str.65

U Bosanskom ejaletu meu ustanovama za osnovno obrazovanje pominju se i mualimhane za koje se u nekim izvorima tvrdi da su ponekad odvajane od mekteba "kao posebna vrsta ove

institucije namijenjena za siromanu djecu. To ukljuuje postojanje internata gdje je djeci osiguravana hrana, stan i odjea", ali i vii stepen obrazovanja. Prema Kasumoviu, koji je vrlo detaljno obradio kolski sistem u Bosanskom ejaletu, "u nedostatku medresa koje se otvaraju postepeno, poev od poetka XVI stoljea ovo su bile nie srednje kole"3 Za kole pod ovim nazivom nailazimo i drugaiju, donekle vjerovatniju definiciju, prema kojoj bi se "prije moglo rei da se radi o poetnim kolama ija se aktivnost izvodila u individualnim objektima, sagraenim za tu svrhu, a ne u okviru damija ili mesdida. Plate mualima u ovim kolama bile su sline kao i u mektebima i ovisile su o vakufskim sredstvima. U popisu vakufa iz 1570. godine za Bosanski sandak svi individualni mektebi su oznaavani imenom mualimhane"4

Nakon sticanja osnovnih znanja u mektebu, koji je bio predsprema za nastavak kolavanja, uenik je mogao pohaati medresu koja je imala tri stepena: poetni, srednji i vii. Prema nekim autorima ova tri stepena medrese odgovarala su osnovnoj, srednjoj i vioj koli. Uopte uzev, osnovno vjersko obrazovanje sticalo se u mektebima, dok su medrese predstavljale

srednji i vii stepen ovog obrazovanja. Od XVI vijeka u medresama su se u Osmanskom carstvu pored preovlaujuih vjerskih predmeta izuavale i svjetovne nauke. Nastava se odvijala po grupama (halkama). Nastavni predmeti nazivani su prema osnovnom udbeniku i poduka iz odreenog gradiva trajala u zavisnosti od nastavnika, odnosno sposobnosti uenika. Uglavnom se uila arapska gramatika, vjeronauka i logika. Nakon savladanog gradiva u trajanju od 12 do 16 godina, slualac je od nastavnika dobijao diplomu (idazet ili idazetnama), na osnovu koje je mogao obavljati vjersku slubu kao imam, ili biti mualim, odnosno muderis. Predavanja u medresama u krajevima pod osmanskom vlau bila su na turskom jeziku5. Pored glavnog muderisa, ponegdje je bio i pomoni. Nastava je poinjala poslije prve jutarnje molitve. kolska godina trajala je otprilike od jeseni do ljeta. Udbenci su bili na arapskom, turskom i persijskom jeziku, tako da su sluaoci morali biti upuivani, pored gramatike arapskog jezika, i u gramatika pravila ova dva jezika.

3 Ismet Kasumovi, kolstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave, Mostar 1999,

str.86-87

4 Hatida ar Dmda, hmet Kasumovi, kolstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave,

hlamski kulturni centa.r Mostar 1999., 319str., (prikaz) u: POF 49/1999., Sarajevo 2000., 379-

382, 381

5 Hajrudin uri, ibid., 123

Nastava je odravana u predavaonicama (dershanama). Pored dershane, u medresama su bile i sobe za uenike i biblioteka. U arhitektonskom smislu postojala su tri tipa tlocrta medresa u klasinom periodu osmanske arhitekture: 1) zatvorena medresa sa unutranjim dvoritem 2) medresa u obliku latininog "U" 3) medresa u obliku latininog "L"6 Zatvorena medresa predstavlja graevinu sa dvoritem koje je sa svih strana uokvireno trijemom i sobama pokrivenim kupolama. Naspram ulaza je predavaonica koja se izdvaja

veim dimenzijama i veom kupolom. Kod druge vrste tlocrta medresa je bila obino uz damiju. Predavaonica je bila nasuprot damiji, dok su s obje strane sobe koje formiraju slovo "U". Manje medrese su graene u obliku latininog slova "L" sa predavaonicom u sredini ili na kraju jednog kraka, uz sobe koje dvorite uokviruju sa dvije strane. Sobe za uenike mogle su biti u jednom ili dva reda. Znaajnije i bogatije medrese bile su pokrivene kupolama, dok su ostale skromnije i jednostavnije graene. Na podruju koje je u okviru nekadanje Jugoslavije bilo pod osmanskom vlau, najpoznatiju i najugledniju ustanovu ove vrste predstavlja Gazi Husrev-begova medresa u Sarajevu, sagraena 1537/38. godine. Dvanaest soba ove medrese natkrivenih kupolama uokviruje dvorite sa malim adrvanom. Naspram ulaza nalazi se dershana natkrivena kupolom koja dominira prostorom. Medresa je graena od kamena, a kupole i lukovi od opeke i maltera. Portal medrese postavljen je suprotno od

portala Gazi Husrev-begove damije.

U XIX vijeku niz reformi u Carstvu odrazio se i na sistem obrazovanja. Prema jednom

projektu koji je izraen u Carigradu 1846. godine javna nastava u Carstvu najprije je podijeljena na tri grupe: osnovnu, srednju i viu. Osnovna, odnosno poetna kola trebalo je da traje tri godine i bila je obavezna za svu djecu koja navre pet godina. Ministarstvo prosvjete osnovano je 1847. godine, da bi 1869. godine stupio na snagu kolski zakon, prema kojem su se kole dijelile na javne i privatne. Javne kole je izdravala drava. Nastava u mektebima trebalo je da traje etiri godine i zakon je predviao i svjetovne predmete - tursku istoriju, raun, zemljopis i sl.. Osnivane su svjetovne kole razliitog nivoa, prije svega rudije ( ili rudije) i idadije (ar. 'i'dadiyya). U rudijama je izuavan vei broj svjetovnih predmeta, koriene table, geografske karte. Nastava se izvodila na turskom jeziku. Rudije su imale status niih srednjih kola, koje nijesu bile namijenjene iskljuivo polaznicima islamske vjere. Rudije su se izdravale iz prihoda kolskog fonda ("mearif sanduka").

6 Ismet Kasumovi, ibid., 31

U svakom sandaku bio je osnovan "mearif sanduk", fond ije su se glavnice davale u zajam, a kamate sluile za izdravanje kola. Ove kole su bile obavezne da vode etiri knjige: knjigu inventara, imenik uenika, knjigu za ocjenjivanje, knjigu rashoda. Nastava je trajala est sati dnevno u periodu od etiri godine. Tjelesne kazne su bile zabranjene. Izuavali su se sljedei predmeti: vjeronauka, gramatika arapskog, turskog i persijskog jezika, raun, crtanje, osnovi geometrije, opta i turska istorija, zemljopis, gimnastika i jezik kojim se govori u sredini gdje se kola nalazi. Uenici su se u rudijama osposobljavali za nia inovnika zvanja. Pored rudija osnivane su i druge svjetovne prosvjetne ustanove poznate pod nazivom sabah mektebi, daru l-mu 'allimin, daru -afaqa i mektebi idadije. Sabah mektebi bila je inovnika kola, daru l-mu 'allimin uiteljska, daru -afaqa predstavljala je neku vrstu prihvatilita i popravilita za siroad. Na prostoru Bosanskog ejaleta postojala je u Sarajevu

samo jedna ustanova koja je imala karakter zavoda za vaspitanje i zanatsko osposobljavanje

siroadi. Interesantno je da su u ovom zavodu zajedniki uila "muslimanska, srpska, hrvatska i jevrejska djeca"7. Ovaj zavod se u poetku zvao islahana (popravilite), a kasnije je dobio naziv daru -afaqa. U ovoj ustanovi uili su se zanati i imala je pet razreda. Poinjalo se od petog, a zavravalo s prvim razredom. Iako je kolovanje u ovom zavodu bilo u poetku namijenjeno i enskoj djeci, od te zamisli se odmah odstupilo i enska djeca nijesu bila primana. Pitomci zavoda stanovali su u internatu i bili uniformisani. Mogla su biti primljena

samo djeca koja nijesu bila starija od 13 godina.

Mektebi idadije, kao pripravne vojne kole, javili su se polovinom devetnaestog vrjeka. To su bile etvororazredne kole u kojima su se sticali osnovi za kolovanje u carigradskoj Vojnoj akademiji. U ovoj koli, u koju se dolazilo poslije zavrene rudije, neke druge odgovarajue kole, odnosno nakon poloenog prijemnog ispita, uili su se sljedei predmeti: "arapski, perzijski i turski jezik, koji su se smatrali kao 'ueijeh se nauka klju', zatim francuski, matematika, fizika, zemljopis, istorija, crtanje, krasnopis i gimnastika"8.

Na teritoriji dananje Crne Gore mektebi se spominju u gradovima, i to u: Pljevljima, Bijelom Polju, Baru, Kolainu, Novom, ali su "oigledno takve kole postojale u svim mjestima s muslimanskim stanovnitvom"9. U turskom popisu ovakva kola "radila je u Pljevljima jo 1582", a u Kolainu mekteb "pominje jedan turski dokument iz 1736. godine"10.

7 Hajradin Curi, ibid., str. 164 8 Hajrudin uri, ibid., str. 169 9 M. Vasi, Gradovipod turskom vlau, Istorija Cme Gore, 1X1/1, 596 10 ibid

Postoji pretpostavka da je u Podgorici od XVI vijeka bilo vie ovih kola, jer je u to vrijeme predstavljala znaajnu muslimansku naseobinu sa damijama i tekijom11. Prema podacima o vakufima u Crnoj Gori (kraj XIX i prva polovina XX vijeka)12 u Podgorici se

pominju mekteb, medresa, ibtidadija i rudija koji su pripadali vakufu Glavatovia damije. Zgrade medrese i mekteba promijenile su svoju namjenu nakon osloboenja Podgorice od Turaka, tako to je zgrada medrese pretvorena u skladie oruja, a zgrada mekteba u fabriku13. Vakufi Golubovake, Spuke i abljake damije posjedovali su zgradu mekteba u Spuu. Vakuf Stare damije u Tuzima posjedovao je mekteb, dok je vakuf Nove damije u Tuzima posjedovao zgradu ibtidaije14. U podacima o vakufima u Baru (takoe kraj XIX i poetak XX vijeka) pominju se mekteb "na mjestu dananje pijace", zatim "mejtep Bajrovia" i "podgradski mejtep"15. U Pljevljima (Talida), koja su od druge polovine XV vijeka sve do 1912. godine bila pod osmanskom vlau, tzv. muslimanskih kola je, prema salnamama za godine 1290-1294 p.h. (1873/74 do 1877) bilo 14, od ega 12 sibjan mekteba, jedna medresa i jedna rudija. U Akovi (Bijelo Polje) zabiljeeno je u ovom periodu 15 mekteba i jedna rudija. Prema pomenutim podacima o vakufima u Crnoj Gori s kraja XIX vijeka u Bijelom Polju su "u varoi bile etiri damije i u selima isto toliko, zatim medresa, jedna rudija, jedna ibtidaija, 20 sibjan mekteba, 3 crkve, jedna osnovna kola, 323 duana, 10 furina (zemljanih pekara), 173 vodenice i 8 hanova16. U beranskom kraju nailazimo na podatak o postojanju

jednog mekteba u periodu 1873/74. do 1877. godine. Za period 1870/71. do 1872/73. godine u

Akovije zabiljeeno 26-27 muslimanskih kola, u Talidi 5-6, u Beranama nijedna.17 Meutim, vakufi beranskih damija biljee "mekteb sa batom koji je bio oduzet 1918. godine za kolu", zatim se spominje "stara rudija koju je zauzela vojska" i "biva rudija koja je 1919. godine pretvorena u bolnicu"18. Zanimljivo je da je oko 1900. godine u Bijelom Polju

postojao i jedan mekteb za ensku djecu, dok je u Beranama uoi balkanskih ratova zapoeta gradnja tzv. "enske muhamedanske kole"19. Prema podacima za 1925.godinu roajski vakufi posjedovali su Kurtagia mekteb i Kuanski mekteb20.

11 ibid

12 erbo Rastoder, O vakufima u Crnoj Gori s kraja XIX i prve polovine XX vijeka, Istorijski zapisi 2/1997, str. 1 -39

13 ibid., str. 19

14 ibid., str. 21

15 ibid., str. 10-11

16 ibid., str. 24

17 Hajrudin uri, ibid., str. 172-197 18 erbo Rastoder, ibid., str. 32 19 ibid.,str. 31

20 ibid, str. 32-33

Za Plav i Gusinje spominju se vakufi plavske i gusinjske medrese21. Sibjan mekteba je,

dakle, bilo najvie, ali o njima kao o kolama koje su bile obavezni pratilac muslimanskih naselja i u kojima se sticala opta pismenost i naobrazba, imamo najmanje pojedinanih podataka.

Evlija elebi je, prema Putopisu, polovinom XVII vijeka zatekao u Talidi (Pljevlja) tri mekteba, dvije medrese i dvije tekije22. Od ove dvije medrese, o kojima kod Evlije elebi postoji samo uopteno kazivanje, jedna se pominje pod imenom Hadi Huseinova, ali osim njenog imena drugih saznanja o njoj nemamo. U Evlijino vrijeme postojala je, najvjerovatnije,

i Hadi Ibrahimova medresa, za koju se u jednom dokumentu "iz 1116./1704. odreuje muderrisluk"23. Meutim, najvie podataka nalazimo o Osman-painoj medresi, koja se sauvala sve do XX vijeka. Nijesu pronaeni vakufnama ili neki drugi dokumenat koji bi posvjedoio o vremenu izgradnje ove medrese, odnosno podaci o Osman-pai, koji ju je podigao. Posrednim putem, kao npr. "na osnovu podataka o postavljenju muderisa koji

ukazuju na postojanje ove medrese krajem XVII i poetkom XVIII stoljea"24, vjeruje se u njeno izvjesno postojanje u drugoj polovini XVII vijeka. Zgrada medrese je bila koncipirana

"poput medrese Mehmed-pae Sokolovia u Istanbulu"25. Ovo poreenje izvedeno je na osnovu kazivanja starijih mjetana i nekadanjih uenika medrese. Medresa je, prema ovim opisima, imala tri kraka - sredinji, lijevi i desni, koji su formirali slovo "U". Ulaz i duani su bili u sredinjem dijelu. Na spratu su bile dershana i tri prostorije. Krakovi s lijeve i desne strane imali su po jedanaest soba za uenike. Ulaz u medresu nalazio se naspram damije u dvoritu26. U listu Bosna iz 1869 (br.137)27 navodi se postojanje medrese u Pljevljima "koju je podigao zasluni, Osman-paa i koja ima na donjem boju 14, a na gornjem 4 sobe i knjinicu i u avliji damiju". Prema ovom zapisu medresa je prilozima graana obnovljena nakon to je "bila opala ima 6 do 7 godina". U ovom stanju medresa je funkcionisala sve do kraja XIX vijeka. Zgrada ove medrese je 1918. godine "zauzeta od strane dravnog nadletva i pretvorena u kancelarije. Rjeenjem ministarstva vjera od 16.V 1925. godine ponovo joj je odobren rad a za muderisa je postavljen Abdulah Ajni ef. Barjaktarevi"28.

21 ibid., str. 34

22 Evlija elebi, Putopis- odlomci ojugoslovenskim zemljama- Prevod uvod i komentar: Hazim abanovi, Svjetlost-Sarajevo, 1967, str. 394

23 Ismet Kasumovi, ibid., str. 224 24 Ismet Kasumovi, ibid., str. 224 25 Madida Beirbegovi, Prosvjetni objekti islamske arhtekture u Bosni i Hercegovini, POF, -1, 1970-71, Sarajevo 1974, str. 300.

26 Madida Beirbegovi, ibid., str. 300 27 Madida Beirbegovi, ibid., str. .300

28 erbo Rastoder, ibid., str. 36

Mustafa Hadiatlagi navodi da su u Pljevljima postojale i dvije osnovne kole (ibtidaije), u kojima se, pored vjerske nastave, uilo gradivo i iz drugih oblasti29. Interesantno je da B. Perunii navodi izvjetaj koji je 1913. godine sainio "tadanji okruni naelnik iz Pljevalja Milorad Jovanovi", prema kojem je "turskih osnovnih kola bilo na mnogo vie mesta nego srpskih. Sve njihove osnovne kole bile su trorazredne. Gotovo u svakom turskom selu postoji 'damija' ili 'mejtef' - osnovna kola... U Pljevljima su Turci imali: petorazrednu gimnaziju, etiri muke i dve enske trorazredne osnovne kole i medresu (versku kolu)... Uz tri osnovne kole imali su i po jedno deje zabavite za one maliane koji se tek spremaju za kolu. Jedna od etiri osnovne kole bila je iskljuivo za sirotnu i naputenu decu koja su ostala bez roditelja..."30 U Bijelom Polju, prema dostupnim podacima, postojala je jedna ibtidaija u dragoj polovini

XIX vijeka. Slian, mada nedovoljno precizan, podatak nalazimo i za Berane. Naime, u monografiji Crna Gora (Beograd 1976) kae se da su turske vlasti u Beranama "osnivale i svoje vjerske osnovne kole kao toje iptidaija, ..."31 Nia gimnazija ili rudija osnovana je u Pljevljima krajem 1866, odnosno poetkom 1867. godine. "Prvi uitelj bio je Salih ef.32, koji se spominje i na ispitu krajem 1869. godine"33. Opisujui pljevaljsku rudiju, Branko Radoevi navodi da se "nalazila kod dananje Gimnazije. Imala je prizemlje i sprat. Prizemlje je bilo zidano, a sprat od mekanog materijala.

U njoj su bile etiri uionice (2+2), prostorija za vjerske obrede (klanjanje), kancelarija, mala prostorija za posluitelja i ostava za obuu. kola je imala veliko dvorite. Zahvatalo je itav prostor koji sada zahvata Gimnazija i njeno dvorite. U jednom dijelu bilo je igralite (bez sprava), a drugi dio bio je travnjak i vonjak. Cio prostor je bio ograen."34 Iza dugakih klupa sjedjelo je 5-6 uenika. Pojedini polaznici ove kole sjeali su se da je u njoj "bio i jedan dio srpske djece", koja nijesu morala prisustvovati asovima vjeronauke. Meutim, "saznaje se da je u vremenu kada je ovaj predmet predavao hadi-Ajnija Barjaktarevi, znatan broj srpske djece dosta esto prisustvovao asovima vjeronauke, jer su mu predavanja bila interesantna"35. U pljevaljskoj rudiji jednim od predmeta bilo je predvieno i uenje trgovake i administrativne korespondencije.

29 Mustafa Hadiatlagi, Turske kole u naem , Pljevaljske novine (1.11.1968.), br. 193, str. 5

30 Dr Branko Perunii, Izvetaj o stanju u okrugu pljevaljskom 1913., Istorijski zapisi, godina XV, knjiga XIX,

sv. 3-4, 515-533, str. 528

31 Crna Gora, Beograd 1976., str. 707

32 ef.- skraenica za efendiju (prim. a.) 33 Hajrudin uri, ibid., str. 152 34 Branko Radoevi, Rudija, Pljevaljske novine (1.2.1974), br. 320, str. 9 35 Branko Radoevi, ibid., str. 9

Uenici ove kole uili su arapski, turski, persijski, njemaki i francuski jezik. Osmo Telaevi, uenik rudije u periodu 1905-1910, sjeao se da je predava u poetnom etvrtom razredu bio Hilmija ef. Paefendi, u treem Camil ef. Kurbegovi, u drugom Ajnija ef. Barjaktarevi36. Nastava je bila na turskom, s izuzetkom nastave vjeronauke koja je bila na maternjem jeziku. Pljevaljska rudija prestala je da postoji 1909. godine. Mustafa Hadiatlagi navodi interesantan podatak da je "u Pljevljima 1909. godine osnovana via gimnazija, zvana idadija. Ova kola imala je intemat za smjetaj uenika sa sela. kola je bila prvo smjetena na Dolovima, a kasnije na Straici"37. Podatak o osnivanju ove kole u Pljevljima utoliko je interesantiji zato to je u periodu 1873-1878. sarajevska idadija bila

"jedina u Bosanskom vilajetu"38. Iste 1909. godine osnovane su radnika kola marutijet i kola za obuavanje "enske djece raznim enskim poslovima"39. Obje kole su bile etvorogodinje i trokove je snosila drava. Kurs radnike kole za uenice bio je osnovan svojevremeno uporedo sa osnivanjem Pljevaljske gimnazije 1901/1902. godine. Pljevaljska

gimnazija koja je u samom poetku bila dvorazredna, "imala smer realne gimnazije i program je bio isti kao u Srbiji sa dodatkom obilatog posveivanja panje turskom jeziku", ubrzo je dobila "III razred koji e raditi prema programu i planu za gimnazije u Turskoj"40. Pored srpskog i francuskog jezika, uio se i turski jezik koji je bio zastupljen sa etiri asa nedjeljno. Nastavnik turskog jezika je bio Sejf ef. ehovi. U Bijelom Polju rudija je osnovana 1871. godine. to se tie beranske rudije, nalazimo podatak da je osnovana 1890.godine41. Zgrada u kojoj je bila smjetena bjelopoljska rudija nalazila se uz Haznadar damiju, da bi 1905. godine bila premjetena u zgradu koja je bila posebno namijenjena za tu svrhu. Ova zgrada je od 1926. sluila potrebama etvorogodinje Nie realne gimnazije. Nakon Drugog svjetskog rata u njoj je bila smjetena kola uenika u privredi i djeiji vrti. Danas se u toj zgradi nalaze prostorije Zaviajnog muzeja. Za nastavu koja je trajala est sati dnevno bila su zaduena etiri uitelja, meu kojima se pominju izvjesni Musa ef. i Jusuf ef..

U periodu nakon 1878. godine u crnogorskoj dravi su u novoosloboenim krajevima ulagani napori da se u skladu sa odlukama Berlinskog kongresa djeca islamske vjere to prije ukljue u kole koje su prema Zakonu o optoj kolskoj dunosti (1879) bile obavezne za djecu sve tri vjere i oba pola od 7 do 12 godina.

36 Branko Radoevi, Rudija, Pljevaljske novine (15.2. 1974), br. 321, str. 9 37 Mustafa Hadiatlagi, Turske kole u naem kraju, Pljevaljskenovine(1.11.1968)br. 193, str. 5

38 Hajrudin uri, ibid., str. 167 39 Mustafa Hadiatlagi, ibid,, str. 5 40 Dr Radmila Petkovi-Popovi/Vukoman alipurovi, Srpske kole i prosveta u zapadnim krajevima Stare

SrbijeuXIXveku, Priboj 1970, str. 177- 179

41 Crna Gora, ibid., str.707

U Podgorici je 1884. godine otvorena trorazredna tzv. srpsko-muhamedanska kola u okviru podgorike osnovne kole pod pokroviteljstvom novih, crnogorskih vlasti. Za uitelje su knjaevim dekretom postavljeni: Omer Bibezi i Mustafa Hadiahmetovi. U kolskoj 1884/85. godini upisano je 60 uenika u srpsko-muhamedansku kolu, ali je ovaj broj u kasnijem periodu bio u stalnom padu. Pored srpsko-muhamedanske kole u sastavu podgorike osnovne kole bile su i muka etvororazredna za crnogorsku djecu i trorazredna enska kola42. Postojale su i dalje privatne muslimanske kole - mektebi, "koje na obazriv nain zatvorene po naredbi Ministarstva inostranih djela tek 1891. godine"43. Dvije godine kasnije sveano je poloen temelj mektebu u Podgorici. kolske 1894/95. godine objavljeno je "da se muslimanska djeca po navretku sedme godine moraju upisati u mekteb radi izuavanja muhamedanske vjere, a kad napune deset godina bila su obavezna da se upiu u optu osnovnu kolu"44. Poslije balkanskih ratova "u novoosloboenim krajevima sa muslimanskim stanovnitvom postojala je tenja da se ponovo otvore mektebi koji su postojali i doba turske vlasti. U nekim mjestima bili su otvoreni i prije

kraljeve dozvole (Brodarevo, Ivanje, Granarevo)"45. Ipak, imajui u vidu da je dio muslimanskog stanovnitva napustio Crnu Goru, kao i da je postojao znaajan nedostatak kvalifikovanog kadra, odgovarajuih zgrada i opreme, procenat muslimanske djece koja su pohaala kolu u ovom periodu bio je relativno nizak.

Prosvjetne institucije orijentalno-islamskog karaktera na prostoru nekadanje Jugoslavije bile su, bez obzira na brojne nedostatke i kvalitet nastave koja je esto zbog neprilagoenosti udbenika na arapskom i turskom jeziku bila "nepraktina i teko savladiva"46, svojevrsni zatitnici tekovina orijentalno-islamske kulture. Klasini jezici islamskog orijenta - arapski, persijski i turski, koji su se uili u ovim kolama, iako se ponekad njihovo usvajanje svodilo na prepisivanje i mehaniko zapamivanje komplikovanih i nerazumljivih tekstova, predstavljali su okosnicu kasnijeg knjievnog i naunog bavljenja znatnog broja istaknutih pojedinaca. Mnoga djela orijentalne tradicije prepisivana su u ovim kolama u okviru redovnih kolskih obaveza. U Arhivskom odjeljenju - Berane Dravnog arhiva Crne Gore i u Zaviajnom muzeju u Pljevljima bili smo u prilici da naiemo na odreen broj tampanih i rukopisnih knjiga na arapskom, turskom i persijskom jeziku, meu kojima, osim knjiga vjerskog sadraja, znatan dio njih spada u kolsku literaturu. To se prije svega odnosi na bukvare, gramatike arapskog, turskog i persijskog jezika, rjeniku literaturu, knjievna djela na orijentalnim jezicima, itd.. Ona su pisana svjedoanstva prosvjetne aktivnosti koja je za sobom ostavljala specifinu, drugaiju, ali produktivnu pismenost koja je trajala vijekovima i gradila tradiciju koja je bila u mogunosti da ovim prostorima daruje jednako znaajan doprinos koliko i drugi segmenti nae pismenosti i kultume prolosti. Iako su tzv. "turske kole" preteno predstavljale dio islamskog kolstva uopte, odnosno uspostavljanje donekle nacionalno neutralisanog istonjakog modela obrazovanja, za koji su mnogi uz omalovaavanje ocjenjivali da ne posjeduje "ni najmanje iskrice koja bi oivljavala narodnost" i da "ostaje mrtvo slovo", jednako bismo se mogli prisjetiti onih uenih ljudi koji su obrazovanje sticali koliko u Carigradu toliko i u rodnom kraju i postali profesori uvenih medresa, ktitori, pjesnici, filozofi, veziri, nosei u sebi ne samo "znanje koje nas zauava i primjere uzvienog i suptilnog miljenja"47, ve i kulturnu matricu sredine iz koje su potekli.

42 Mirko uranovi, kolstvo u Podgorici u prvojpolovini XIXi poetkom XXvijeka. Sto dvadeset godina od oslobo|enja Podgorice (Zbornik radova sa naunog skupa odranog u Podgorici 2-3. decembra 1999), 227-296,286

43 Dr oko Pejovi, Razvitakpivsvjete i kulture u Crnoj Gori 1852-1916. Cetinje 1971, 54 44 ibid., 55

45 ibid., 55

46 Dr Radmila Petkovi- Popovi/Vukoman alipurovi, ibid., str. 19 47 Hajrudin uri, ibid., str. 60