DREJT QËNDRUESHMËRISË TË SISTEMIT TË PENSIONEVE NË … · Drejt qëndrueshmërisë të sistemit të pensioneve në Shqipëri Disertacion Luzo, D. v MIRËNJOHJE DHE FALËNDERIME

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I FINANCËS

DISERTACION

DREJT QËNDRUESHMËRISË TË SISTEMIT

TË PENSIONEVE NË SHQIPËRI

Në kërkim të gradës shkencore

“Doktor”

Doktorant: Udhëheqës shkencor:

Doc. M.Sc. Drita LUZO Prof. Dr. Sherif BUNDO

Tiranë, 2017

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I FINANCËS

DREJT QËNDRUESHMËRISË TË SISTEMIT

TË PENSIONEVE NË SHQIPËRI

Doktorant:

Doc. M.Sc. Drita LUZO

Udhëheqës shkencor:

Prof. Dr. Sherif BUNDO

Data e mbrojtjes ___________________

ANËTARËT E JURISË FIRMA

1. Kryetar ____________________________ _______________

2. Anëtar dhe oponent ____________________________ _______________

3. Anëtar dhe oponent ____________________________ _______________

4. Anëtar ____________________________ _______________

5. Anëtar ____________________________ _______________

Drejt qëndrueshmërisë të sistemit të pensioneve në Shqipëri Disertacion Luzo, D.

iii

DEKLARATA E AUTORËSISË

© Copyright, Drita Luzo (Kllapi), 2017

Përmbajtja e këtij punimi është krejtësisht autentike.

Unë, e nënshkruara Drita LUZO (KLLAPI), deklaroj se kjo temë përfaqëson punimin tim origjinal, përveç rasteve të citimeve dhe referencave, si dhe nuk është përdorur më parë në këtë universitet apo në universitete të tjera.

Mendimet dhe konsideratat e shprehura në këtë temë janë të autorit dhe nuk përfaqësojnë ato të Universitetit të Tiranës.

_______________

Drita LUZO (KLLAPI)

Tiranë, 2017

Thesareve më të çmuar,

fëmijëve të mi të mrekullueshëm,

Argjirit dhe Evangjelos,

me dëshirën për të arritur sfida edhe më të mëdha në jetë!


v

MIRËNJOHJE DHE FALËNDERIME

Dëshiroj së pari të shpreh mirënjohjen time të thellë për udhëheqësin tim, Prof. Dr. Sherif BUNDO, i cili me përkushtim, durim, inkurajim dhe udhëheqje të shkëlqyer më ka mbështetur vazhdimisht deri në finalizimin me sukses të këtij studimi.

Së dyti desha të falënderoj të gjithë pedagogët e Departamentit të Financës, të Fakultetit të Ekonomisë, të Universitetit të Tiranës, që me vërejtjet dhe sugjerimet e bëra ndikuan në përmirësimin e cilësisë së këtij punimi.

Gjithashtu, nuk mund të lë pa falënderuar miqtë e kolegët e mi të ngushtë për mbështetjen dhe ndihmën e madhe që më kanë dhënë gjatë realizimit me sukses të këtij punimi.

Së fundi, por jo për nga rëndësia, desha të falënderoj me gjithë zemër prindërit e mi Vasilika e Vangjel, që më janë përkushtuar aq shumë duke më ndihmuarmaksimalisht në rritjen e dy çunave të mi, gjatë kohës së realizimit të punimit, bashkëshortin Sotiraq, motrën time Mirtila, e padyshim dy ëngjëjt e mi, burim motivimi dhe nxitjeje në këtë rrugëtim të vështirë.

Faleminderit nga zemra të gjithëve!

TABELA E PËRMBAJTJES

Deklarata e autorësisë .............................................................................................. iii

Mirënjohje dhe falënderime ....................................................................................... v

Lista e tabelave ......................................................................................................... ix

Lista e figurave ......................................................................................................... ix

Abstrakt (shqip) ........................................................................................................ xi

Abstract (english) ...................................................................................................... xi

KREU 1 PREZANTIMI I PROBLEMIT, OBJEKTIVAT E PUNIMIT .... 1

1.1 Sfondi i studimit dhe problemi i kërkimit ....................................................... 1

1.2 Qëllimi i punimit ............................................................................................. 8

1.3 Kontributi shkencor i punimit ......................................................................... 9

1.4 Objektivat e punimit ........................................................................................ 9

1.5 Metodologjia ................................................................................................. 10

1.6 Struktura e disertacionit ................................................................................ 11

1.7 Përkufizim termash ....................................................................................... 12

1.8 Sistemi i pensioneve në vite .......................................................................... 13

1.9 Parashtrim i sistemit të pensioneve ............................................................... 16

KREU 2 RISHIKIM I LITERATURËS ....................................................... 20

2.1 Evolucioni i sigurimeve shoqërore si burim i pensioneve ............................ 20

2.2 Sigurimet shoqërore ...................................................................................... 24

2.3 Skemat e sigurimeve shoqërore ..................................................................... 26

2.3.1 Sistemet e sigurimeve shoqërore dhe parimet e tij ................................ 26

2.3.2 Financimi i pensioneve .......................................................................... 31

2.3.3 Sistemi i sigurimeve suplementare ......................................................... 32

2.3.4 Poli i sigurimeve individuale ................................................................. 33

2.4 Sigurimi/pensioni privat në Shqipëri ............................................................. 33


vii

2.5 Reformimi i sistemit të pensioneve ............................................................... 35

2.5.1 Reforma e pensioneve në Shqipëri ......................................................... 35

2.5.2 Reformat e pensioneve në Evropë .......................................................... 36

2.6 Parashtrim i analizës...................................................................................... 38

2.6.1 Statistika të skemës së Pensioneve për vitin 2014 ................................. 42

2.6.2 Paketa e re Fiskale (2015) ..................................................................... 43

2.6.3 Ndryshimet në paketën e re ligjore (2015) ............................................ 44

2.7 Literatura empirike: përqendrimi i literaturës sipas fushave ......................... 45

2.7.1 Efektet teorike të pensioneve .................................................................. 45

2.7.2 Modeli i mbivendosjes së gjeneratave ................................................... 46

2.7.3 Pasiguria e të ardhurave nga puna ....................................................... 47

2.7.4 Transfertat midis brezave ...................................................................... 48

2.7.5 Vërejtje përfundimtare për çështjen....................................................... 49

2.7.6 Testet empirike të efekteve mbi kursimin ............................................... 50

2.7.7 Analiza e serive kohore .......................................................................... 50

2.7.8 Analiza hapësinore mes vendeve ........................................................... 54

2.7.9 Studimet hapësinore (cross-section) për individë .................................. 56

2.7.10 Studimet me të dhënat panel .................................................................. 62

2.7.11 Sigurimet shoqërore në aspektin e përfitimit financiar ......................... 62

2.7.12 Vërejtje përfundimtare ........................................................................... 63

2.7.13 Analiza empirike të sjelljes së daljes në pension ................................... 64

2.7.14 Efektet e kundërta të sigurimeve shoqërore ........................................... 65

KREU 3 METODAT DHE PROCEDURAT ............................................... 70

3.1.1 Efektet e vlerësuara të daljes në pension dhe ofertës së punës.............. 70

3.1.2 Sjellja gjatë daljes në pension................................................................ 73

3.1.3 Vërejtje përfundimtare ........................................................................... 74

3.2 Autorë që trajtojnë probleme të ngjashme .................................................... 75

3.3 Kalimi nga hipoteza në variabla .................................................................... 77

3.4 Modeli për kontrollin e hipotezave ............................................................... 79

3.4.1 Regresi shumëfaktorial – Modeli për kontrollin e hipotezës së parë ..... 79

3.4.2 Rrënja unitare – mjeti për kontrollin e hipotezës së dytë ...................... 81

KREU 4 REZULTATET DHE INTEPRETIMI I TYRE ........................... 83

4.1 Kontrolli i hipotezës së parë – modeli shumëfaktorial .................................. 83


viii

4.1.1 Përshkrimi i të dhënave ......................................................................... 83

4.1.2 Modeli shumëfaktorial ........................................................................... 87

4.2 Kontrolli i hipotezës së dytë – rrënja unitare ................................................ 96

4.2.1 Përshkrimi i serisë DF ........................................................................... 96

4.2.2 Testi i rrënjës unitare për serinë DF ..................................................... 98

KREU 5 KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ............................... 102

5.1 Konkluzione ................................................................................................ 102

5.2 Rekomandime .............................................................................................. 104

5.3 Kufizimet e punimit .................................................................................... 106

BIBLIOGRAFIA ........................................................................................... 108

ANEKSE ........................................................................................................ 115


ix

LISTA E TABELAVE

Tabela 1.1. Norma e varësisë së skemës së pensioneve sipas viteve të përzgjedhur ... 14

Tabela 2.1. Përmbledhje e literaturës bazë së konsultuar ............................................ 68

Tabela 3.1. Përshkrimi i të dhënave në përgjigje të hipotezës së parë dhe burimi i tyre ..................................................................................................................... 78

Tabela 3.2. Ilustrimi i testit ADF ................................................................................. 82

Tabela 4.1. Statistika përshkruese e variablave. Burimi: llogaritjet e autores ............. 85

Tabela 4.2. Autokorrelacioni në nivel për rritjen ekonomike ...................................... 87

Tabela 4.3. Autokorrelacioni i rendit të parë për rritjen ekonomike ........................... 88

Tabela 4.4. Modeli i regresit shumëfaktorial ............................................................... 89

Tabela 4.5. Autokorrelacioni i termit të gabimit të modelit. ....................................... 92

Tabela 4.6. Përmbledhje e përfundimeve të modelit në raport me hipotezën e parë. .. 96

Tabela 4.7. Korrelograma e autokorrelacionit për serinë DF ...................................... 98

Tabela 4.8. Testi i rrënjës unitare, tentativa e parë (nivel, intercept) .......................... 99

Tabela 4.9. Testi i rrënjës unitare, tentativa e dytë (nivel, trend dhe intercept) ........ 100

Tabela 0.1. Seritë kohore të variablave në fokus të këtij studimi .............................. 115

Tabela 0.2. Statistika përshkruese e serive kohore. Burimi: EViews9 ...................... 115

Tabela 0.3. Paraqitja e rezultateve të modelit. Burimi: EViews9 .............................. 116

Tabela 0.4. Autokorrelacioni i termit të gabimit ........................................................ 117

Tabela 0.5. Pasqyra e heterosit për modelin .............................................................. 118

Tabela 0.6. Një nga tentativat e shumta për të gjetur modelin e përshtatshëm .......... 118

Tabela 0.7. Korrelograma e serisë DF ....................................................................... 119

Tabela 0.8. Testi i rrënjës unitare,tentativë (lag 2, trend dhe intercept) .................... 119

LISTA E FIGURAVE

Figura 1.1. Ilustrim i një pjese të faktorëve që ndërveprojnë me pensionet. ................. 4

Figura 1.2. Raporti i varësisë së popullsisë në moshë të thyer. ..................................... 5

Figura 1.3. Ilustrim i formimit të fondit të pensionit ..................................................... 6

Figura 1.4. Shpenzimet për pensione të krijuara si shumë mes të ardhurave nga kontributet dhe financimi jashtë skemës në vite. Burimi: ISSH (2016). ...... 7

Figura 1.5. Ligje dhe vendime që lidhen me pensionet në Shqipëri në boshtin e kohës. Burimi: përmbledhje e autorit ..................................................................... 16

Figura 1.6. Skema e zakonshme e pensioneve. ............................................................ 17

Figura 2.1. Ilustrim i formave të para të skemave të sigurimeve shoqërore ................ 23

Figura 2.2. Ilustrim i kolonave të sigurimeve shoqërore. Burimi: Banka Botërore (2008, 2013) ................................................................................................ 26

Figura 2.3. Përmbledhje e reformave të pensioneve në Shqipëri. ............................... 36

Figura 2.4. Përmbledhje e reformave në Evropë. Burimi: Hysa (2013) ...................... 37

Figura 4.1. Paraqitja grafike e ecurisë së variablave ................................................... 86


x

Figura 4.2. Vija e modelit, vlerat aktuale dhe termi i gabimit për modelin (termi i gabimit me shkallën majtas)........................................................................ 92

Figura 4.3. Testi i normalitetit të termit të gabimit të modelit. .................................... 93

Figura 4.4. Parashikimi i modelit për rritjen ekonomike së bashku me intervalet e sigurisë. ....................................................................................................... 94

Figura 4.5. Paraqitja grafike e parashikimit krahasuar me vlerat aktuale të rritjes ekonomike. .................................................................................................. 95

Figura 4.6. Statistika përshkruese e serisë DF ............................................................. 97

Figura 4.7. Paraqitja grafike e ecurisë së serisë kohore DF ......................................... 97

Figura 4.8. Ekzekutimi i testit të rrënjës unitare për serinë DF (intercept) ................. 99

Figura 4.9. Ekzekutimi i testit të rrënjës unitare për serinë DF (trend dhe intercept) ........ 100

Figura 0.1. Paraqitja grafike e ecurisë së serive kohore. Burimi: EViews9 .............. 116

Figura 0.2. Paraqitja për normalitetin e termit të gabimit .......................................... 117

LISTA E SHKURTIMEVE

ADF Augmented Dickey Fuller test AMF Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare

DB: Përfitime të Përcaktuara DC: Kontribute të Përcaktuara EUROSTAT Instituti i StatistikaveEvropiane

FSSH: Fondi i Sigurimeve Shoqërore FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar GDP: Produkti i Brendshëm Bruto ISSH: Instituti i Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri INSTAT: Instituti i Statistikave ILO: Organizata Ndërkombëtare e Punës ISSA Organizata Ndërkombëtare e Sigurimit Social OECD: Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik PAYG: Pay-As-You-Go PBB: Produkti i Brendshëm Bruto


xi

ABSTRAKT (SHQIP)

Sistemi i pensioneve në Shqipëri përballet me shumë sfida dhe për të adresohen shumë probleme. Në vitin 2014 u ndërmor reforma e radhës me qëllim lehtësimin e skemës së pensioneve. Literatura e fushës nuk është e konsoliduar për rastin e Shqipërisë, gjë që vjen kryesisht për shkak të historikut të shkurtër dhe administrimit të dobët të statistikave në interes. Literatura e huaj është një burim i madh nga ku gjendet konsultim kryesisht për reformimin dhe shkollat e ndryshme për mbrojtjen sociale. Studimi ka për qëllim të hedhë dritë mbi dy hipoteza; e para nëse sistemi i pensioneve ndikon rritjen ekonomike të vendit si dhe e dyta, nëse sistemi i pensioneve është i qëndrueshëm në Shqipëri. Modeli linear shumëfaktorial si dhe rrënja unitare u përdorën për të kontrolluar hipotezat, nga ku u tregua se sistemi i pensioneve ndikon rritjen ekonomike, ndërsa lidhur me qëndrueshmërinë, ky sistemi nuk rezulton i qëndrueshëm për harkun kohor të viteve 2003-2014.

Fjalë kyçe: sistem pensioni, qëndrueshmëri e sistemit të pensioneve, shpenzime për pensione, të ardhura nga skema, financime nga buxheti i shtetit, rritje ekonomike.

ABSTRACT (ENGLISH)

Albania’s pension system faces many challenges and many problems to be addressed. In 2014 the next reform was undertaken in order to facilitate pension scheme. The literature of the field is not consolidated in the case of Albania, which is mainly due to the short history of poor management and statistics of interest. Foreign literature is a great source where the consultation mainly to reform schools and various social protection is founded. The study aims to shed light on two assumptions; first: if the pension system affects economic growth and secondly: if the pension system is sustainable in Albania. Multifactorial linear model and unitary root are used for checked hypothesis, where it was shown that the pension system affects economic growth, while the pension system results not sustainable for the the period of years 2003-2014.

Keywords: pension system, sustainability of the pension system, pension costs, incomefrom the scheme, funding from the state budget, economic growth.

KREU 1

PREZANTIMI I PROBLEMIT, OBJEKTIVAT E

PUNIMIT

Kapitulli i parë jep paraqitjen e problematikës së pensioneve në Shqipëri, duke u përpjekur të përmend dimensionet dhe aspektet shoqërore si dhe ekonomike me të cilat kjo problematikë ka të bëjë si dhe të krijojmë mundësinë e qartësimit te pensioneve në vendin tonë, të cilat kanë një problematikë të shumanshme. Këtu prezantohemi po ashtu me një historik të shkurtër të sistemit të pensioneve në Shqipëri si dhe me paraqitjen bazë të tre kolonave të skemave të pensioneve. Më tej, kjo pjesë e disertacionit përpiqet të vendos përparësitë e kërkimit duke formuluar objektivat dhe hipotezat e nevojshme.

1.1 SFONDI I STUDIMIT DHE PROBLEMI I KËRKIMIT

“Nderi i kombit fillon me të moshuarit dhe mbaron te fëmijët”

“Fëmijët e rritur dhe të miredukuar janë pensioni më i mirë”(Linkoln)

Vetë fjala “Pension” nënkupton një rrjedhje të pagesave për sigurimin e të ardhurave që fillojnë në momentit kur individi del në pension derisa i shkëputet zinxhiri i jetës. Pensioni ka dy qëllime thelbësore: t’ju sigurojë individëve të dalë në pension, kur ata nuk punojnë më, një nivel minimal jetese; dhe së dyti, të ofroj sigurim, që lidhet me rrezikun ose pasigurinë e jetëgjatësisë së individit. Ndërsa sistemi i pensioneve përcaktohet: një skemë apo një tërësi bazash ligjore, monetare e financiare që përcakton rregulla dhe kritere për mirëfunksionimin e saj, ku individët e moshës së tretë përfitojnë një pagesë që është rezultat i kontributeve që ata kanë bërë për llogari të shtetit.

Drejt qëndrueshmërisë të sistemit të pensioneve në Shqipëri Hyrja Luzo, D.

2

Shqipëria ashtu si shumë vende të regjimit ish-komunist përballet me vështirësi të shumta ekonomiko-sociale, vështirësi këto që pengojnë gjithnjë e më shumë zhvillimin e vendit me karakteristikat e një ekonomie të lirë e demokratike. Një nga këto vështirësi është sistemi i pensioneve.

Procesi i kalimit të Shqipërisë nga sistemi i centralizuar në sistemin e tregut të lirë dhe adoptimi në sistemin e ri ka patur dhe akoma vazhdon të ketë vështirësi të mëdha. Shumë nga këto vështirësi konsistojnë në vendimmarrjen dhe aplikimin e reformave të ndryshme në fushat ekonomike, sociale, politike etj. Megjithëse shumë reforma kanë rezultuar të suksesshme, reformat në sistemin e pensioneve kanë lënë për të dëshiruar. Një nga sfidat që ky sistem duhet të përballet padyshim është edhe plakja e popullsisë, e cila shkakton një çrregullim të theksuar në normën e varësisë. Ndryshimi demografik sjell në diskutim llojin e reformës që ky sistem duhet të ndjekë, reformat parametrike, pra vazhdimin e sistemit PAYG apo kalimin në sistemin plotësisht të financuar (sipas propozimeve të Bankës Botërore, 2008, 2015).

Megjithëse sistemi i pensioneve në Shqipëri ka kaluar tre reforma të rëndësishme, nëvitin 1993, 2002 dhe 2005, këto reforma nuk janë të mjaftueshme për të shmangur një krizë në vitet në vijim duke marrë parasysh trendin demografik të popullsisë. Varianti i propozuar nga Banka Botërore, futja e sistemit shumëkolonësh, i aplikuar edhe në shumë vende europiane të cilat kanë arritur të shmangin problemin e plakjes së popullsisë, duket i përshtatshëm edhe për shumë dekada në vijim.

Në vendin tonë sistemi i pensioneve mund të konsiderohet se vuan nga disa probleme të mprehta, që kërkojnë adresimin përkatës.

Së pari, skema e pensioneve në Shqipëri nuk është konsideruar e qëndrueshme për shkak se masa e kontributeve të të punësuarve nuk mjafton të mbulojë nevojat për pagesat e pensioneve. Sikurse shprehet edhe Hysa (2013) në studimin e saj:

Qëndrueshmëria sociale dhe financiare e sistemit të pensioneve mbetet e

rrezikuar.(fq. 39)

Ajo vuan nga një deficit i lartë që e bën atë financiarisht të papërballueshme. Për rrjedhim çdo ekip qeveritar që ka drejtuar vendin në këto kohë të tranzicionit është vendosur përpara vështirësive si dhe janë detyruar të pranojnë financimin e skemës me anë të buxhetit të shtetit. Në parim kjo problematikë ka të bëjë me mënyrën e konceptimit të skemës dhe të karakteristikave social-ekonomike të vendit.

Së dyti, skema jep përfitime të ulëta për disa kategori. Mbështetja që jep pensioni është jo e mjaftueshme për të jetuar një jetë me kushte të plotësuara dhe në dinjitet. Masa e pensionit për shumicën e përfituesve është nën nivelin për të plotësuar nevojat bazë të jetës. Kjo përbën një problematikë që prek jo vetëm skemën e pensioneve, por që kjo skemë është përbërësi kryesor në kompleksin e faktorëve që shkaktojnë këtë problematikë.

Së treti, skema karakterizohet nga elementë të theksuar padrejtësie sepse disa grupe kontribuesish përfitojnë pensione shumë të larta dhe kontribuojnë shumë më pak


3

krahasuar me të tjerë. Është e natyrshme që sistemet e pensioneve të kenë një farë rishpërndarjeje tek më të varfrit apo kategoritë më në nevojë. Gjithsesi, nëse rishpërndarja është shumë e lartë skema e pensioneve mund të konsiderohet e padrejtë dhe pjesëmarrja në të nis e bie. Më tej, ndonëse të gjithë të moshuarit janë të mbuluar nga skema falë punësimit të plotë gjatë komunizmit, një pjesë e madhe e popullsisë në moshë pune sot është e pa siguruar për shkak të papunësisë së lartë por edhe

informalitetit. Papunësia është faktor që ndikon në sistemin e pensioneve për shkak se një i papunë nuk arrin të derdh kontributet e tij. Informaliteti është aspekt që e dëmton mirëfunksionimin e pensioneve për shkak se dikush që punon në të zezë nuk arrin të krijojë fondin e mjaftueshëm të kontributeve për të mbështetur vitet e daljes në pension. Kjo gjë e ka përkeqësuar ndjeshëm raportin mes kontribuesve

dhe përfituesve dhe lë të kuptohet se në të ardhmen shumë të moshuar nuk do të arrijnë të marrin pension pleqërie. Në këtë mënyrë, sistemi shqiptar i pensioneve nuk është më në gjendje të baraspeshojë mjaftueshmërinë e përfitimeve me përballimin e shpenzimeve. Akoma më shumë kur marrim në konsideratë faktorin e plakjes së popullsisë. Vlerësimet për projeksionet e popullsisë për të ardhmen tregojnë se gjithnjë e më tepër do të rritet numri i personave në moshë madhore përkundrejt me një rënie gjithnjë e më tej të numrit të atyre në moshë të re. Pra, nga njëra anë kemi më pak kontribues për financimin e skemës, ndërsa nga ana tjetër kemi më shumë persona që kanë nevojë të përfitojnë nga pensioni.

Së fundi, është evidente se një nga format se si mund të zgjidhen problemet e sjella nga skema e pensioneve mund të arrihet gradualisht përmes adoptimit dhe nxitjes së përdorimit të skemës private të pensioneve. Aktualisht kontributet në skemën shtetërore të pensioneve janë të detyrueshme dhe mbahen në burim. Kështu, kontributi i një punonjësi mbahet në momentin e shpërblimit të punës së kryer, por fondi për pensionin nuk krijohet vetëm me këtë mënyrë. Fondet e pensioneve, ashtu siç dihet tashmë, mund të krijohen edhe nga mundësi private dhe vullnetare. Mirëpo në vendin tonë kjo skemë, si rrjedhojë e shumë faktorëve të tjerë, ende nuk ka njohur zhvillimin e duhur dhe akoma më pak mund të pretendojmë për një impakt të konsiderueshëm në adresimin dhe zgjidhjen e problemit të qëndrueshmërisë së pensioneve.

Në mënyrë të përmbledhur mund të shprehim se sistemi i pensioneve në Shqipëri përballet me këto sfida:

Problemi i financimit të skemës së pensionit,

Problemi i masës së ulët të përfitimit,

Problemi i pabarazisë dhe rishpërndarjes së drejtë

Problemi i kontributeve kundrejt përfitimeve të pensionit,

Problemi i punësimit, informaliteti dhe niveli i pagës, që lidhen me sigurimeshoqërore,


4

Problemi i plakjes së shoqërisë dhe

Problemi i përqafimit të pensioneve private.

Figura 1.1. Ilustrim i një pjese të faktorëve që ndërveprojnë me pensionet.

Shqipëria, si një vend i vlerësuar me popullsi të re, ka një tregues të varësisë së popullsisë në moshë të thyer1 të favorshëm kur e krahasojmë me vende të tjera fqinje e më gjerë. Të favorshëm në kuptimin se rezulton në nivele të ulëta krahasuar me vendet e tjera. Ilustrimi më poshtë vjen në ndihmë të qartësimit të këtij raporti. Fillimisht sqarojmë se grafiku jep paraqitjen e tre periudhave: periudha 1990-2000, 2000-2006 si dhe ajo e viteve 2006-2014. Për vitin 2014 raporti i varësisë së popullsisë në moshë të thyer për Shqipërinë është 17.48, që nënkupton se kemi rreth 17 persona të moshës mbi 65 vjeç për çdo 100 persona në moshë pune. Ajo që vlen të theksohet është se ritmi i rritjes së këtij raporti po njeh gjithnjë vlera më të larta. Kështu nga 1990 deri në vitin 2000 ky raport është rritur rreth 27%. Më tej, gjatë viteve 2000-2006 ky raport është rritur afërsisht 22% (kujtojmë se në këtë periudhë përfshihen gati gjysma e viteve të periudhës së parë). Praktikisht gjatë kësaj periudhe, me vetëm gjysmën e harkut kohor të periudhës së mëparshme është arritur gati e njëjta rritje. Në mbyllje, gjatë periudhës 2006-2014 vlerësohet një rritje ose përkeqësim prej 27%.

1 Sqarim: Raporti i varësisë së popullsisë në moshë të thyer është një nga indikatorët që llogaritet sipas një metodologjie të thjeshtë, ku merr në shqyrtim numrin e popullsisë në moshë të thyer (mbi 65 vjeç) dhe ata në moshë pune (15-65 vjeç). Formulimi i raportit sipas Bankës Botërore është si në vijim:

.1006515

65_

vjeçmoshënëPopullsi

vjeçmbimoshënëPopullsivraport thyermoshë


5

Krahasuar me vendet fqinje, Shqipëria përngjan më shumë me Maqedoninë e cila raporton vlera të përafërta me atë të vendit tonë, sidomos për periudhën e fundit. Kroacia është një vend i Ballkanit që ka arritur vlerat e Bashkimit Europian në këtë aspekt, ku për vitin 2014 ky raport shënoi vlerën 28. Rritja e këtij treguesi përkthehet në problem për sistemin e pensioneve. Ky raport shkon krahë përkrahë me normën e varësisë së pensioneve (kontribues në skemë për përfitues nga skema) të cilën do ta trajtojmë më poshtë.

Figura 1.2. Raporti i varësisë së popullsisë në moshë të thyer.

Burimi: Banka Botërore (2016)

Në vitet e fundit raporti i varësisë kontribues për përfitues, si një tregues tjetër i lidhur ngushtë me problematikën e sistemit të pensioneve është përkeqësuar më tej, duke përçuar gjithnjë e më shumë sinjalet për ndërhyrje në skemën e pensioneve. Sipas shifrave nga ISSH-ja për vitin 2014 raporti i varësisë kontribues për përfitues është 1.12. Pra afërsisht 1.12 persona kontribuojnë me anë të sigurimeve shoqërore për 1 person që përfiton pension. Kjo është shumë problematike për ekonominë e vendit pasi nga kjo burojnë dhe implikohen shumë vështirësi të tjera, siç është nevoja dhe detyrimi për financimin e skemës me anë të buxhetit të shtetit për pjesën që mbetet pa u mbuluar nga kontributet e detyrueshme; më tej mund të përmendim se ky raport i ulët nënkupton ose një nivel të lartë informaliteti ose papunësi në shkallë të gjerë në kushtet kur forcat e punës janë të konsiderueshme.

Le të qartësojmë problemin e financimit të pensioneve në Shqipëri. Fillimisht kujtojmë se si grumbullohet apo formohet fondi i pensioneve, fond ky që shpërndahet për llogari të përfituesve. Zëri i parë i këtij fondi është kontributi i detyruar, i cili mbahet në mënyrë të përmuajshme nga paga bruto e secilit të punësuar. Ky është zëri më i rëndësishëm i fondit të pensioneve dhe gjatë vitit 2014 ka zënë peshën prej rreth 93% të të ardhurave nga skema e pensioneve. Kontributi suplementar është

8.90

13.73

17.48

5

10

15

20

25

30

1990 2000 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Shqipëria Bosnje & Hercegovina

Kroacia Maqedonia

BE

Përfshihen vitet:1990 -2000 & 2000 - 2006


6

komponenti tjetër i skemës së pensionit, por pesha e tij është shumë e vogël në totalin e të ardhurave nga skema (vetëm 7%). Të marrë së bashku, kontributi i detyruar dhe ai suplementar nuk mjaftojnë për të mbuluar detyrimet në adresë të përfituesve të pensioneve. Për të mbyllur pjesën e mbetur ndërhyn shteti me buxhetin e tij. Një sqarim i vogël ka nevojë të merret në konsideratë. Në të vërtetë fondi i ardhur nga buxheti i shtetit njihet si subvencion, por mund ta konsiderojmë gjithashtu si “të ardhura jashtë skeme”. Kështu fondi i pensionit që u shpërndahet përfituesve njeh barazimin:

SubvencionrSuplementaKontributDetyruarKontributPensione

Figura 1.3. Ilustrim i formimit të fondit të pensionit

Masa e të gjithë përfitimeve nga pensionistët njihet si detyrim nga ana e shtetit ndaj përfituesve dhe përbën shpenzime për pensione. Detyrimet e njohura duhen financuar. Në kushtet normale, kur skema e pensioneve funksionon dhe kryen qëllimet e saj, shpenzimet financohen nga të ardhurat e grumbulluara nga kontributet e mbledhur rishtas. Mirëpo për shkak të shumë faktorëve këto të ardhura nuk mjaftojnë për të mbuluar të gjithë shpenzimet për pensione. Në këto rrethana është e nevojshme të gjendet një financim tjetër jashtë skemës së pensioneve dhe ky është financimi me anë të buxhetit të shtetit. Praktikisht pensionet financohen nga një burim jashtë skemës; pra paratë e mbledhura nga tatim-taksat, në vend që të përdoren për qëllim të nxitjes së rritjes ekonomike, humbasin në mbulimin e “deficitit” të skemës.

...shumë shtete do të boshatisin arkat e tyre në 10-20 vite nëse nuk do të

ketë përpjekje për të përmirësuar financimin e detyrimeve për pensione.

(Rauh)

Pension


7

Figura 1.4. Shpenzimet për pensione të krijuara si shumë mes të ardhurave nga

kontributet dhe financimi jashtë skemës në vite. Burimi: ISSH (2016).

Është e qartë se me kalimin e viteve niveli i shpenzimeve për pensione shënon vetëm rritje sepse, së pari, numri i përfituesve shtohet nga viti në vit dhe, së dyti, masa e pensionit individual njeh rritje për të barazuar standardin në rritje të jetës si dhe për të mbrojtur pensionistët nga inflacioni. Për vitin 2014 janë kryer rreth 96,8 mld lekë, që janë rreth 6 mld lekë më shumë krahasuar me vitin pararendës 2013. Sipas statistikave nga ISSH prej vitit 2008 e në vazhdim pjesa e financuar nga buxheti i shtetit përbën më shumë se 30% të shpenzimeve për pensione. Në vitin 2014 ishte rreth 36%, vetëm 7% më pak krahasuar me atë të vitit 2013. Kjo masë është barrë për buxhetin e vendit, fond që shkon për të mbajtur “gjallë” skemën e financimit. Vetëm gjatë vitit 2014 barra e pensioneve në buxhetin e shtetit llogaritet në masën e 2.5% të PBB së vendit. Kjo është problematike për skemën.

Kur shpenzimet për pensione nuk sigurohen nga vetë skema e pensioneve, atëherë kemi të bëjmë me paqëndrueshmëri të sistemit të pensioneve; pra skema e pensioneve nuk qëndron më vete. Buxheti i shteti nuk duhet dhe nuk mund të jetë financues i skemës së pensioneve pasi supozohet që skema të sigurojë fondet e nevojshme për të mbuluar shpenzimet e llogaritura për pensione.

Qeveria duhet të jetë e sinqertë me veten dhe publikun

për qëndrueshmërinë e shtyllës së parë. (AMF, 2015c – R. Hibraj/Drejtor

Ekzekutiv, Raiffeisen)

Reforma e ndërmarrë dhe miratuar në sistemin e pensioneve gjatë vitit 2014, e cila nisi efektet e saj në janar të vitit 2015, bëri një ndryshim në aspektin e kontributit si


8

dhe në moshën e daljes në pension2.Qëllimi kryesor i reformës ishte të zgjeronte bazën dhe masën e kontributeve. Aktualisht sigurimet shoqërore përbëhen nga 15% të pagës bruto si kontribut nga punëdhënësi si dhe 9,5% nga punëmarrësi. Pagat mbi të cilën aplikohen këto kontribute janë 22,000 lekë si paga minimale dhe 97,030 lekë maksimale. Nëse analizojmë më në detaje kontributet për sigurimet shoqërore kanë degët:

Sëmundje (paaftësi e përkohshme): 0,18% punëdhënësi dhe 0,12%punëmarrësi

Barrëlindje: 0,83% punëdhënësi dhe 0,57% punëmarrësi

Pensione: 12,79% punëdhënësi dhe 8,81% punëmarrësi

Aksidente dhe sëmundje profesionale: 0,3% punëdhënësi dhe

Papunësie: 0,9% punëdhënësi.

Ashtu siç shprehet Rauh (studiues amerikan) në studimet e tij, përqëndrimi i forcave për të kuptuar më mirë sistemin e pensioneve përbën një nevojë të madhe në shërbim të ofrimit të zgjidhjeve.

1.2 QËLLIMI I PUNIMIT

Qëllimi i këtij punimi është të kryejë një analizë të hollësishme të sistemit të pensioneve në Shqipëri, të problematikave të shumta që e shoqërojnë këtë sistem pensionesh, duke u ndalur dhe analizuar veçanërisht problemin e qëndrueshmërisë së këtij sistemi.

Të gjitha dimensionet që u parashtruan dhe u shqyrtuan më sipër janë ato që adresojnë së bashku dhe në mënyrë të pavarur çështjen e sistemit të pensioneve në Shqipëri. Fakti se përballemi me shumë paqartësi lidhur me qëndrueshmërinë e sistemit të pensioneve, nënkupton nevojën për një studim më të thelluar mbi këtë problematikë. Një studim mbi këtë fokus do të kishte kontribut jo vetëm në aspektin akademik duke hedhur dritë mbi këtë fenomen, por mund të konsiderohet edhe si një dokument në ndihmë të politikëbërësve të fushës. Pikërisht kjo përbën motivimin dhe arsyen e ndërmarrjes së këtij disertacioni.

2 Këto ndryshime përshkruhen në VKM Nr. 77, datë 28.1.2015 “Për kontributet e detyrueshme dhe përfitimet nga sistemi i sigurimeve shoqërore dhe sigurimi i kujdesit shëndetësor”, si dhe me Udhëzimin Nr. 23 datë 9.12.2014 “Për mbledhjen e kontributeve të detyrueshme të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore”.


9

1.3 KONTRIBUTI SHKENCOR I PUNIMIT

Sigurimet shoqërore dhe sidomos pensionet janë një tematikë e nxehtë prej shumë kohësh në rrethet akademike, politike e sociale. Problematikat në diskutim janë aq të larmishme dhe të rëndësishme, saqë me gjithë vëmendjen e madhe që i kushtohet pensioneve, një punim i ri gjen gjithmonë vend dhe është i mirëpritur.

Pavarësisht se ka punime të shumta të huaja mbi ndikimet e skemës së pensioneve në faktorë të ndryshëm të ekonomisë, Shqipëria ka veçantinë e vet në këtë skemë.

Ky punim është i rëndësishëm sepse përqëndrohet në ndikimin e skemës së pensioneve në rritjen ekonomike të vendit nëpërmjet tre faktorëve kryesorë: të ardhurave, shpenzimeve të skemës dhe mënyrës së financimit të saj.

Janë të shumtë autorët që kanë studiuar çështjen e pensioneve, si p.sh: skemën optimale të pensioneve, mënyrat e kalkulimit të masës së pensionit, reformat e pensioneve në vite, por qëndrueshmëria e skemës së pensioneve në aspektin financiar si dhe ndryshimet e fundit ligjore (viti 2015), përbën një risi në studimet e fundit mbi këtë problem të mprehtë të shoqërisë shqiptare.

Një vlerë e shtuar e këtij disertacioni është përdorimi i modelit shumëfaktorial për kontrollin dhe vërtetimin e hipotezave të ngritura.

1.4 OBJEKTIVAT E PUNIMIT

Objektivi i përgjithshëm i këtij punimi është të argumentojë nëse sistemi i pensioneve në Republikën e Shqipërisë është apo jo i qëndrueshëm.

Ky studim adreson pyetjet e mëposhtme në formën e objektivave specifikë:

Sa e mbështet sistemi i pensioneve rritjen ekonomike?

A është i qëndrueshëm sistemi i pensioneve në planin e financimit të tij?

A është futur skema e pensioneve në rrugën e qëndrueshmërisë?

A mjafton reforma e fundit e skemës së pensioneve?

A premton qëndrueshmëri?A e garanton qëndrueshmërinë kjo skemë?

Sa e mbështet qëndrueshmërinë e sistemit të pensioneve nxitja dhe zhvillimi

i skemave private të pensionit?


10

1.5 METODOLOGJIA

Metoda për hetimin dhe analizën e objektivave të ngritur është sipas qasjes empirike. Për secilin objektiv u formulua hipotezë më vete, ku hipoteza e parë u shpërbë në tre nënhipoteza. Modeli që është përdorur në këtë temë doktoraturë për të kontrolluar hipotezën e parë është një model ekonometrik linear shumëfaktorial, i cili nënkupton se për të shpjeguar një variabël të varur merren në konsideratë shumë variabla të pavarur.

Le të jetë dhënë modeli linear shumëfaktorial,

p

i

iiXY1

0

ose e shkruar ndryshe,

ppXXXY 22110

Dhe për rastin e këtij studimi modeli linear shumëfaktorial është i formës:

FAShfg ,,

FAShg 3210

Ku me g shënohet rritja ekonomike, me Sh shpenzimet për pensione, me A të ardhurat nga skema e pensioneve dhe me F financimi nga jashtë skemës së pensioneve ose financimi nga buxheti i shtetit. Epsiloni (ε) shpreh termin e gabimit të modelit. Modeli i regresit shumëfaktorial është një mjet i mjaftueshëm për të dhënë përgjigje hipotezës së parë dhe nënhipotezave të saj.

Në përgjigje të objektivit të dytë, u ndërtua hipoteza përkatëse dhe metoda e rrënjës

unitare u përzgjodh si metoda më e përshtatshme për t’i dhënë përgjigje hipotezës së ngritur. Kjo metodë është në grupin e qasjeve empirike dhe konsiston në testimin nëse një seri kohore është e qëndrueshme apo jo. Në raport me metodën e modelit linear shumëfaktorial metoda e rrënjës unitare është më pak e njohur, por që është përdorur në shumë raste nga studiues të huaj a vendas për fenomene të tjera.

Testi i rrënjës unitare është një nga mënyrat për të hetuar mbi stacionaritetin e një serie kohore. Nëse një seri ka rrënjë unitare, atëherë thuhet se ajo nuk është stacionare. Rrënja unitare testohet përmes testit ADF (Augmented Dickey-Fuller). Testi ADF mund të kryhet përmes programit EViews9. Augmented Dickey-Fuller llogarit një statistikë për variablin përkatës dhe e krahason këtë me vlerat kritike të këtij testi për tre nivele 1%, 5% dhe 10%. Nëse statistika e llogaritur rezulton më e vogël se vlerat kritike, atëherë bie hipoteza qendrore dhe seria nuk ka rrënjë unitare ose, thënë ndryshe, variabli është i qëndrueshëm. Shumica e studiuesve raportojnë direkt probabilitetin e testit. Për lehtësi vlera e probabilitetit të statistikës së llogaritur është treguesi që mund të ndjekim dhe të nxjerrim përfundime për rrënjën unitare. Nëse probabiliteti rezulton më i vogël se 0.05 atëherë variabli është i qëndrueshëm, në


11

të kundërt kur probabiliteti është më i madh se 0.05 atëherë variabli nuk është i qëndrueshëm ose ka rrënjë unitare.

1.6 STRUKTURA E DISERTACIONIT

Disertacionit ndjek strukturën në bazë të kapitujve dhe organizohet në pesë kapituj kryesorë:

Kreu i parë, sqaron sfondin e problematikës nga merr nismën ky punim, objektivat e vendosura si dhe qëllimin dhe kontributin shkencor të punimit. Më pas kapitulli vijon me objektivat dhe metodologjinë e ndjekur në punim. Përkufizimi i termave përbën domosdoshmëri në këtë stad. Në fund të kapitullit jepet një panoramë e sistemit të pensioneve në vite në vendin tonë si dhe nje parashtrim i sistemit të pensioneve duke shërbyer si parantezë për vijimin e punëve të zhvilluara në krerët në vazhdim.

Kapitulli i rishikimit të literaturës është kapitulli që pason. Për pensionet si një mjet i sigurimit dhe mbështetjes së personave në moshë të thyer kanë kontribuar shumë autorë dhe studiues të fushës. Për të kryer një përmbledhje të këtyre kontributeve është e udhës të shtjellojmë këtë trajtesë sipas origjinës së saj: sigurimet shoqërore. Pikërisht kjo është pjesa hyrëse për këtë kapitull të punimit. Më tej do të përqëndrohemi te pikëpamjet apo shkollat kryesore lidhur me pensionet. Ky kapitull sjell gjithashtu një ekspoze të kontributeve më në zë të fushës së pensioneve si nga autorët e huaj ashtu edhe nga studiuesit shqiptar.

Studimi i sistemit të pensioneve në Shqipëri përbën sfidë. Kapitulli i metodës dhe procedurave bën të mundur konceptimin e mënyrës së studimit të kësaj tematike. Pasi u panë dhe u studiuan modele e metoda të ndryshme, u ndërtuan dy hipoteza, ku hipoteza e parë u kompozua në tre nënhipoteza të tjera. Hipoteza e parë ka të bëjë me ndikimin e sistemit të pensioneve mbi rritjen ekonomike, ndërsa hipoteza e dytë shtron çështjen e qëndrueshmërisë së sistemit të pensioneve për rastin e Shqipërisë. Më tej u deduktuan dhe u sqaruan metodat përmes të cilave do të kontrollohen hipotezat e formuluara. Për hipotezën e parë ndërtohet model linear shumëfaktorial, kurse për hipotezën e dytë përdoret metoda e rrënjës unitare.

Kapitulli i rezultateve dhe interpretimi i tyre ka të bëjë me analizën e studimit. Më tej bëhet analiza për secilën hipotezë të formuluar. Modeli linear shumëfaktorial u parapri nga analiza përshkruese e të dhënave. Pas ndërtimit të modelit dhe interpretimit të parametrave të tij, u bë diagnoza e modelit. Kjo përsa i përket hipotezës së parë, kurse për hipotezën e dytë u ekzekutua testi i rrënjës unitare dhe u interpretuan rezultatet.

Disertacioni mbyllet me përmbledhjen e konkluzioneve dhe rekomandimet përkatëse, si dhe me kufizimet e punimit, duke njohur në këtë mënyrë edhe mundësitë për përmirësime të fenomenit në të ardhmen.


12

1.7 PËRKUFIZIM TERMASH

Pension – pagesë e rregullt e bërë nga shteti në llogari të personave të paaftë për punë dhe mbi moshën e daljes në pension(jo të përfshirë në forcën aktive për punë) sipas kategorisë që gjendet më poshtë:

a) Personat e punësuar në lidhje me:

paaftësinë e përkohshme në punë për shkak të sëmundjes;

barrëlindjen;

pleqërinë, invaliditetin dhe humbjen e mbajtësit të familjes;

aksidentin në punë dhe sëmundjet profesionale;

papunësinë;

b) personat e tjerë ekonomikisht aktivë (punëdhënësit dhe të vetëpunësuarit) nëlidhje me:

barrëlindjen;

pleqërinë, invaliditetin dhe humbjen e mbajtësit të familjes.

Pension suplementar – Sigurimi shoqëror suplementar për personat që ushtrojnë funksione ose detyra të veçanta kushtetuese, për punonjësit e shtetit, për ushtarakët që shërbejnë në strukturat e Forcave të Armatosura të Republikës së Shqipërisë, për punonjësit e Policisë së Shtetit dhe ata të Shërbimit Informativ të Shtetit bëhet sipas kritereve të përcaktuara me ligje të veçanta. Organi i ngarkuar nga Këshilli i Ministrave ka të drejtë të autorizojë çdo person juridik për të dhënë pension suplementar në kushtet e përcaktuara me ligj të veçantë.

Kontribut – pjesë e pagës totale (bruto) që mbahet në mënyrë të detyrueshme dhe që llogaritet në bazë mujore sipas kategorisë së pagës. Kontributi nuk mund të caktohet nën një pagë minimale dhe mbi një pagë maksimale mujore.

Përfitues – personat që kanë përmbushur kriteret për të përfituar të paktën njërën nga format e pensionit.

Norma e varësisë së skemës së pensionit – raporti matematikor i numrit të personave përfitues të pensionit për numrin e personave kontribues në skemë.

Raporti i varësisë së popullsisë së moshës së thyer – raporti matematikor i numrit të personave me moshë 65 vjeç e sipër për numrin e personave me moshë pune 15 deri në 65 vjeç.

Shkalla e mbulimit - raporti matematikor i numrit të personave kontribues të pensionit për numrin e personave të përfshirë në forcën aktive për punë.

Shkalla e zëvendësimit- raporti matematikor i madhësisë së pensionit përmbi pagën neto të individit.


13

Skemë pensioni – tërësia e termave, normave dhe kushteve që rregullojnë derdhjen dhe mbledhjen e kontributeve, nga njëra anë, dhe shpërndarjen e fondit për përfituesit nga ana tjetër.

Skemë private pensioni – skemë pensioni e cila krijon fonde private duke u mbështetur në kontributet individuale dhe ku shteti luan rol vetëm rregullues e mbikëqyrës.

Sistem pensioni – sistemi social-ekonomik që bën bashkë, mbi bazën e normave dhe termave përkatës, kontribuesin që bën derdhje fondesh, përfituesin që tërheq pensionin që i takon si dhe shtetin i cili kryen këto funksione për llogari dhe interes të palëve.

1.8 SISTEMI I PENSIONEVE NË VITE

Sistemet e pensioneve sigurisht që kanë ekzistuar përpara se të kemi implementimin e tyre në Shqipëri. Fillesat e sigurimeve shoqërore datojnë që në vitin 1889, me sistemin e Bismark-ut në Gjermani. Sidoqoftë, nekëtu po bëjmë një parashtrim vetëm për pjesën e historisë së pensioneve në vendin tonë.

Akti i parë ligjor që disponon deri tani Instituti i Sigurimeve Shoqërore (ISSH), për pensionet civile, është ai me nr. 129, datë 28.10.1927, “Për Pensionet Civile”. Përmbajtja e këtij ligji lë të nënkuptohet se dispozitat rregulluese për pensionet në vendin tonë kanë ekzistuar edhe më parë. Natyrisht që fillesat mund t’i ketë më herët, por vendosja e një sistemi të plotë të sigurimeve shoqërore në Shqipëri dhe funksionimi i tij evidentohet në vitin 1947. Sistemi fillestar i sigurimeve shoqërore u konsolidua gradualisht në dy skema: një për të punësuarit e sektorit shtetëror dhe një tjetër për anëtarët e kooperativave bujqësore.

Ky sistem i pensioneve ishte shumë “bujar” dhe siguronte mbrojtje të plotë sociale. Ai parashikonte mosha të ulëta të daljes në pension dhe trajtim të diferencuar për kategori të caktuara të punësuarish. Sistemi financohej nga kontributet e punëdhënësve shtetërorë dhe të kooperativave bujqësore, të cilët natyrshëm ishin pjesë e kostos dhe e çmimeve të planifikuara. Në themel sistemi bazohej në solidaritetin e brezave, ku me kontributet e paguara financoheshin përfitimet e përcaktuara gjatë asaj periudhe, dhe ndërkohë, nëpërmjet tyre të punësuarit siguronin të drejta të ardhshme në fushën e sigurimeve shoqërore.

Deri në vitin 1991 numri i të punësuarve në ish-ndërmarrjet shtetërore dhe në ish-kooperativat bujqësore, të cilët përbënin edhe kontribuesit në sistemin e sigurimeve shoqërore, ishte rreth 1 milion e 446 mijë. Përfituesit e parë të sistemit filluan të përfitonin pensione në vitin 1960. Sipas statistikave të kohës, në vitin 1966 evidentohen rreth 35 mijë përfitues, kryesisht me pensione të pjesshme, kundrejt 263 mijë kontribuesve. Në fund të vitit 1991 numri i përfituesve kishte arritur në 329 mijë, duke reflektuar një normë vartësie 4.5 kontribues për 1 përfitues, krahasuar me 7.4 kontribues për çdo përfitues në vitin 1966.


14

Numri i kontribuesve është rritur vit pas viti dhe po kështu edhe numri i përfituesve. Fillimisht, në vitet e para, norma e varësisë së sistemit ka qenë mjaft e favorshme, ç’ka bënte të mundur mbajtjen e një norme mjaft të ulët të kontributit ndaj pagës. Në vitin 1991, raporti kontribues-përfitues ishte 4.5 me 1, me një normë kontributi prej 15% të pagës. Ashtu siç pritet nga një skemë e tillë pensioni, norma e varësisë pësoi rënie me kalimin e viteve për shkak të rritjes së personave që përfitonin pension. Në të vërtetë numri total i kontribuesve u rrit vazhdimisht, mirëpo përfituesit patën një rritje më të lartë. Kjo sjell në vëmendje faktorin e plakjes së popullsisë si element shumë i rëndësishëm në përcaktimin e normës së varësisë.

Tabela 1.1. Norma e varësisë së skemës së pensioneve sipas viteve të përzgjedhur

Viti Kontribuesve Përfituesit Varësia: kontribues/përfitues 1966 262,830 35,222 7.4/1 1976 520,150 117,056 4.4/1 1986 750,982 243,597 3/1 1990 1,451,212 319,107 4.5/1 1991 1,347,616 365,661 3.7/1 1993 731,000 453,937 1.6/1

… … … … 2008 534271 556183 1.04/1 2009 540422 548765 1.02/1 2010 543053 547964 1.01/1 2011 548675 562146 1.02/1 2012 554102 549721 0.99/1 2013 570423 561169 0.98/1 2014 585483 654563 1.12/1

Burimi: ISSH (2015)

Pas emigrimit masiv të shqiptarëve (që ishin kryesisht të rinj) dhe kolapsit ekonomik ky sistem hasi në probleme serioze për shkak të rënies drastike të numrit të kontribuesve. Në vitin 1993 numri i kontribuesve njohu një rënie të theksuar. Kjo për faktin se në shumë ndërmarrje shtetërore një pjesë e madhe e punëtorëve merrnin pagesë papunësie të financuar nga buxheti i shtetit në masën 60% të pagës dhe njëkohësisht evidentoheshin edhe si kontribues. Në vitin 1994, kur edhe u ndërprenë këto pagesa, numri i kontribuesve ra në 386 mijë. Ndërkohë nga ana tjetër, mbyllja e ndërmarrjeve shtetërore bëri të nevojshme vendosjen e skemave të pensioneve të parakohshme dhe si rrjedhim numri i pensionistëve në vitin 1993 u rrit me 123 mijë duke shkuar në rreth 454 mijë në total.

Në sistemin e pensioneve para vitit 1993, pensioni maksimal ishte përcaktuar se nuk mund të ishte më i lartë se dyfishi i pensionit minimal (pensioni maksimal ishte 700 lekë në muaj, ndërsa pensioni minimal 350 lekë), pavarësisht nga paga, ndërkohë që edhe pagat mbi të cilat paguheshin kontributet ishin në raportin 1 me 2. Për ish-


15

anëtarë te kooperativës pensioni minimal ishte 100 lekë në muaj, ndërkohë që pensioni maksimal jo më shumë se 350 lekë.Sipas të dhënave të kohës, pensioni mesatar ishte rreth 460 lekë, ose rreth 30% më i lartë se pensioni minimal. Të dy sistemet e pensioneve u zhvilluan dhe u zbatuan deri në fund të vitit 1993, duke lënë për legjislacionin e ri, i cili do të ndërtohej në përputhje dhe në koherencë me zhvillimet e reja ekonomike, një detyrim të hapur, kryesisht në dy drejtime. Sistemi i ri që do të ndërtohej, nga njëra anë, do të përballonte dhe zhvillonte të gjitha pagesat për përfitimet e njohura dhe, nga ana tjetër, ky sistem ishte i detyruar të njihte dhe konsideronte të mirëqënë të gjithë periudhën e sigurimit të çdo pjesëmarrësi në skemat e mëparshme. Të drejtat e fituara nga sistemi i mëparshëm, të cilat do të zbatoheshin në vitet e ardhshme, ishin të konsiderueshme. Mjafton të përmendim këtu që përveç rreth 454 mijë përfituesve që duheshin paguar çdo muaj, ishte akumuluar si e drejtë e fituar një periudhë sigurimi e konsiderueshme për mbi 1.1 milion shtetas.

Në këto kushte të vështira ekonomike, u përcaktuan edhe parimet bazë të sistemit aktual të pensioneve, i cili:

do të vazhdonte të ishte në funksion;

do të zbatonte një skemë solidariteti me financim ndër-brezor;

do të mbante parasysh të drejtat e fituara për mbi 1450 mijë kontribues;

do të vazhdonte të zbatonte të ndara dy skema pensionesh: (i) një përpunonjësit me historik pune në ish-ndërmarrjet shtetërore dhe (ii) një për ish-punonjësit e kooperativave bujqësore. Kjo për shkak të historikut të ndryshëmtë kontributeve, të cilat do të duhej të harmonizoheshin përgjatë viteve nëvazhdim;

do të vazhdonte të mbante në funksion tavanet e masës se përfitimeve si dhedo të duhej të vendoste një shumë bazë, e cila i përgjigjej një kontributi bazë,dhe që do të përfaqësonte minimumin jetik.

Kur shqyrtojmë sistemin e pensioneve u referohemi ligjeve për sigurimet shoqërore të miratuar në vite. Në rendin historik Gjermania është vendi i parë që ka implementuar skemën publike të detyrueshme të sigurimeve shoqërore dhe i takon vitit 1889.3 Në fakt sigurimet shoqërore kanë njohur shumë ndërhyrje ligjore, ndër to mund të përmendim:

Ligji i parë për pensionet në shtetin shqiptar mban datën 25.08.1947, vetëm dyvjet pas çlirimit.

Ligji nr. 7703, datë 11.5.1993, (i ndryshuar), “Për Sigurimet Shoqërore nëRepublikën e Shqipërisë”.

3International Social Security Association (ISSA, 2016) është një burim shumë i rëndësishëm për informacione të koncentuara mbi sistemet e sigurimeve shoqërore (pensionet) për vende të të gjithë botës, përfshirë edhe Shqipërinë. Gjendet në linjë në website: https://www.issa.int/. Po ashtu edhe EuroStat (2007) është një raport shumë i dobishëm për fushën e këtij studimi.

https://www.issa.int/


16

Ligji nr.9136, date 11.9.2003 (i ndryshuar), “Për mbledhjen e kontributeve tëdetyrueshme të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore në Republikën eShqipërisë”.

Ligj Nr.10383, datë 24.2.2011, (i ndryshuar), “Për sigurimin e detyrueshëm tëkujdesit shëndetësor në Republikën e Shqipërisë”.

Udhëzim Nr. 23 datë 9.12.2014, “Për mbledhjen e kontributeve tëdetyrueshme të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore”.

VKM Nr. 77, datë 28.1.2015, “Për kontributet e detyrueshme dhe përfitimetnga sistemi i sigurimeve shoqërore dhe sigurimi i kujdesit shëndetësor”

Vendim 37 datë 21.01.2016“Për caktimin e pagës mujore, për efekt tëllogaritjes së kontributeve të detyrueshme të sigurimeve shoqërore dheshëndetësorepër personat e regjistruar si të vetëpunësuar, të cilët kryejnëveprimtari ekonomike profesionale dhe punonjësit e papaguar të familjes qëpunojnë e bashkëjetojnë me të”.

Figura 1.5. Ligje dhe vendime që lidhen me pensionet në Shqipëri në boshtin e

kohës. Burimi: përmbledhje e autorit

1.9 PARASHTRIM I SISTEMIT TË PENSIONEVE

Pensionet administrohen dhe funksionojnë mbi bazën e një skeme përkatëse të konceptuar dhe sanksionuar me anë të ligjeve të shtetit. Në parim një skemë pensioni e zakonshme (pay-as-you-go) funksionon në versionin ku kontribuesit e sotëm “paguajnë” pensionet e përfituesve aktual. Ilustrimi në vijim vjen në ndihmë. Në skemën e zakonshme publike të detyrueshme kontribuesit janë të punësuarit. Këta derdhin sigurimet shoqërore ndaj shtetit në përmbushje të detyrimit të tyre në respekt të kujdesit të shtetit për ta në kohën kur të dalin në pension. Pra, çdo i punësuar paguan sot për të marrë mbështetje financiare (pension) gjatë moshës së pleqërisë. Në llogarinë e kontribuesit këto pagesa akumulohen deri në momentin kur personi del në pension.Por këto janë llogaritje, njohje e të drejtave dhe përmbushje detyrimesh: veprime në letra. Në të vërtetë pagesa e sigurimeve shoqërore që bëhet sot shkon në

Vendim për caktimin e pagës mujore

VKM Për kontributet e detyrueshme

Udhëzim për mbledhjen e kontributeve

Ndryshim i ligjit (ligji 10383)

Ndryshim i ligjit (ligji 9136)

Ligji 7703 (i ndryshuar)

1993 2003 2011 2014 2015 2016

Ligji i parë për pensionet në Shqipëri

1947


17

buxhetin e shtetit4si fond hyrës dhe nga aty përcillet si fond dalës në formën e pensionitpër përfituesin aktual. Me fjalë të tjera, në skemën e zakonshme përfituesi i sotëm përfiton pensionin e tij të llogaritur mbi bazën e kontributeve të tij, por si fond e merr nga të punësuarit e sotëm. Sigurisht, ky është një shpjegim i thjeshtuar i skemës, në fakt është shpjegim i një skeme funksionale dhe të qëndrueshme. Në realitet, ashtu siç u përmend dhe trajtua më sipër, fondi hyrës nuk mjafton për fondin dalës. Kështu shteti detyrohet të shtojë fonde nga buxheti për pjesën që mungon deri në momentin kur skema të kthehet në normalitet ose të ndryshohet. Në figurë shtesa që jep shteti për mbajtjen e skemës së pensioneve paraqitet me vijën e ndërprerë, e cila së bashku me fondin hyrës nga sigurimet shoqërore plotësojnë pensionin.

Figura 1.6. Skema e zakonshme e pensioneve.

Shumica e sistemeve të sigurimit të pleqërisë sot janë të qeverisura në mënyrë publike. Ato paguajnë përfitime të përcaktuara sipas formulave që bazohen në pagat e punonjësve, vitet e shërbimit dhe financohen nga kontributet e atyre që paguajnë sot. Ky është me pak fjalë sistemi PAYG. Megjithatë, sistemet ekzistuese jo gjithnjë janë në gjendje të mbrojnë të moshuarit, ato nuk do të mbrojnë ata që do të vjetërohen në të ardhmen, dhe shpesh i kanë shpërndarë përfitimet në mënyrë të pabarabartë. Për më tepër, pensionet e kësaj skeme pengojnë rritjen ekonomike meqenëse financimi i tyre kthehet në barrë për buxhetin e shtetit. Për të evituar këto probleme, rekomandohet kalimi në sisteme që janë pjesërisht me kontribute të përcaktuara, të kapitalizuar dhe të administruar privatisht, (në një skemë me kontribute të përcaktuara kontributet dhe jo përfitimet janë të përcaktuara dhe pensioni i ardhshëm varet nga kontributet e akumuluara plus kthimin nga investimi) se sa në sisteme me përfitime plotësisht të përcaktuara PAYG dhe të administruara në mënyrë publike. Në mënyrë të përmbledhur dhe mbështetur në referencat e literaturës (Banka Botërore, 2008), këto sisteme përmbajnë tre kolona:

Kolona “zero”, pa kontribut. Kjo kolonë e pensioneve në të vërtetë shpeshherë anashkalohet dhe trajtohet në një grup tjetër mbështetjesh që merr

4Shënim sqarues: I referohemi në këtë mënyrë ndonëse këto pagesa shkojnë në entin shtetëror të Institutit të Sigurimeve Shoqërore (ISSH). Kështu që në këtë tekst shpesh përdoret “shteti” në vend të “ISSH”.

Të punësuar / kontribues

Pensionistë / përfitues

Pensioni

Sigurimet shoqërore

Shteti / administruesi Buxheti Fond hyrës Fond dalës


18

përsipër sektori publik në përgjigje të nevojave të personave në moshë të thyer. Mbështetja që merr formë brenda kësaj kolone të pensioneve është në disa plane: së pari në termat fiskalë, duke u përpjekur të sigurojë me një nivel minimal të mbrojtjes ndaj personave në moshë të thyer. Kjo bën të mundur që personave me të ardhura të ulëta u sigurohet një mbrojtje minimale në këtë moshë, duke përfshirë edhe ata që marrin pjesë në mënyrë marxhinale në ekonominë formale.

Kolona e parë, e detyrueshme, e administruar në mënyrë publike dhe

e financuar nga kontributet, që ka për qëllim rishpërndarjen. Kjo kolonë kryesisht garanton mbrojtjen e të moshuarve nga varfëria, e cila është pjesë e funksionit rishpërndarës të shtetit, pra është modeli që aplikohet në Shqipëri pay as you go. Kjo skemë quhet marrëdhënie brezash, pasi kontribuesit aktualë paguajnë për të marrë përfitime ata qytetarë që janë aktualisht në pension. Kjo quhet një skemë e sigurt, megjithëse thuhet se përfitimet që marrin qytetarët prej saj janë të ulëta në raport me ato të vendeve të tjera të Bashkimit Evropian. Duke bërë një analizë, sistemi aktual i pensioneve në Shqipëri është shumë kompleks, me shumë privilegje të ndryshme speciale dhe për këtë arsye është i vështirë për t’u administruar.

Kolona e dytë, e detyrueshme, e administruar privatishtdhe tërësisht e kapitalizuar, që mbulon objektivin e kursimeve, e cila mundëson zgjedhjen individuale për një shpërndarje përgjatë gjithë jetës së konsumit të parave. Kjo kolonë është ndërthurje mes skemës private dhe asaj publike të pensioneve dhe bazohet mbi kapitalizmin apo rishpërndarjen, por duhet të jetë qartazi e ndarë nga kolona e parë. Sipas kësaj skeme, një pjesë e kontributit të detyrueshëm do të administrohet nga skema publike – pay as you go (skema aktuale e bazuar në solidaritetin midis brezave), e cila do të garantojë një pension bazë, ndërsa pjesa tjetër do të administrohet nga kompani private, që do të zgjidhen nga shteti në bazë të legjislacionit që do të miratohet. Këto kompani paratë e paguara si kontribut i detyrueshëm së bashku me fitimin e realizuar ndër vite do t’i japin në formën e pensionit kur mbushet mosha e daljes në pension. Ndërtimi i kësaj kolone përbën një ndër pikat më të rëndësishme të reformave të ndërmarra në fushën e sigurimeve shoqërore.

Kolona e tretë, vullnetare, është tërësisht private dhe bazohet mbi kapitalizimin fakultativ sipas zgjedhjeve të individëve. Kjo do të thotë se të gjithë personat që dëshirojnë të përfitojnë pensione më të larta se normalja mund të bëhen pjesë e këtyre skemave. Kjo kolonë e tretë, që do të jetë në fuqi pas reformave të bëra, është ajo që funksion aktualisht në vendin tonë, pra skema e pensioneve private. Kjo do të thotë se qytetarët janë të lirë për të derdhur kontribute në këtë skemë, e cila është krejt e pavarur, pra nuk kontrollohet nga shteti. Aktualisht janë tri institucione që ofrojnë pensione suplementare për të gjithë personat që kanë derdhur kontribute në arkat e tyre.


19

Këto skema në krahasim me atë aktuale ofrojnë së pari dalje në pension në moshë më të re nga sa është miratuar.

Kolona e katërt, vullnetare dhe jo financiare, e cila nënkupton një mbështetjejo formale në termat e mbështetjes siç është mbështetja e familjes, dhembështetje të tjera si për shembull kujdesi shëndetësor dhe strehimi. Po ashtukjo kolonë nënkupton edhe ndihmën me anë të mjeteve financiare dhe jofinanciare ku mund të përmendim pronësi mbi banesa apo ndryshimi igarancisë-hipotekës në kushtet e një kredie.

Drejt qëndrueshmërisë të sistemit të pensioneve në Shqipëri Rishikimi i Literaturës Luzo, D.

20

KREU 2

RISHIKIM I LITERATURËS

Për pensionet si një mjet i sigurimit dhe mbështetjes së personave në moshë të thyer kanë kontribuar shumë autorë dhe studiues. Për të kryer një përmbledhje të këtyre kontributeve është e udhës të shtjellojmë këtë trajtesë sipas origjinës së saj: sigurimeve shoqërore. Pikërisht kjo është pjesa hyrëse për këtë kapitull të punimit, një historik i shkurtër mbi evolucionin e sigurimeve shoqërore dhe të pensioneve në veçanti. Pra një rishikim i literaturës teorike dhe empirike në lidhje me çështjen e pensioneve. Më tej do të përqëndrohemi te pikëpamjet apo shkollat kryesore lidhur me pensionet. Ky kapitull, në pjesën e dytë të tij, nëpërmjet rishikimit të literaturës, sjell gjithashtu një ekspoze të kontributeve më në zë të fushës së pensioneve si nga autorët e huaj ashtu edhe studiuesit shqiptar.

2.1 EVOLUCIONI I SIGURIMEVE SHOQËRORE SI BURIM I

PENSIONEVE

E nisim këtë trajtim të literaturës me një historik të shkurtër të pensioneve. Ashtu siç është parashtruar te kapitulli i hyrjes së disertacionit, pensionet janë produkt i sigurimeve shoqërore (për më shumë kthehu te kapitulli i hyrjes, Figura 1.6 dhe Figura 1.3). Sigurimet shoqërore janë “ushqimi” i pensioneve, pasi sigurimet shoqërore financojnë pensionet. Duke u mbështetur në këtë është e natyrshme të shqyrtojmë sigurimet shoqërore si një natyrë përfaqësuese për vetë pensionet. Libri “Teoria dhe Praktika e Sigurimeve” (Bundo &Lito 2014) ka luajtur një rol të veçantë dhe të pazëvendësueshëm në aspektin e kondensimit të materialeve të literaturës për konsultim. Nga ana tjetër, Gjini (2013) dhe Hysa (2013) janë nga autorët e rrallë shqiptarë që i janë qasur kësaj teme dhe puna e tyre është shumë e vyer në aspektin e përmbledhjes së lëvizjeve që janë bërë nga shtete të ndryshme në aspektin e reformimit të sistemeve të sigurimeve shoqërore, si dhe në planin e analizës së pensioneve dhe lidhjes së tyre me faktorë e dimensione të tjera të ekonomisë. Xhumari (2010) sjell një analizë krahasuese me shumë vlerë për sistemet


21

e pensionit në tre vende të Europës Juglindore, përfshirë edhe Shqipërinë. Këta janë autorët shqiptarë më në zë që i janë dedikuar fushës së studimit tonë tek të cilët do të ndalojmë në vijim të këtij kapitulli.

Ashtu si çdo gjë tjetër edhe termi sigurime shoqërore ka evolucionin e vet. Në kohë dhe në vende të ndryshme, ky term ka marrë trajta të ndryshme dhe i është dhënë edhe kuptim i ndryshëm. Historikisht, janë ligjet e Mbretëreshës Elisabetë të Britanisë së Madhe, të shekullit të XVIII dhe të XIX, që krijojnë fillimet e para të skemave të sigurimeve shoqërore, si skema të sigurimit kolektiv, apo si përkujdesje kolektive ndaj jetës dhe shëndetit.

Në këto dy shekuj u ravijëzuan katër forma të zgjidhjes së problemeve sociale të grupeve apo komuniteteve të caktuara, të cilat janë përcjellë dhe transformuar tej kufijve të vendit të origjinës.

Së pari, shteti mori përsipër të siguronte veteranët e luftës, në trajtën e akordimit ndaj tyre, për kontributet që kishin dhënë, pensione pleqërie. Po kështu, shteti siguroi vejushat e tyre, fëmijët jetimë të prindërve të rënë si ushtarë dhe luftëtarë të mbretërisë, si dhe nëpunësit e administratës shtetërore të mbretërisë.

Si një institucion me përgjegjësi në shoqëri dhe komunitetin që e rrethon, u angazhua edhe kisha me ndihmën dhe strehimin e të varfërve, të personave pa të ardhura, pa punë dhe pa strehë.

Nëpër ndërmarrje dhe qendra pune e prodhimi u formuan grupimet e bashkimit të punëtorëve mbi bazën e interesave të përbashkëta, të cilat u quajtën bashkimet e ndihmës reciproke. Këto grupime kishin si moto të veprimtarisë së tyre, vëllazërimin, harmoninë dhe zgjidhjen e problemit të strehës së përbashkët. Në trajtën e sipërmarrjeve jo fitimprurëse u krijuan nisma, në trajtën e fondacioneve, apo të organizatave bamirëse jofitimprurëse, të cilat kishin në fokus të veprimtarisë së aktivitetit të tyre ndihmën ndaj masës së punëtorëve, apo ndihmën në raste të fatkeqësive masive, prej epidemive, prej fenomeneve të natyrës, apo prej fatkeqësive njerëzore. Këto organizime kanë trajtën e Kryqit të Kuq, të Gjysëmhënës së kuqe etj., të cilat në periudhat e mëvonshme kanë pasur dhe kanë edhe ndihmën dhe mbështetjen e organizmave ndërkombëtare si të Organizatës së Kombeve të Bashkuara, të Bashkimit Europian, të shteteve dhe qeverive të vendeve të ndryshme etj.

Në disa shtete të Evropës ose në shtete të perandorisë angleze lindën format e para të sigurimit të përbashkët privat mbi bazë grupi, që kishin si objektiv të veprimtarisë së tyre sigurimet shoqërore të grupeve punëtore.

Historia e mëtejshme e kapitalizmit dhe e tregut, ka kaluar drejt zhvillimit dhe konsolidimit gradual të sigurimeve shoqërore. Në fillimet e tyre sigurimet shoqërore kanë qenë skema kolektive të zbatuara vetëm për grupet e punëtorëve brenda një ndërmarrjeje, brenda një uzine, apo brenda një dege të caktuar të industrisë apo të


22

ekonomisë. Zmadhimi dhe zgjerimi i ndërmarrjeve që ishte produkt i përqëndrimit, krijoi grupe punëtorësh dhe kolektiva sindikaliste me zë të fuqishëm dhe me rol të rëndësishëm në jetën dhe aktivitetin e ndërmarrjeve, por edhe në mbrojtjen e kërkesave dhe interesave të grupeve që përfaqësonin. Grupet sindikaliste, në mjaft raste kanë luajtur rol të fuqishëm, madje më të fuqishëm se sa vetë roli dhe kontributi i partive politike. Për to, mbrojtja dhe garantimi i kushteve të punës, i sigurisë së jetës dhe të shëndetit, i garancisë së pagës dhe respektimi i kontratave të punës dhe të shpërblimit, u shndërrua në një problem jo anësor, por jetik, jo pjesor, por për gjithë degën e industrisë, ose për gjithë masën punëtore të një vendi.

Shteti ju përgjigj këtij presioni me mënyra dhe me forma të ndryshme, të ofrimit të garancive ligjore ose të garantimit të procedurave administrative. Një nga zgjidhjet e kërkuara dhe të pranuara nga të dy palët ishte implementimi dhe garantimi i skemave të sigurimeve shoqërore. Me rritjen e stabilitetit ekonomik të vendeve, u rrit paralelisht edhe siguria sociale e punonjësve, për të cilën kanë qenë të interesuar, përveç shtetit, edhe pronarët e fabrikave dhe të ndërmarrjeve si premisë e bashkëjetesës dhe harmonisë, për jetë, pronë dhe biznes të sigurt.

Në fillimet e veta, skemat e sigurimeve shoqërore, marrin pamje të materializuar rreth viteve 1820-1830. Format kryesore të sigurimeve shoqërore të ofruara dhe të garantuara në këtë periudhë, ishin tre:

Kujdesi për të varfrit, me nivel të ardhurash dhe kushtesh për jetesë nën njëkufi të caktuar.

Ndihmë e gjithanshme për grupimet e punëtorëve, si kushte pune dhe garancitë ardhurash në rastet e humbjes së aftësisë për punë apo të aksidenteve nëpunë, ose për shkak të punës.

Sigurimi privat i lejuar me ligj dhe përgjegjësi e shtetit për të garantuarrespektimin e të drejtave.


23

Figura 2.1. Ilustrim i formave të para të skemave të sigurimeve shoqërore

Tre format kryesore të sigurimeve shoqërore kanë ravijëzuar tre modele relativisht të ndryshme në veçoritë e sigurimeve shoqërore, të cilat përcillen deri sot si specifikë e modeleve ekonomike dhe jetës europiane sociale të diversifikuar mirë. Kujdesi për të varfrit, ka qenë forma e parë, baza e zhvillimit ekonomik dhe social në Britaninë e Madhe dhe në vendet skandinave. Nën modelin dhe formën e kujdesit për të varfrit, në Britaninë e Madhe (kryesisht në Angli), u krijua sistemi shtetëror i kujdesit dhe përkrahjes shoqërore. Arritja dhe garancia e parë e kësaj skeme ishte sigurimi i pensionit për të moshuarit, dhe ndihmat afatgjata. Mbas Luftës së Dytë Botërore, përkrahja sociale shtetërore u zëvendësua me sigurimin e gjerë dhe të detyrueshëm të të gjithë qytetarëve.

Forma e dytë ka qenë tipike kryesisht për Evropën Qendrore. Në vendet e Evropës Qendrore u krijuan lëvizje të ndihmës reciproke të punëtorëve për njëri-tjetrin, skema të cilat në fillim ishin nën kontrollin e shtetit. Më vonë u bënë edhe me përkrahjen e shtetit. Kjo formë çoi në krijimin e skemave të para sociale të sigurimeve shoqërore. Reforma e parë e zgjeruar në këtë formë, i përket shtetit të Kancelarit gjerman Bismark, dhe më pas u krye rreth vitit 1880, edhe nga kancelari austriako-hungarez Taafe.

Forma e tretë, si sigurim ligjor privat i garantuar, ka zanafillën e vet në vitet 1817-18305, u vendosën bazat e sigurimeve shoqërore, si skema të mirëfillta, bazuar në probabilitetin e ndodhjes së ngjarjes dhe në të dhënat e ofruara nga tabelat e përpunuara të jetëgjatësisë dhe të vdekshmërisë.

5 Kontribut i çmuar u dha nga matematicieni J. Dotson, në bashkëpunim me një nga siguruesit nënshkrues në grupin Lloyd’s, J. J. Angerstein.

Kujdes për të varfrit

të ardhura & kushte jetese

Ndihmë punëtorëve

kushte pune dhe garanci të ardhurash

sigurim privat

angazhim personal i garantuar nga shteti


24

Sigurimi shoqëror, për punëtorët, si grup, për çdonjërin individ të kolektivit, si garanci për gjithë kolektivin, për herë të parë, dhe në trajtë masive dhe të gjerë, u vendos në Gjermani, në vitin 1883. Skemat në fillim kanë qenë aplikuar për minatorët, por brenda vitit u kthyen në skema të garantuara ligjore për çdo kolektiv punëtorësh, që zënë fill:

a) Sigurimi për sëmundje të karakterit fiziologjik apo sëmundje të provokuaranga kushtet e punës është vendosur në vitin 1883,

b) Sigurimi për aksidentet në punë dhe për dëmtimet trupore është vendosur nëvitin 1884,

c) Sigurimi për pleqërinë (pensionin) dhe invaliditetin është vendosur në vitin1889.

Sigurimi për sëmundje ofruar dhe garantuar për punëtorët në Gjermani u përhap me të shpejtë edhe në vendet e tjera. Në Austri këto skema u aplikuan në vitin 1888, në Luksemburg në vitin 1901, në Serbi në vitin 1910, në Rusi në vitin 1911, në Britaninë e Madhe në vitin 1911, në Rumani në vitin 1912, në Poloni në vitin 1920, në Greqi në vitin 1922 etj. Sigurimi për pensione, për të gjithë punëtorët, është aplikuar për herë të parë në Austri, në vitin 1907, për të punësuarit në administratë në sektorin privat. Kjo skemë është përhapur në gjerësi sidomos në Francë në vitin 1910, dhe më vonë edhe në Luksemburg, Belgjikë dhe Holandë. Në Itali në vitin 1910, dhe në Spanjë në vitin 1923, sigurimi ka filluar si skemë e sigurimit të jetës dhe të shëndetit të nënës, mbas lindjes. Sigurimi për risqet që kërcënojnë të papunët, për herë të parë është ofruar në Britaninë e Madhe në vitin 1911, ndërsa sigurimi dhe ofrimi i ndihmës për fëmijët është aplikuar për herë të parë në Belgjikë në vitin 1929 dhe në Francë në vitin 1932.

2.2 SIGURIMET SHOQËRORE

Në planin teorik termi sigurime shoqërore është produkt i shkollës dhe rrymës neoklasike. Sipas shkollës klasike në fushën e ekonomisë, tregjet funksionojnë në mënyrë perfekte, operatorët kanë akses të barabartë në informacion dhe manifestojnë në treg sjellje racionale. Shoqërinë dhe ekonominë e shtyn përpara “dora e padukshme6”, që nënkupton rolin rregullator të kërkesës dhe të ofertës si dhe reagimin racional të operatorëve ndaj prishjes së ekuilibrit kërkesë/ofertë. Për rrjedhojë, individi është zot i vetvetes. Duke rregulluar dhe mbrojtur vetveten individi ka dhënë kontributin e vet në sigurinë dhe garancinë e gjithë komunitetit dhe të shoqërisë. Për pasojë, shteti nuk ka pse merr përsipër rol dhe përgjegjësi në fushën e ekonomisë dhe të sigurisë, nuk është e nevojshme që të konsiderohet si barrë e rëndë për tatimpaguesit. Kjo shkollë, sugjeron tatime dhe taksa të ulëta, për shoqëri me aparat dhe administratë shtetërore të lehtë, të reduktuar, por që nuk ka funksione ekonomike

6 Termi i përdorur nga A. Smith për të nënkuptuar ndikimin e ndërsjellë mes kërkesës dhe ofertës. Në të vërtetë kjo marrëdhënie ishte vëzhguar edhe nga autorë të tjerë më herët, por përdorimi i nuancave letrare për të shprehur një fenomen të tillë i dha një famë më të madhe Adam Smithit.


25

dhe që nuk merr përgjegjësi në fushën e sigurimit të individit. Individi të mbajë vetë përsipër risqet që e kërcënojnë atë, pavarësisht barrës dhe origjinës së tyre.

Shkolla keynesiane, niset nga arsyetimi që, “sigurisht asgjë nuk është e përsosur”. Tregjet nuk funksionojnë dhe nuk mund të jenë asnjëherë perfekte. Njerëzit, në veprimtarinë e tyre, nuk mund të manifestojnë gjithmonë dhe në çdo vendimmarrje dhe veprim, sjellje racionale. Duke qenë se individët janë të ndryshëm njëri nga tjetri, ata kanë inteligjencë të ndryshme, për rrjedhojë edhe shkallë dhe shpejtësi të ndryshme në asimilimin e informacionit. Ata janë gjithashtu tipa të ndryshëm, kanë shpejtësi të ndryshme reagimi dhe veprimi. Tregu, për rrjedhojë, prodhon herë pas here, me kalimin e kohës, zhvillime të pakontrolluara. Zhvillimet e pakontrolluara përbëjnë deformim të tregut dhe të sjelljes racionale të aktorëve. Kjo tregon se ekonomia dhe shoqëria harxhojnë energji dhe konsumojnë potenciale të panevojshme. Për rrjedhojë, shoqëria ka nevojë që ato, zhvillimet e pakontrolluara të tregut, të mund të mënjanohen. Zhvillimet e pakontrolluara e polarizojnë me të shpejtë shoqërinë duke krijuar në këtë mënyrë kosto të forta sociale dhe pabarazi që sa vjen dhe thellohet. Reduktimi i tyre dhe garantimi i harmonisë midis shtresave shoqërore krijon kosto shumë të larta. Për këto arsye, shoqëria ka nevojë për rol dhe përgjegjësi ekonomike më të madhe të shtetit në shoqëri. Një shtet i tillë, ka aparat burokratik më të fortë, ka rol dhe përgjegjësi më të madhe rregullatore dhe ka gjithashtu funksione ekonomike dhe rishpërndarëse më të spikatura. Për të mundësuar një sjellje të tillë, shoqëria duhet të paguajë tatime dhe taksa më të larta. Ndërkohë, është detyrë e shtetit që të kujdeset për sigurinë individuale dhe kolektive të individit. Individët duhet të jenë të barabartë në zhvillimin dhe përfitimin e mundësive të pabarabarta për të ndërmarrë inisiativa dhe për të investuar. Por ata duhet të kenë sigurinë dhe përkujdesjen publike për të qenë të mbrojtur ndaj disa risqeve bazë që kanë të bëjnë me jetën dhe shëndetin. Jeta dhe shëndeti i individit, si qëllimi dhe misioni kryesor i jetës në tokë, janë çështje kardinale të shoqërisë, janë kuptimi i vetëm i gjithë jetës. Nuk ka dhe nuk mund të ketë preokupim dhe angazhim më të rëndësishëm të shtetit, si rregullator i shoqërisë, se sa jeta dhe shëndeti i individëve dhe i komunitetit. Shteti, mund të jetë vetë subjekti që e prodhon dhe e ofron këtë siguri, ose mund të bëhet institucionalisht dhe ligjërisht garant që bën të funksionojë tregu i cili prodhon dhe shpërndan një siguri të garantuar.7

7 Në literaturën e riskut trajtohen dhe mbulohen me anë të sigurimeve shoqërore risqet si në vijim: (a) Risku i paaftësisë së përkohshme në punë, për arsye shëndetësore, ose kujdesi shëndetësor, (b) Risku i aksidenteve në punë dhe i sëmundjeve profesionale, (c) Risku i invaliditetit apo paaftësisë së përhershme për punë, (ç) Risku i barrës së lindjes dhe kujdesit të shëndetit të fëmijës, (d) Risku i papunësisë dhe (dh) Risku i daljes në pension. (Teoria dhe Praktika e Sigurimeve, Bundo &Lito 2014)


26

2.3 SKEMAT E SIGURIMEVE SHOQËRORE

Skemat e sigurimeve përbëhen nga tre sisteme apo pole të ndryshme:

1. Sistemet bazë të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore,2. Sistemet suplementare të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore,3. Sistemi i sigurimit individual shëndetësor dhe për pensione private.

Më poshtë bëhet trajtim i secilit nga tre sistemet. Në të vërtetë këto janë tre të ashtuquajtura kolonat e sigurimeve shoqërore. Një prezantim i shkurtër i kolonave të sigurimeve shoqërore gjendet në kapitullin e parë të disertacionit. Mbështetur në literaturën e fushës, gjithsej konsiderohen pesë kolona të ndryshme të sigurimeve shoqërore (për më shumë shiko Banka Botërore (2008,2013) në “The World Bank Pension Conceptual Framework”ose përmbledhjen në çështjen 1.9 të disertacionit).

Figura 2.2. Ilustrim i kolonave të sigurimeve shoqërore. Burimi: Banka Botërore

(2008,2013)

2.3.1 SISTEMET E SIGURIMEVE SHOQËROREDHE PARIMET E TIJ

Sistemet bazë8, janë skemat elementare, gjithëpërfshirëse dhe të detyrueshme. Sistemet bazë janë skema të detyrueshme pasi risqet që ato mbulojnë janë risqe që kërcënojnë shëndetin dhe/ose burimet ekonomike të jetesës. Sistemet bazë janë skema që aplikohen për një numër shumë të madh individësh. Në më të shumtën e vendeve europiane, në skemat e sistemeve bazë përfshihen pa asnjë mëdyshje shumica

8 Shënim sqarues! Në të vërtetë kjo skemë/sistem njihet jo vetëm për sigurimet shoqërore, por edhe për ato shëndetësore. Pavarësisht kësaj në këtë trajtesë do të përdoret termi i “sigurimeve shoqërore” për të nënkuptuar edhe pjesën “shëndetësore”.

Pa kontribut

sektori publik merr përsipër mbështetje në

përgjigje të nevojave të

personave në moshë të thyer

Kolona zero

E detyrueshme, publike dhe e financuar nga

kontributet

Aplikohet në Shqipëri, pay-

as-you-go

Kolona e parë

E detyrueshme, private dhe e kapitalizuar

Duhet të jetë qartësisht e ndarë

nga sistemi i kolonës së parë

Kolona e dytë

Vullnetare, private,

kapitalizim fakultativ

Aplikohet në Shqipëri si skema

e pensioneve private

Kolona e tretë

Vullnetare dhe jo financiare

Mbështetje jo formale si

kujdes shëndetësor e

strehimi

Kolona e katërt


27

absolute e shoqërisë. Në sistemet bazë përfshihen dhe përfitojnë gjithë individët rezidentë në një vend të caktuar. Sistemet bazë janë publike dhe/ose private.

Pavarësisht në se ato janë private dhe/ose publike nga pikëpamja e pronësisë ose e organizimit, sistemet bazë janë gjithnjë të garantuara nga shteti. Garancitë që jep shteti janë dy llojesh: garanci financiare dhe garanci ligjore. Garancitë financiare janë garancitë që ofron shteti në cilësinë dhe statusin e risiguruesit. Nëse kompanitë që luajnë rolin e operatorit sigurues të sistemit bazë, janë kompani private dhe falimentojnë shteti garanton një minimum përfitimi. Ndërkohë nëse kompanitë dhe operatorët që luajnë rolin e siguruesit janë kompanie publike, atëherë shteti garanton me fondet e buxhetit skemën e sigurimeve shoqërore.

Sistemet bazë janë skema universale, në kuptimin që ato kanë qenë aplikuar dhe zbatuar pak a shumë në të gjitha vendet e botës, sipas modeleve dhe formave të ndryshme të organizimit dhe të garancisë që ofrojnë. Në funksion të faktit se sa ndërhyn dhe mbulon shteti nga përgjegjësia e operatorëve të sistemeve bazë, në to dallojmë pesë modele të ndryshme. (Lito, Bundo në “Teoria dhe Praktika e Sigurimeve” (2014) përmbledhin:

Sistemi bazë liberal është ndërtuar mbi bazën e veprimtarisë së institucionevedhe të operatorëve socialë me status privat. Në këtë sistem shteti lejon që tëushtrojnë veprimtarinë në statusin e siguruesit kompanitë private të sigurimeveshoqërore, apo fondet private të pensioneve. Ato, në fushën e pensioneve,ofrojnë dhe shesin garanci për pensione në nivele të ndryshme. Të siguruaritmund të pajtohen, të paguajnë kontribute dhe të blejnë polica për të siguruarpensione në nivele të ndryshme. Ndërkohë, në se siguruesit falimentojnë osendodhen në kushtet e pamundësisë për të shlyer detyrimet që burojnë ngaskemat bazë, atëherë shteti garanton vetëm nivelet minimale të pensioneve, qëndryshe quhet niveli minimal social. Janë karakteristikat tipike të modelitamerikan të para vitit 2008.Një diskutim shumë interesant sjell Peter Bakvis (2005) në “Social SecuritySystems and the Neo-Liberal Challenge”9. Bakvis përpiqet të paraqes sfidënqë kanë skemat e sigurimeve shoqërore për të arritur standardet e miratuar ngaOrganizata Botërore e Punës10. Kritika kryesore e diskutimit të tij shkon nëaspektin se reformimi i sistemit të sigurimeve shoqërore duhet të shkojë krahëpër krahë me kriteret dhe standardet e vendosura për punën (ILO) dhe joreformime qëllimet e të cilave e orientojnë sistemin në mënyrë të palidhur mezhvillimet në punësim. Bakvis e sjell këtë në vëmendje jo vetëm tëadministratës amerikane por edhe të atyre vendeve të zhvilluara apo nëzhvillim që në të mbështetur nga Banka Botërore kanë ndërmarrë reforma nësistemin e sigurimeve shoqërore. Kjo kritikë vlen edhe për rastin e Shqipërisë.

9 Shqipërim nga anglishtja: “Sistemi i sigurimeve shoqërore dhe sfida neo-liberale”. 10 Në anglisht, International Labour Organization (ILO).


28

Në sistemin bazë të sigurimeve sociale, shteti detyron operatorët që të ofrojnënivele të ndryshme sigurie. Përveç detyrimit mbi operatorët, shteti formon njëstrukturë me shumë nivele operatorësh, të sistemeve sociale, të gjitha tëdetyruara. Ndërkohë, edhe pse nivelet janë të detyruara nga shteti, në seoperatorët privatë falimentojnë ose kalojnë në kushtet e pamundësisëfinanciare, shteti garanton plotësisht në sistemin bazë vetëm deri në një niveltë caktuar, që quhet niveli i nevojave sociale. Sistemi bazë i sigurimeve socialeka dy degë, ose dy shembuj tipikë: sistemi bazë anglo-sakson dhe sistemi bazëskandinav. Të dy degët kanë si të përbashkët parimin bazë: sigurimin deri nënivelin e nevojave sociale. Dallimi qëndron në faktin se në vendet skandinaveroli dhe përgjegjësia e shtetit është më e madhe dhe se në këto vende spektri ipërfitimeve nga skema është shumë i gjerë. Në to është përfshirë edhepërfitimi për papunësi, për strehim apo për strukturë sociale të familjes.Sistemet bazë skandinave bëjnë dallime të dukshme në përfitimet nga skemamidis familjes standarde (2+2) dhe familjes me më shumë fëmijë.Në vitet 1970 dhe 1980 vendet nordike, në mënyrë të veçantë Suedia, tërhoqivëmendje të konsiderueshme përsa i përket modeleve të sigurimeve shoqërore.Këto vende iu qasën sigurimeve shoqërore si një mënyrë e tretë meskapitalizimit dhe socializmit. Më vonë Finlanda dhe Suedia bashkë meDanimarkën u përfshinë nga kriza e viteve të para të 1990, megjithatë ngafundi i dekadës Danimarka ashtu si Holanda paraqitën një model alternativ tëmënyrës anglo-saksone (Becker 2007)11.Nëse bëjmë një analizë përtej binomit standard kontribues-përfitues dukepërfshirë në shqyrtim edhe aspekte të tjera mikro e makroekonomike si kushtete punës dhe zhvillimi i ekonomisë, atëherë pasqyra krahasuese lidhur mesistemet e pensioneve do të bëhej më e qartë. Këtë ka bërë Becker. Sipas tijmodeli skandinav përfaqëson një sektor të gjerë publik të punësimit, njëmirëqënie “bujare” për punonjësit, të drejtat e punonjësit, mbrojtje rigoroze tëpunësimit dhe rritje të pagave të lidhura me produktivitetin janë të lidhura dhekonsistente me konkurrencën. Në përfundim të diskutimit nëse “kemi se çfarëtë mësojmë nga shembulli skandinav” Becker thekson se modeli suedezpërbën një shembull për t’u ndjekur nga vendet e Europës si Austria,Gjermania, Franca dhe Vendet e Beneluksit. Problemi dhe sfida që shtrohet nëkëtë rast është nëse vendet europiane janë të gatshme të financojnë modele siai i vendeve skandinave.

Modeli gjerman i sigurimeve shoqërore formon një bashkësi të sistemevesociale dhe të operatorëve të cilat janë të gjitha të detyruara. Bashkësia nëtërësinë e vet paraqet siguri sociale për pjesën më të gjerë të shtetasve, por qëkanë të ardhura të pakta ose që klasifikohen si shtresa të mesme. Pra, sistemibazë gjerman është sistem i ndërtuar në përfitim të shtresave të varfra apo tëmesme, sipas standardit gjerman të nivelit të jetesës. Nëse operatorët që

11 Për më shumë shiko materialin: “The Scandinavian Model: Still an Example for Europe?” të Becker. (shqipërim nga anglishtja: “Modeli Skandinav: Ende një Shembull për Europën?”).


29

ofrojnë pensionet, për shembull, falimentojnë atëherë, shteti garanton të varfrit dhe shtresën e mesme në masën 100% me atë që ishin pajtuar, ndërsa të pasurit vetëm deri në kufirin social bazë. Modeli austriak, si version i veçantë i modelit gjerman, ofron dhe garanton nivel relativisht të lartë të përfitimit nga pensioni, në raport me pagën e punonjësit para se të dalë në pension. Sipas studiuesit gjerman Ebbinghaus12, rregullimet që janë bërë në fushën e pensioneve në vendet e Europës kanë pasur parasysh anën e privatizimit dhe atë të orientimit drejt tregut (marketalizim). Më tej, duke studiuar efektet e këtyre ndryshimeve në sistemet e sigurimeve shoqërore, shprehet se roli i administrimit privat të pensioneve duke përfshirë edhe rregullimet shtetërore kanë njohur rritje edhe gjatë periudhave të krizave pas vitit 2000. Kjo është e vërtetë pavarësisht se roli i shtetit ka njohur një tkurrje të vazhdueshme në sistemin e sigurimeve.

Modeli francez i sigurimeve shoqërore është mjaft i ngjashëm në shumë elementë me modelin gjerman. Veçoria e tij është se duke qenë se ka lindur në kohën e një inflacioni shumë të lartë, operatorët e sigurimeve nuk ishin në gjendje financiarisht të ofronin të ardhura të mjaftueshme për të siguruarit. Për këtë arsye, në modelin francez u fut ndërthurja midis kontribuesve në gjendje pune, të aftë në këndvështrimin shëndetësor dhe në marrëdhënie pune, me përfituesit në moshë pensioni dhe që ishin vetëm në statusin e përfituesit nga skemat. Kjo bëri që të instalohet sistemi “pay-as-you-go”. Të aftët dhe në marrëdhënie pune paguanin kontributet e tyre dhe pjesa e kontributeve të paguara prej tyre përfitohej nga pensionistët. Kjo ka qenë një skemë që ka funksionuar shumë mirë për aq kohë sa raporti midis të punësuarve dhe përfituesve është në parametra të pranueshëm. Nëse numri i të punësuarve që kontribuojnë është katër ose pesë herë më i madh se numri i pensionistëve që përfitojnë nga skema, skema është funksionale. Por kur këto raporte prishen, kur popullsia e një vendi kalon në atë që quhet “popullsi e plakur”, atëherë skemat janë gati të eksplodojnë. Modeli francez ka bërë që të përhapet shumë kjo skemë dhe që dominon akoma në mjaft vende, por që ka nxjerrë probleme serioze.Sipas EuroStat dhe referencave të tjera aktualisht në Francë aplikohet sistemi i sigurimeve shoqërore me dy kolona: kolona e parë është ajo e sistemit bazë të sigurimeve e njohur ndryshe si skema pay-as-you-go, ndërsa kolona e dytë është e përbërë nga dy komponentë kryesorë përsëri të bazuar në logjikën pay-as-you-go, por në këtë rast administruesi i fondit janë partner social13.

12 Diskutimi i plotë i tij në “The Privatization and Marketization of Pensions in Europe: A Double Transformation Facing the Crisis”. 13 Dy partnerët e kësaj skeme janë: Association des Régimes de Retraite Complémentaires Obligatoires – ARRCO (Shoqata e Skemës Plotësuese të Pensioneve për punonjësit jo drejtues) dhe AssociationGénérale des Institutions de Retraite des Cadres –AGIRC (Shoqata e Përgjithshme e Institucioneve tëPensionit për Drejtuesit).


30

Në teorinë e sigurimeve shoqërore, trajtohet edhe modeli rus, ose më saktëmodeli i sigurimeve shoqërore sovjetike, që i korrespondon Bashkimit tëRepublikave Socialiste Sovjetike, para shpërbërjes. Ky sistem u ndërtua nëkushtet e mungesës totale të sistemit të mbrojtjes sociale dhe të mungesës sëgrupimeve sindikaliste në qendrat e punës dhe të prodhimit. Sistemi isigurimeve u kushtëzua dhe u përshtat vetëm për atë pjesë të të punësuarve qëgëzonin statusin punëtor. Punëtorët, “klasa punëtore”, merrte përfitime më tëmëdha krahasuar me pjesën tjetër të popullsisë, pasi duke qenë e zhveshur ngapronësia ishte më e ekspozuar ndaj riskut, duhej të ishte e gatshme tëtransferohej dhe të punonte “ku të kishte nevojë ekonomia dhe vendi”, përrrjedhojë kishte mbrojtjen e veçantë nga skemat e sigurimeve shoqëroreshtetërore. Një nga veçoritë më të spikatura të modelit rus, që u shtri më vonënë pothuaj gjithë Evropën Lindore, ishte përfshirja në skemën e sigurimeveshoqërore edhe të fshatarëve dhe/ose të anëtarëve të kooperativave bujqësore.Gjithashtu Williamson et. al. (2006) kanë kontribuar në krijimin e njëekspozeje për historikun e sistemit të sigurimeve në Rusi. Aktualisht Rusiaimplementon modelin pay-as-you-go të mbështetur nga Banka Botërore. Ngaana tjetër ka autorë që sugjerojnë reformime të tjera të sistemit të sigurimeveshoqërore në Rusi. Përqafimi i modelit të propozuar nga Banka Botërorereflekton për Rusinë nxitjet e brendshme dhe të jashtme të vendit: si ndërthurjakulturore ndaj qasjes neo-liberale ashtu edhe mbështetja e institucionevendërkombëtare të lidhur me sistemet e pensioneve, më së shumti BankaBotërore. Williamson me bashkëpuntorët (2006) sugjerojnë që skema epensioneve e aplikuar në Rusi duhet të shikojë mundësinë e zhvendosjes nëmënyrë graduale (2-3 dekada) në drejtim të komponentit të dytë të skemës:komponenti i pabuxhetuar. Gjithsesi, sistemi i pensioneve në Rusi, ashtu si nëçdo vend ku është zbatuar modeli pay-as-you-go, përballet me vështirësi dhesfida. Për këtë mund t’i referohemi më tej Nazarov dhe Murylev (2012), tëcilët paraqesin problematikat e sistemit rus duke i grupuar në dy dimensione:problemi i vjetërsisë së popullsisë si dhe problemi i financimit të skemës.

Është e qartë se funksionimi i sistemeve të tilla nuk mund të arrihet pa ekzistencën dhe mbështetjen në disa parime bazë. Sistemet e sigurimeve shoqërore pavarësisht nga dallimet dhe nga diferencat në teknikën e zbatimit nga një vend në tjetrin, në thelb mbajnë në konsideratë zbatimin me fanatizëm të disa parimeve që përbëjnë përmbajtjen e sistemeve bazë. Këto parime janë:

Parimi i përfshirjes– Sistemet bazë janë sisteme të shtrira në të gjitha popullsinë e përhershme të një vendi. Atyre ju sigurohet një njësi bazë e përfitimit dhe e ndihmës, në përputhje me plotësimin e kushteve ligjore, apo në përshtatje me vështirësitë sociale me të cilat ata ballafaqohen. Kështu, përfitimi i pensionit arrihet kur plotësohen disa kushte si mosha e pensionit, vjetërsia në punë, detyrimi që të jetë paguar kontributi i detyruar etj. Po


31

kështu, pensioni i invaliditetit përfitohet vetëm nga ata individë që shpallen ligjërisht, prej një komisioni të posaçëm shëndetësor si invalid i punës. Sistemet bazë ju përgjigjen kërkesave dhe nevojave të arsyeshme të individit për të përballuar risqet dhe vështirësitë e jetesës. Pavarësisht kësaj pjesëmarrësit në skemë nuk pengohen të shfrytëzojnë mundësi të tjera që ofron ekonomia apo komuniteti. Kështu një kontribues në skemën bazë të sigurimeve mund të investojë në një fond privat pensioni.

Uniformiteti dhe barazia – Pjesëmarrësit në skemën e sigurimeve trajtohennga e mënyrë mbështetjeje, e njëjta formulë llogaritëse. Barazia nuk është nëkuptimin e saj të pastër, por në aspektin ekonomik, ku secili anëtarë trajtohetpër aq sa i takon brenda kuadratit të sistemit të sigurimit.

Ndërlikimi dhe mjaftueshmëria – skemat e sigurimeve dhe të pensioneve kandryshuar përgjatë viteve, është bërë më e ndërlikuar. Ajo lidhet ngushtë mepunësimin dhe me masën e kontributeve. Nga ana tjetër skemat e pensionevendërtohen që të kenë një ekuilibër të brendshëm, një mekanizëm i atillë që tëplotësojë nevojat me të cilat përballet.

Garancia – skemat bazë të sigurimeve janë të garantuara nga shteti përmesmekanizmave ligjor dhe ekonomikë. Në mënyrë të veçantë për rastin eskemavetë detyrueshme, shteti merr pjesë jo vetëm në aspektin e rregullimitligjor të sistemit por edhe si aktor i administrimit dhe garantimit tëfunksionimit të skemës së pensioneve. Për rastin e Shqipërisë qeveria është edetyruar të financojë me anë të buxhetit të shtetit një pjesë të pensioneve, dukeluajtur kështu rolin e garantit për funksionimin e skemës.

2.3.2 FINANCIMI I PENSIONEVE

Në pikëpamjen teorike sistemet bazë të sigurimeve shoqërore mund të financohen në dy mënyra:

1. tërësisht nga buxheti i shtetit (në këtë mënyrë ato janë shtojca të financavepublike të shtetit), ose nga

2. mbledhja e detyrueshme e kontributeve të sigurimeve shoqërore, me të cilatkrijohet një fond në dorë të siguruesit, i cili paguan dhe dëmshpërblen tësiguruarit.

Kur paguhen tërësisht nga buxheti, bëhet fjalë për mbrojtjen sociale, ndërsa kur bëhet fjalë për pagesën e kontributeve të detyrueshme është fjala për sigurimet sociale, ose sigurimet shoqërore. Në rastin e dytë jo rrallë herë përfshihet edhe shteti apo qeveria. Situata të tilla bashkëfinancimi të skemës ndodhin kur skema e pensioneve nuk është e qëndrueshme, pra që kontributet e saj nuk arrijnë të mbulojnë detyrimet.

Në Shqipëri, para viteve ’90, të shekullit të kaluar, është përdorur metoda e financimit të sistemit bazë të sigurimeve shoqërore nga buxheti i shtetit. Ndërsa mbas vitit 1992, është përdorur metoda e financimit “pay as you go”. Ky sistem ka një avantazh që


32

lidhet me faktin se sistemi vihet në funksionim menjëherë. Nëse do të ndiqet skema klasike që të krijohet një herë fondi i mjaftueshëm dhe pastaj të merren përgjegjësitë për të paguar pensionet, me shkëputje në kohë njëra nga tjetra, kjo kërkon shumë kohë në dispozicion dhe fonde gjithashtu. Ndërsa sistemi “pay-as-you-go” bëhet funksional menjëherë. Kontributet që jep një pjesë e shoqërisë, pjesa që është në marrëdhënie pune, përfitohen në të njëjtën kohë nga pjesa që është në pension. Ndërkohë ky sistem ka disa dobësi që e bëjnë atë shumë të ndjeshëm dhe ndonjëherë jo funksional. Së pari, sistemi “pay as you go” nuk krijon mundësitë që të krijohen fonde rezervë. Duke qenë se janë skema shtetërore dhe se ndikohen shumë nga politika e qeverive, këto skema edhe në rastet kur kontributet janë më të mëdha se pensionet dhe përfitimet, tepricat nuk trajtohen si rezerva për të ndërtuar zhvillime strategjike dhe perspektive të skemës, por përdoren për reforma me përmbajtje politike me efekte elektrorale. Së dyti, ky sistem, mbas vënies në funksionim, do të duhej të funksiononte pa ndërprerje si një mekanizëm që vetëfunksionon gjithmonë. Ky sistem duhet të ketë pamjen e një mekanizmi të formës “perpetuum mobile14”. Ai teorikisht nuk ndërpritet meqë funksionon mbi bazën e solidaritetit dhe të harmonisë së brezave. Rrethanat ekonomike dhe demografike nuk e krijojnë gjithnjë një mundësi të tillë. Sikurse kanë treguar faktet dhe zhvillimet, ky sistem ka mirëfunksionuar në periudhat mbas Luftës së Dytë Botërore, kur struktura e familjes në Europë ishte mjaft e re dhe numri i të punësuarve ishte disa herë më i madh se numri i pensionistëve përfitues prej skemës. Ashtu siç është theksuar edhe më herët në këtë material, në Shqipëri skema manifeston vështirësi ekstreme dhe përbën një barrë të rëndë për buxhetin e shtetit, për pothuaj 25-30 vitet e fundit.

2.3.3 SISTEMI I SIGURIMEVE SUPLEMENTARE

Komponenti tjetër i skemës së sigurimeve shoqërore është ai i sigurimeve suplementare. Në një gjuhë tjetër sistemet suplementare të sigurimeve shoqërore njihen si sisteme plotësuese. Sistemet suplementare krijojnë mundësinë e sigurimit shtesë, kolektiv. Në shumicën e rasteve dhe në shumicën e vendeve janë skema që funksionojnë si marrëveshje midis punëdhënësve (ndërmarrjeve), sindikatave të punonjësve dhe kompanive të sigurimeve shoqërore. Në fushën e pensioneve, sistemet suplementare synojnë që për disa kategori punonjësish, për shkak të veçorive që ka puna dhe profesioni i tyre, masa e përfitimit në trajtën e pensionit të jetë më i madh se kategoritë e zakonshme. Kështu, për shembull pensionet e pilotëve të avionëve, marinarëve, ushtarakëve, minatorëve, funksionarëve të lartë shtetërorë, akademikëve dhe profesorëve etj., sigurohen duke paguar, përveç kontributit të detyrueshëmedhe një kontribut suplementar. Kujtojmë se kontributi i detyrueshëm kërkohet nga ligji në fuqi, ndërsa për kontributin suplementar mund të jemi në kushtet e detyruara nga ligji ose në rrethana vullnetare. Pagesën në trajtën e kontributit suplementar e bëjnë përsëri

14 Shënim sqarues: termi perpetuum mobile në këtë rast përdoret për të nënkuptuar një sistem pensioni mekanizmi i të cilit është gjithnjë në funksionim, në punë.


33

të dy palët: edhe punëdhënësi, edhe punëmarrësi, kontribut i cili llogaritet në raport me nivelin e pagës së punonjësit.

(Lito, Bundo në “Teoria dhe Praktika e Sigurimeve”2014) sqarojnë më tej: Nëse sistemet e sigurimit bazë ishin skema të detyrueshme, skemat e sigurimeve suplementare mund të jenë të detyrueshme dhe/ose vullnetare. Janë të detyrueshme në rastin kur shteti, detyron me ligj dhe bën pjesë të sistemit suplementar, sigurimin e një përfitimi të garantuar shtesë, për një punonjës, për shkak të veçorive profesionale, vështirësive në punë, statusit preferencial, risqeve shtesë, apo mundësive financiare më të mëdha. Kështu, nëse një punonjës i siguruar, paguan, gjatë kohës që është në marrëdhënie pune, një kontribut të detyruar, për t’u përfshirë në sistemin bazë, 10% të pagës bruto, për t’u përfshirë në sistemin suplementar do të paguajë edhe 5% të tjera nga paga bazë. Nëse nga sistemi bazë ai do të përfitonte, kur të dilte në pension, 300 euro në muaj, do të përfitojë edhe 250 euro të tjera në muaj nga sistemi suplementar. Të ardhurat e tij mujore në trajtën e pensionit shkojnë 550 euro. 2.3.4 POLI I SIGURIMEVE INDIVIDUALE

Në të vërtetë poli i sigurimeve individuale nënkupton kolonën e tretë të sistemit të sigurimeve shoqërore. Sistemi individual i sigurimeve shoqërore është një hapësirë e tretë sigurimi që i ofrohet individit, në mënyrë të pavarur, jashtë detyrimit, jashtë marrëdhënieve të punës, të sigurojë të ardhmen e vet dhe të sigurojë individualisht mbrojtjen prej risqeve të jetës dhe të shëndetit. Më të njohura ndër skemat e sistemit individual janë ato që marrin trajtën e formave të ndryshme të kursimit apo të sigurimit kundrejt një shume, të cilat janë trajtuar në kapitullin e sigurimeve të jetës. Ndërkohë, forma mjaft të përhapura janë edhe fondet private të pensioneve. Duhet thënë se shpesh nuk ka ndonjë dallim të madh midis sigurimeve të jetës dhe sigurimeve për pension të ofruara nga kompanitë private të sigurimit të jetës apo nga fondet e pensioneve. Gjithsesi për sa kohë dallohet qartë risku i vdekjes nga risku i jetëgjatësisë, atëherë edhe aktiviteti i sigurimit të jetës nga ai i sigurimit për pension është i dallueshëm, ndonëse mund të ofrohen nga i njëjti sigurues apo ndërmjetës financiar. Për rastin e Shqipërisë kemi trajtimin në vijim.

2.4 SIGURIMI/PENSIONI PRIVAT NË SHQIPËRI

Pensionet private vullnetare parimisht përbëjnë rëndësi për tregun e pensioneve dhe këtë mund ta konsiderojmë në këto plane kryesore:

1. Plotëson pensionin e detyrueshëm shtetëror – në kushtet kur pensioni shtetërornuk mjafton të sigurojnë një nivel jetese në dinjitet, fondet e pensionit privatvullnetar janë mundësi zgjidhjeje.

2. Kontribuon drejt zëvendësimit të stilit të jetës dhe të të ardhurave që janëzotëruar gjatë punësimit.

3. Mënyre efikase për të mënjanuar ndikimin e inflacionit.


34

4. Kontrolli mbi fondet personale – secili që investon në fond privat mund tështojë apo të pakësoj kontributin e tij në përputhje dhe në respekt të kontratëssë lidhur.

5. Mënyrë e mirë për kursime.Në aspektin makroekonomik tregu privat i pensioneve është komponent që ndihmon në lehtësimin e barrës së buxhetit në përgjigje të detyrimit për pensionet si dhe luan rol kyç në qëndrueshmërinë e skemës së detyrueshme të pensioneve. Shumë studiues e shohin këtë treg si mundësi shumë e mirë dhe efikase për të “shpëtuar” skemën ekzistuese të pensioneve në Shqipëri. Ndarja e kolonës së parë nga ajo e dyta sugjerohet dhe mbështetet nga sektori privat shqiptar. Gjithashtu vlen të përmendet se ka institucione dhe kompani private që veprojnë në Shqipëri të cilat aplikojnë për punonjësit e tyre skema private vullnetare për pensione. Megjithatë institucionet shtetërore duhet të bëhen shembull i krijimit të skemave profesionale për punonjësit.

Në Shqipëri janë krijuar tre fonde private për pensionet vullnetare, duke u bazuar në frymën e ligjit për sistemin e pensioneve e cila mbështet dhe fuqizon tregun privat të pensioneve ose atë që quhet ndryshe kolona e dytë dhe e tretë e sistemit të pensioneve. Ligji i vitit 2005 është ai që krijoi një mundësi të tillë për vendin tonë.

Brenda vitit 2005 kishim krijimin e fondit të parë për pensionet private vullnetare në Shqipëri. Tre fondet e krijuara dhe që funksionojnë sot në tregun Shqiptar janë:

Raiffeisen Invest sh.a., Sigal – Life Uniqa Group Austria sh.a.

o Rreth 50% e kapitalit të nënshkruar është me origjinë shqiptare, SiCRED sh.a.

o Rreth 91% e kapitalit të nënshkruar është me origjinë shqiptare.

Sidoqoftë për shkak të shumë faktorëve ky treg, tregu i pensioneve private vullnetare, nuk mund të konsiderohet si një aktor me rëndësi në ekonominë e Shqipërisë. Këtu ndikon patjetër edhe koha e shkurtër dhe kultura për fondet e pensionit në nivele të ulëta me të cilën këto tre fonde përballen. Për dallim mjafton të përmendim se ky treg në vendet e OECD-ës përbëjnë rreth 20% të GDP-ës.15 Sfidat kryesore të këtij tregu mund të përmblidhen:

Ndërgjegjësimi – Të kursyerit për pension nuk është në axhendën financiare tëgjithsecilit.

Stimuj – E vërteta është se shumë shqiptarë nuk kanë të ardhura tëmjaftueshme. Prandaj nevoja për lehtësi dhe stimuj fiskal janë të mirëpritur.

Mundësitë financiare. Rritja e shpejtë e moshës së popullsisë – si një problematikë që prek edhe

tregun privat.

15 Për më shumë shiko AMF (2015c).


35

Në vrojtimin e zhvilluar nga INSTAT dhe AMF mbi pensionet private dolën në pah mes të tjerash disa sfida kritike që kanë të bëjnë me ofrimin e informacionit të thjeshtë për të ndihmuar punëmarrësit dhe punëdhënësit të kuptojnë përse pensionet janë të rëndësishme dhe si mund të sjellin përfitime reale. Pra jemi te sfida e ndërgjegjësimit për sistemin e pensioneve private vullnetare që renditëm më sipër.

2.5 REFORMIMI I SISTEMIT TË PENSIONEVE

2.5.1 REFORMA E PENSIONEVE NË SHQIPËRI

Reformat e ndjekura në Shqipëri kanë nisur nga viti 1993 dhe janë bërë disa. Fakti që kemi disa reforma në dy dekada tregon në një farë mënyre se të gjitha përpjekjet e realizuara nuk kanë çuar në një zgjidhje përfundimtare të problematikës së pensioneve në vend. Sigurisht kjo nuk është në përgjegjësi të vetëm profesionistëve që merren me këtë, por edhe për shkak të ndryshimeve të kushteve dhe rrethanave demografike dhe ekonomike të vendit. “Stacionet” e reformave në pensione janë prezantuar edhe te kapitulli i hyrjes kur u parashtruan ligjet kryesore për sigurimet shoqërore. Në vitin 1993 filloi reforma e parë në sistemin e pensioneve. Ajo bazohej në unifikimin e dy skemave të ndryshme të sigurimeve shoqërore (të punësuarit në shtet dhe në kooperativa) për të garantuar të njëjtat kushte për të gjithë individët aktivë në punë. Reforma e dytë në 2002 kishte si synim ndryshimin e parametrave duke u bazuar në parashikimet demografike ku pritej një rritje në raportin e varësisë së popullsisë së moshuar. Reforma e tretë e vitit 2005 kishte të bënte me përshtatjen e sistemit të sigurimeve shoqërore me ekonominë e tregut, pra u dha mundësia e privatizimit edhe të këtij sistemi. Së fundi, reforma e vitit 2014 apo reforma e katërt ishte një domosdoshmëri. Kjo reformë ka për qëllim të kthejë sistemine pensioneve në një skemë të qëndrueshme, zhvillimi i tregut privat të pensioneve, zhvillimi i tregut financiar, diversifikimi i riskut, mbrojtje më e mirë për qytetarët dhe diversifikim i barrës sociale në të ardhmen. Kjo gjë do të realizohet përmes rritjes së moshës së daljes në pension dhe ndryshimeve në kontribute.


36

Viti Reforma Qëllimi i reformës Veçanti

2014

IV. Reformë në parametra

Kthimi në skemë të qëndrueshme duke zhvilluar tregun privat të pensioneve

Rritja e moshës së daljes në pension

2005

III. Tregu privat ipensioneve

Përshtatja me tregun Kolona e dytë dhe e tretë e pensioneve

2002

II. Reforma në parametraPërballja e sfidave social demografike

Rritja e moshës së daljes në pension dhe e pagës referuese

1993

I. Unifikimi i dy skemavetë sigurimeve shoqërore

Një sistem i vetëm (zbatimi i parimit të drejtësisë sociale)

Përfitues, të punësuarit në shtet dhe kooperativa

Figura 2.3. Përmbledhje e reformave të pensioneve në Shqipëri.

Burimi: Hysa (2013) dhe përditësim i autorit

2.5.2 REFORMAT E PENSIONEVENË EVROPË

Reformat e pensioneve në vendet e Europës janë përmbledhur nga Hysa (2013). Tre janë grupet kryesore të reformave të ndërmarra. Grupi i parë është grupi i vendeve që kanë ndërmarrë dhe zbatuar reforma të karakterit të parametrave. Një pjesë të aspekteve të këtyre reformave janë ndërmarrë edhe nga Shqipëria. Në grupin e dytë janë vendet që kanë kryer reforma strukturore në pensione, reforma të rikonfigurimit të skemës ekzistuese dhe/ose zhvendosje drejt sistemeve mikse me skema të detyrueshme private. Ka vende që kanë rikonceptuar skemat e pensioneve në aspektin e mbrojtjes minimale. Ky lloj mbulimi është aplikuar nga Finlanda, Suedia, Italia, Anglia, Belgjika, Franca Spanja dhe Zvicra. Këto vende përfshihen në grupin e tretë të reformave të zbatuara.

Duke konsideruar problemet e sistemit të pensioneve në vendin tonë, një mundësi që duhet të konsiderohet për rastin e Shqipërisëështë aspekti i formës së detyrueshme të pensioneve private. Me fjalë të tjera, politikëbërësit do ishte mirë ta fusin në axhendën e tyre kalimin dhe përqafimit gradual të kalimit edhe në formë të detyrueshme në lëmin privat. Sigurisht kjo nuk është e mundur të realizohet në një kohë kur niveli i pagave është i ulët.

Përmbledhja e mëposhtme është marrë nga Hysa (2013), e cila nga ana e saj është mbështetur në kontributin e dhënë nga Xhumari (2010). Kjo e fundit sjell me anë të studimit të saj një vështrim krahasues të ecurisë dhe tendencave të sistemeve të pensionit në harkun kohor të 1990 deri në 2010 për tre vende të Ballkanit Perëndimor: Shqipëria, Maqedonia dhe Kosova.


37

Reforma Lloji dhe vendi

Ref

orm

atn

ë p

ara

met

ra

Rritja e moshës së daljes në pension (shumica e vendeve, së fundmiBelgjika, Republika Çeke, Danimarka, Gjermania, Greqia, Italia,Zvicra), (Shqipëria)

Rritja e periudhës së sigurimit (shumica e vendeve, së fundmiRepublika Çeke dhe Francapër sektorin publik), (Shqipëria)

Mënjanimi/kufizimi i mundësive për pension të parakohshëm(shumica e vendeve, sëfundmi, Greqia, Irlanda, Polonia dhe Francapër sektorin publik), (Shqipëria)

Vendosja e nxitjeve për të shtyrë daljen në pension (midis të tjeraveItalia, Franca, Anglia), (Shqipëria)

Ndryshimi i rregullave të indeksimit nga pagat te çmimet (shumica evendeve, së fundmi Hungaria dhe Franca për sektorin publik),(Shqipëria)

Shtrirja e vlerësimit të të gjitha periudhave të kontributeve nëllogaritjen e masës së përfitimit (shumica e vendeve, së fundmiFinlanda), (Shqipëria)

Rregullimi i përfitimeve sipas ndryshimeve të jetë gjatësisë(Gjermania, Finlanda, Portugalia)

Rregullimi i kritereve të përfitimit sipas ndryshimeve të jetëgjatësisë(Franca, Danimarka)

Reduktimi i koeficienteve të transformimit në pensionet e bazuara nëkontributet duke reduktuar masën e përfitimit (Italia)

Ref

orm

at

Str

uk

turo

re Rikonfigurimi i skemave publike PAYG të pensioneve në sisteme të

bazuara në kontributet (Italia, Suedia, Letonia, Polonia) Zhvendosja drejt sistemit të ndërthurur me skema të detyrueshme

private me llogari individuale (Hungaria, Polonia,Letonia, RepublikaSllovake)

Për

mir

ësim

i im

bro

jtje

s

min

imale

,mb

uli

mit

Përmirësimi/zgjerimi i mbulimit në kolonën e pensionit bazë përparandalimin e varfërisë (Finlanda, Suedia, Italia, Anglia)

Rritja e përfitimeve minimale (Belgjika, Franca, Spanja) Ulja e kufirit minimal të të ardhurave për përfshirjen në sigurimet

shoqëroreme qëllim mbulimin e punëtorëve me paga më të ulëta sesapaga minimale apo me kohëtë pjesshme (Zvicra)

Figura 2.4. Përmbledhje e reformave në Evropë. Burimi: Hysa (2013)


38

Modelet e skemave te pensioneve në Evropë, përbëjnë një matricë me shumë elementë, të cilët në harmoni së bashku formojne atë që quhet: modeli evropian i sigurimeve të pensioneve, ose ndryshe kapitalizmi evropian me fytyrë njerëzore.

2.6 PARASHTRIM I ANALIZËS

Sistemi i pensioneve para periudhës së tranzicionit ishte zhvilluar në kushtet e industrializimit të sforcuar të vendit, duke parashikuar favorizime për degë të tilla të industrisë, si metalurgjia, industria kimike etj. Kishte pak transparencë gjatë mbledhjes dhe lokalizimit të burimeve. Mosha e daljes në pension ishte e ulët dhe gjendeshin shumë rrugë për dalje të parakohshme në pension. Lidhja midis kontributeve dhe përfitimeve ishte e dobët. Përfitimet llogariteshin bashkarisht si përqindje e fiksuar nga të ardhurat e punëtorëve për një numër minimal vitesh.

Sistemi i pensioneve në Shqipëri përbëhet nga skema publike pay-as-you-go e administruar nga Instituti i Sigurimeve Shoqërore si dhe skema vullnetare private (2005) e administruar nga shoqëritë administruese të fondeve të pensionit. Sipas kësaj skeme kontributet dhe përfitimet përcaktohen në raport me pagën, si dhe në parimin e solidaritetit sipas sistemit të Bismark-ut, krijuar që në vitin 1889, për skemën e sigurimeve shoqërore.

Sistemi i pensioneve përbëhet nga tre kolona, mbi të cilat është mbështetur funksionimi i tij, të cilat prezantohen si më poshtë (ISSH, 2014):

Kolona e parë, e detyrueshme, e administruar në mënyrë publike dhe e financuar nga kontributet, që ka për qëllim rishpërndarjen dhe quhet ndryshe “skemë e sigurt”. Kjo kolonë, garanton mbrojtjen e të moshuarve nga varfëria, e cila është pjesë e funksionit rishpërndarës të shtetit. Kjo skemë quhet ”marrëdhënie brezash”, pasi kontribuesit aktualë paguajnë për të marrë përfitime ata qytetarë që janë aktualisht në pension (ISSH, 2015).

Kolona e dytë, e detyrueshme, e administruar privatisht që mbulon objektivin e kursimeve, e cila mundëson zgjedhjen individuale të individit për një shpërndarje përgjatë gjithë jetës së konsumit të parave. Sipas kësaj skeme, një pjesë e kontributit të detyrueshëm do të administrohet nga skema publike “pay-as-you-go” e cila do të garantojë një pension bazë, ndërsa pjesa tjetër do të administrohet nga kompani private. Paratë e paguara si kontribut i detyrueshëm, së bashku me fitimin e realizuar ndër vite, do të jepen në formën e pensionit kur mbushet mosha e daljes në pension (Instituti i Sigurimeve Shoqërore, 2015).

Kolona e tretë, vullnetare është tërësisht private dhe bazohet mbi zgjedhjen e individëve. Kjo do të thotë se të gjithë personat që dëshirojnë të përfitojnë pensione më të larta se normalja mund të bëhen pjesë e këtyre skemave. Qytetarët janë të lirë për të derdhur kontribute në këtë skemë, e cila është krejt e pavarur, pra nuk kontrollohet nga shteti. Këto skema në krahasim me atë aktuale ofrojnë dalje në pension në moshë më të re. (ISSH, 2015).


39

Një sistem pensionesh duhet të ketë karakteristikat e mëposhtme që të kemi një funksionim sa më të mirë të tij (Peca, 2013). Prandaj një sistem pensionesh duhet:

Të jetë një sistem i qëndrueshëm nga ana fiskale.

Të jetë një sistem që të sigurojë stimuj për formalizimin e tregut të punës.

Të jetë një sistem që të garantojë pensione të arsyeshme për të gjithë individët.

Mbështetur në kolonat e funksionimit të sistemit të pensioneve, shohim se sistemi i pensioneve në Shqipëri funksionon me 3 shtylla:

Shtylla e parë, që vlen për shumicën e popullsisë, ku kontributi paguhet njëpjesë nga kompania dhe një pjesë tjetër mbahet nga paga,

Shtylla e dytë ku një i vetëpunësuar e paguan vetë gjithë sasinë e kontributit.Këto dy shtylla i përkasin siguracionit të detyrueshëm.

Ka dhe një shtyllë të tretë ai i siguracioneve vullnetare. Në këtë skemëkryesisht kontribojnë emigrantët, të cilët derdhin një sasi minimale kontributidhe përfitojnë një pension minimal.

Ligji përcaktonte një pension minimal që ishte rreth 12000 lekë dhe një pension maksimal që ishte sa 2-fishi i pensionit minimal (deri n = vitin 2014). Kjo mënyrë llogaritjeje ka penalizuar padrejtësisht individët me paga të mesme e të larta, sepse ata paguajnë kontribute më të larta se individët me paga të ulëta dhe përfitojnë një pension që është vetëm 2 herë më i lartë se pensioni që përfitojnë individët me paga të ulëta. Ky fakt ka çuar kështu në një sistem që ka pabarazi.

Sipas legjislacionit sistemi i pensioneve përfshin tre lloje pensionesh, që emërtohen edhe si përfitimet afatgjata të këtij sistemi (ISSH, 2014):

Pensioni i pleqërisë,

Pensioni i invaliditetit dhe

Pensioni familjar.

Mbi këto lloje të pensioneve do të bëhet dhe trajtimi teorik dhe ecuria e tyre ndër vite.

a) Pensioni i pleqërisë. Ky pension sigurohet kur përfituesitplotësojnë moshën65 vjeç për burrat dhe 60 vjeç për gratë dhe me periudhë sigurimi 35 vjet.Pension të plotë pleqërie përfitojnë edhe nënat që kanë lindur më shumë se 6fëmijë, kur kanë mbushur moshën 50 vjeç dhe kanë 30 vjet periudhë sigurimi.(ISSH).Masa mujore që përftohet përbëhet nga një shumë bazë dhe një shumë shtesë.Shumën bazë e përfitojnë të gjithë personat e siguruar. Shtesa do jetë 1 përqind për vit sigurimi shumëzuar me bazën mesatare të vlerësueshme (paga mbitë cilën janë paguar kontributet) që i siguruari ka arritur nëpërmjetkontributeve. Shuma e pensionit do të jetë jo më shumë se 2-fishi i shumës


40

bazë ose 75 për qind e pagës neto mesatare të 3 viteve rresht, gjatë 10 viteve të fundit të personit të siguruar, dhe zgjidhet ajo që është më e vogël. Pensionin e pjesshëm të pleqërisë e përfitojnë të gjithë individët që kanë mbushur moshën e përfitimit të pensionit, por nuk e përfitojnë atë për shkak të viteve të pamjaftueshme të punës. Aktualisht, limiti i moshës është 65 vjeç për burrat dhe 60 për gratë që kanë jo më pak se 15 vjet periudhë sigurimi dhe jo më shumë se 35 vjet e gjashtë muaj periudhë sigurimi. Masa e pensionit që përfitohet në këtë rast, është pensioni i plotë i pleqërisë shumëzuar me periudhën e sigurimit pjesëtuar me 35 vjet sigurimi. Pra, përfituesi aplikon për pension të plotë por merr pension për aq vjet sa ka derdhur kontribut. Pensionet e reduktuara janë pjesë e pensionit të plotë të pleqërisë dhe mbeten të reduktuar gjatë gjithë periudhës së përfitimit. Këto pensione përfitohen duke plotësuar kushtin themelor: Mosha limit është 62 vjeç për burrat dhe 57 për gratë dhe përfituesit të kenë minimumi 35 vite pune. Pensioni i reduktuar llogaritet duke zbritur nga pensioni i plotë shumën që del nga prodhimi i numrit të muajve të përfitimit të pensionit para mbushjes së moshës me koefiçentin mujor të reduktimit. Ky koefiçent është 0.6 për qind në muaj. Sipas të dhënave nga ISSH, shohim se ecuria e numrit të përfituesve është pothuajse në të njëjtën nivel, në të gjitha vitet për periudhën 1998-2013, me një tendencë në rritje në vitin 2002. Në lidhje me numrin e përfituesve, janë meshkujt që kanë përfituar pensione pleqërie më shumë se femrat.

b) Pensionet e invaliditetit. Këto pensione përfitohen në momentin që personi kadëmtime dhe gjymtime fizike dhe për këtë arsye është i paaftë për punë.Përfitohet vetëm në rast se ka patur kontribute për gjysmën e periudhës ngamosha 20 vjeçare deri në moshën e paaftësisë.Pensione të plotë përfitojnë individët që kanë humbur plotësisht aftësinë përpunë, jo për shkak të aksidentit në punë apo sëmundjes profesionale. Në këtërast, përfitohet një shumë bazë dhe një shumë shtesë që llogaritet si pensioni ipleqërisë. Shumën bazë e përfitojnë të gjithë personat e siguruar dhepërcaktohet me VKM ndërsa shtesa është 1 për qind për vit sigurimishumëzuar me bazën mesatare të vlerësueshme, që i siguruari ka arriturnëpërmjet kontributeve. Kjo shumë e përgjithshme e pensionit nuk duhet tëjetë më e madhe 2 herë se pensioni bazë ose 80 përqind e pagës mesatare netotë vitit të fundit.Nga statistikat e ISSH shohim se pensioni i invaliditetit ka pasur një tendencërritje, për periudhën e studiuar 2003-2014. Pas vitit 2004 vërehet kjo tendencërritje, e cila ka maksimumin e vet në vitin 2013. Në lidhje me gjinitë, janëmeshkujt që kanë numrin më të lartë të përfituesve kundrejt femrave.Pensionin e pjesshëm të invaliditetit e përfiton personi që bëhet i paaftë përçdo veprimtari ekonomike dhe ka gjymtime të forta e dëmtime fizike (dukepërfshirë verbimin), dhe ka të drejtë të marrë pension të pjesshëm invaliditeti.Masa mujore e pensionit të pjesshëm të invaliditetit funksionon ashtu si skemae plotë e pensionit të invaliditetit. Masa e pensionit të pjesshëm përbëhet nga


41

pensioni bazë dhe pensioni shtesë (1 për qind për vit sigurimi shumëzuar me bazën mesatare të vlerësueshme, që është arritur nëpërmjet kontributeve). Masa mujore e llogaritur do të shumëzohet me raportin e viteve të periudhave të sigurimit, që janë periudhat e sigurimit që i duhen për pension të pjesshëm të invaliditetit. Pensione të reduktuar invaliditeti përfitojnë personat që nuk kanë plotësuar periudhën minimale të sigurimit. Atëherë, ky pension i reduktuar do të jetë në varësi të periudhës faktike të sigurimit që duhet për ta përfituar këtë pension të reduktuar. Masa e përfitimit të pensionit të reduktuar do të përbëhet nga shuma bazë dhe shuma shtesë (1 për qind për vit sigurimi shumëzuar me bazën mesatare të vlerësueshme, që është arritur nëpërmjet kontributeve).

c) Pension familjar.Këtë pension e përfiton gruaja e ve që është mbajtëse e njëfëmije që ka qenë në ngarkim të të ndjerit deri në moshën 8 vjeç, është epaaftë për punë dhe ka mbushur moshën 50 vjeç ndërsa burri i ve në të njëjtënsituatë por që ka mbushur moshën 60 vjeç. Nëqoftëse gruaja apo burri i vemartohen, ata humbasin të drejtën e përfitimit të pensionit familjar.Përfitojnë gjithashtu fëmijët jetimë që ishin në ngarkim të personit që vdiq dhejanë nën 18 vjeç ose deri në 25 vjeç kur studiojnë edhe janë të paaftë për punë.Përfshihen dhe nipërit e mbesat që trajtohen si jetimë për shkak se ishin nëngarkim të personit që vdiq dhe që bëjnë pjesë në të njëjtën familje me të.Shuma e një pensioni familjar nuk duhet të kaloje masën e pensionit që merrteose do të merrte personi që vdes.Nga të dhënat nga ISSH, shohim se pensionet familjare kanë një tendencërënie pas vitit 2008, ku arrihet minimumi i përfituesve në vitin 2013. Në lidhjeme numrin e përfituesve sipas gjinive, janë meshkujt ata që mbizotërojnëkundrejt femrave. Për këto të fundit vihet re një tendencë në rritje në dy vitet efundit 2012-2013.

Gjithashtu në lidhje me përfitimet afatshkurtra të pensioneve përmendim dhe (ISSH,

2014): Barrëlindja dhe shpërblimet e lindjes, Paaftësi nga sëmundjet dhe Paaftësi nga aksidentet në punë apo sëmundjet profesionale.

Barrëlindja dhe shpërblimet e lindjes. Për të përfituar lejen e lindjes duhet tëkesh 12 muaj periudhë sigurimi për çdo rast barrëlindjeje dhe të jesh isiguruar në momentin e lindjes së kësaj të drejte. Për periudhën e paralindjesdhe 115-të ditë pas lindjes pensioni është 80 për qind e mesatares ditore tëbazës së vlerësuar të vitit të fundit kalendarik deri sa të plotësojë 12 muajpërfiton 50 për qind e mesatares ditore të bazës së vlerësuar të vitit të funditkalendarik.Shpërblimet e lindjes i paguhen prindit të siguruar me kusht që njëri të ketëkontribuar për një vit, para lindjes së fëmijës. Shpërblimi do të paguhet vetëm1 herë dhe ky shpërblim për çdo fëmijë të lindur do të jetë një shumë ebarabartë me 50 për qind të pagës minimale mujore, të miratuar me VKM, nëmomentin e lindjes të së drejtës.


42

Paaftësi nga sëmundjet. Paaftësinë nga sëmundjet e përfitojnë vetëm të punësuarit, 14 ditëshin e parë të raportit paguhen nga subjekti ku punon përfituesi ndërsa mbi ditën e 14 paguhen nga sigurimet shoqërore por llogaritjet bëhen nga subjekti. Raporti mjeksor paguhet deri në 6 muaj gjithsej. Masa e përfitimit do të jetë 70 % e mesatares ditore të bazës së vlerësuar të vitit të fundit kalendarik, kur i siguruari ka deri në 10 vjet periudhë sigurimi dhe 80 për qind kur i siguruari ka mbi 10 vjet periudhë sigurimi.

Paaftësi të përkohshme nga aksidentet në punë apo sëmundjet profesionale. Paaftësinë e përkohshme e përfitojnë të gjithë personat e punësuar, nëpërmjet një raporti nga spitali ose komisioni mjeko-ligjor deri në 12 muaj. Masa e përfituar do të jetë 100 % e mesatares ditore të bazës së vlerësuar, të 3 viteve të fundit kalendarikë e cila vazhdon deri në 12 muaj.

2.6.1 STATISTIKA TË SKEMËS SË PENSIONEVE PËR VITIN 2014

Nga të dhënat statistikore të siguruara nga ISSH për vitin 2014 kemi një ndarje të skemës së pensioneve sipas pensioneve urbane, rurale dhe në total.

a) Pensione urbane. Sipas ISSH Pensione Urbane janë:

pensionet e mbartura të të gjitha kategorive, të caktuara sipas Ligjit "Për Sigurimet Shoqërore Shtetërore në RPSSH", për personat që kanë qenë në marrëdhënie pune me shtetin,

pensionet e të gjitha kategorive, të caktuara sipas Ligjit "Për Sigurimet Shoqërore në Republikën e Shqipërisë".

Në lidhje me pensionet urbane pjesën më të madhe e zënë pensionet e pleqërisë (75%), dhe mbas tyre në përqindje të ulëta janë pensioni i invaliditetit (14%) dhe pensioni familjar(11%).

b) Pensione Rurale.Sipas ISSH Pensione Rurale janë:

pensionet e mbartura të të gjitha kategorive, të caktuara sipas Ligjit “PërPensionet e Antarëve të Kooperativave Bujqësore”,

pensionet që plotësojnë kushtet e nenit 96 të Ligjit “Për SigurimetShoqërore në Republikën e Shqipërisë”,

pensionet e caktuara sipas Ligjit “Për një ndryshim në Ligjin për SigurimetShoqërore”.

Në lidhje me pensionet rurale, pjesën më të lartë e zënë pensionet e pleqërisë (89%), kundrejt përqindjeve të ulëta të pensioneve të invaliditetit (5%) dhe pensioneve familjare (6%).

Në përgjithësi, nga statistikat e gjetura mund të themi që pjesën më të madhe në skemën e pensioneve e zënë pensionet e pleqërisë si në zonat urbane ashtu dhe në zonat rurale, ndërsa dy format e tjera të pensioneve, pensioni i


43

invaliditetit dhe pensioni familjar, zënë një përqindje shumë të ulët në këtë skemë.

Ky sistem pensionesh ka hasur problematika në funksionimin e tij në vend, ku sipas një studimi të bërë nga Banka Botërore për sistemin e pensioneve në Shqipëri, përmendim (Banka Botërore, 2014):

Plakja e popullsisë: Numri i të moshuarve në Shqipëri pritet të rritet mëshumë se dyfish, deri në 25%, në vitin 2050. Në 2014, një në tetë shqiptarëështë mbi moshën 65 vjeç, ndërkohë që në vitin 2050 dy në tetë shqiptarëdo të jenë mbi këtë moshë.

Tkurrja e popullsisë në moshë pune: popullsia në moshë pune, e cilafinancon përfitimet për të moshuarit, po pakësohet. Shqipëria pritet të ketënjë tkurrje të popullsisë në moshë pune prej 14% në periudhën 2010-2050,ndërkohë që ka patur një rritje prej 91% të popullsisë në moshë pune nga1970 në 2010.

Tregu informal i punës: Në Shqipëri, vetëm 35% e popullsisë në moshëpune kanë paguar kontributet në vitin 2012. Parashikohet që diku midis30%-50 % e të moshuarve nuk do të kenë pensione, krahasuar meperiudhën e studimit (2003-2014) kur pothuajse të gjithë të moshuaritmarrin një pension.

Këto problematika, krijuan dhe ndryshimet e skemës së pensioneve, të cilat prezantohen në çështjen e mëposhtme.

2.6.2 PAKETA E RE FISKALE (2015)

Paketa e re fiskale është krijuar në bazë të ndërhyrjeve nga Fondi Monetar Ndërkombëtar. Paketa e re fiskale përfshin në brendësi të saj 28 projektligje që kanë hyrë në fuqi nga 1 janari i vitit 2015.

Formula e llogaritjes së pensionit do të jetë:

shtesasocialpensionpension

ShPSP

P është masa e pensionit mujor;

PS është pensioni social, masa e të cilit është jo më e lartë sesa masa epensionit të pjesshëm që arrihet nga skema kontributive;

Sh është shtesa, vlera e së cilës është 1 për qind e vlerës së bazës sëvlerësueshme për çdo vit, e cila përfaqëson raportin e kontributeve mesatarenë vitin aktual me kontributet mesatare të viteve të mëparshme. Pra, pensionido të jetë: Pension social plus 1 për qind të çdo viti.


44

2.6.3 NDRYSHIMET NË PAKETËN E RE LIGJORE (2015)

Elementët që ndryshojnë nga paketa e re ligjore:

a) Mosha e daljes në pension për gratë dhe burrat

Për sa u përket grave, rritja e moshës ka nisur në 1 janar të vitit 2015 dhe do të vijojë deri në vitin 2056. Kjo rritje moshe pritet të bëhet me 2 muaj për çdo vit. Me rritjen graduale, parashikohet që në vitin 2056 një grua të dalë në pension në moshën 67 vjeç. Për burrat që aktualisht dalin në pension në moshën 65 vjeçare, mendohet një skemë tjetër për rritjen graduale të moshës së daljes në pension të tyre. Nga ky vit, e deri në vitin 2032, mosha e burrave për të përfituar pension nuk do të ndryshojë asnjë muaj. Por në 2033, një burrë do dalë në pension në moshën 65 vjeç e 1 muaj. Kjo skemë do të vazhdojë deri në vitin 2056 , kur një burrë duhet të mbushë 67 vjeç për të përfituar pension pleqërie. Pra, në vitin 2056 do të barazohet mosha e daljes në pension për burrat ashtu edhe për gratë.

b) Vitet e kontributit

Një tjetër ndryshim që vjen nga sistemi i pensioneve, ka të bëjë me rritjen e viteve të kontributit për sigurimet shoqërore. Me skemën ekzistuese kërkohen 35 vite kontribut për sigurimin shoqëror për të përfituar pension të plotë. Ndërkohë që me skemën e re kërkohen 40 vite kontribut. Kjo rritje do të bëhet gradualisht, dhe mendohet të realizohet deri në vitin 2025. Nuk do të ketë më pensione të pjesshme apo të plota, ndërsa periudha minimale për të siguruar pensionin do të jetë 15 vjet.

c) Raporti kontribues/përfitues

Republika e Shqipërisë ka 620 mijë kontribues dhe 561 mijë përfitues dhe raporti është 1 me1. Rritja e moshës së pensionit dhe skema e re do të sjellë që raporti kontribues/përfitues të shkojë 2 kontribues me 1 përfitues. Kjo do të shkaktojë rritje të kontributeve të derdhura.

d) Pensioni “social”

Pensioni social, është një nocion i ri për Shqipërinë. Pensioni social që është konceptuar si një pension vetëm në moshën 70 vjeçare për të gjithë ata që janë 70 vjeç dhe nuk përmbushin kushtet për pension, do të përfitojnë pagesë sociale. Ky pension do të aplikohet për të gjithë ata persona që për 5 vitet e fundit kanë jetuar në Shqipëri dhe të ardhurat dhe jetesa në Republikën e Shqipërisë do të verifikohet. Ky pension social do të garantojë disa të ardhura minimale por nuk do të jetë aq i lartë sa për të zëvendësuar pensionin nga skema.

e) Pensioni tavan dhe dysheme

Skema e re vendos një pension dysheme, që ka si qëllim të sigurojë një minimum jetik, pavarësisht se sa është masa e kontributit. Hiqet kufizimi i


45

pensionit maksimal ekzistues që është deri në 2-fishin e pensionit bazë dhe hiqet llogaritja me 75 për qind e pagës neto. Pavarësisht se sa është masa e kontributit, hiqet pensioni tavan. Heqja e tavanit të pensionit maksimal, pritet të ulë evazionin kontributiv. Synohet që tu lihet mundësi individëve ta përcaktojnë vetë masën e pensionit që duan të përfitojnë . Në skemën e re, çdo vit pune njihet si 1 për qind me të cilin shumëzohet baza e vlerësueshme, që i referohet rrogës reale.

f) Indeksimi i pensionit

Koefiçentët e indeksimit do të përdoren në përllogaritjen fillestare tëpensioneve. Koefiçentët mund të konsideron si “faktori interes” me të cilin njëpagë në kushtet ekonomike të mëparshme sillet në kushtet dhe vlerën e sotme.Indeksimi i pensioneve bëhet sipas proçedurave dhe koefiçentëve tëindeksimit të bazës së vlerësuar të vitit përkatës. Për rillogaritjen e pensioneve,rillogaritet baza e vlerësuar. Përveç pensioneve, qeveria indekson çdo vit edhepagat për efekt të llogaritjes së pensioneve. Në skemën e re, do të bëhetindeksimi i pagës maksimale me inflacionin. Do të vendosen rregulla të qartadhe strikte për indeksimin e pensionit vetëm me inflacionin.

g) Ndryshime në skemën suplementare

Në lidhje me punonjësit e administratës publike do të kenë të njëjtin trajtim siskema aktuale. Ulet mosha e pensionit për minatorët edhe rritet mosha përdeputetët dhe ministrat. Mosha e pensionit për minatorët përcaktohet 55 vjeç,ndërsa pensionet suplementare nga të cilat përfitojnë zyrtarët e shtetit dhepolitikanët, do të rishikohen dhe mosha e tyre do të kalojë nga 55 vjeç në 60deri në 65 vjeç.

2.7 LITERATURA EMPIRIKE: PËRQENDRIMI I LITERATURËS

SIPAS FUSHAVE

2.7.1 EFEKTET TEORIKE TË PENSIONEVE

Kjo pjesë ofron një diskutim teorik të efekteve kryesore të marrëdhënies mes pensioneve publike dhe kursimit personal. Korniza e diskutimit është një modeli thjeshtë i mbivendosjes së gjeneratave, model ku secili brez vepron si konsumatorë i ciklit të jetës.Ky model njihet edhe si modeli i thjeshtë i mbivendosjes së gjeneratave të dy periudhave. Efektet e pensioneve janë analizuar duke përdorur skemën e pensioneve pay-as-you-go (PAYG), ku përfitimet nga pensioni aktualisht financohen nga tatimet. Një mënyrë alternative e financimit të pensioneve është sistemi i financimit të plotë, ku çdo brez financon pensionin e vet. Teorikisht një sistem i financimit të plotë nuk do të devijojnë shumë nga një situatë pa skemat e pensioneve publike. Veç skema PAYG është sistemi më i përdorur në ekonomitë perëndimore.


46

Efektet e pensioneve PAYG për kursimin varen shumë në supozimet që janë bërë në lidhje me mjedisin në të cilin veprojnë konsumatorët, për shembull tregu i kapitalit dhe në sjelljen e konsumatorëve, për shembull specifikimi i funksioneve të dobisë. Këtu analizohen në veçanti tri supozime kryesore që janë diskutuar shpesh dhe të cilat gjithashtu janë testuar në shumë studime empirike. Së pari, është diskutuar se si pensionet ndikojë në sjelljen e daljes në pension dhe ofertën e punës. Më pas shihen të ardhurat nga puna dhe roli i trashëgimisë. Gjithashtu, pasojat e kufizuesit të likuiditetit janë diskutuar edhe në këtë kapitull.

2.7.2 MODELI I MBIVENDOSJES SË GJENERATAVE

Modelet e mbivendosjes së gjeneratave janë përdorur në analizimin se si transfertat midis gjeneratave ndikojnë në rritjen ekonomike. Modeli i parë i këtij lloji ishte paraqitur nga Samuelson (1958). Diamond (1965) ka prezantuar këtë modelnë një mjedis neoklasik të prodhimit, i cili më pas zgjerohet nga Barro (1974) për të diskutuar mbi efektet e trashëgimisë altruiste brenda të njëjtit kuadër logjik. Në modelet me dy periudha e ardhura nga puna është supozuar të merret vetëm në periudhën e parë. Këtu paraqitet një model i thjeshtë i mbivendosjs së gjeneratave pa prodhimin, ku të ardhurat e punës janë marrë në të dyja periudhat. Kjo është e dobishme kur analizohen efektet e pasigurisë dhe një model i ngjashëm është përdorur nga Feldstein (1988).

Ekonomia përbëhet nga dy breza të mbivendosura të individëve identik. Çdo brez jeton për dy periudha, nuk ka asete fillestare, por merr të ardhura nga puna në dy periudha. Mosha e daljes në pension është supozuar të jetë fikse dhe ndodh në periudhën e dytë. Donacionet dhe pasiguria nuk janë përfshirë në këtë fazë, por do të futen më vonë.

Në pjesën e mbetur të kësaj çështje do të diskutohen efektet e përdorimit të skemës pay-as-you-go (PAYG) në këtë model. Tashmë, shumica e ekonomive perëndimore përdorin skema të tilla, prandaj një diskutim më i përshtatshëm do të ishte analizimi i ndryshimeve marxhinale në skemën ekzistuese të pensioneve. Nga një pikëpamje empirike, ky dallim është i rëndësishëm. Teorikisht, mund të abstragohet nga ai, meqë efektet e përqafimit të një sistemi të tillë janë të barabarta me një zgjerim të një skeme pensioni ekzistuese. Për thjeshtësi,supozohet se qëllimi i vetëm i sektorit qeveritar është që të mbledhë taksat për të financuar përfitimet e pensioneve. Tatimet ndryshojnë në të dy periudhat, ndërsa konsumatorët marrin përfitimet e pensioneve vetëm në periudhën e dytë. Supozohet se i gjithë përfitimi (ose rritjet në përfitime) duhet të financohet nga taksat. Një argument mund të jetë që rritja e borxhit të qeverisë nuk është një politikë e qëndrueshme në afat të gjatë. Pothuajse çdo studim empirik mbështetetnë hipotezën e ciklit të jetës.


47

2.7.3 PASIGURIA E TË ARDHURAVE NGA PUNA

Deri më tani të gjitha variablat dhe koha e jetës kanë qenë të trajtuar si të sigurt për konsumatorin. Në këtë çështje prezantohet pasiguria duke supozuar se periudha e dytë e të ardhurave është konsideruar si e pasigurt kur planifikon të konsumojë për të dyja periudhat. Janë shumë arsye pse periudha e dytë e të ardhurave duhet të trajtohet si e pasigurt, për shembull mundësia e papunësisë dhe përkeqësimi i shëndetit. Të gjitha ndryshoret e tjera dhe ato të jetës mbeten të sigurta, domethënë se ne shpërfillim faktin se ndryshimet e ardhshme në skemat e pensioneve mund t’i bëjnë pensionet e pasigurta. Duket joreale nëse merret koha e jetës si e sigurt, por kjo mund të shihet si ekuivalente për të supozuar një treg vjetor perfekt.

Një dallim i rëndësishëm është midis sigurisë ekuivalente, e cila ndjek një funksion dobie kuadratik dhe kursimit paraprak, i cili lind nëse derivativi i tretë i funksionit të dobisë është pozitiv (Deaton, 1992). Siguria ekuivalente është e përshtatshme që të gjithë variablat e pazgjidhura mund të zëvendësohen me pritjet dhe rezultatet e tyre do të përkojnë me ato të rastit të sigurt. Megjithatë kjo mund të jetë më realiste për të parandaluar kursimin, e cila është e barabartë me mos uljen absolute të rrezikut. Në këtë rast pasiguria në lidhje me të ardhurat në të ardhmen do të mposht konsumin aktual në krahasim me rastet e sigurta.

Rritja gjatë periudhës së dytë e konsumit për brezin t nuk do të ndikohen nga pasiguriae të ardhurave. Konsumi i planifikuar në periudhën e dytë do të jetë më i lartë se në rasti e sigurisë, por rritja e konsumit e ndikuar nga përfitimet neto të pensioneve do mbetet e njëjta përderisa asgjë nuk është e sigurt për brezin t në periudhën e dytë. Kjo qëndron pavarësisht se si është përcaktuar sistemi tatimor.

Brezi t + 1 është duke planifikuar të konsumojë gjatë dy periudhave dhe do të marrë parasysh skemën e pensioneve për aq sa kjo ndryshon shkallën e pasigurisë.Dobia e pritur do të jetë maksimalisht subjekt i kufizimit të buxhetit (2). Ekuacioni Euler (1) bëhet (r = 0).

(1') δU/δCt,i= E1(δU/δCt,2)

ku E1 është pritja, kusht në informatat në periudhën 1. Nëse funksioni i dobisë është koha e pjesshme dhe derivati i tretë i funksionit të dobisë është negativ, konsumi në këtë periudhë të parë mund të reduktohet (krahasuar me rastet e sigurisë), në mënyrë për të rivendosur barazinë e dhënë nga (1'), shih Leland (1968). Intuita thotë se në rastin e të ardhurave të pasigurta të punës, pritet që konsumi në periudhën e dytë të reduktohet nga një prim i rrezikut, duke lënë të kuptohet se do të rriten pritjet për dobinë marxhinale. Derisa dobia marxhinale të jetë e barabartë në të dyja periudhat, periudha e parë e konsumit duhet të reduktohet. Sa më e lartë të jetë shkalla e pasigurisë, aq më e lartë do të jetë ulja e konsumit në periudhën e parë.

Në rastet më interesante të tatimit mbi të ardhurat, të dhënë nga (14), disa prej të ardhurave të pasigurta të periudhës së dytë largohen nga konsumatori si pasojë e tatimeve dhe u zëvendësuan nga përfitime më të larta nga pensioni në të njëjtën


48

periudhë. Duke përdorur formulimet matematikore, përfitimet varen nga periudha e dytë e të ardhurave nga puna.

Pt, 2 = t2Yt, 2 + tiYt + 1,1

Nëse pasiguria lidhur me të ardhurat e punës (Yt,2) matet nga varianca e vetë, norma e taksave do të japë një mospërputhje të ulët (pasiguri) për pensionet,

VarPt, 2= (t2)2VarYt,2

Edhe në qoftë se burimet e përgjithshme janë të pandryshuara, shkalla e pasigurisë do të reduktohet pas prezantimit të skemës së pensioneve. Sipas diskutimit të mësipërm kjo do të nënkuptojë një rritje në konsum gjatë periudhës së parë për brezin t+1 krahasuar me situatën pa skemë të pensioneve. Përderisa kursimi agregat është nënkuptuar, pasiguria do të zmadhojë efektet negative duke rritur më tej konsumin e përgjithshëm.

Në diskutimin e pasigurisë mbi të ardhurat, u injorua përfshirja e tregut të kapitalit. Kufizimet e likuiditetit do të jenë më pak efektive kur të ardhurat janë të pasigurta. Meqenëse pasiguria zvogëlon konsumin në periudhën e parë, nevoja për kredi është zvogëluar.

Për të përmbledhur mund të themi se pasiguria thekson konkluzionin kryesor, duke pasur parasysh se e konsiderojmë çështjen më interesante kur tatohen të ardhurat. Kursimi ka më shumë gjasa të ulet për aq kohë sa konsumatorët janë planifikuesit e jetës. Nëse ata janë dritëshkurtër, periudha e dytë e pasigurisë bëhet e parëndësishme në këtë model.

2.7.4 TRANSFERTAT MIDIS BREZAVE

Deri tani kemi përjashtuar transfertat endogjene mes brezave në model. Megjithatë nuk ka dyshim se transfertat ndodhin si trashëgimi, si shpenzime për arsim ose për dhurim. Analizat kanë treguar se transfertat midis brezave kanë rëndësi (Kotlikoff dhe Summers, 1981; Bernheim, 1991), dhe për këtë arsye duhet të merren parasysh gjatë analizës së efekteve të pensioneve të pleqërisë.

Barro (1974), argumenton në favor të një motivi të thjeshtë altruist të trashëgimisë. Kjo mund të përfaqësohet nga përdorimi i dobive të gjeneratës së pasuar në funksionin e dobisë së brezit të tanishëm (1) dhe do të thotë se të gjithë brezat janë të lidhura së bashku në një kuadër dinamik. Funksioni i dobisë është, (1') Ut = U (Ct,1, Ct,2, Ut+1)

Në fund, konsumi mbetet i pandryshuar për të gjithë brezat pasi burimet e disponueshme janë të njëjta si më parë, kur u prezantua skema e pensioneve. Duhet të theksohet se ky rezultat është i vlefshëm vetëm për ndryshime marxhinale në skemën e pensioneve dhe trashëgimia duhet të jetë operative para se ndryshimi të ndodh (Zgjidhja e brendshme), siç parashtron Barro (1974).Shumë argumente teorike janë paraqitur në mënyrë që të shmanget rezultati neutral i Barro-së, siç janë Feldstein


49

(1976), Tobin dhe Butler (1980) dhe Bernheim (1987). Kufizimet e likuiditetit dhe taksat deformuese janë dy ndër faktorët e diskutuar në lidhje me këtë çështje. Bernheim, Shleifer dhe Summers (1985) prezantuan motivin strategjik mbi trashëgiminë, e cila shpjegon trashëgiminë si rezultat i një loje midis brezave dhe tregon se ky supozim shtrembëron gjendjen neutrale të Barro-së. Një tjetër motivim, “gëzimi i dhënies”, merr parasysh se madhësia e trashëgimisë në vetvete jep dobi për individin i cili trashëgon.

Ky mund të jetë rasti që altruizmi ekziston së bashku me motive të tjera. Abel

dhe Bernheim (1991) analizuan altruizmin e kombinuar me motiv “gëzimin e dhënies”. Kjo është e rëndësishme për shkak se ajo tregon se altruizmi është vendimtar. Kritika e ngritur duke futur motive të tjera trashëgimie nuk është bindëse për aq kohë sa studimet empirike nuk mund të përjashtojnë altruizmin. Duket e arsyeshme që të paktën një pjesë nga trashëgimia dhe transfertat e tjera janë të motivuar nga dobia e pranimit.

Një kritikë më e rëndësishme mbi rezultatin ekuivalent Rikardian jepet nga Bagwell

dhe Bernheim (1988). Ata e lehtësojnë supozimin e agjentëve përfaqësues dhe analizojnë implikimet e lidhjeve ndër-familjare (nëpërmjet martesës mes individëve pa lidhje). Në këtë rast “çdo gjë” është neutrale. Meqë kjo është larg nga ajo që është vërejtur, ata argumentojnë se përfundimet e ndjekura nga ekuivalenca Rikardiane janë të dyshuara.

2.7.5 VËREJTJE PËRFUNDIMTARE PËR ÇËSHTJEN

Në një model të thjeshtë të mbivendosjes se brezave, është treguar se përdorimi i skemës së pensioneve PAYG normalisht do të reduktojë nivelin e kursimit personal. Kur oferta e punës lejohet të ndryshohet lirisht nga konsumatori, ky përfundim nuk është më i qartë (një pjesë) për sa kohë rritja e konsumit mund të zëvendësohet nga koha e lirë. Përfundimi kryesor është i prekur nga kufizuesi i likuiditetit që mund të parandalojë konsumatorët në rritjen e konsumit, në mënyrë të veçantë kur pasuria është kolaterali kryesor. Trashëgimia altruiste, nën disa kufizues, zbeh efektin origjinal mbi kursimet. Megjithatë, pasiguria e të ardhurave mund të zvogëlojë rëndësinë e dy faktorëve të fundit duke lënë daljen në pension elementin kryesor të modifikuar. Këto konkluzione janë të bazuara në supozimin se konsumatorët janë kërkues të së ardhmes. Në sjelljen e konsumatorit, efekti në kursim varet nga ndryshimet marxhinale të tendencës mes brezave.

Modeli teorik ka dhënë një pasqyrë mbi efektet kryesore që zbatohen në marrëdhënien midis pensioneve publike dhe kursimit privat. Në mënyrë që të vlerësojmë efektet, në fillim duhet të përdorim analizën empirike. U panë analizat që adresojnë efekte të drejtpërdrejta (bruto) të kursimit, pastaj u panë studimet në lidhje me sjelljen e daljes në pension më pas u diskutua mbi likuiditetin dhe në fund u fol mbi pasigurinë.


50

2.7.6 TESTET EMPIRIKE TË EFEKTEVE MBI KURSIMIN

Në këtë çështje janë parë studimet që kanë testuar efektet direkte të pensioneve publike duke përdorur funksione mbi konsumin ose kursimin. Analizat empirike mund të ndahen në tre grupe kryesore sipas llojit të të dhënave të përdorura: analiza e serive kohore, analiza hapësinore (brenda vendit) dhe studime hapësinore mes vendeve. Përveç kësaj është një studim i bazuar në të dhënat e panelit. Ky kapitull ofron një përmbledhje të shkurtër me një vlerësim kritik të të gjitha llojeve të studimeve. Janë krahasuar analizat e secilës kategori.

Pavarësisht nga shumë analiza gjatë një periudhe të gjatë, duket ende e vështirë nga një pikëpamje empirike për të argumentuar në favor të ndonjë rezultati që është më bindës. Kjo mund të jetë për shkak të problemeve të lidhura me të dhënat, specifikimit të modelit dhe të teknikës ekonometrike. Vlerësimet kritike janë dhënë nga Auerbach

dhe Kotlikoff (1983) për studimin e serive kohore dhe nga Manger (1986) për të dy kategoritë e studimeve: seri kohore dhe hapësinore. Në publikimin e Bernheim

(1987a) janë diskutuar problemet lidhur me përdorimin e pasurisë së sigurimeve shoqërore që përdoret në pothuajse çdo analizë.

2.7.7 ANALIZA E SERIVE KOHORE

Qasja e serive kohore është përfshirë në termin e sigurimeve shoqërore në funksionin e konsumit përgjatë jetës dhe heton nëse ky term i shtuar ka efekt të rëndësishëm në konsum. Në këtë rast, përfundimi është se skema PAYG e pensioneve të pleqërisë ka kontribuar në uljen e kursimit agregat. Koeficientët e vlerësuar interpretohen zakonisht si efekte neto, domethënë të korrigjuara për ndikimin e sigurimeve shoqërore dhe sjelljen e daljes në pension. Në këtë seksion ne japim një studim të shkurtër të analizës së serive kohore duke theksuar se ka probleme të mëdha.

Feldstein (1974) është një kontribues i rëndësishëm i literaturës për dy arsye kryesore. Së pari, ai futi studimin e rëndësisë së sigurimeve shoqërore në lidhje me kursimet personale në axhendën kërkimore.Vetëm disa analiza më të hershme e ngritën këtë pyetje dhe rezultatet e tyre ishin kontradiktore: një zbulim pohonte që sigurimet shoqërore mund të sjellin rritje të kursimeve. Së dyti: Feldstein filloi hulumtimet për sa i përket sjelljes në moshën e pensionit.

Struktura analitike e analizave të Feldstein ishte analiza e ciklit të jetës dhe thelbi ishte që ndikimi i parë negativ në kursime ka të ngjarë të neutralizohet nga dalja e detyruar në pension. Ai argumentoi se punonjësit që do të kenë punuar mbi moshën 65-vjeçare në mungesë të sigurimit shoqëror, priret të dalin në pension më herët kur sigurimet shoqërore janë të pranishme. Një arsye është i ashtuquajturi testi i fitimeve që ndalon individët të marrin përfitimet nëse ata kalojnë një nivel të caktuar të ardhurash. Një masë e normës së sigurimeve shoqërore përfshihet në një funksion të konsumit që përmban të ardhurat aktuale dhe pasurinë. Në disa regresione Feldstein merr efekte të rëndësishme të normës së sigurimeve shoqërore.


51

Studimi i Feldstein u ndoq nga disa analiza duke përdorur të dhëna për SH.B.A dhe në veçanti duke përdorur seritë e normës së sigurimeve shoqërore të Feldstein, shiko Munell (1974) që vlerësoi një funksion të kursimeve, Barro (1978) dhe Darby (1979). Këto studime janë riparë dhe krahasuar të dyja në studime më të vona dhe në kërkimet e Furstenberg (1979) dhe të Modigliani dhe Hemming

(1983). Konkluzioni kryesor është që rezultatet varen në mënyrë vendimtare nga specifikimet e funksionit të konsumit ku deri diku janë përdorur përafrime për normën e sigurimeve shoqërore. Më vonë u zbulua që të dhënat e normës së sigurimeve shoqërore të Feldstein përmbanin një gabim programimi që rezultoi të jetë e rëndësishme për rezultatin, shiko Leimer dhe Lesnoy (1982).Në këtë sfond hetohen rezultatet e marra nga të dhënat e korrektuara. Gjithashtu shihen studime të bazuara në të dhëna edhe për disa vende të tjera përveç SH.B.A-së, për të parë nëse mund të gjenden ngjashmëri në rezultate. Leimer dhe Lesnoy (1982) korrigjuan gabimet e programimit në të dhënat e sigurimeve shoqërore të Feldstein dhe rivlerësuan funksionin e Feldstein mbi dy periudha vlerësimi lehtësisht të zgjeruara,1930-1974 (përjashtuar 1941-46) dhe 1947-74 (Kampioni i Feldstein mbaroi në 1971). Koefiçenti i të dyjave, normës së sigurimeve shoqërore bruto dhe asaj neto ka ndryshuar nga të qenurit pozitive dhe e rëndësishme, në të qenurit pozitive dhe jo e rëndësishme për periudhën e parë, dhe nga të qenurit pozitive dhe jo e rëndësishme, në të qenurit negative dhe e rëndësishme për periudhën e mëvonshme. Autorët dalin në përfundim që variablat e përsëritur nuk ofrojnë mbështetje statistikore për hipotezën që sigurimet shoqërore ulin kursimet personale. Këto rezultate janë shumë të ndjeshme në periudhën e vlerësimit. Rezultatet gjithsesi janë, jo të varura ndaj vitit përfundimtar; pra nëse viti përfundimtar është 1971 apo 1974. Autorët gjithashtu argumentojnë që vlerësimet e serive kohore vështirë se do të ofrojnë një përgjigje përfundimtare, pjesërisht sepse ne nuk e dimë se si individët e perceptojnë normën e tyre të sigurimeve shoqërore. Kjo kritike është në fakt më e përgjithshme që kur pothuajse çdo studim empirik i sigurimeve shoqërore dhe kursimeve (jo vetëm analizat e serive kohore)vlen si matës i normës së sigurimeve shoqërore, e për rrjedhojë edhe i pensioneve.

Feldstein (1982) u përpoq të rivendoste rezultatet e tij origjinale duke ripunuar apo rishikuar variablin e korrektuar të sigurimeve shoqërore të përdorur nga Leimer dhe Lesnoy. Rishikimi kërkoi një ndryshim në ligjin e sigurimeve shoqërore amerikane në 1972 dhe kontributet rrisnin vlerat e të dyjave, koeficentit dhe vlerës-t kur bëhet vlerësimi i periudhës 1929-74. Sipas Leimer dhe Lesnoy (1982) korrigjimi Feldstein është i paqëndrueshëm me legjislacionin e ri dhe nëse nuk do të ishte, rezultatet e tij vetëm forcojnë konkluzionin e një paqëndrueshmërie dhe efekti pjesërisht jo të rëndësishëm të sigurimeve shoqërore në kursimet personale.

Markowski dhe Palmer (1979) vlerësuan një funksion të kursimeve agregate për Suedinë, përfshirë si regresorë në vonesën kohore të kursimeve, të ardhurat dhe inflacionin. Tre ndryshoret kanë marrë në konsideratë goditjet nga taksimi jo i drejtpërdrejtë. Statistika DW është 2.14. Autorët zbuluan që pensionistët suedeze(ATP)kanë ulur kursimet në një mesatare 2%. Bentzel dhe Berg

(1983) duke përdorur të dhënat e rishikuara për të njëjtin vend, nuk zbuluan ndonjë ndikim në


52

kursime për periudhën 1955-79. Specifikimi i modelit të tyre ishte i ndryshëm nga ai i Markowski dhe Palmer (1979). Këtu janë përfshirë një variabël i pasurisë dhe një variabël që mat shkallën e rregullimit të tregut të kredisë, ndërsa terma të inflacionit në modelin e tyre nuk ka. Në veçanti, dy nga ndryshoret janë hequr. Në tre modele të prezantuara, statistika DW është shumë e ulët, nga 0.84-1.58,duke treguar që modelet nuk janë të specifikuara mirë. Më shumë rëndësi duhet t’i kushtohet studimeve të Markowskit dhe Palmer-it, të cilët konkludojnë në një efekt negativ të vogël në kursime.

Për Kanadanë shkurtimisht diskutohen dy studime. Boyle dhe Murray

(1979) vlerësojnë funksionin e konsumit dhe kursimeve ashtu si te Fieldstein

(1974) dhe Munnel (1974) respektivisht, në periudhën 1946-69. Janë vlerësuar efektet nga 5 matje të ndryshme të normës së sigurimeve shoqërore, por asnjëra nuk ka treguar ndikim të rëndësishëm në konsum. Ky zbulim është konsistent me të ashtuquajturën studimi i Ontarios, bazuar në Denny dhe Rea (1979), në të cilën vlerësohet një funksion rënës i kursimeve. Funksioni i përfshin të dyja, të ardhurat dhe disa madhësi të popullatës në raport me përfitimet e pensionit. Përfitimet rrisin kursimet dhe ky efekt kundër-intuitës shpjegohet nga një ndikim i fuqishëm nga përfitimet e pensionit në periudhën e pensionit vlerësuar në ekuacione të ndara. Të dy barazimet janë të mirë-specifikuara, të paktën sipas statistikës DW, por mund të argumentohet që procedura të njëpasnjëshme regresioni mund të jenë më të përshtatshme se një ekuacion i vetëm regresi.

Në një studim gjerman nga Pfaff, Hurler dhe Dennerlein (1979), janë vlerësuar disa ekuacione kursimesh. Masa e kontributeve totale të sigurimeve shoqërore përfshihet si një përfaqësim i normës së sigurimeve shoqërore. Në dy ekuacione ky variabël është i rëndësishëm, por me shenjë të kundërt, ndërsa në të tretin (I vetmi që përfshin të ardhurat familjare) efekti është, ashtu siç mund të pritej, negativ dhe vlera-t për koeficientin është 1.73. Bazuar në këto rezultate autorët hulumtojnë që në pamje të parëduket sikur nuk ka efekt negativ në kursime. Thjesht duke parë statistikat DW, konkluzioni mund të alternohet. Për të dy barazimet që mbështesin një impakt pozitiv në kursimet, statistikat DW janë respektivisht 0.88 dhe 0.96, duke treguar në mënyrë të qartë jospecifikim. Në barazimin që mbështet një ndikim negativ në kursime, vlera statistikore DW është 1.61. Në veçanti R2 është rritur nga 0.74 në 0.93, duke e favorizuar këtë barazim.

Carmichael dhe Hawtrey (1981) morën një rrugë pak më ndryshe në përpjekjen për të testuar hipotezën e neutralitetit Rikardian. Mbështetja e kësaj hipoteze tregon që sigurimet shoqërore nuk ndikojnë në kursimet personale. Një model 2-gjeneratash, përdoret për të testuar të dhënat makro. Përveç të ardhurave me pak taksa të sigurimeve shoqërore dhe transfertave korrente të sigurimeve shoqërore, deficit buxhetor dhe shpenzimeve qeveritare gjithashtu përfshihen në funksionin e konsumit. Ekuacioni vlerësohet duke përdorur të dhëna tre-mujore australiane nga 1961-1979. Rezultatet tregojnë se të dyja hipotezat, që efekti i të ardhurave neto barazon efektin e sigurimeve shoqërore dhe aspekteve të tjera të hipotezës së neutralitetit nuk


53

mund të hidhet poshtë. Problemi kryesor me këto analiza është që sigurimi shoqëror i pritshëm për brezin e ri është hequr. Testi që është vërtetuar dhe nuk mund të hidhet poshtë është vetëm nëse tendenca marxhinale e konsumit është e njëjtë për të dy brezat. Gjithashtu ata përfshijnë deficitin buxhetor,shpenzimet qeveritare dhe bazën monetare në funksionin e konsumit. Përqasja e këtij variabli duhet të aplikohet edhe në variablat e tjerë, jo vetëm në të ardhurat neto. Në përgjithësi kjo analizë tregon që ka probleme madhore në aplikimin e të dhënave agregate për të analizuar një model që bazohet në sjelljen e brezave të ndryshëm.

Lee dhe Chao (1988) vlerësojnë ofertën e punës ndërmjet pensionistëve dhe kursimeve personale,veç e veç duke përdorur të dhëna të marra nga Leimer

dhe Lesnoy (1982). Të dy modelet e barazimit bëjnë të mundur kontrollin e efektit të daljes në pension dhe gjejnë efekt neto të sigurimeve shoqërore në kursimet personale. Oferta e punës për individët 65 vjeç dhe mbi këtë moshë varet në bazë të rezultateve në normën e sigurimeve shoqërore, por jo në normën e pensioneve (private) apo fonde të tjera të pasurisë neto të familjes. Në ekuacionin e kursimit, kontributet aktuale të pensioneve private dhe sigurimeve shoqërore janë përdorur në vend të variablave të pasurisë. Një argument për këtë është se konsumatorët janë më të informuar në lidhje me rrjedhjen e variablave. Rezultatet tregojnë se efektet e vlerësuara të përfitimeve të sigurimeve shoqërore dhe pjesëmarrja e fuqisë punëtore nuk rezultojnë të rëndësishme në regresionin e kursimit. Nga ana tjetër, kemi një efekt negativ të rëndësishëm nga rrjedhja e kontributeve të pensioneve private në kursim. Autorët argumentojnë se kontributi i pensioneve, ndryshe nga kontributet e sigurimeve shoqërore, rrisin dukshëm asetet personale të konsumatorit pas daljes në pension. Kjo duket e vështirë për të bërë një gjykim serioz të ekuacioneve të vlerësuara meqë janë raportuar vetëm teste jo të specifikuara. Ajo që është e çuditshme është se të dy ekuacionet janë statike, dhe se variablat e parëndësishëm nuk janë hequr në mënyrë që të marrim një model më të thjeshtë. Përdorimi i përfitimeve aktuale të sigurimeve shoqërore në ekuacionin e kursimit dhe përdorimi i normës së sigurimeve shoqërore në funksionin e ofertës së punës është e papajtueshme.

Shumica e studimeve të përmendur e kanë vlerësuar funksionin e konsumit apo kursimeve vetëm në nivel variablash. Dihet se kjo qasje është e ndjeshme nga kolineariteti mes regresorëve, sepse shumica e variablave kanë një model të veçantë prirjeje. Norma e sigurimit social shtohet në këtë problem për shkak të lidhjes së saj me të ardhurat nga puna. Atje janë përmendur edhe disa statistika të testit për ekuacionet e vlerësuara, duke i bërë të vështira për t’i kuptuar vetitë e tyre ekonometrike.

Studimi nga Browning (1982) ka disa avantazhe në krahasim me studimet e mësipërme, të dyja në lidhje me specifikimet ekonometrike dhe testimin diagnostikues të regresionit të vlerësuar. Ai përdor të dhëna tremujore për periudhën 1962 deri në 1979 të Mbretërisë së Bashkuar për të vlerësuar një funksion të konsumit agregat. Norma e sigurimeve shoqërore është përafruar me vlerën aktuale bruto të pensioneve shtetërore në të ardhmen, në bazë të pensioni bazë për t'u paguar për një


54

person të vetëm. Për të marrë një masë të totalit të pensioneve, shtohet vlera bruto e tregut të fondeve private të pensioneve. Struktura e analizës empirike ishte një funksion i vonesave të shpërndara që përfshinte të ardhurat personale të disponueshme, indeksin e çmimeve të shitjes me pakicë, pensionin bruto, pasurinë e zakonshme dhe një variabël dummy. Duke vendosur kufizime dhe duke specifikuar një model të korrigjimit të gabimit, kjo analizë e bën multikolinearitetin një problem më pak të rëndësishëm se sa në studimet e kaluara të serive kohore. Një numër i madh regresionesh janë provuar dhe modeli i preferuar është mbështetur nga një grup testesh statistikore. Rezultatet tregojnë se norma e sigurimeve shoqërore ka një efekt të vogël, por të rëndësishëm e afatshkurtër të drejtuar mbi konsumin. Ky efekt afatshkurtër i vlerësuar është në përputhje me analizën teorike. Një efekt i vogël është i justifikuar lehtë nga modifikime të të njëjtit model. Sipas Browning, një shpjegim i mundshëm është se shumica e jo-pensionistëve nuk janë në dijeni të ndryshimeve marxhinale të pensioneve.

Magnussen (1994) nuk gjen asnjë efekt të perceptuar të normës së sigurimeve shoqërore në një ekuacion të vlerësuar të konsumit për punëtorët në një studim të bazuar në të dhënat makroekonomike norvegjeze për grupe socialo-ekonomike. Specifikimi ekonometrik është i ngjashëm me qasjen e Browning (1982), dmth një model i korrigjimit të gabimit. Periudha e vlerësimit (1966-1990) përfshin dy risi të mëdha në zhvillimin social norvegjez. Skema e sigurisë: Futja e të ardhurave të lidhura me pensione të pleqërisë dhe një reduktim në moshën e daljes në pension. Sipas teorisë duhet që të dyja ngjarjet të kenë ndikim tek kursimet, por rezultatet empirike mohojnë efektet e normës së sigurimeve shoqërore. Elasticiteti i të ardhurave në ekuacion, i cili gjithashtu përfshin pasuri të zakonshme dhe ndryshimi në normën e papunësisë, është vlerësuar me 0.9. Në një funksion të veçantë konsumi për pensionistët, elasticiteti korrespondent është vlerësuar me 0.6. Rishpërndarja e të ardhurave nëpërmjet sistemit të sigurimeve shoqërore, është më e mundshme për të stimuluar se sa për të reduktuar kursimet agregate private. 2.7.8 ANALIZA HAPËSINORE MES VENDEVE

Studimet hapësinore mes vendeve zakonisht përdorin të dhënat për disa vende për një periudhë të paktën 5 vjeçare. Dy qasje kryesore janë marrë në lidhje me vlerësimin. Disa studime përdorin vlerën mesatare kohore për secilin variabël dhe vlerësimin përmes metodës së zakonshme të katrorëve më të vegjël (OLS). Avantazhi i përdorimit të kësaj procedure është se efektet e luhatjeve ciklike janë ulur, ndërsa problem është numri i ulët i shkallëve të lirisë, të cilët eliminojnë mundësinë për të marrë në konsideratë ndryshimet specifike të vendit. Studime të tjera përpiqen të përfitojnë nga struktura panel e të dhënave dhe zgjerojnë numrin e vëzhgimeve në mënyrë të konsiderueshme duke bashkuar të gjitha vëzhgimet për çdo variabël, në bazë të të dhënave për vende të ndryshme. Metoda e fundit ka avantazhin se kushtet specifike të ndërprerjes dhe ndërthurjes midis vendeve, që kanë për qëllim të marrin parasysh ndryshimet institucionale të vendeve etj., mund të shtohet në regresione. Në të dy


55

strukturat, një raport konsum-të ardhura (ose raporti kursim - të ardhura) mbetet në një masë të përfitimeve të sigurimeve shoqërore dhe variablave të tjera të rëndësishme, shpesh duke përfshirë raportin e pjesëmarrjes së punës për pensionistët. Variabli i fundit është përfshirë në analizë për efekt të daljes së detyruar në pension. Disa studime zbatojnë metodën me dy faza (2SLS) dhe vlerësojnë efektet e përfitimeve të sigurimeve shoqërore në raportin e pjesëmarrjes.

Siç mund të shihet, konkluzionet janë të shumta.

Dy studimet e Feldstein, të cilat përdorin teknikën e kohës mesatare, tregojnë për një ndikim negativ në kursime, ndërsa Barro dhe MacDonald (1979) dhe Koskela dhe

Viren (1983) favorizojnë ndikimin e kundërt në bazë të një procedure tjetër vlerësimi. Edhe pse duket sikur konkluzionet përcaktohen me metodën e vlerësimit, krahasimet midis studimeve të ndryshme tregojnë se edhe dallime të tjera janë gjithashtu të rëndësishme.

Në vazhdim, rezultatet e Feldstein (1980) dhe të Barro dhe MacDonald (1979) mund të krahasohen me kujdes. Përfundimi është se të gjithë faktorët e ndryshëm kontribuojnë, pak a shumë, në dallimet në rezultate si p.sh. në specifikimin e modelit, modelin mes vendeve, përcaktimet e variablave, burimet e të dhënave dhe periudhën e vlerësimit. Koskela dhe Viren (1983) duke krahasuar rezultatet e tyre me Feldstein (1980) argumentojnë se njehsimi i kontributeve të sigurimeve shoqërore është faktor i rëndësishëm. Ata replikuan vlerësimet e Feldstein duke argumentuar se kjo situatë merret në konsideratë vetëm kur variabli i përfitimit ndahet nga popullata nga është marrë një koeficient i caktuar. Megjithatë, është tërheqëse të argumentosh në favor të rezultateve të Feldstein meqë ai përdor një matës të përfitimeve të pritshme në vend të përfitimeve aktuale, si dhe matësi i parë duhet të jetë më i rëndësishëm duke pasur parasysh një pjesë të vogël të popullsisë. Modigliani dhe Sterling (1983) konfirmojnë rezultatet Feldstein (1980), përderisa kanë të bëjë me një efekt direkt në kursime, duke përfshirë më shumë vende në grupin e të dhënave. Arsyeja pse ata nuk arrijnë të gjejnë një efekt negativ të përgjithshëm mbi kursimin është efekti i madh i përfitimeve të sigurimeve shoqërore në normën e pjesëmarrjes në punë për pensionistët. Në veçanti ky efekt është më i fortë se ai i parashikuar nga Feldstein (1980). Vështirësia qëndron në krahasimin e efekteve të shkallës së pjesëmarrjes, pasi që të dyja specifikimet dhe përcaktimi i të dhënave janë të ndryshme në dy studime. Modigliani dhe Sterling sugjerojnë se dallimi në rezultate varet nga vendet e përfshira dhe periudhat e ndryshme të vlerësimit. Pra, edhe në qoftë se disa faktorë mbështesin analizën e Feldstein, përfundimi kryesor është ende i paqartë për shkak të gjetjeve nga Modigliani dhe Sterling (1983).

Si përfundim mund te themi se ekzistojne vështirësi në argumentimin e çështjes duke iu referuar studimeve të mësipërme. Një problem i përgjithshëm në krahasimet ndërkombëtare është se faktorët specifik të vendeve të ndryshme mund të injorohen (të mos merren në konsideratë). Nga pikëpamja teorike, madhësia përkatëse e sigurimeve shoqërore është vlera e skontuar e pritshme e përfitimeve të ardhshme. Në studime ndërkombëtare, kjo mbështetet (me një përjashtim) në përfitimet aktuale.


56

Ndoshta është e nevojshme ndërmarrja e një analize të tillë, por nga ana tjetër kjo përbën problem, pasi ky variabël është me interes kryesor në këto analiza. Megjithatë hulumtimet e ardhshme të grupeve të të dhënave ndërkombëtare mund të përfitojnë të dyja si nga rritja e numrit të vëzhgimeve, ashtu edhe nga përparimet e bëra në teknikat e vlerësimit të të dhënave gjatë dekadës së fundit.

2.7.9 STUDIMET HAPËSINORE (CROSS-SECTION) PËR INDIVIDË

Analizat cross-section për individët zakonisht vëzhgojnë lidhjen mes pasurisë së akumuluar dhe masave përkatëse të normës së sigurimeve shoqërore, të ardhurat nga puna dhe variablave të tjera të rëndësishme për një grup-moshë të veçantë të konsumatorëve. Disa studime vlerësojnë funksionet e konsumit në vend të ekuacioneve të aseteve. Shumica e analizave përfshijnë përafrime të vlerës së ardhshme të pritshme (neto) të përfitimeve nga sigurimet shoqërore, por disa të tjera testojnë dhe efektet e kontributeve tatimore të kaluara. Shumica e studimeve vëzhgojnë sjelljen e një grupi individësh para daljes në pension, dhe për këtë arsye nuk kanë për qëllim direkt testimin për efektet në kursimin agregat. Sidoqoftë, rezultatet mund të japin mbështetje për hipotezën në lidhje me sjelljen agregate. Përveç kësaj për të hetuar efektet bruto mbi kursimin, disa studime kërkojnë të shpjegojnë sjelljen e daljes në pension, sjelljet për sa i përket trashëgimisë dhe efektet nga kufizimet e kreditit: të gjithë faktorë të rëndësishëm në përpjekjen për të përcaktuar efektet agregate në kursim. Pas diskutimit të çdo studimi konkludohet duke krahasuar studime të bazuara në burime të ndryshme të të dhënave. Supozojmë se brezi t + 1 është studiuar në një periudhe para daljes në pension, d.m.th. në pjesën e parë të periudhës së dytë. Lidhjet e mëposhtme japin një shprehje të vlerës neto të aseteve për këtë grupmoshë:

At+1,2 = a1 + a2Tt+ 1,1+ a3 (Pt + 1,2– Tt + 1,2 –Tt+1,1) + a4(Yt + 1,1 + Yt+1,2) + a5Z’t+1 + e

ku Z është një vektor i variablave të tjera relevante dhe e është një term gabimi. Variablat e tjerë janë përcaktuar në çështjet e trajtuara më sipër.

Akumulimi i aseteve duhet të ulet nga taksat e pensioneve të kaluara dhe nga përfitimet neto të pensioneve (duke nënkuptuar se a2 dhe a3 janë negative), por rritet me fitimet gjatë jetës (që tregojnë se a4 duhet të jetë pozitiv). Sipas teorisë se sigurimeve shoqërore taksat e paguara në periudhën e parë priten të transformohen tërësisht në përfitime në periudhën e dytë. Ky quhet efekti zëvendësim. Duhet të theksohet se një efekt i rëndësishëm zëvendësimi nuk duhet të interpretohet si mbështetje e efektit mbi kursimin e përgjithshëm pasi reduktimi i kursimeve për një grup të para-daljes në pension mund të kompensohet nga rritja e kursimeve ndërmjet pensionistëve. Kur vlerësohet modeli, pritet te gjendet vlerësimi ia2 afërsisht (ose e barabartë) me -1. Në modelin teorik u supozua që përfitimet neto të jenë zero për gjeneratën t + 1. Megjithatë, për gjenerata t, përfitimet neto ishin pozitive, për shkak të faktit se sistemi i sigurimeve sociale ishte futur vonë në jetën e këtij brezi. Arsye të tjera mund të justifikojnë përfitimet neto pozitive, dmth se norma e rritjes së popullsisë është më e madhe se norma reale e interesit. Nëse përfitimet neto janë


57

pozitive, ekuacioni i mësipërm parashikon një efekt mbi aktivet neto, shpesh të referuar si efekt pasuror rritës i sistemit të sigurimeve shoqërore. Norma pozitive e sigurimeve shoqërore duhet të zvogëlojë nevojën për akumulimet private në një kontekst të ciklit të jetës. Për këtë arsye, shenja e pritshme e a3 është negative. Në një model të bazuar në trashëgimi altruist, nuk duhet të ketë efekt të tillë të pasurisë. Termi i tretë thjesht reflekton nocionin teorik se akumulimi i pasurisë duhet të rritet nga madhësia e të ardhurave përgjatë jetës, ndërsa termi i fundit është shtuar për të lejuar një hetim më të plotë nga sa sugjeronte modeli i thjeshte teorik, për shembull duke përfshirë edhe moshën e daljes në pension dhe efektet qe rrjedhin prej saj. Në vijim do të shikojmë disa studime që të ndërtojmë një kornizë të ngjashme me modelin e mësipërm. Pastaj do te vazhdojmë duke përcaktuar një kufizim në parametra në mënyrë që të marrim një ekuacion të thjeshtë, i cili përbën themelin për shumë analiza empirike.

Kotlikoff (1979) vlerëson një lidhje për një kampion prej 2124 meshkujve kryefamiljarë amerikane që ishin në mes të 45 dhe 59 vjeç në vitin 1966. Ekuacioni i mësipërm është sfondi për këtë analizë, dhe vektori Z përfshin moshën e daljes në pension, për të përcaktuar një ndryshore për pronësinë e shtëpisë, në mënyrë që të studiojmë efektet nga kufizimet e kreditit dhe karakteristikat socio-ekonomike,statusin martesor, moshën dhe madhësinë e familjes. Të ardhurat përgjatë jetës janë përafruar duke përdorur një mesatare dy-vjeçare të të ardhurave të disponueshme të punës, dhe katrori i këtij variabli është përfshirë gjithashtu për të shënuar një rritje të akumulimit për trashëgimi ndërkohë që burimet e jetës rriten. Vlerësimi kryesor i a2 është -0,666 me një gabim standart 0,305 dhe vlerësimi i a3 është 0,237 me gabimin standart 0.202. Kotlikoff gjithashtu gjen se efekti i moshës së daljes në pension është i vogël për të përjashtuar efektin e zëvendësimit. Që efekti ’pasuria’ ka shenjë negative dhe është e parëndësishme, baza e këtyre rezultateve vetëm argumenton se ka një efekt nga sigurimet shoqërore në kursimet agregate, por studimi mbështet një efekt zëvendësimi.

Në një tjetër studim, Kurz (1984) merr një qasje thuajse të ngjashme, duke përfshirë edhe taksat e kaluara dhe pasurinë neto të sigurimeve shoqërore në një ekuacion të aseteve. Vlerësimi është ndërmarrë për disa grupmosha nga 25 vjeç dhe lart. Sipas Kurz, një koeficient pozitiv i a3 do konfliktojë hipotezën e ciklit të jetës Feldstein, ndërsa një koeficient negativ do të konfliktojë hipotezën e transferimit midis brezave të Barro-s. Familjet me një mashkull të vetëm mbështesin teorinë e ciklit të jetës, rezultatet për familjet me një femër të vetme mbështesin hipotezën e Barro-s, ndërsa rezultatet për dy-familjet me kryefamiljare nuk mbështesin asnjë nga këto dy hipoteza. Për grupet e tjera koeficientët a3 janë negativë, por jo të rëndësishme për çdo grup moshe. Në kontrast me Kotlikoff (1979), vlerësimet e a2 janë uniforme mbi +1, duke mohuar ndonjë efekt zëvendësimi. Në përgjithësi ky studim jep mbështetje të vogël për efektet mbi kursimin. Efektet në trashëgimi janë studiuar gjithashtu, por nuk janë gjetur rezultate të rëndësishme.


58

David dhe Menchik (1985) studiuan efektet në pasuri duke dalluar mes dy motiveve kryesore për akumulimin e pasurisë: akumulimin përgjatë ciklit jetësor me qëllim zbutjen e konsumit mbi ciklin jetësor dhe akumulimin e trashëguar. Përfitimet bruto të pritshme të sigurimeve shoqërore zvogëlojnë nevojën për akumulime gjatë ciklit të jetës (Efekti i zëvendësimit), ndërsa rritja e pasurisë lejon dhënien e trashëgimisë (efekti i pasurisë). Të dyja këto variabla janë përfshirë në përputhje me rrethanat në një ekuacion të aseteve e cila është vlerësuar duke përdorur të dhënat për një grup prej 720 njerëz të lindur në periudhën 1890-99. Një avantazh i veçantë me këtë grup të të dhënave është se rritja e pasurisë është e madhe për shkak të një zgjerimi të konsiderueshëm të sistemit të sigurimeve shoqërore gjatë jetës në kohën e individit të marrë si shembull. Një avantazh i këtij studimi është që pritshmëria e normës së sigurimeve shoqërore mund të miratohet kundrejt përfitimeve aktuale. Një efekt i vogël, jo domethënës është gjetur për shtimin e pasurisë, duke i dhënë mbështetje të kufizuar hipotezës së Barro-së, e cila thotë se nuk duhet të ketë asnjë efekt të tillë. Efekti i normës së sigurimeve shoqërore është i parëndësishëm, duke mos dhënë mbështetje për modelin e ciklit të jetës. Përfundimi është në përputhje me rrethanat që konsumatorët në shembull nuk e rrisin konsumin për shkak të përfitimeve të pritshme nga skema e pensioneve, por e konsumojnë këtë fitim kur merret (në vend që ta lënë atë për pasardhësit e tyre, ta kursejnë). Prandaj, këto rezultatet duket se favorizojnë sjelljen jo largpamëse në lidhje me këtë çështje.

Një problem me modelin e mësipërm është se duhet të merren të dhënat përkatëse, në veçanti në kontributet tatimore të kaluara. Duke imponuar kufizimin a2 = a3, përfitohet ekuacioni

At+1,2 = b1 + b2(Pt + 1,2– Tt + 1,2) + b3(Yt + 1,1 + Yt+1,2) + b4 W’t+1 + e

ku W është një vektor i variablave të tjera dhe v është term i gabuar. Variablat e tjera janë përcaktuar në çështjet e mësipërme.

Nëse vlerësimi i b2 është negativ, kjo është marrë si një tregues se kursimi është reduktuar. Problemi me këtë model është supozimi i nënkuptuar se pritjet për pasurinë e kaluar janë realizuar për individët, ose që kufizimi a2 dhe a3 në modelin e mëparshëm është imponuar pa testim të qartë. Nëse ky kufizim nuk i mban, vlerësimet e b2 mund të jenë të njëanshme. Problemet e të dhënave më të theksuara e kanë bërë këtë ekuacion që të përdoret më shpesh për kërkime empirike se sa modelin e mëparshëm.

Feldstein dhe Pellechio (1979) filluan diskutimin e tyre teorik duke supozuar se pasuria totale (duke përfshirë pasurinë e sigurimit shoqëror) është në proporcion më të ardhurat neto nga puna e vitit të fundit. Kjo metodë çon në një ekuacion të ngjashme nga modeli i fundit, dallimi kryesor i të qënit kaq strikt në të ardhurat e punës është një regres i veçantë. Përveç kësaj një variabël moshe është shtuar në shumicën e ekuacioneve të vlerësuara. Shembulli përbëhet nga 126 çiftet ku burri është i punësuar dhe ndërmjet moshës 55 dhe 64 vjeç në vitin 1962. 12 çifte të tjera janë shtuar në disa regresione. Të dy vlerësimet e ponderuar dhe jo të ponderuar janë ndërmarrë, ku procedura jep më shumë peshë për familjet me të ardhura të mesme.


59

Të gjitha vlerësimet e b2 janë negative, më së shumti rreth 1 në vlerë. Shkalla e rëndësisë ndryshon me specifikimin e pjesës tjetër të ekuacionit, por përfundimi , pavarësisht nga kufizimet e te të dhënave është që sigurimet shoqërore në mënyrë të konsiderueshme zvogëlojnë akumulimin privat të pasurisë për grupin e konsideruar.

King dhe Dicks-Mireaux (1982) studiuan se si të mbajnë pasurinë gjatë ciklit të jetës për shtatë grupe moshash të 12734 familjeve kanadeze. Një version logaritmik i modelit të fundit përdoret për efekt vlerësimi mbi të ardhurat në raport me normën e sigurimeve shoqërore dhe të ardhurave prej pensioneve (të dyja të ndara nga të ardhurat), të ardhura të përhershme dhe një funksion jo-linear i moshës. Krahasuar me shumë studime të tjera kjo ka avantazhin e përfshirjes së një game të tërë të grupmoshave, që e bën të mundur për të parë efektet në tërësi. Efektet për grupe të veçanta janë një funksion në rritje i pasurisë dhe efekti i kursimit për dollar i sigurimeve shoqërore është llogaritur në rreth 0.25, bazuar në vlerësimet nga dy ekuacionet. Rezultatet konfirmohen në një studim më vonë nga të njëjtët autorë (Dicks-Mireaux dhe King, 1984), ku ata kanë analizuar efektet e hulumtimeve të mëparshme për regresionet përkatëse dhe rezultatin e testit. Hulumtimet në lidhje me regresionet janë veçanërisht të rëndësishme në studimet e tilla duke qenë se nuk kemi në dispozicion teste të specifikuara ( si për seritë kohore). Dy grupe të ndryshme të regresioneve janë (edhe për shkak të besimeve të mëparshme) zgjedhur dhe për t'u dhënë një varg për efektet e vlerësuara nga 0.107-0.273. Konkluzioni tregon që rezultati nga studimi i mëparshëm është i rëndësishëm në zgjedhjen e regresorëve, por efekti është më i ulët në vend që të jetë më i lartë se vlerësimi i 0.25.

Sipas Feldstein (1983) një ekuacion i pasurisë (aseteve) është vlerësuar për 2087 çiftet e martuara të moshës58-63. Variablat e moshës për të dy burrat dhe gratë janë, përveç normës së sigurimeve shoqërore dhe madhësia e të ardhurave, të përfshira në një ekuacion të aseteve. Të ardhurat e tanishme në lidhje me të ardhurat përgjatë jetës janë të përfshira në modelin e të ardhurave në kohë. Vlerësimet janë kryer me dhe pa një term kuadratik të ardhurash. Meqenëse ky term është i rëndësishëm në pothuajse çdo ekuacion të vlerësuar, merren për bazë ato ekuacione që e përfshijnë këtë term. Në një regresion OLS, norma e sigurimeve shoqërore është e rëndësishme dhe koeficienti llogaritet të jetë -0,35. Duke kontrolluar në llogaritje për gabime të mundshme të matjes së të ardhurave gjatë ciklit të jetës, efekti i vlerësuar rritet në -0.42. Feldstein gjithashtu kombinon korrigjimin heteroskedasticitetin me dy metoda të ndryshme të kontrollit. Me një nga procedurat e kontrollit, koeficienti i vlerësuar është ndryshuar ne -0.72 me gabim standarde 0.58. Me metodë tjetër, e cila nuk përjashton paragjykimin, koeficienti është -0,03 me një gabimi standard 0.46. Në këtë sfond analiza të jep mbështetje për një efekt negativ në kursim për një grup para daljes në pension.

Në një studim lidhur me këtë, Blinder, Gordon dhe Wise (1983) përdorin të njëjtin burim të dhënash si Feldstein (por vëzhgimet nga 1971 dhe jo nga 1969) për 4130 burra të bardhë amerikanë të moshës 60-65 vjeç. Autorët argumentojnë se vlerësimi i të ardhurave të tyre përgjatë ciklit të jetës është më i plotë se sa përafrimet e


60

Feldstein-së që nga të ardhurat para vitit 1936 dhe të ardhurat që nuk mbulohen nga të dhënat e sigurimeve shoqërore janë të përfshira. Blinder,Gordon dhe Wise zbuluan se pasuria për individ është mjaft e ngjashme me të dhënat e Feldstein, por që përbërja e pasurisë është e ndryshme. Norma e sigurimeve shoqërore llogaritet për një pjesë të vogël të pasurisë së përgjithshme sesa në të dhënat Feldstein. Përveç kësaj pensionet private janë përfshirë si një regresor, ndërsa këto pensione janë lënë jashtë nga Feldstein. Modeli është vlerësuar duke përdorur një përafrim të ponderuar, por edhe në qoftë se tre parametra vendosen në vlera specifike, ajo është shumë e vështirë për të marrë vlerësimet e rëndësishme për pjesën e mbetur. Koeficienti analog b2 në modelin e fundit më sipër ështëvlerësuar me 0.39 me një gabim standard te 0.45, shumë i pasaktë për të nxjerrë konkluzione. Në fakt, vetëm një nga parametrat e vlerësuar është i rëndësishëm, kështu që kjo ngre një pyetje nësemund të nxirret ndonjë konkluzion nga ky studim. Është testuar gjithashtu sjellja e trashëgimisë, por autorët arritën në përfundimin se nuk ka asgjë në këto të dhëna për të sugjeruar se dëshira për të lënë trashëgimi është e rëndësishme për kursim. Bernheim (1987a) paraqet vlerësimet cross-section nga një ekuacion i fundit. Qëllimi kryesor i punës së tij është të argumentojë skontimin e thjeshtë, kur aktualizohen përfitime të ardhshme të sigurimeve shoqërore. Janë vlerësuar ekuacionet e veçanta në bazë të 5267 çifteve dhe 1632 personave, duke përfshirë normën e sigurimeve shoqërore të llogaritur nga të dyja metodat e skontimit. Ndryshoret e tjera shpjeguese janë burimet gjatë jetës (edhe katrorët) dhe mosha (ndërvepruar edhe me sigurimet shoqërore, pasuria dhe burimet gjatë jetës). Me metodën e skontimit të përbërë, efektet e normës së sigurimeve shoqërore janë negative, por jo të rëndësishme. Me skontimin e thjeshtë, koeficientët bëhen më të mëdhenj (për çifte) dhe të rëndësishme (për të dy individët dhe çiftet). Kjo nënkupton, në mënyrë të konsiderueshme elasticitet më të madh të kursimit kur norma e sigurimeve shoqërore përmes skontimit të thjeshtë është 1.7 herë. I njëjti variabël i llogaritur me skonto të përbërë për çifte është 3 herë më i madh për individët. Bernheim konkludon se analistët e tjerë mund të kenë nënvlerësuar efektin rënës në akumulim nga një faktor i tretë ose më shumë.

Ndryshe nga analizat e diskutuara deri më tani, Manger (1986) aplikon një qasje të funksionit të konsumit për të testuar efektet e normës së sigurimeve shoqërore. Konsumi është një funksion i burimeve gjatë jetës dhe i karakteristikave socio-ekonomike siç janëmadhësia e familjes, arsimimi etj. Ish variabli është ndarë në katër pjesë të ndryshme:asetet aktuale dhe vlera aktuale neto e të ardhurave të ardhshme të punës, përfitimet e sigurimit social dhe transfertat ndërmjet gjeneratave. Rezultatet nuk janë të ndjeshme ndaj likuiditetit ose nuk përjashtojnë familjet më të pasura në zgjedhje. Një pikë e dobët e cila lidhet me këtë studim është se efektet e ofertës së punës nuk merren parasysh.

Studimi i fundit që do të diskutohet në këtë pjesë është një studim i kohëve të fundit nga Leiber dhe Richardson (1992). Një total prej 2715 vëzhgimeve nga anketat e konsumatorëve amerikane lidhur me shpenzimet 1982-83. Tendenca marxhinale për të konsumuar gjithsej 22 grupmosha nga 18-89 llogariten në të njëjtin funksion konsumi. Pasiguria shprehet qartësisht nëse duhet lejuar për normat e veçanta zbritje


61

për katër komponentët e ndryshëm të pasurisë së ardhshme: kapitalit njerëzor, normën e sigurimeve shoqërore,transfertat e tjera qeveritare dhe transfertat private. Sjellja altruiste,nuk lë të kuptohet asnjë efekt nga sigurimet shoqërore ose transferta të tjera qeveritare dhe efektet e reduktuara nga transfertat private, janë testuar në mënyrë eksplicite. Rezultatet nga ekuacioni i preferuar tregojnë tendencë të trashëgimeve të konsiderueshme dhe kursime të paparashikuara që kur raporti konsum-pasuri për të moshuarit ishte shumëi vogël. Ky është një refuzim i pastër i teorisë së ciklit të jetës. Nga ana tjetër, modeli i pastër altruist është hedhur poshtë dhe dëshmia është në favor të një ndikim të konsiderueshëm të normës së sigurimeve shoqërore në konsum dhe kursim. Rezultatet nënkuptojnë se sigurimi social rrit konsumin agregat me 18 për qind. Përveç kësaj, norma e skontos e vlerësuar nënkupton, (duke imponuar vlerat e arsyeshme të normave reale të interesit dhe normat e rritjes), një prim rreziku negativ për të dy sigurimin social dhe transfertat e tjera qeveritare, por pozitive për primet për kapitalin njerëzor dhe transfertat private. Faktori negativ rënës për normën e sigurimeve shoqërore peshon më tepër faktorin pasiguri që lidhet me ndryshime në programet e ardhshme. Meqenëse janë ndërmarrë një numër i madh i studimeve,është e dobishme të përmbledhim prova totale duke krahasuar analizat e bazuara në burime të ndryshme të të dhënave. Për shembull, Feldstein (1983), Blinder, Gordon dhe Wise(1983) dhe Bernheim

(1987) të gjitha të dhënat i përdorin nga historia e daljes në pension (LRHS). Bazuar në diskutimet e mëparshme të çdo studimi, ne kemi treguar se studimet e bazuara në këtë burim të të dhënave janë të ndarë lidhur me çështjen nëse ekziston një efekt rënës isigurimeve shoqërore në akumulimin e fondeve për një grup individësh jopensionistë.Rezultatet nga Blinder, Gordon dhe Wise duken më të besueshme se ato të Feldstein (1983), sipas përmirësimit të të dhënave. Nga ana tjetër, në qoftë se metoda e sugjeruar e Bernheim është e rëndësishme, duhet ti kushtojmë më pak vëmendje për rezultatet e arritura krahasuar me dy studime të tjera; Manger (1986) dhe Feldstein dhe Pellechio (1979) janë të dy të bazuar në mostrat e ndryshme nga Anketa e Karakteristikave Financiare të Konsumatorëve, të ndërmarra nga Bordi i Rezervës Federale në 1963 dhe 1964. Konkluzionet në këto analiza mbështesin një efekt negativ nga sigurimet shoqërore në kursimet personale për një grup individësh jo pensionistë. Dy studime të King

dhe Dicks-Mireaux janë bazuar në të njëjtin grup te dhënash kanadeze, ku është zbuluar një efekt negativ në akumulimet agregate. Kotlikoff (1979), gjeti një efekt zëvendësimi negativ, duke përdorur të dhënat e anketës kombëtare të vitit 1966. Efekti negativ total në kursime nga Leimer dhe Richardson (1992) është i bazuar në të dhënat nga vitet 1982-83 të anketës së shpenzimeve konsumatore. Kurz (1984) përdor të dhëna nga një studim i ndërmarrë nga Komisioni presidencial i policave të pensionit dhe gjen prova mbështetëse në dy hipoteza: hipoteza e ciklit të jetës dhe hipoteza midis brezave duke i ndarë të dhënat sipas kryefamiljarit. Studimi nga David dhe Menchik (1985) është bazuar në të dhënat nga Wisconsin dhe refuzon një efekt zëvendësimi te kursimet.


62

2.7.10 STUDIMET ME TË DHËNAT PANEL

Diamond dhe Hausman (1984) është i vetmi studim i bazuar në të dhëna-panel nga një vend i vetëm. Të dhënat përfshijnë periudhën 1966-76 dhe gjatë kësaj periudhe janë bërë ndryshime të konsiderueshme në sistemin amerikan të sigurimeve shoqërore. Avantazhi kryesor në të dhënat-panel në krahasim me të dhënat cross-section është aftësia për të përfshirë disa ndryshime aktuale në sistemin e sigurimeve shoqërore me kalimin e kohës. Duhet t’i jepet më shumë rëndësi këtij studimi, sesa studimit cross-section. Interesante në këtë studim është se norma e sigurimeve shoqërore ka një impakt të madh në sjelljen në moshën e pensionit. Ka gjithashtu tregues për rënien e pasurisë totale pas daljes në pension, që është në të njëjtën vijë me teorinë e ciklit të jetës. Në bazë të kësaj analize përfitimet nga sigurimet shoqërore ulen me 12% me dekumulimin e pasurisë pas daljes në pension. Autorët gjithashtu vlerësojnë ekuacionet e kursimit dhe zbulojnë se si përfitimet e pritshme nga pensionet private dhe ato nga sigurimet shoqërore, të dyja sjellin ulje të kursimeve. Një për qind rritje në përfitimet e pritshme nga sigurimet shoqërore lidhur me të ardhurat e përhershme, ulin kursimet në vit me 0.14%. Duke bërë supozime rreth numrit të viteve të pritshme të akumulimit dhe numrit të viteve të pritshme të pensionit,si dhe normën e interesittë taksave, është llogaritur se efekti i përgjithshëm i kompensimit qëndron në intervalin 0,25-0,4 për qind. Ky është në mënyrë të konsiderueshme një efekt më iulët se sa ai i studimit cross-section nga Kotlikoff (1979), por në përputhje me rezultatet e King dhe Dicks-Mireaux (1982), Feldstein (1983) dhe Leimer dhe Richardson (1992).

2.7.11 SIGURIMET SHOQËRORE NË ASPEKTIN E PËRFITIMIT FINANCIAR

Të gjitha analizat empirike përdorin disa masa të sigurisë për përfitimet e pritura në të ardhmen. Shumica e studimeve përllogarisin një ndryshore të variablit “të përfitimit financiar” duke bërë supozime në lidhje me rritjen e të ardhurave në të ardhmen, normat e interesit etj, por disa, veçanërisht studimet midis vendeve, përfshijnë pagesat e përfitimeve aktuale si një përafrim për përfitimet e pritshme. Nga pikëpamja teorike, masa e duhur (neto) janë përfitimet që individët presin të marrin gjatë daljes në pension. Për grupet para daljes në pension, përfitimet e perceptuara mund të ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme nga përfitimet aktuale të marra nga pensionistët, veçanërisht në qoftë se programi i pensioneve publike ka ndryshuar kohët e fundit. Fakti që ky variabël është i vazhdueshëm nuk duhet të na pengojë në përdorimin e studimeve empirike të përafërta.

Si një variabël i përfitimeve financiare të ardhshme, pasuria e sigurimeve shoqërore duhet të shihet në lidhje me kapitalin njerëzor, jo si për të akumuluar pasuri të zakonshme. Ndryshe nga kapitali njerëzor, ku të ardhurat aktuale (apo me vonesë – lag) përdoren shpesh për të përafruar vlerat e ardhme, përfitimet aktuale të sigurimeve shoqërore mund të jenë një pikë e dobët e nisjes për llogaritjen e pasurisë së sigurimeve shoqërore. Sa më të rinj individët, aq më pak të rëndësishme kanë të ngjarë të jenë përfitimet aktuale.


63

Përfitimet financiare të sigurimeve shoqërore për një grup parapensioni (ose afër daljes në pension) për këtë arsye është ndoshta më e besueshme se një variabël i ngjashëm në agregat. Kjo është ndoshta një arsye pse këto grupe shpesh janë studiuar në analiza hapësinore (cross-section).Në disa studime, shih për shembullin David dhe

Menchik (1985), paraqitet më i lehtë vërtetimi për llogaritjet nga përfitimet e pritshme me vlerat e përafërta aktuale. Problemi është se vlerat aktuale nuk mund të përkojnë me vlerat e pritura.

Përfitimet financiare të sigurimeve shoqërore zakonisht janë llogaritur duke parashikuar rritjen e të ardhurave, korrigjimin për ndryshime të mundshme socio-ekonomike të tilla si divorci, dhe duke zbritur mbi të periudhën që individi pret të dalë në pension (zhvlerësime aktuariale). Gjatësia e periudhës së daljes në pension është zakonisht e bazuar në vlerësimet e jetëgjatësisë. Bernheim (1987a) argumenton se kjo metodë pasqyron supozimin duke nënkuptuar se tregjet e pensionit janë të përsosur. Së bashku me hipotezat e ciklit të jetës, kjo nënkupton se konsumatorët do të largohen pa asnjë trashëgimi pas vdekjes, një supozim kundër-faktik. Për më shumë, Bernheim argumenton se vlera e aktualizuar e përfitimeve të sigurimeve shoqërore, duke injoruar probabilitetin e mbijetesës, është një përafrim i mirë kur ka turbulenca në tregun e pensionit. Rezultatet në studime empirike për këtë arsye mund të jenë të njëanshëm. Bernheim argumenton se efekti i dëshpëruar i sigurimeve shoqërore mund të jetë tre herë më i lartë se vlerësimet më të hershme. Bazuar në një analizë të vetme empirike, ky përfundim nuk duhet të interpretohet si një rezultat i përgjithshëm.

Në një përgjigje të studimit te Bernheim, Mirer (1992) pohon se zbritja e thjeshtë si parim është në fakt më mirë se aktuarialja, e kërkohet për të përafruar pasurinë e vërtetë të pensionit. Ai llogarit një vlerë të modifikuar të quajtur thjeshtë zbritje, dmth thjeshtë skonton deri në gjatësinë maksimale të jetës, dhe e krahason këtë me metodat e skontimit aktuariale dhe të thjeshtë. “Vlera e vërtetë” është kompensimi i ndryshimit të nevojshëm për të mbajtur shërbimet e pritshme kur një pension (marrë çdo vit gjatë daljes në pension), është ulur me një sasi të caktuar. Ky kompensim është llogaritur duke përdorur një model teorik, për norma të ndryshme zbritjeje dhe të parametrave të tjera përkatëse.

Saktësia e çdo metode vlerësimi është testuar duke krahasuar përfundimet e nxjerra me “vlerat e vërteta”. Është treguar se skontimin e thjeshtë kanë tendencë për ta kryer më mirë se skontimin aktuarial vetëm kur norma e skontimit është e barabartë me 5 %

2.7.12 VËREJTJE PËRFUNDIMTARE

Duke kërkuar dëshmi të efekteve mbi kursimin agregat nga ndryshimet në skemat e pensionit të pleqërisë, janë analizuar rezultate në studime me seri kohore, ndër-shtet (cross-country) dhe analiza hapësinore. Shumica e analizave të serive kohore raporton se nuk ka efekte në konsumin dhe kursimin, por kjo mund të jetë për shkak të


64

problemeve të kolinearitetit, në mënyrë të veçantë ndryshimet sociale sjellin një ndikim të veçantë.

Studimet që marrin në shqyrtim vende të ndryshme (nga anglishtja, cross-country) nuk janë bindëse për shkak se rezultatet ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në mes të studimeve të kryera. Megjithatë, analizat që kanë numrin më të madh të vëzhgimeve dhe gjithashtu që përpiqen të japin llogari për dallimet institucionale mes vendeve, nuk gjejnë prova për efektet negative në kursim. Kjo mund të jetë e lidhur me një efekt të detyruar të daljes në pension, prej të cilave nuk është gjetur ndonjë mbështetje në ekuacione të veçanta në disa nga studimet.

Në seksionin e analizës hapësinore është gjetur një efekt negativ te kursimi apo pasuria e akumuluar për grupet e popullsisë në afërsi të daljes në pension, por vetëm një pakicë e konsideron efekt agregat. Shumica favorizon një efekt të dëshpëruar mbi kursimin.

Shumë studime trajtojnë veçanërisht çështjen nëse rezultatet empirike mbështesin modelin e jetës ciklike apo hipotezën e brezave neutral, në bazë të trashëgimisë altruiste. Shumica e këtyre studimeve nuk arrijnë të gjejnë ndonjë mbështetje për trashëgiminë altruiste.

2.7.13 ANALIZA EMPIRIKE TË SJELLJES SË DALJES NË PENSION

Në diskutimin teorik që bëhet shpesh theksohet se efekti negativ nga pensionet publike për kursimin personal në një model të pastër të ciklit të jetës mbështetet në disa supozime të rëndësishme. Shumë studime dështojnë në gjetjen e evidencave empirike për një efekt negativ në kursimin agregat, kurse te tjerë përpiqen të investigojnë mbi arsyen për këtë rezultat. Një shpjegim i mundshëm, i cili është studiuar në disa shkrime të veçanta, është duke reduktuar ofertën për punë ose pensionin e parakohshëm. Kjo gjetje u theksua në fillim nga Feldstein (1974), dhe studimi i tij bëri të mundur të ngrihej një degë e veçantë e literaturës mbi këtë temë, në të cilën ne do të përqëndrohemi në vijim.

Siç është theksuar në diskutimin teorik, futja e një skeme pensioni PAYG (pay-as-you-go) do të sillte rritjen e të ardhurave për agjentët e brezit të vjetër përsa kohë përfitimet e tyre do të kalonin kontributin e tyre në sistem. Nga standardi i teorisë së konsumit e dimë se kjo rritje në të ardhurat mund të çojë në më shumë konsumim të mallrave ose kohë të lirë (ose të dyja), nëpërmjet hapësirës së mbetur të harkut të jetës. Një kohë e lirë më e madhe nënkupton ose një moshë më të ulët të daljes në pension, ose më pak ofertë pune gjatë periudhës së daljes në pension (duke supozuar se pensionistët në një farë mase vazhdojnë të punojnë pas daljes në pension). Sa më i lartë efekti në kohën e lirë (dhe më i vogël efekti mbi konsumin) aq më i vogël është efekti në kursimin agregat nga sistemi i sigurimeve shoqërore.

Përveç të qënit një shpjegim për efektet në kursimin e munguar, pensioni i parakohshëm (dhe sjellja e daljes në pension në përgjithësi) është një temë interesante më vete. Nga një pikëpamje teorike vendimi i daljes në pension mund të shihet si një


65

pjesë e një problemi planifikimi dinamik në bazë të pasigurisë dhe të informacionit jo të plotë, si dhe disa faktorë mund të jenë me rëndësi kur duam të shpjegojmë sjelljen e individit. Dalja në pension do të varet nga faktorë të tillë si sistemi i taksave, funksionimi i tregut të punës, sistemet e kujdesit shëndetësor, vitet e pritshme të jetës etj. Prandaj përbën sfidë modelimi teorikisht i kësaj sjellje dhe po kështu formimi i testeve gjithëpërfshirëse empirike. Interesi i madh ndaj kësaj teme duhet të shihet në lidhje me uljen e moshës së daljes në pension pleqërie që është vërejtur në shumë vende perëndimore gjatë dekadave të fundit, shpesh e lidhur me rritjen e përfitimeve nga sigurimet sociale.

Përpjekjet fokusohen në përqëndrimin mbi rezultatet empirike dhe jo mbi metodat si janë nxjerrë ato. Nuk pretendohet se përmbledhja e literaturës në këtë seksion është shteruese për fushën, por do të tregojmë vëmendje në përfundimet dhe qasjet kryesore nëpërmjet teknikave të ndryshme ekonometrike. Pjesa më e madhe e studimeve empirike janë të bazuara në të dhënat amerikane dhe janë të dizenjuara të analizojnë sistemin e sigurimeve shoqërore në SHBA. Për këtë arsye duhet të jemi të kujdesshëm që këto rezultate të mos i përdorim në vende të tjera kryekëput në mënyrë të ngjashme: disa rregullime dhe modifikime kanë nevojë të zbatohen. Në shumicën e analizave, është vëzhguar vetëm sjellja e pensionistëve meshkuj në pleqëri. Gjendet gjithashtu një literaturë për sjelljen e femrave kur dalin në pesion,shih Weaver (1994) për një studim të veçantë. Diskutimi për të dyja analizat është bazuar në seri kohore dhehapësinore apo dhe në të dhëna panel. Ashtu si në testet e drejtpërdrejtë, studimete përfshirë këtu janë të varur nga matja e pensioneve të ardhshëm. Shumica eargumenteve të përgjithshme lidhur me zgjedhjen e të dhënave dhe matjen e sigurimeve shoqërorepër studimet e sjelljes së daljes në pension nuk do të përsëritet.

Ky diskutim është i rëndësishëm pasi efektet e kundërta të natyrshme janë një pjesë e rëndësishme e mënyrës në të cilën sigurimi shoqëror ndikon në ofertën e fuqisë punëtore.

2.7.14 EFEKTET E KUNDËRTA TË SIGURIMEVE SHOQËRORE

Në modelin e trajtuar më sipër, u konsiderua mosha e pensionit, si fikse dhe e pandryshueshme. Në praktikë, sistemet janë të dizenjuara shpesh në një mënyrë që i japin individëve mundësi të zgjedhin moshën e tyre të daljes në pension, të paktën në një hapësirë të caktuar moshe (pa përfshirë këtu ndryshimet në skemat dhe programet e pensioneve).

Megjithatë zgjedhja e moshës së daljes në pension do të ndikojë në shumën që pritet të marrin si pension pleqëri. Domethënë ata që vonojnë daljen në pension mund të përfitojnë shumë vjetore më të lartë si një kompensim. Marrëdhënia mes moshës së pensionit dhe përfitimeve, mund t’u japë individëve stimuj për të shtyrë moshën e daljes në pension, por edhe të dalin në pension herët, në varësi të specifikimevetë sistemit përkatës. Të gjitha studimet empirike në këtë trajtim janë të bazuara në të


66

dhënat amerikane. Kështu në këtë pjesë përmblidhen studimet që diskutojnë efektet e kundërta në skemën e sigurimeve shoqërore amerikane.

Blinder,Gordon dhe Wise (1980) përqëndrohet në efektin frenues të lidhur me përfitimet e sigurimeve shoqërore. Në sistemin amerikan ky efekt është i lidhur me testin e të ardhurave që të zvogëlojë përfitimet për individët që punojnë gjatë daljes në pension. Përfitimet janë reduktuar me 50 %, kur të ardhurat tejkalojnë një vlerë të përjashtuar. Mendimi i autorëve është se ka dy efekte, shpesh të injoruar në literaturë, të cilët mund të kenë kompensuar efektin e testit të të ardhurave. E para është se një individ amerikan në moshën mes 62 dhe 64 vjeç, të pavarur me historinë e të ardhurave, do të rrisë përfitimet e ardhshme nëse vazhdon të punojë. Rritja e skontuar në përfitimet e ardhshme do të varet, përveç faktorëve të tjerë, nga norma e skontimit. Për një 62 vjeçar të martuar, autorët kanë gjetur se rritja në përfitimet do të kompensojë pikërisht humbjen nga testi i të ardhurave për një normë zbritje në rreth 5 %, por që normat më të ulëta të zbritjes nënkuptojnë mbikompensim.

Blinder, Gordon dhe Wise argumenton se një normë pas tatimit prej 5 për qind është jorealiste e lartë dhe se ka një bonus për shtyrjen e përfitimeve për një 62 vjeçar. Për një shkallë 3%, ky bonus do të jetë negativ nëse individi nuk ka grua apo fëmijët në ngarkim. Për një të moshuar 65 vjeç, bonusi është gjithmonë negativ, duke shtuar për të efektin e dekurajimit prej testit të të ardhurave. Efekti i dytë rrjedh nga fakti se përfitimet janë të bazuar në mesataren e një numri të caktuar vitesh me të ardhurat më të larta. Me shtyrjen e daljes në pension, një individ mund të rrisë të ardhurat mesatare dhe në këtë mënyrë përfitimet përtej asaj që ofrohet nga sistemi si kompensim i shtyrjes së daljes në pension. Ky efekt, i cili mesatarisht është llogaritur për të siguruar një kompensim të pagave (apo një kthim marxhinal për vështirësinë e punës) në masën 50-60 %, është më e fortë sa më i ri të jetë individi, por vlen edhe për njerëzit mbi 65 vjeç. Prandaj, konkluzioni është se ligji i sigurimeve shoqërore – në qoftë se kuptohet nga publiku – duhet të sigurojë pengesa të punës vetëm për një pakicë të vogël të individëve.

Diskutimi teorik më sipër u bazua në teorinë e pastër të ciklit jetësor të konsumit, e cila është edhe pika e fillimit për shumicën e analizave të sjelljes se pensionit.

Kahn (1988) argumenton arsyet më të mira të largimit (abstragimit) nga ky model teorik. Në veçanti ai përqëndrohet në faktin se konsumatorët mund të jenë prekur nga likuiditeti apo nga mundësia që të përballen me kufizime të tilla në të ardhmen. Ka shumë studime që mbështesin këtë pikëpamje për konsumatorët në përgjithësi. Kahn shprehet se kufizimet e likuiditetit mund të zbatohen për njerëz më të moshuar si dhe për shkak se ata shpesh kanë një nivel shumë të ulët të pasurisë financiare. Kahn tregon se vendimi i daljes në pension është një problem optimal ndalimi, për të dominuar nga lidhje neto e pagave e taksave dhe përfitimet paraprirëse të pensioneve me normën nga ndryshimi (pozitiv), në pasurinë e pensioneve lidhur me pensionimin e vonuar. Këto përfitime të mundshme në të ardhmen duhet të jenë të zbritur/skontuar, në mënyrë që konsumatori të ketë vlerësuar efektin dekurajues. Kahn thekson që përfitimet e sigurimit social nuk duhet të konsiderohen si një pasuri e tregtueshme.


67

Më tej, mund te themi se likuiditeti do të ketë një ndikim të rëndësishëm në rritje të normës së skontimit për përfitime në të ardhmen. Sa më e lartë norma e skontos/zbritjes, aq më të ulëta janë përfitimet e mundshme në të ardhmen të marra nga shtyrja e daljes në pension si dhe nxitjet gjithashtu.

Analiza empirike në Kahn (1988) është bazuar në Anketën e Historisë së Daljes në Pension (SHBA). Të dhënat tregojnë se argumenti “kufizim i likuiditetit” është i rëndësishëm pasi individët me pasuri të ulëta tentojnë të dalin në pension më herët se ata që kanë një nivel të lartë të pasurisë, por kjo mund të jetë dhe për shkak të faktorëve të tjerë. Të ardhurat e nënkuptuara të mundshme për punëtorët e dalë në pension janë ndërtuar me anë të vlerësimit për dy norma të ndryshme zbritjeje. Është gjetur se kur norma e skontimit është vendosur në 12, duket se ka një zvogëlim të qartë në nxitje për punë të vazhdueshme, ndërsa një normë prej 3 njësish nxit vetëm efektet marxhinale. Pra Kahn thotë se rezultatet nga Blinder, Gordon dhe Wise

(1980) duhet të modifikohen pasi kushtëzimet e likuiditetit mbështesin pikëpamjen e një norme të lartë skontimi. Sipas këtij studimi duhet të ketë një efekt dekurajimi nga sigurimet shoqërore.


68

Tabela 2.1. Përmbledhje e literaturës bazë së konsultuar

Autorë Metoda Variablat Konkluzioni

Quintart (2015) Model i ekuilibrit të

përgjithshëm

Faktor mikro dhe makroekonomik

Krahason rentabilitetin ekonomik me rentabilitetin financiar. (ROE dhe ROI) N.q.s. rent. financiar < rent. ekonomik, për tëpaktën 4 vite rresht, atëherë skema quhet eeksploduar.

Cobbaut (2014) Modele

strukturore; vlerësimi të funksioneve

të riskut;

Faktor mikro dhe makroekonomik

Flet për risk të eksplozionit të skemës, i referohet një kompanie të madhe të konsideruar si skemë pensioni, të trajtuar nga kompani private pensioni pa suport shtetëror.

Gjini (2013)

Modele regresi (jo të mbështetur

në literaturë)

Faktorë makroekonomikë: Rritja e PBB-ës, Popullsia me moshë 20-64 vjeç, Popullsia me moshë mbi 65 vjeç, Kontribute ndaj PBB, Inflacioni, Papunësia dhe Forcat e punës

Konfirmon se skema e pensioneve (ajo e 2013) rezulton me deficit edhe në të ardhmen nëse nuk ndryshon baza e kontributeve. Duhet të inkurajohet zhvillimi i fondeve private të pensioneve në formën e kolonës së dytë e të tretë. Duhet marrë në konsideratë mundësinë e zëvendësimit të skemës rurale me një shtyllë të detyrueshme me kontribute të përcaktuara.

Hysa (2013)

Modelin e ciklit të jetës;

Model i ekuilibrit të

përgjithshëm: simulime

Simulime Niveli i kursimeve është në nivele më të ulëta nëse aplikohet një sistemi publik i pafinancuar në krahasim me rastin e sistemit privat të financuar.

Kowalewski (2012) Model panel,

regres

Variabla mikroekonomik të fushës kontabile dhe financiare të korporatave të pensionit

Mekanizmat e qeverisë lidhur me planet e pensionit janë të dobët

Levasseur (2011)

Model i ekuilibrit të

përgjithshëm: simulime

Simulime Trajton riskun e paqëndrueshmërisë e të falimentimit të skemës së pensioneve.

Novy-Marx dhe Rauh (2010)

Modeli i flukseve kesh Novy-Marx dhe Rauh

(2010)

Detyrimet e shtetit për pensione ndaj të punësuarve; Normë e amortizimit të flukseve sipas perspektivës së taksapaguesve; Kthimi i bonove të thesarit

Detyrimet e njohura ndryshojnë nëse aplikojmë normë të ndryshme të skontimit të fondeve. Detyrimet për pensione janë akoma më të larta nëse konsiderohet rritja e pagave dhe kontributi i kësaj rritjeje në normën e skontimit.

Rauh, J. (2010)

Modeli i flukseve kesh Novy-Marx dhe Rauh

Trajtim me variabla makroekonomik

Modeli i pensioneve analizuar nga Rauh (Kaliforni, SHBA) është i paqëndrueshëm duke marrë parasysh se detyrimet e shtetit do të rriten vazhdimisht.


69

Autorë Metoda Variablat Konkluzioni

Samuelson (1958); Diamond (1965); Barro (1974); Feldstein (1988); Deaton (1992); Leland (1968); Kotlikoff dhe Summers (1981); Bernheim (1991); Tobin dhe Butler (1980) etj.

Modeli empirik i

mbivendosjes së

gjeneratave

Faktorë kyç: të ardhurat nga puna dhe faktorë të tjerë janë: mosha e daljes në pension; donacionet dhe pasiguria; kursimet; tatimet; përfitimi etj.

Përdorimi i skemës së pensioneve PAYG normalisht do të reduktojë nivelin e kursimit personal. Transfertat midis brezave kanë rëndësi. Kur oferta e punës lejohet të ndryshohet lirisht nga konsumatori, ky përfundim nuk është më i qartë (një pjesë) për sa kohë rritja e konsumit mund të zëvendësohet nga koha e lirë.

Feldstein (1974); Munell (1974); Barro (1978) Darby (1979); Modigliani dhe Hemming (1983); Analizë empirike e serive kohore Leimer dhe Lesnoy (1982); Markowski dhe Palmer (1979); Lee dhe Chao (1988); Magnussen

Analizë empirike e

serive kohore

E njëjta konsideratë si më lartë

Shumica e analizave të serive kohore raporton se nuk ka efekte në konsumin dhe kursimin, por kjo mund të jetë për shkak të problemeve të kolinearitetit

Barro dhe MacDonald (1979); Koskela dhe Viren (1983); Koskela dhe Viren (1983); Modigliani dhe Sterling (1983); Feldstein (1980); Kurz (1984) etj.

Analizë empirike

hapësinore mes vendeve


Nuk gjejnë prova për efektet negative në kursim, ndonëse këto analiza nuk janë bindëse për shkak se rezultatet ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në mes të studimeve të kryera. Nga analiza hapësinore është gjetur një efekt negativ te kursimi apo pasuria e akumuluar për grupet e popullsisë në afërsi të daljes në pension

Diamond dhe Hausman (1984); Kotlikoff (1979), King dhe Dicks-Mireaux (1982), Feldstein (1983) dhe Leimer dhe Richardson (1992)

Të dhënat panel

Faktorët makro dhe mikroekonomik

Nuk gjejnë prova për efektet negative në kursim, ndonëse këto analiza nuk janë bindëse për shkak se rezultatet ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në mes të studimeve të kryera

Blinder, Gordon dhe Wise (1980); Kahn (1988)

Model empirik

Efektet e kundërta të sigurimeve shoqërore


Modele empirike:

strukturore; vlerësimi të funksioneve të riskut; të formës së reduktuar

Efektet e vlerësuara të daljes në pension dhe ofertës së punës

Sigurimet shoqërore ndikojnë në ofertën e punës te personat mbi një moshë pensioni. Duke qenë se përfitimet varen nga të ardhurat mesatare përpara daljes në pension, përfitimet e mundshme normalisht rriten me shtyrjen e pensionit. Pasiguria është një faktor që nuk është marrë parasysh.

Boskin dhe Hurd (1978); Field dhe Mitchell (1984); Gustman dhe Steinmeier (1985); Burtless (1986); Moffitt (1987); Krueger dhe Pischke

KREU 3

METODAT DHE PROCEDURAT

Studimi i sistemit të pensioneve në Shqipëri përbën sfidë. Në fokusin e këtij studimi, u ndërtuan dy hipoteza, ku hipoteza e parë u kompozua në tre nënhipoteza të tjera. Hipoteza e parë ka të bëjë me ndikimin e sistemit të pensioneve mbi rritjen ekonomike, ndërsa hipoteza e dytë shtron çështjen e qëndrueshmërisë së sistemit të pensioneve për rastin e Shqipërisë në aspektin empirik. Më tej u deduktuan dhe sqaruan metodat përmes të cilave do të kontrollohen hipotezat e formuluara. Për hipotezën e parë ndërtohet model linear shumëfaktorial, kurse për hipotezën e dytë përdoret metoda e rrënjës unitare.

3.1.1 EFEKTET E VLERËSUARA TË DALJES NË PENSION DHE OFERTËS SË

PUNËS

Literatura e diskutuar në këtë pjesë mund të ndahen në (së paku) tri kategori kryesore:

modele strukturore të cilat vlerësojnë parametrat në një formë të specifikuar në funksion të shërbimeve,

modele vlerësimi të funksioneve të riskut (dmth mundësia e daljes në pension) dhe

modele të formës së reduktuar që vlerësojnë ekuacionet për moshën e daljes në pension ose të tjera instrumente matëse të ofertës së punës duke përfshirë edhe variabla të tjerë të rëndësishëm të cilët vendosin buxhetin e konsumatorit.

Le të shohim disa artikuj nga kategoritë e përmendura më sipër. Fokusi jepet në qasjet kryesore të marra në çdo studim, por gjithashtu përpiqemi të krahasojmë studime të ndryshme, kur është e mundur.

Boskin dhe Hurd (1978) synojnë modelimin e probabiliteteve për dy tranzicione: nga puna me kohë të plotë në daljen në pension dhe nga puna me kohë të plotë për daljen me kohë të pjesshme në pension (dalje në pension në mënyrë jo të plotë). Një model

Drejt qëndrueshmërisë të sistemit të pensioneve në Shqipëri Metodat Luzo, D.

71

statik është me siguri kuadri i duhur për analizën. Duke prezantuar një buxhet të caktuar për një agjent përfaqësues, është treguar se këto probabilitete teorikisht varen nga pjerrësitë dhe interceptet (konstantet e modelit) në një funksion të tërthortë të shërbimeve. Variablat e mëposhtme janë gjetur për të karakterizuar kufizimet buxhetore dhe për këtë arsye do të kontribuojnë në përcaktimin e probabiliteteve: norma bruto e pagës, të ardhurat jo nga puna, paga neto, norma dhe përfitimet e sigurimeve shoqërore. Të dy variablat e fundit janë konsideruar si endogjen në model.

Vlerësimi bëhet nga Metoda Dy-Fazore e Katrorëve më të Vegjël në të dhënat e vitit 1969. Mostra është projektuar e përbërë nga rreth 1000 familje me meshkujt 62-65 vjeçarë. Përveç variablave të përmendura më lart, ekuacionet e vlerësuara përfshijnë edhe variabla që përshkruajnë shëndetin, situatat familjare dhe moshën e individit. Rezultatet e vlerësimit tregojnë se përfitimet e sigurimit social kanë një efekt të rëndësishëm pozitiv në pension. Shumica e variablave të tjerë në këtë model gjithashtu janë vlerësuar në mënyrë të saktë dhe modeli është në përputhje me teorinë. Efekti i vlerësuar i përfitimeve në gjysmë pension është, në kundërshtim me pritjen, negativ. Autorët shpjegojnë rezultate të papritura në këtë model nga kolineariteti dhe problemet e matjes.

Field dhe Mitchell (1984) kanë marrë moshën e daljes në pension si variabël i varur dhe në mënyrë të qartë nxjerr për çdo punëtor në mostër një buxhet intertempolar16 (ndërkohor) për të gjitha moshat e mundshme të daljes në pension. Tre modele empirike vlerësohen në dy seri të ndryshme të dhënash. Në modelin empirik të daljes në pension është një funksion i dy variablave ekonomike: vlera aktuale e përfitimit të sigurimit shoqëror dhe të ardhurat e pensioneve private, nëse punonjësi del në pension në moshën 60 vjeç, dhe ndryshimi në vlerën aktuale të skontuar të njëjtat përfitime /pensione në qoftë se punonjësi shtyn daljen në pension nga mosha 60 vjeç deri në 65 vjeç. Rezultatet konfirmojnë efektet e parashikuara të cilat janë negative për variablin e parë dhe pozitive për tjetrin. Në një analizë më të thelluar, është treguar se, duke përfshirë një ndryshore shëndetësore më shumë, atëherë rritet pak fuqia shpjeguese e modelit. Dy modelet e tjera janë vlerësuar gjithashtu. Të gjitha modelet janë krahasuar me efektet simuluese prej 10 % zbritje/reduktim në sigurimet shoqërore për çdo moshë të mundshme të tërheqjes në pension. Rezultatet janë mjaft të ngjashme për modele dhe grupe të të dhënave të ndryshme lidhur me moshën e daljes në pension e cila rritet në çdo muaj. Është veçuar një variant i modelit jo-parametrik që jep një rritje në moshë mesatare të daljes në pension prej 1.7 muajsh.17

Gustman dhe Steinmeier (1985) përdorin një model të vlerësimit strukturor të ciklit të jetës. Modeli i cili lejon për punë me kohë të pjesshme në një normë më të ulët se paga për punë me kohë të plotë, është një variant i një modeli të ciklit të jetës standarde. Vetëm efektet afatgjata të drejtpërdrejtë janë marrë ne konsideratë dhe të likuiditetit

16 Buxhetet intertempolar janë planifikimet buxhetore që bën dikush si për të tashmen ashtu edhe për të ardhmen e tij. 17Kujtojmë, rasti i reformës në sistemin e pensioneve për Shqipërinë (reforma e vitit 2014) e parashikon ritmin e rritjes me 2 muaj.


72

janë shpërfillur. Simulime shtesë tregojnë se rezultatet nuk janë të ndjeshëm ndaj supozimeve si norma e inflacionit, normat e pagave, përfitimet e pensioneve dhe planet e pensioneve private.

Burtless (1986) fillon argumentin duke u fokusuar në shkëmbimet midis mallrave të konsumit dhe daljes në pension. Ky shkëmbim është vendimtar për individin për të vendosur se kur do të dalin në pension. Dobia e konsumit të mallrave që nuk janë kryer duhet të jetë e barabartë me dobinë e rritur në kohën e lirë. Kur aplikoni këtë model për sigurimet shoqërore në sistemin amerikan, theksoi se mbi kompesimi i individëve në mes të 62 dhe 65 vjeç, do të çojë në një marrëdhënie jo lineare midis shkëmbimit midis konsumit dhe të daljes në pension. Prandaj, konsumatorët kanë për të kryer maksimizimin e shërbimeve nën një buxhet të kufizuar. Natyra e ngërçit varet nga norma e skontimit, siç preket nga Kahn (1988). Nuk ka asnjë shkëputje në buxhetin e vendosur në moshën 62 vjeç, që nënkupton se agjentët janë të lejuar për të marrë hua kundrejt përfitimeve të ardhshme.

Gjithashtu modeli i nxjerrë nga dalja në pension të pjesshëm vëren se individët janë ose në punë ose (plotësisht) në pension. Modeli që duhet vlerësuar lidh moshën e pensionit për çmimin e punës së vazhdueshme dhe nivelin e pasurisë në një moshë fillestare. Këto variabla përfaqësojnë pjerrësitë dhe konstantet e kushtëzuesve të buxhetit dhe ata janë të pozicionuar në analiza empirike si të përcaktuar nga pagat, taksat dhe përfitimet e sigurimeve shoqërore. Përveç kësaj një grup i karakteristikave personale që përfaqësojnë shëndetin, martesën, madhësinë e familjes dhe pasurinë janë marrë në konsideratë; si për shembull qëndrimet e ndryshme ndaj punës dhe të daljes në pension. Burtless argumenton se rritja e përfitimeve aktuale në periudhën e marrë ne shqyrtim ishte e papritur. Për më tepër, ka treguar se këto ndryshime të papritura në përfitime krijojnë më shumë marrëdhënie jo lineare.

Moffitt (1987) është një nga disa analiza të cilat vleresojnë të dhëna në seri kohore në studimet e sjelljes empirike të daljes në pension. Ai i kushton vëmendje të veçantë problemeve të lartë të korrelacionit midis variablave, të ardhurat reale dhe siguracioni shoqëror. Zgjidhja e tij për këtë problem është të vlerësojë elasticitetin e ofertës së punës nga variacionet me ndryshime të papritura në sigurimet shoqërore si në aspektin e përfitimeve financiare. Një model specifik është përdorur duke shfrytëzuar një funksion dobie mbi ofertën e punës dhe konsumit. Mungesa e të dhënave përkatëse shkaktoi disa ndryshime të këtij funksioni dhe ekuacionet e vlerësuara përfshijnë normën e pagave, moshën, sigurimin shoqëror. Rezultatet nga modeli i parë thonë se rritja e përfitimeve të sigurimeve shoqërore përcakton një 3-5 % e reduktimit të ofertës së punës në vitet 1950, ndërkohë që shifrat të cilat korrespondojnë për 1970 janë të nivelit 13-19 %. Megjithatë, autori nuk jep arsye bindëse se pse duhet të kemi besim te ky model më shumë se tek tjetri. Përveç kësaj, analiza vuan nga mungesa e të dhënave relevante dhe nga procedurat arbitrare për llogaritjen e goditjeve në përfitimet e sigurimeve shoqërore.

Krueger dhe Pischke (1992) u përqëndruan te një model i ngjashëm i Burtless

(1986) dhe Field e Mitchell (1984), për të matur përfitimet dhe zëvendësimin e


73

efekteve të sigurimeve shoqërore. Modeli i marrë në konsideratë kishte formën e një modeli logjistik. Rezultatet janë të qëndrueshme për madhësi të ndryshme lidhur me pjesëmarrjen e fuqisë punëtore dhe përfundimi është në përputhje me rrethanat e mëparshme në vlerësimet e serive kohore që paraqesin një mbivlerësim dhe që rezultojnë nga një korrelacion negativ midis sigurimeve shoqërore dhe pasurisë në vitet 1970. Si rrjedhim mund te themi se përfitimet nga sigurimet shoqërore përbëjnë vetëm një komponent modest të pasurisë së jetës ose se elasticiteti i pasurive nuk është shumë i madh.

Blau (1994) përdor një model të programimit dinamik të lëvizjeve të fuqisë punëtore për meshkuj të moshuar. Rezultatet e tij janë në përputhje dhe konvergjencë me studimet e mëparshme të fushës.

3.1.2 SJELLJA GJATË DALJES NË PENSION

Në analizën deri më tani është supozuar se oferta për punë dhe mosha e pensionit janë të paprekura nga futja e skemës së pensioneve. Në qoftë se është e mundur për të konsumatorin për të rregulluar ofertën e punës, pas futjes së skemës së pensioneve, kjo mund të jetë rasti për brezin t. Një rënie në ofertën e punës (për shembull, zbatohet nga ulja e moshës së pensionit) mund të zgjidhet pasi të ardhurat shtesë të marra në periudhën e dytë zvogëlojnë nevojën për të ardhurat e punës në të njëjtën periudhë. Ky efekt varet nga zëvendësueshmëria ndërmjet kohës së lirë dhe të konsumit dhe mund të tregohet duke ndryshuar modelin bazë. Së pari, le të paraqesim kohën e lirë në funksionin e dobisë.

(1’) Ut = U(Ct,1,Lt,1,Ct,2,Lt,2), δU/δLt,i> 0, i = 1,2

ku L është e koha e lirë për brezin t në periudhën i. Nëse norma e pagave është supozuar konstante dhe e barabartë me 1, të hyrat e punës jepen nga 1 minus sasi e kohës së lirë. Kufizimi i buxhetit për brezin t është dhënë nga:

(2’) Ct,2 = (1 – Lt,1) + (1 – Lt,2) + P t,2– Tt,2– C1((1 – Lt,1) + (1 – L*t,2))

Në periudhën e dytë, janë dhënë C1, Lt,1 dhe L*t,2 (kohës së lirë të planifikuara) , por konsumatori mund të përdor Lt,2 përveç konsumit në këtë periudhë. Maksimizimi i (1’) në respekt me (2’) jep Lt,2 si një funksion të të ardhurave të pensionit. Futja e skemave të pensioneve do të ulë ofertën e punës, si dhe rritja e konsumit do të jetë më e ulët se përfitimi nga pensioni. Përzierja e rritjes aktuale të konsumit dhe kohës së lirë që është zgjedhur nga konsumatori do të përcaktojë funksionin e dobisë të specifikuar në (1’). Brezi t + 1, në anën tjetër, nuk do të ndryshojnë ofertën e tij të punës për sa kohë të ardhurat e përgjithshme të disponueshme të mbeten të pandryshuara, domethënë kur r = n. Pra, rritja e konsumit agregat, do të jetë në këtë rast më e ulët se sa oferta fikse për punë. Si një rast i veçantë brezi t nuk do të rrisë konsumin, por gjithashtu do të lëjë kursimet totale të pandryshuara.Në model, oferta për punë ka mundësi të ulet kur janë përdorur pensionet në moshë të vjetër. Megjithatë, në specifikat më realiste të sistemit të sigurimeve shoqërore, nuk


74

mund të jenë faktorët që nxisin ofertën për punë tek të moshuarit. Një rast i dukshëm është kur niveli i pensioneve varet nga mesatarja e të ardhurave në vite. Në këtë rast pensionet shpesh mund të rritet duke e shtyrë moshën e daljes në pension dhe gjithashtu duke rritur ofertën e punës gjatë viteve të fund të punës. Nga ana tjetër, tatimi i të ardhurave të punës të marra në periudhën e daljes në pension (ose midis moshës fleksibël të daljes në pension) normalisht do të shihet si një efekt frenues i skemave të pensioneve. Efekti i përgjithshëm mbi ofertën e punës për këtë arsye duhet të jetë përcaktuar në mënyrë empirike.

3.1.3 VËREJTJE PËRFUNDIMTARE

Ka shumë aspekte të sistemit amerikan të sigurimeve shoqërore që ndikojnë në ofertën e punës te personat mbi një moshë pensioni. I ashtuquajtur testi i të ardhurave nënkupton një dekurajim për punë të vazhdueshme, pasi përfitimet janë reduktuar në qoftë se të ardhurat e tjera kalojnë një sasi të caktuar. Në anën tjetër, duke qenë se përfitimet varen nga të ardhurat mesatare përpara daljes në pension, përfitimet e mundshme normalisht rriten me shtyrjen e pensionit. Megjithatë, vlera e skontuar/aktualizuar në përfitimet e ardhshme mund të jetë e ulët në qoftë se familjet janë me kredi.

Studimet empirike të sjelljes së pensionit duhet të përmbushin karakteristika të veçanta e të merret në konsideratë sistemi i sigurimeve shoqërore. Ky përbën një fakt evident në shumicën e studimeve të marra në konsideratë. Në veçanti Burtless (1986) siguron një diskutim të kujdesshëm të buxhetit përkatës. Shumica e studimeve nënvlerësojnë daljen e pjesshme në pension dhe rifutje në tregun e punës, duke humbur aspekte të rëndësishme të tregut të punës për personat e moshuar, sipas Blau

(1994). Një problem tjetër që mund të jetë i rëndësishëm është se risku, pasiguria është një faktor që nuk është marrë parasysh (është injoruar). Rezultatet, megjithatë, tregojnë një ndikim të vogël në ofertën e punës te njerëzit e moshuar në SHBA.

Janë jo pak autorë që trajtojnë aspekte të ndryshme të riskut të dështimit të skemave të pensionit, (Michael Levasseur,2011), (Robert Cobbaut,2014), (Aimable

Quintart, 2015), por një nga mënyrat interesante me të cilat mund të shikohet sistemi i paqëndrueshëm i pensioneve është ai i vendosjes së këtij të fundit në “lupën” e teorisë së ndërmarrjes. Teoria e ndërmarrjes ka rafinuar diskutimin sipas të cilit skema e financimit të ndërmarrjes “shpërthen” apo dështon në ato raste kur rezultati financiar i ndërmarrjes është më i vogël se rezultati ekonomik dhe del me humbje për një numër të caktuar vitesh (rreth 4 vite resht). Ky koncept lidhet ngushtë me trajtimin ligjor te falimentimit.


75

3.2 AUTORË QË TRAJTOJNË PROBLEME TË NGJASHME

Gannon et. al. (2014) trajtojnë qëndrueshmërinë e kolonës së parë për sistemin e sigurimeve në Francë. Për të arritur këtë ata trajtojnë dy metoda (a) mekanizmi i balancimit automatik bazuar në hendekun e tatim-taksave dhe (b) mekanizmi i balancimit automatik i zbutur. Ata përdorin modelet e simulimeve për të arritur një përgjigje për qëndrueshmërinë e kolonës së parë të sigurimeve shoqërore. Variablat e konsideruar janë makroekonomikë.

Rezultatet e studimit theksojnë se qëndrueshmëria kërkon reduktime të pensioneve dhe rritje të normës së kontributeve. Vështirësia e simulimeve i vë përballë pamundësisë për të thelluar analizën, por Gannon dhe bashkëpunëtorët e tij shprehen: “ ndjekja e modeleve stokastike mund të sillte më shumë hapësirë për analiza dhe diskutime mbi sistemin e pensioneve në të ardhmen”.

Mekanizmi i balancimit automatik mund të aplikohet sipas formulimeve në vijim. Vlera e shpenzimeve të parashikuara (expected nga anglishtja) për pensionet rishtas t=0 shprehet:

paguar secilit individ j.

Nga ana tjetër, shpenzimet për faturat (receipt nga anglishtja) në kohën t shprehen nga REC:

Eti

titt wEREC ,0

ku, E

t përfaqëson një tërësi të punësuarish në periudhën t dhe tiw , tregon shumën

totale të pagës mujore të paguar për secilin individ dhe t norma e tatimit mbi listën epagesës.

Më tej është nevoja të llogaritet komponenti i obligacioneve të pafinancuar (nga anglishtja, unfunded obligations – UO), që nënkupton raportin:

0

11

0 FR

RECEXPUO

T

tt

i i

tt

ku tR është faktori interes në kohën t me 0F shuma financiare e akumuluar në fondin e pensionit.

Nga ana tjetër, norma e hendekut të tatim-taksës (nga anglishtja Tax gap ratio – TGR) shprehet me formulimin e mëposhtëm.

R

tj

j ,tt PEXP E0

ku, t

R përfaqëson një tërësi pensionistësh të periudhës t dhe j ,tP tregon pensionin e


76

T

it

i i

t

T

tt

i i

t

R

RECR

EXP

TGR

10

10

0 .

Siç shihet trajtimi i Gannon dhe bashkëpunëtorëve (2014) ka të bëjë me një qasje shumë të ndërlikuar zbatimi i së cilës kërkon shumë evidenca që në kushtet dhe rrethanat e studimit tonë është e vështirë për t’i zotëruar, për të mos thënë e pamundur. Është kjo arsyeja që na pengon të bëjmë një analizë të tillë edhe për rastin tonë. Një qasje si kjo mund të jetë objekt i një studimi të pensioneve në Shqipëri vite më vonë, kur edhe sistemi të ofrojë bazën e nevojshme të të dhënave.

Schmidt-Hebbel (1999) i janë qasur hipotezës nëse pensionet përçojnë ndikime në produktivitet, kursime dhe rritjen ekonomike. Autori ka arritur të bëjë një përmbledhje të kontributeve të studiuesve të tjerë që i janë përkushtuar kësaj fushe. Një analizë e tillë kërkon qasje empirike strukturore. Modelet emipirike që janë marrë parasysh janë të formës që kërkojnë të kapin ndikimin e sistemit të pensioneve mbi faktorët strukturor të ekonomisë. Sipas Schmidt-Hebbel sistemi i pensioneve ndikon në përmirësimin e faktorit të produktivitetit, kursimeve dhe të rritjes së ekonomisë. Madje për këtë të fundit autori shprehet se rreth një e katërta e rritjes së ekonomisë mund t’i dedikohet kontributit të reformës së pensioneve.

Lidhur me reformimin e sistemit të pensioneve si dhe me “çlirimin” e buxhetit të shtetit nga barra e skemës së pensioneve autori shprehet se procesi i kalimit të skemës së pensioneve në formatin privat është diçka e nevojshme.

Reforma e pensioneve duhet të shikohet si një komponent çelës i nevojshëm i një përpjekje të përgjithshme në zbatimin e një strategji të mbështetur në treg dhe sektorin privat e cila lejon sektorin publik të përqendrohet në korrektimin e ektrenaliteteve dhe në luftimin e varfërisë. Schmidt-Hebbel (1999: fq. 29)


77

3.3 KALIMI NGA HIPOTEZA NË VARIABLA

Nisur nga trajtesa mbi literaturën e fushës dhe konsideratat e studiuesve për fenomenin, deduktohet hipoteza:

Hipoteza e parë: Sistemi i pensioneve në Shqipëri ndihmon dhe mbështet

rritjen ekonomike.

Kjo hipotezë mund të formulohet në formën e pyetjes: A e mbështet sistemi i pensioneve rritjen ekonomike? Ky formulim bashkon katër komponentë të ndryshëm: të ardhurat nga skema e pensioneve, shpenzimet për pensione, financimin jashtë skemës dhe rritjen ekonomike. Fakti që janë disa komponentë brenda të njëjtës hipotezë është e nevojshme të hartohen disa nën-hipoteza, kontrolli i të cilave jep përgjigje për hipotezën e parë. Kështu hipoteza e parë segmentohet si në vijim.

Nën-hipotezat: Të ardhurat nga skema e pensioneve ndikojnë në rritjen

ekonomike në Shqipëri.

Shpenzimet për pensione ndikojnë në rritjen ekonomike në

Shqipëri.

Financimet nga jashtë skemës së pensioneve ndikojnë në rritjen

ekonomike në Shqipëri.

Hetimi dhe vëzhgimi i këtyre nën-hipotezave do të bëjë të mundur të nxjerrim një përgjigje përfundimtare për hipotezën e parë. Studimi dhe kontrolli i hipotezës së parë duke shqyrtuar nën-hipotezat na jep mundësinë që përgjigja ndaj hipotezës së parë të formulohet sipas specifikave që rezultojnë nga nën-hipotezat. Me fjalë të tjera, nëse rritja ekonomike rezulton të ndikohet vetëm nga shpenzimet për pensione, atëherë përgjigjia ndaj hipotezës së parë do të jetë e versionit: sistemi i pensioneve e ndikon rritjen ekonomike përmes komponentit të shpenzimeve, por jo përmes komponentit të të ardhurave dhe as të financimeve jashtë skemës.

Është me rëndësi të theksojmë se me këtë hipotezë përpiqemi të shikojmë ndikimin që ka sistemi i pensioneve mbi rritjen ekonomike dhe jo të përcaktojmë se cilët janë faktorët që ndikojnë në rritjen ekonomike të vendit. Kjo e fundit është një problematikë tjetër me të cilën nuk merret ky studim. Nuk është pa dobi të kujtojmë se në rritjen ekonomike të një vendi ndikojnë një tërësi e madhe faktorësh makroekonomik dhe jo vetëm komponentët e sistemit të pensioneve.

Rritja ekonomike është faktori i varur për faktorët apo komponentët e sistemit të sigurimeve. Rritja reale ekonomike në bazë vjetore është marrë nga INSTAT dhe nga Banka e Shqipërisë dhe shprehet në përqindje. Të ardhurat nga skema e pensioneve maten në miliardë lekë në bazë vjetore dhe janë siguruar nga Instituti i Sigurimeve Shoqërore. Shpenzime vjetore për pensionet janë në miliardë lekë dhe janë marrë nga ISSH. Financimi nga jashtë skemës së pensioneve nënkupton financimin që buron nga


78

buxheti i shtetit në përgjigje të deficitit apo hendekut të skemës së pensioneve. Të dhënat janë të formës së serive kohore dhe shtrihen nga viti 2003 deri në vitin 2014.

Tabela 3.1. Përshkrimi i të dhënave në përgjigje të hipotezës së parë dhe burimi i

tyre

FAKTORI SHKURTIM PËRSHKRIMI NATYRA BURIMI

Rritja ekonomike

G Rritja reale në bazë vjetore e GDP e shprehur në përqindje

përqindje INSTAT, Banka e Shqipërisë

Të ardhura nga skema

A Të ardhurat vjetore nga skema e pensioneve

mld lekë ISSH*

Shpenzime për pensione

Sh Shpenzime vjetore për skemën e pensioneve

mld lekë ISSH*

Financim nga jashtë skemës

F Niveli i financimeve jashtë skemës me origjinë buxhetin e shtetit

mld lekë ISSH*

*Një pjesë e të dhënave mbi sistemin e pensioneve janë siguruar nga burime konfidenciale. Seritë kohore të të dhënave paraqiten në shtojcën e materialit.

Gjithashtu, duke u mbështetur në literaturën e fushës hartohet dhe deduktohet hipoteza e dytë e cila hedh dritë mbi qëndrueshmërinë e skemës së pensioneve.

Hipoteza e dytë: Skema e pensioneve në Shqipëri është e qëndrueshme.

Qëndrueshmëria e skemës së pensioneve është një problematikë shumë e gjerë, dhe siç është shpjeguar në kapitullin e hyrjes dhe në atë të literaturës, ka të bëjë me shumë dimensione dhe faktorë të ndryshëm të karakterit ekonomik dhe social. Fillimisht qëndrueshmërinë e shikojmë në termat financiar. Kjo nënkupton se skema e pensioneve është e qëndrueshme në momentin kur ajo siguron brenda përbrenda skemës të ardhurat e mjaftueshme për të mbuluar shpenzimet, pra nuk është nevoja për financime nga buxheti i shtetit. Në rastet kur të ardhurat nga kontributet nuk mbulojnë detyrimet për pensionet, atëherë skema nuk është e qëndrueshme.

Nga ana tjetër, qëndrueshmëria e skemës së pensioneve mund të vëzhgohet në prizmin e binomit kontribues-përfitues. Sa më i vogël të jetë raporti përfitues për kontribues aq më e qëndrueshme mund të konsiderohet skema e pensioneve.

Në rastin e këtij studimi ne fokusohemi te qëndrueshmëria e sistemit të pensioneve në termat financiar. Kështu, diferenca mes të ardhurave nga kontribuesit dhe shpenzimeve për pensione është faktori që merret në shqyrtim dhe analizë. Kur kjo diferencë rezulton negative, do të thotë se skema e pensioneve nuk është e


79

qëndrueshme pasi të ardhurat nga kontribuesit nuk mjaftojnë të përballojnë pagesat për pensionet.

3.4 MODELI PËR KONTROLLIN E HIPOTEZAVE

3.4.1 REGRESI SHUMËFAKTORIAL – MODELI PËR KONTROLLIN E

HIPOTEZËS SË PARË

Në kërkimet akademike të fushës ekonomike është shumë e përhapur qasja e zbatimit të metodave statistikore dhe ekonometrike për vërtetimin e hipotezave apo për arritjen e objektivave. Edhe në rastet kur kërkohet të bëhet ndonjë parashikim, përdoren modelet statistikore dhe ekonometrike. Përdorimi i këtyre metodave e “vesh” me besueshmëri kërkimin akademik, sepse të dhënat dhe lidhjet mes tyre përveç se analizohen, edhe testohen. Testimi i lidhjeve mes të dhënave konsiderohet si një mekanizëm që ndihmon në arritjen e objektivave ose kontrollin e hipotezave, dhe si rrjedhojë edhe në përgjithësueshmërinë e rezultateve.

Shpesh herë kërkuesit e nënvlerësojnë procesin e kontrollit të hipotezave, duke i besuar më së shumti intuitës dhe eksperiencës. Intuita dhe eksperienca kanë rolin e tyre në ecurinë e procesit të kërkimit, por nuk janë të mjaftueshme për t’i thënë besueshmërinë e duhur rezultateve të arritura. Pra, në përgjithësi një kërkim serioz duhet të konsiderojë edhe analizën statistikore dhe ekonometrike.

Zbatimi dhe përdorimi i metodave të tilla në dobi të analizave ekonomike, pikë së pari, kërkon njohjen e disiplinave të statistikës dhe të ekonometrisë. Të shumtë janë rastet kur studiuesit e nënvlerësojnë ose i përdorin përciptas këto metoda. Madje, ka raste kur zbatimi i tyre është i gabuar.

Modeli që është përdorur në këtë temë doktorature është një model ekonometrik linear shumëfaktorial, i cili nënkupton se për të shpjeguar një variabël të varur merren në konsideratë shumë variabla të pavarur.

Le të jetë dhënë modeli linear shumëfaktorial,

p

i

iiXY1

0

ose e shkruar ndryshe,

ppXXXY 22110

ku:

Y është variabëli i varur, endogjen, i brendshëm, i shpjeguar, në anën e majtëtë barazimit.

Xi janë variabëlatë pavarur, ekzogjen, të jashtëm, shpjegues, në anën e djathtëtë barazimit, gjithsej janë p variabla.


80

βi janë parametrat ose koefiçientët, β0 është konstantja e lirë, ndërsa β e tjerajanë koefiçientët pranë faktorëve të pavarur dhe mund të njihen edhe siregresorët e pjesshëm;

ε përfaqëson gjithë faktorët e tjerë, efektet e të cilëve nuk janë marrë nëkonsideratë.

Metoda për vlerësimin e parametrave apo koefiçientëve të një modeli të tillë është ajo e katrorëve më të vegjël (least square method). Ajo ecën me parimin e gjetjes së asaj lidhje që jep largësinë katrore më të vogël mes vlerave faktike të vëzhguara dhe vijës së modelit. Parametrat e modelit shumëfaktorial janë ato që interpretohen në këtë analizë. Parametrat e modelit njihen ndryshe si koefiçientët e regresit, βi. Për rastin e përgjithësuar parametrat kanë shpjegimin si në vijim:

β0 shpreh konstanten e lirë dhe në pjesën më të madhe të rasteve nuk ka interpretim ekonomik. Konstantja e lirë ka interpretim ekonomik në raste dhe modele për fenomene të vaçanta, siç është për shembull rasti i modelit të kostove ku konstantja e lirë shërben si kosto fikse.

βi shpreh parametrat e tjerë të modelit të cilët tregojnë dhe interpretojnë marrëdhënien që ka variabli i varur me atë të pavarur. Me fjalë të tjera, β është masa e rritjes së variablit të varur (Y) kur variabli i i-të rritet me një njësi (Xi). Më tej nëse X1 rritet me një njësi, atëherë pritet që edhe Y të rritet me β1 njësi dhe kështu me radhë për të gjithë variablat. Shenja e koeficientit beta tregon drejtimin e marrëdhënies mes variablit të varur dhe atij të pavarur. Kur shenja është pozitive, atëherë lidhja mes dy variablave është e drejtë (pra me rritjen e njërit, presim të rritet edhe tjetri). Ndërkohë kur shenja është negative, nënkupton se lidhja mes variablave është me drejtim të kundërt (pra kur rritet variabli i pavarur, presim të ulet variabli i varur). Meqenëse janë disa variabla të pavarur apo përcaktues, atëherë kemi disa parametra/koeficient. Secili përfaqëson variablin përkatës dhe nuk interpretohet për variablat e tjerë.

ε ashtu siç u shpjegua më sipër përfaqëson të gjithë faktorët e tjerë që nuk janë marrë parasysh në modelin përkatës dhe njihet ndryshe si termi i mbetjes ose termi i gabimit. Kur studiojmë fenomenet ekonomike përmes qasjeve empirike vëmendje e veçantë duhet t’i kushtohet atributeve të këtij komponenti të modelit. Fillimisht termi i mbetjes duhet të shpërndahet normalisht. Një model regresi nuk është i përshtatshëm nëse termi i mbetjes së tij nuk shpërndahet normalisht. Po ashtu konsiderohet autokorrelacioni i termit të gabimit si dhe heteroskedasticiteti i tij. Një model regresi që të njihet si i përshtatshëm duhet të mbështetet nga testi i Fisherit F dhe të kalojë këto teste të termit të gabimit.

Me përparimin e teknologjisë dhe programeve kompjuterike është bërë e mundur që modelet ekonometrike të vlerësohen lehtësisht përmes tyre. Programet kompjuterike që studiuesit përdorin më shpesh për vlerësimin e modeleve ekonometrike janë


81

Microsoft Excel (jo shumë profesional), SPSS18, EViews19 etj. EViews është një program profesional që ndihmon në modelimin empirik të fenomeneve ekonomike dhe që i mbështet rezultatet e gjeneruara me testet e nevojshme dhe të mjaftueshme. Për rastin tonë është përdorur programi EViews9.

Kështu, modeli i regresit shumëfaktorial përdoret në këtë disertacion si modeli më i përshtatshëm për të kontrolluar dhe sjellë një përgjigje në raport me hipotezën e parë të formuluar.

3.4.2 RRËNJA UNITARE – MJETI PËR KONTROLLIN E HIPOTEZËS SË DYTË

Studimi i qëndrueshmërisë së variablave përbën një sfidë. Megjithatë janë formuluar qasje empirike të tilla që japin përgjigje edhe për këtë. Një nga metodat më të njohura dhe të përdorura është ajo e rrënjës unitare (unit root). Këtë metodë e kanë përdorur edhe studiues shqiptar për të treguar nëse faktorët makroekonomik janë të qëndrueshëm apo jo (për më shumë shiko Tanku et al.

2009).

Variablat e përdorur në këtë disertacion janë seri kohore, që nënkupton se shtrihen në kohë. Shtrirja në kohë e tyre mund të çojë në një lidhje të mundshme të vlerave të të njëjtit variabël të një periudhe më përpara me një periudhë tjetër, le të themi periudhën aktuale. Kjo njihet si autokovarianca, pra lidhja me vetveten.20 Nëse kjo lidhje apo marrëdhënie mes variablave është statistikisht e rëndësishme, atëherë kjo mund të çojë në deformime të përfundimeve që mund të nxirren nga analiza e modelimit të serive kohore. Siç edhe kuptohet, kjo marrëdhënie nuk duhet të ekzistojë. Një seri kohore është e qëndrueshme apo stacionare nëse mesatarja dhe autokovarianca e serisë nuk varet përgjatë kohës. Testet e autokorrelacionit mund të kontrollojnë edhe qëndrueshmërinë e një serie kohore. Përveç këtij testi, mund të përdoret edhe testi ADF.21 Nëse një seri kohore nuk është stacionare, atëherë ajo nuk mund të përdoret në modelim. Që një seri kohore jo stacionare të përdoret në modelim, duhet të kthehet në stacionare. Mund të përdoren disa teknika për kthimin e një serie kohore nga jo stacionare në stacionare, por një nga më të përdorshmet është operatori i diferencës.

Testi i rrënjës unitare është një nga mënyrat për të hetuar mbi stacionaritetin e një serie kohore. Nëse një seri ka rrënjë unitare, atëherë thuhet se ajo nuk është stacionare. Rrënja unitare testohet përmes testit ADF22. Testi ADF mund të kryhet përmes programit EViews9 dhe një ilustrim i këtij testi jepet në tabelën në vijim. Argumented Dickey-Fuller llogarit një statistikë për variablin përkatës dhe e krahason këtë me vlerat kritike të këtij testi për tre nivele 1%, 5% dhe 10%. Nëse statistika e llogaritur rezulton më e vogël se vlerat e kriterit kritike, atëherë bie hipoteza qendrore

18 SPSS është program statistikor shumë i përshtatshëm sidomos për analizën e të dhënave të grumbulluara me anë të pyetësorëve. 19 EViews ose gjatë Econometric Views është software professional për modelimet empirike. 20 Autokovarianca = auto & kovarianca = vet & lidhje = lidhja me vetveten. 21 Augmented Dickey-Fuller test. 22 Versioni i plotë i testeve ADF ashtu siç i ekzekuton EViews9 gjendet te Anekset përkatëse


82

dhe seria nuk ka rrënjë unitare ose, thënë ndryshe, variabli është i qëndrueshëm. Shumica e studiuesve raportojnë direkt probabilitetin e testit. Për lehtësi vlera e probabilitetit të statistikës së llogaritur është treguesi që mund të ndjekim dhe të nxjerrim përfundime për rrënjën unitare. Nëse probabiliteti rezulton më i vogël se 0.05 atëherë variabli është i qëndrueshëm, ndërsa kur probabiliteti është më i madh se 0.05 atëherë variabli nuk është i qëndrueshëm ose ka rrënjë unitare.

Tabela 3.2. Ilustrimi i testit ADF

Null Hypothesis: Variabli ka rrënjë unitare

Exogenous: Constant

Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=2)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -0.836213 0.7674

Test critical values: 1% level -4.200056

5% level -3.175352

10% level -2.728985

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Ashtu siç u shpjegua më sipër, kur testi i rrënjës unitare nuk raporton për qëndrueshmëri të variablit atëherë e kemi të domosdoshme të ndërhyjmë dhe të transformojmë serinë kohore. Një mënyrë është duke kryer diferencat sipas nivelit. Nëse diferenca e nivelit të parë nuk nxjerr rezultat, atëherë kalohet në diferencën e nivelit të dytë. Një mënyrë tjetër që ndiqet për këto raste është ajo e logaritmimit të serisë. Logaritmi mund të aplikohet për seri që kanë vlera më të mëdha se zero dhe ky është disavantazhi kryesor i kësaj metode të transformimit. Sidoqoftë logaritmimi parapëlqehet në rastet kur shtrirja kohore e serisë është jo e madhe (aplikimi i diferencave ul numrin e observimeve që shqyrtohen për testin). Megjithatë duhet theksuar se këto “ndërhyrje” me qëllim transformimin e serisë kohore duhet të shkojnë të bashkëshoqëruara me argumentimin përkatës.

Ky test do të përdoret në këtë punim për të kontrolluar hipotezën e dytë, pra nëse sistemi shqiptar i pensioneve është i qëndrueshëm apo jo.

KREU 4

REZULTATET DHE INTEPRETIMI I TYRE

Kapitulli i rezultateve dhe interpretimi i tyre ka të bëjë me analizën e studimit. Në këtë kre prezantohemi me analizën për secilën hipotezë të formuluar. Modeli linear shumëfaktorial u parapri nga analiza përshkruese e të dhënave. Pas ndërtimit të modelit dhe interpretimit të parametrave të tij, u bë diagnoza e modelit. Kjo përsa i përket hipotezës së parë, kurse për hipotezën e dytë u ekzekutua testi i rrënjës unitare dhe u interpretuan rezultatet.

4.1 KONTROLLI I HIPOTEZËS SË PARË – MODELI

SHUMËFAKTORIAL

4.1.1 PËRSHKRIMI I TË DHËNAVE

Në këtë çështje shkruhet për analizën përshkrues të të dhënave të disertacionit, me synimin për të familjarizuar lexuesin me realitetin e problemit të kërkimit. Statistika përshkruese konsiderohet si një nga elementët më të dobishëm që plotëson këtë kërkesë. Statistika përshkruese përmbledh një sërë informacionesh për një variabël të caktuar. Kështu, pjesë e statistikës përshkruese është mesatarja, mediana, minimumi dhe maksimumi, devijimi standard, koeficienti i asimetrisë dhe i kurtozit, koeficienti i shpërndarjes normale, numri i të dhënave për variabëlin etj. Le të ndalemi me radhë te secila prej këtyre statistikave.

Mesatarja është një nga treguesit më të përdorur kur flitet për përgjithësimin e zgjedhjes në popullatën e saj. Ajo llogaritet përmes formulës,

n

xxx

n

x

x n

n

i

i

211

Drejt qëndrueshmërisë të sistemit të pensioneve në Shqipëri Analizë e interpretime Luzo, D.

84

Nëse variabli është në formën e intervaleve, që peshohet secili prej tyre, atëherë formula modifikohet pak fare si në vijim,

n

nn

n

i

i

n

i

ii

fff

xfxfxf

f

xf

x

21

2211

1

1

Në këtë disertacion të dhënat janë të gjitha të shpërndara në kohë, që ndryshe njihen si seri kohore, dhe nuk ka të dhëna që të jenë në formën e intervaleve. Si rrjedhim, mesatarja që është llogaritur për seritë kohore është ajo e thjeshta dhe jo mesatarja e ponderuar.

Mediana është një lloj mesatareje vetëm se kërkon që të dhënat të jenë të renditura nga më e vogla te më e madhja. Mediana e një serie kohore është pikërisht pika e mesit të të dhënave kur ato renditen nga më e vogla te më e madhja. Minimumi është vlera më e vogël e një variabli apo serie kohore, ndërsa maksimumi është vlera më e madhe e tij.

Devijimi standard është një tjetër lloj mesatareje, e cila llogaritet në ngjashmëri me formulën e mesatares. Konkretisht,

n

xxxxxx

n

xxn

n

i

i

x

222

211

2

)()()()(

Koeficienti i asimetrisë është një statistikë që informon mbi asimetrinë e shpërndarjes së variablit krahasuar me shpërndarjen normale të normuar. Ajo llogaritet kështu,

3

1 1

1

n

i

ix

n

n

xx

nA

Llogaritja e koeficientit të asimetrisë përfshinë momentin e tretë dhe nuk ndalet vetëm te momenti i parë apo i dytë. Momenti i parë lidhet me mesataren, momenti i dytë lidhet me variancën dhe devijimin standard, ndërsa momenti i tretë lidhet me asimetrinë e serisë.

Në vijim të koeficientit të asimetrisë, koeficienti i Kurtozit jep informacion mbi shpërndarjen e vlerave ekstreme të një variabli, krahasuar me shpërndarjen normale të normuar. Kështu,

4

1 1

1

n

i

ix

n

n

xx

nK


85

Koeficienti Jarque-Bera është një test statistike nëse seria është e shpërndarë normalisht apo jo. Kjo statistikë mat diferencën e asimetrisë dhe Kurtozit të serisë me shpërndarjen normale. Ajo llogaritet,

4

)3(

6

22 xxx

KA

nBeraJarque

Nëse i marrim secilin nga variablat do të shikojmë se për rastin e rritjes ekonomike g mesatarja është rreth 4% me një vlerë maksimale prej 7.5% dhe me devijim standard prej rreth 2.1%. Kriteri Jarque-Bera tregon se rritja ekonomike shpërndahet normalisht. Nga ana tjetër variabli i të ardhurave për pensionet kanë një mesatare prej 42.35 mld lekë, me maksimum prej 61.22 mld lekë dhe me shpërndarje normale meqenëse kriteri Jarque-Bera rezulton 0.33 me probabilitet prej 0.85. Shpenzimet për pensione kanë një mesatare prej 67.4 mld lekë me një maksimum prej 96.79 mld lekë, minimale 40.3 mld lekë. Po ashtu edhe shpenzimet për pensione kanë shpërndarje normale. Ky variabël reflekton një paqëndrueshmëri shumë më të lartë krahasuar me variablat e tjerë dhe kjo njoftohet nga devijimi standard, i cili është 18.72, ku i njëjti tregues statististikor për variablat e tjerë është më i ulët. Ndërkohë financimi nga jashtë skeme paraqitet në kolonën e fundit të tabelës në vijim. Vlera mesatare e tij është 25.57 mld lekë, vlera maksimale është 40.07 mld lekë dhe kjo përkon me vitin 2013. Edhe ky variabël shpërndahet normalisht.

Tabela 4.1. Statistika përshkruese e variablave. Burimi: llogaritjet e autorit

Treguesit G A SH F

Mesatare 0.042 42.35 67.36 25.57

Mediana 0.046 43.30 66.72 24.28

Maksimum 0.075 61.22 96.79 40.07

Minimum 0.004 28.51 40.30 11.16

Dev. St. 0.021 9.25 18.72 9.56

Skewness -0.270 0.35 0.08 0.00

Kurtosis 1.973 2.59 1.73 1.70

Jarque-Bera 0.673 0.327 0.817 0.843

Probabiliteti 0.714 0.849 0.665 0.656

Shuma 0.502 508.14 808.31 306.87

Shuma e katrorëve 0.005 941.70 3855.46 1005.68

Vëzhgime 12 12 12 12

Veç analizës së përshkrimit me interes është të shikojmë edhe ecurinë në vite të variablave. Për këtë na ndihmon paraqitja me anë të grafikëve në vijim. Ajo që bie më shumë në sy është se variablat e sistemit të pensioneve kanë një tendencë në rritje nga viti në vit. Këtu përjashtim bën variabli F, i cili ka reflektuar një rënie për vitin e fundit (viti 2014). Në krah të secilit grafik jepet informacion në formën e boksin për

user

Highlight


86

kuartilet, mesataren dhe medianën. Shpenzimet për pensionet reflektojnë një trend të qartë dhe të qëndrueshëm në rritje nga viti në vit, duke adresuar alarmin lidhur me vështirësitë e menaxhimit të skemës së pensioneve. Rritja e vazhdueshme e shpenzimeve nënkupton rritjen e detyrimit të skemës ndaj përfituesve të skemës së pensioneve. Kjo vjen nga rritja e numrit të përfituesve nga viti në vit dhe nga fakti se përfituesit marrin rritje të pensioneve në mënyrë të herëpashershme. Nga ana tjetër e balancës qëndrojnë të ardhurat nga skema e pensioneve. Kështu rritja e shpenzimeve është shoqëruar me rritjen e të ardhurave, sidomos gjatë vitit të fundit të paraqitur. Gjatë vitit 2014 është vënë re një rritje jashtë trendit për të ardhurat, duke përcaktuar një ngushtim në hendekun mes shpenzimeve dhe të ardhurave brenda skemës së pensioneve.

Rritja ekonomike ka një ecuri tjetër nga ajo e tregueseve të sistemit të pensioneve. Deri në vitin 2008 rritja ekonomike ka njohur ngritje të qëndrueshme dhe të vazhdueshme, por pas këtij viti rritja ekonomike njohu rënie me një rikthim në vitin 2014. Në shtrirjen kohore prej 2003 deri në vitin 2014 vlerat e rritjes ekonomike për vitin 2013 dhe 2014 konsiderohet nga grafiku boks si vlera skajore. Modeli shumëfaktorial nuk bën gjë tjetër veçse tenton të formulojë një lidhje që mund të ekzistojë mes rritjes ekonomike dhe treguesve të tjerë të sistemit të pensioneve. Me fjalë të tjera, modeli tenton të tregojë se grafikët e këtyre variablave kanë një sjellje të përbashkët dhe që lidhen mes tyre.

.00

.02

.04

.06

.08

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

G

20

30

40

50

60

70

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

A

30

40

50

60

70

80

90

100

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

SH

10

15

20

25

30

35

40

45

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

F

Figura 4.1. Paraqitja grafike e ecurisë së variablave


87

4.1.2 MODELI SHUMËFAKTORIAL

Përpara ndërtimit të modelit shumëfaktorial, në respekt të rregullave dhe inferencës rigoroze të modeleve, u bë kontrolli i serive kohore. Ky kontroll i serive ka të bëjë me atë që modeli i ndërtuar duhet të reflektojë karakteristikat e duhura dhe të nevojshme për të përfaqësuar një model të përshtatshëm nga pikëpamja matematiko-statistikore.

Nën dritën e këtyre rregullave rigoroze secila nga seritë e përdorura në studimin tonë u kontrollua për:

Shpërndarjen normale të serisë – për këtë u ndaluam edhe diku tjetër më lartë, ku identifikuam nëse seritë që përdoren në modelim janë apo jo me shpërndarje normale. Për këtë na vjen në ndihmë testi Jarque-Bera si dhe treguesit Skewness dhe Kurtosis. Treguesit Skewness dhe Kurtosis japin informacion se sa e zhvendosur është seria në shqyrtim kundrejt një serie me shpërndarje normale.

Autokorrelacioni i serisë. Përdorimi i variablave të shpërndarë në kohë (seri kohore) në modelimin ekonometrik, duhet të plotësojnë disa kushte paraprake. Kjo etapë vështirësohet edhe më shumë kur seria kohore ka sjelljen e një cikli të vazhdueshëm. Konkretisht, seria e rritjes ekonomike(g) manifeston një ecuri siç u konstatua te përshkrimi i serive. Një analizë e tillë kontribuon në gjetjen e horizontit të ciklit të serisë kohore (Enders, 2015). Analiza e autokorrelacionit, siç tregohet në tabelën shoqëruese, raporton se rritja ekonomike vuan nga autokorrelacioni i rendit të parë. Kolona e korrelacionit pjesorë (partial correlation) e informon këtë duke ilustruar me yjet (*) të cilët e kanë kaluar kufirin e shënuar me pika. Rendet e tjera të autokorrelacionit janë brenda kufirit të shënuar nga pikat, duke nënkuptuar se duhet të veprojmë me autoregresivin e rendit të parë, shënuar në gjuhën teknike të ekonometrisë është AR=1.Tabela 4.2 paraqet përmbledhjen e testit të autokorrelacionit për rritjen ekonomike duke marrë në shqyrtim autokorrelacionin në nivel, pra pa diferencë.

Tabela 4.2. Autokorrelacioni në nivel për rritjen ekonomike

Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob

. |***** | . |***** | 1 0.653 0.653 6.5111 0.011

. |***. | . | . | 2 0.394 -0.056 9.1242 0.010

. |* . | . | . | 3 0.207 -0.050 9.9219 0.019

. | . | . *| . | 4 0.001 -0.174 9.9220 0.042

. **| . | . **| . | 5 -0.250 -0.289 11.425 0.044

.***| . | . *| . | 6 -0.412 -0.174 16.186 0.013

. **| . | . |** . | 7 -0.289 0.262 18.995 0.008

. **| . | . *| . | 8 -0.278 -0.149 22.251 0.004

. **| . | . *| . | 9 -0.262 -0.085 26.099 0.002

. *| . | . *| . | 10 -0.190 -0.081 29.119 0.001

. *| . | . | . | 11 -0.074 -0.037 30.028 0.002


88

Duke respektuar testin e mësipërm për rritjen ekonomike, ekzekutojmë testin e autokorrelacionit për rendin e parë të autoregresivit (AR=1). Tabela 4.3 na përmbledh rezultatet e testit të autokorrelacionit për rendin e parë. Ashtu siç prisnim, testi tregon se rendi i parë i autokorrelacionit e kthen serinë e rritjes ekonomike në një seri kohore të gatshme për t’u modeluar. Tabela e tregon këtë duke vendosur të gjithë yjet brenda kufirit të përcaktuar nga pikat.

Tabela 4.3. Autokorrelacioni i rendit të parë për rritjen ekonomike


.***| . | .***| . | 1 -0.375 -0.375 2.0157 0.156

. *| . | . **| . | 2 -0.092 -0.271 2.1487 0.342

. |* . | . | . | 3 0.132 -0.017 2.4598 0.483

. | . | . |* . | 4 0.073 0.132 2.5695 0.632

.***| . | .***| . | 5 -0.404 -0.362 6.4585 0.264

. |* . | . **| . | 6 0.110 -0.268 6.8036 0.339

. | . | . *| . | 7 0.041 -0.196 6.8630 0.443

. | . | . | . | 8 -0.019 -0.030 6.8804 0.550

. | . | . | . | 9 0.016 0.066 6.8990 0.648

. | . | . *| . | 10 0.018 -0.163 6.9456 0.731

Ky test apo kontroll u bë për të gjitha seritë e marra në shqyrtim dhe rezultoi i njëjti rezultate dhe për shpenzimet (Sh) së bashku me të ardhurat (A) dhe financimin jashtë skemës (F).

Rrënja unitare – Ashtu siç u shpjegua në kapitullin e metodës dheprocedurave, testi i rrënjës unitare është shumë domethënës për seritë kohore.Ky test na ndihmon të evidentojmë nëse variablat janë apo jo të qëndrueshëm.Nga shqyrtimi i këtij testi rezulton se variablat në interes (rritja ekonomike –g, shpenzimet për pensione – Sh, të ardhurat – A dhe financimi jashtë skemës –F) nuk janë të qëndrueshme në nivel dhe kërkohet të zbatohet diferenca erendit të parë (në gjuhën teknike njohur me shënimin: I=123). Është me rëndësitë theksohet se rrënja unitare e serive shkon krahë përkrahë me rezultatet etestit të autokorrelacionit. Është kjo arsyeja pse përfundimet e testit të rrënjësunitare të korrespondojnë me atë të autokorrelacionit.

Pasi u shqyrtuan rezultatet e testeve dhe kontrolleve të serive kohore jemi të gatshëm të ndërtojmë modelin. Formulimi i modelit është sqaruar në kapitullin e metodës dhe procedurave dhe modeli është i formës së regresit shumëfaktorial, që nënkupton se në shpjegimin e rritjes ekonomike luajnë rol disa faktorë dhe jo vetëm një. Si teknikë për gjetjen e modelit më të përshtatshëm është përdorur teknika e mirënjohur si 3T (testo-testo-testo), e cila konsiston në ndërtimin e modeleve dhe ekzekutimin e testeve të inferencës statistikore për secilin model të ndërtuar. Modeli që kalon të gjitha testet

23 Shënimi I=1 lexohet: seria kohore kthehet në të qëndrueshme në nivelin e parë të diferencës, ose thënë ndryshe, kthehet në të integruar (I=integrated).


89

është modeli më i përshtatshëm, ndërsa modelet e tjera që nuk i kalojnë testet mënjanohen dhe nuk merren në konsideratë.

Modeli që u ndërtua dhe kaloi të gjitha testet e inferencës statistikore (diagnozës statistikore) është si në vijim. Nga pikëpamja e formulimit matematikor modeli do të shkruhej:

FAShfg ,,

FAShg 3210

FAShg

05.1

002.0457.00023.0

99.10039.0

146.2017.0

02.0001.0008.0038.0 .

Pjesa në kllapa tregon gabimin standard të koeficientit përkatës si dhe vlerën faktike të kriterit të studentit. Shifra e parë është gabimi standard dhe shifra e dytë tregon kriterin e studentit. Kjo është një mënyrë më e plotë e leximit të modelit pasi jemi të pajisur me shumë detaje dhe informacion mbi të.

Ndërkohë nga pikëpamja e gjuhës së programit EViews9 modeli do të raportohej si tek Tabela 4.4.

Tabela 4.4. Modeli i regresit shumëfaktorial

Variabël i Varur: D(G)

Method: Least Squares

Sample (adjusted): 2004 2014

Included observations: 11 after adjustments

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C 0.037629 0.017535 2.146021 0.0690

D(SH) -0.007718 0.003879 -1.989820 0.0869

D(A) 0.001059 0.002317 0.456937 0.6616

D(F) -0.002112 0.002014 -1.049064 0.3290

R-squared 0.674569 Mean dependent var -0.003545

Adjusted R-squared 0.535099 S.D. dependent var 0.015996

S.E. of regression 0.010907 Akaike info criterion -5.923628

Sum squared resid 0.000833 Schwarz criterion -5.778938

Log likelihood 36.57995 Hannan-Quinn criter. -6.014834

F-statistic 4.836650 Durbin-Watson stat 2.935110

Prob(F-statistic) 0.039531

Kjo paraqitje e përftuar nga programi kompjuterik jep informacion edhe për testet e tjera bazë të modelit24. Nga këto teste për t’u nënvizuar është niveli i R-katrorit (R-squared), i cili rezulton në nivelin 0.67. R-katrori njihet si koeficienti i përcaktimit

24 Shënimi D(g) shpreh faktin se variabli i rritjes ekonomike është përfshirë në model vetëm pasi i është bërë diferenca e rendit të parë. Kjo u bë në respekt të diagnozës së serive kohore (kujtojmë testin e autokorrelacionit të serive si dhe testin e rrënjës unitare). E njëjta gjë vihet re edhe te variablat e pavarur.


90

dhe nënkupton masën e variacionit të rritjes ekonomike (g) nga variablat e tjerë të përfshirë në model, që për rastin tonë janë shpenzimet (Sh), të ardhurat(A) dhe financimi jashtë skemës(F). Niveli prej 0.67 është një masë e konsiderueshme kur marrim në konsideratë të gjithë parashtrimin që kemi bërë për kompleksitetin e marrëdhënies së rritjes ekonomike me faktorët e tjerë në një ekonomi. Niveli 0.67 interpretohet: rreth 67% e variacionit të rritjes ekonomike shpjegohet nga variacioni i faktorëve të pavarur që kemi në shqyrtim.

Përkrah koeficientit të përcaktimit shkon statistika e Fisherit (F-statistic) dhe probabiliteti i kësaj statistike (Prob(F-statistic)). Me fjalë të thjeshta, statistika e Fisherit jep informacion nëse niveli i R-katrorit është i rëndësishëm apo jo. Meqenëse probabiliteti i kësaj statistike rezulton në nivelin 0.039, atëherë mund të shprehemi se modeli në tërësi është i rëndësishëm, që nënkupton se faktorët e marrë në shqyrtim janë të rëndësishëm në përcaktimin e variacionit të rritjes ekonomike. Niveli prej 0.039 lexohet: koeficienti i përcaktimit është i rëndësishëm me një nivel besimi prej 96.1%. Ky nivel besimi është shumë i kënaqshëm. Nëse ky test do të rezultonte më i madh se 0.05 (ose nivel besimi në masën 95%), atëherë diskutimi për modelin do të ndalohej dhe do të tentohej një model tjetër nga ky.

Statistika Darbin-Watson (Darbin-Uotson) reflekton për informacion mbi termin e gabimit të modelit. Për modelin tonë kjo statistikë rezulton mbi nivelin 2.9 dhe për këtë nivel nuk kemi informacion të mjaftueshëm dhe kjo na detyron të bëjmë hetime të tjera të thelluara më vonë me anë të testit të autokorrelacionit të termit të gabimit.

Tani na duhet të shikojmë rëndësinë e secilit variabël në raport me rritjen ekonomike. Veç rëndësisë së variablave, interes të veçantë përbën drejtimi i lidhjes mes rritjes ekonomike (g) dhe variablave të tjerë. Kjo e fundit lexohet nga shenja e koeficientit beta. Le t’i trajtojmë me radhë:

Konstantja e lirë rezulton në nivelin 0.038 dhe, siç është shpjeguar, nuk e interpretojmë.

Shpenzimet për pensione (SH) raportohet koeficienti negativ prej –0.008. Interpretimi i këtij koeficienti, në ndjekje të shpjegimit që është bërë te kapitulli pararendës, është si në vijim: me rritjen prej një njësie të shpenzimeve për pensione, pritet që rritja ekonomike të ulet me 0.008 njësi (ose të rritet me –0.008 njësi). Kjo nuk sjell surprizë në rezultatet e modelit, pasi që në analizën grafike u konstatua se në një kohë kur shpenzimet për pensione kanë mbajtur një trend të qartë rritës në vite, kjo është shoqëruar me rritjen ekonomike e cila për vitet e fundit ka pasur rënie. Normalisht shpenzimet në nivele të larta për përfituesit e pensioneve, në një kohë kur këto shpenzime nuk sigurohen vetëm nga të ardhurat e skemës, përcaktojnë një ndikim tkurrës në rritjen ekonomike. Rëndësia e variablit raportohet nga probabiliteti përkatës, i cili për këtë rast llogaritet në nivelin 0.0869 ose 8.69%. Zakonisht që një variabël të konsiderohet i rëndësishëm duhet të përfaqësohet nga një probabilitet rëndësie më të vogël se 0.05 ose 5%, në mënyrë që studiuesi të shprehet me të paktën 95% siguri për rezultatet e


91

arritura. Mirëpo, është e pranueshme të konsiderohet si i rëndësishëm ai variabël probabiliteti i të cilit llogaritet në një masë më të vogël se 0.1 ose 10%. Kjo “tolerancë”, ndonëse jo shumë e shpeshtë, është e përqafuar nga studiuesi në rastet kur niveli i të dhënave nuk është aq i gjerë sa të manovrojë me teknika të tjera të modelit. Kështu shpenzimet për pensione është një variabël që përcakton ndikim negativ në rritjen ekonomike dhe që është i rëndësishëm në shpjegimin e variacionit të saj.

Të ardhurat (A) rezultojnë me koeficient pozitiv në nivelin 0.001. Një koeficient pozitiv (beta>0) nënkupton një marrëdhënie pozitive mes të ardhurave nga skema e pensioneve dhe rritjes ekonomike. Kjo shkon përkrahë logjikës se një rritje në të ardhurat nga skema e pensioneve vjen si rezultat i dy faktorëve: a) rritja e masës së kontributit për kontribues dhe b) rritja e numrit të kontribuesve në skemë. E para ndodh për shkak të rritjes së pagave në nivel të përgjithshëm dhe e dyta ndodh në rastet e rritjes së punësimit ose të rritjes së ekonomisë së formalizuar. Kur njëri nga këto skenarë ndodh në ekonomi, normalisht vjen si rezultat i një zgjerimi në aktivitetin prodhues në ekonomi; rritje ekonomike. Kështu marrëdhënia mes faktorit të të ardhurave nga pensionet dhe rritjes ekonomike është me drejtim të njëjtë: kur rriten të ardhurat nga skema e pensioneve, presim të rritet edhe norma e rritjes ekonomike. Nga ana tjetër, rëndësia e këtij variabli në shpjegimin e rritjes ekonomike është llogaritur në nivelin 0.6616, që do të thotë se nuk është i rëndësishëm. Pra të ardhurat nga skema e pensioneve rezultojnë të jenë jo të rëndësishme në shpjegimin e variacionit të rritjes ekonomike, nuk luajnë rol në përcaktimin e ecurisë apo të luhatjeve të rritjes ekonomike.

Financimi jashtë skemës (F) rezulton me koeficientin negativ prej –0.002. Këtu duhet të bëjmë një parashtesë të vogël. Financimi jashtë skemës llogaritet si diferencës mes shpenzimeve dhe të ardhurave, ndryshe ai shpreh hendekun mes këtyre të dyve. Duke marrë në konsideratë këto, mund të themi se ky variabël përcakton në vetvete një ndikim të përbërë nga shpenzimet dhe të ardhurat nga skema e pensioneve së bashku. Shenja e koeficientit apo parametrit të regresit raportohet të jetë negative që do të thotë se marrëdhënia mes financimit jashtë skemës dhe rritjes ekonomike pritet të jetë me drejtim të kundërt: me rritjen e financimit jashtë skemës së pensioneve, pritet të ulet rritja ekonomike. Sidoqoftë, probabiliteti lidhur me rëndësinë e koeficientit të financimit jashtë skemës llogaritet në nivelin 0.3290, që është më i madh se 0.1, dhe shpreh se ky variabël është jo i rëndësishëm në përcaktimin e ecurisë së rritjes ekonomike të Shqipërisë.

Në momentin që interpretuam rëndësinë e modelit në tërësi dhe të faktorëve në veçanti, shtrohet nevoja për të diagnostikuar modelin shumëfaktorial. Për këtë vëzhgojmë me kujdes termin e gabimit të modelit. Vëzhgimi i termit të gabimit (ε) bëhet me anë të ekzekutimit të disa testeve të veçanta. Në qoftë se modeli ka një term gabimi që i kalon testet përkatëse, atëherë mund të themi se modeli është i “shëndetshëm” dhe mund të përdoret për analizë apo parashikim. Në shqyrtimin e


92

modelit termi i gabimit merr rëndësi të madhe. Termi i gabimit njihet ndryshe si pjesa që faktorët përcaktues lënë pa shpjeguar në variacionin/sjelljen e variablit të varur. Për modelin tonë ky term gabimi është siç paraqitet në figurën më poshtë.

-.02

-.01

.00

.01

.02

-.06

-.04

-.02

.00

.02

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

Gabimi Vlera aktuale Vlera e modelit

Figura 4.2. Vija e modelit, vlerat aktuale dhe termi i gabimit për modelin (termi i

gabimit me shkallën majtas).

Testi i parë është ai i autokorrelacionit. Edhe termi i gabimit të modelit duhet të gëzojë vetinë që të mos “vuajë” nga autokorrelacioni. Siç paraqitet në përmbledhjen tek Tabela 4.5, termi i gabimit të modelit nuk vuan nga autokorrelacioni. Kjo tregohet nga probabiliteti i statistikës Q, i cili rezulton më i madh se 0.05 për çdo rend të autokorrelacionit. Kështu ky test kalon për termin e gabimit.

Tabela 4.5. Autokorrelacioni i termit të gabimit të modelit.

Sample: 2003 2014

Included observations: 11

Q-statistic probabilities adjusted for 3 dynamic regressors

Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob*

****| . | ****| . | 1 -0.487 -0.487 3.3853 0.066

. |* . | . **| . | 2 0.080 -0.205 3.4871 0.175

. *| . | . **| . | 3 -0.102 -0.212 3.6739 0.299

. | . | . *| . | 4 0.054 -0.125 3.7326 0.443

. | . | . | . | 5 0.034 -0.010 3.7596 0.585

. *| . | . **| . | 6 -0.190 -0.251 4.7938 0.571

. | . | . **| . | 7 0.047 -0.273 4.8744 0.675

. |* . | . *| . | 8 0.082 -0.110 5.1935 0.737

. | . | . *| . | 9 -0.002 -0.083 5.1939 0.817

. | . | . *| . | 10 -0.015 -0.087 5.2280 0.875

*Probabilities may not be valid for this equation specification.


93

Testi i normalitetit të termit të gabimit është testi tjetër me të cilin përballemi. Mbështetur nga testi Jarque-Bera (prob=0.71) si dhe nga histograma e termit të mbetjes, dalim në përfundim se termi i gabimit të modelit gëzon vetinë e shpërndarjes në mënyrë normale.

0

1

2

3

4

-0.01 0.00 0.01 0.02

Series: Residuals

Sample 2004 2014

Observations 11

Mean -1.42e-18

Median 0.001260

Maximum 0.019178

Minimum -0.011412

Std. Dev. 0.009125

Skewness 0.597923

Kurtosis 2.802064

Jarque-Bera 0.673396

Probability 0.714124

Figura 4.3. Testi i normalitetit të termit të gabimit të modelit.

Këto janë dy testet më të rëndësishme lidhur me diagnozën e modelit për sa i përket termit të mbetjes. Një aspekt tjetër që studiuesit pëlqejnë të konsiderojnë lidhur me diagnozën e modelit është ajo që ka të bëjë me parashikimin e modelit. Së pari, të shikojmë se si e paraqet modeli parashikimin për rritjen ekonomike nëse marrim në shqyrtim faktorët apo komponentët e sistemit të pensioneve. Në një interval sigurie prej 96% ose thënë ndryshe, një tolerancë gabimi në saktësi prej 4%. Me fjalë të tjera, vija e modelit (GF) llogaritet të luhatet sipas ecurisë që paraqitet në grafikun në vijim, ndërsa vijat me ndërprerje japin hapësirën ku mund të qëllojë vlera e rritjes ekonomike për një saktësi prej ±2%. Sa më i madh të jetë harku kohor për llogaritjen e parashikimit aq më e madhe bëhet mundësia e gabimit. Ndaj dhe zona e dy vijave me ndërprerje vjen vetëm duke u zgjeruar.


94

-.10

-.05

.00

.05

.10

.15

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

GF ± 2 S.E.

Forecast: GF

Actual: G

Forecast sample: 2003 2014

Adjusted sample: 2004 2014


Root Mean Squared Error 0.006621

Mean Absolute Error 0.004629

Mean Abs. Percent Error 16.60946

Theil Inequality Coefficient 0.074140

Bias Proportion 0.062110

Variance Proportion 0.000397

Covariance Proportion 0.937493

Figura 4.4. Parashikimi i modelit për rritjen ekonomike së bashku me intervalet e

sigurisë.

Sa më pranë të jenë vlerat që parashikon modeli me vlerat aktuale të variablit të varur (g), aq më i saktë dhe i përshtatshëm është modeli. Për këtë na vjen në ndihmë grafiku më poshtë. Vija me emrin g paraqet rritjen ekonomike sipas vlerave të saj të vërteta, ndërsa vija me emrin GF paraqet rritjen ekonomike sipas parashikimit ose sipas vlerësimit të modelit. Ajo që vëmë re është se vlerat që siguron modeli devijojnë shumë pak nga vlera e vërtetë e rritjes ekonomike. Ka disa pika ku vlera e modelit (GF) përputhet me atë të rritjes së ekonomisë (g) dhe devijimi i pikave që nuk përputhen plotësisht është shumë i vogël. Vlera më e madhe e devijimit apo pasaktësisë së modelit shënohet për vitin 2010. Për këtë vit modeli llogarit një vlerë më të vogël për rritjen ekonomike duke e krahasuar me atë realen. Kjo tregon se modeli shumëfaktorial i konceptuar dhe ndërtuar për të vlerësuar rritjen ekonomike me anë të komponentëve të sistemit të pensioneve është një model i përshtatshëm pasi mbështetet nga logjika ekonomike, paraqet cilësi të mira në raport me rigorozitetin matematikor si dhe reflekton saktësi të lartë lidhur me parashikimin. Pra komponentët e sistemit të pensioneve (shpenzimet për përfituesit e pensioneve si faktori i rëndësishëm) mund të përdoren për të parashikuar vlerat e rritjes ekonomike pasi rezultojnë të rëndësishëm për këtë të fundit.


95

.00

.01

.02

.03

.04

.05

.06

.07

.08

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

GF g

Figura 4.5. Paraqitja grafike e parashikimit krahasuar me vlerat aktuale të rritjes

ekonomike.

Si përfundim, në përcaktimin e rritjes ekonomike merr pjesë edhe sistemi i pensioneve me anë të faktorit të shpenzimeve për përfituesit e pensioneve. Faktorët e tjerë si të ardhurat nga skema e pensioneve si dhe financimi nga jashtë skemës nuk luajnë rol në përcaktimin e rritjes ekonomike. Në këtë mënyrë i kemi dhënë përgjigje hipotezës së parë të këtij punimi. Hipoteza se të ardhurat nga skema e pensioneve ndikojnë në rritjen ekonomike në Shqipëri refuzohet. Modeli nuk e mbështeti këtë formulim. Po ashtu i njëjti përfundim rezulton për rastin e hipotezës lidhur me ndikimin që ka financimi nga jashtë skemës së pensioneve mbi rritjen ekonomike në Shqipëri. Nga ana tjetër, modeli empirik i ndërtuar pranon hipotezën se shpenzimet për pensione ndikojnë në rritjen ekonomike në Shqipëri.

Për rrjedhim të pranimit të qoftë vetëm njërës nga nën hipotezat, hipoteza e parë pranohet. Kështu që, mbështetur në analizën e shtruar dhe ndjekjen me rigorozitet

të procedurave empirike, dalim në përfundimin se sistemi i pensioneve në Shqipëri

ndihmon në përcaktimin dhe e mbështet rritjen ekonomike të vendit.


96

Tabela 4.6. Përmbledhje e përfundimeve të modelit në raport me hipotezën e parë.

Hipoteza Formulimi Pranim/refuzim

I Sistemi i pensioneve në Shqipëri ndihmon në përcaktimin dhe mbështet rritjen ekonomike

Pranohet

I.i Të ardhurat nga skema e pensioneve ndikojnë në rritjen ekonomike në Shqipëri Refuzohet

I.ii Shpenzimet për pensione ndikojnë në rritjen ekonomike në Shqipëri Pranohet

I.iii Financimet nga jashtë skemës së pensioneve ndikojnë në rritjen ekonomike në Shqipëri Refuzohet

4.2 KONTROLLI I HIPOTEZËS SË DYTË – RRËNJA UNITARE

4.2.1 PËRSHKRIMI I SERISË DF

Për të kontrolluar hipotezën e dytë, pra nëse sistemi shqiptar i pensioneve është i qëndrueshëm apo jo konsiderohet metoda e rrënjës njësi ose unitare. Hipoteza e dytë është formuluar në lidhje me qëndrueshmërinë e skemës së pensioneve duke konsideruar si variabël përfaqësues diferencën mes të ardhurave nga skema e pensioneve dhe shpenzimeve për përfituesit e shënuar me DF.

Hipoteza e dytë: Skema e pensioneve në Shqipëri është e qëndrueshme.

Fillimisht le të prezantohemi me statistikën përshkruese të serisë kohore DF. Në të gjithë historikun kemi diferencë negative mes të ardhurave nga skema e pensioneve dhe shpenzimeve, pasi në gjithë historikun e pensioneve në Shqipëri nga viti 2003 e në vazhdim të ardhurat nga skema kanë rezultuar më pak se sa shpenzimet për pensione. Mesatarisht vlera hendek rezulton të jetë rreth 25 miliardë lekë në vit, me një diapazon nga 40 lekë deri në 11.8 miliardë lekë. Përsa i përket shpërndarjes normale të serisë kohore na ndihmon paraqitja grafike dhe testi i kriterit Jarque-Bera, i cili raporton se seria DF reflekton një shpërndarje normale në vitet 2003-2014.


97

0

1

2

3

4

-45 -40 -35 -30 -25 -20 -15 -10

Series: DF

Sample 2003 2014

Observations 12

Mean -25.01357

Median -23.42500

Maximum -11.79569

Minimum -40.06900

Std. Dev. 9.930262

Skewness -0.093866

Kurtosis 1.553710



Figura 4.6. Statistika përshkruese e serisë DF

Për më shumë jepet ecuria në vite e serisë DF shoqëruar me informacionin e treguesve kryesor të lidhur me kuartilet e serisë. Mbështetur në këtë analizë, vlerat mbi –24 dhe nën –34 konsiderohen si vlera kërcyese për serinë DF. Kjo nënkupton se vlerat e zakonshme që merr DF duhet të jenë brenda këtij intervali. Trendi në rënie i këtij grafiku shpreh hendekun gjithnjë në rritje mes të ardhurave dhe shpenzimeve në sistemin e pensioneve. Kthesa që ka marrë ky grafik në fund, për vitin 2014, vjen për shkak të rritjes së nivelit të të ardhurave nga skema e pensioneve.

-45

-40

-35

-30

-25

-20

-15

-10

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

DF

Figura 4.7. Paraqitja grafike e ecurisë së serisë kohore DF

Korrelograma e serisë DF raporton se seria vuan nga autokorrelacioni serial. Vëmë re informacionin që përcjellim me yje, të cilët kapërcejnë nivelin e përcaktuar nga pikat.


98

Tabela 4.7. Korrelograma e autokorrelacionit për serinë DF

Date: 06/05/16 Time: 12:00

Sample: 2003 2014



. |******| . |******| 1 0.807 0.807 9.9363 0.002

. |**** | .***| . | 2 0.522 -0.369 14.511 0.001

. |** . | . | . | 3 0.291 0.042 16.096 0.001

. | . | . **| . | 4 0.067 -0.255 16.190 0.003

. *| . | . **| . | 5 -0.171 -0.212 16.889 0.005

.***| . | . *| . | 6 -0.352 -0.082 20.354 0.002

.***| . | . | . | 7 -0.410 0.057 26.009 0.001

.***| . | . *| . | 8 -0.415 -0.127 33.255 0.000

.***| . | . | . | 9 -0.402 -0.060 42.295 0.000

. **| . | . |* . | 10 -0.308 0.095 50.276 0.000

. *| . | . |* . | 11 -0.129 0.113 53.058 0.000

4.2.2 TESTI I RRËNJËS UNITARE PËR SERINË DF

Më herët është shpjeguar domethënia dhe mekanizmi i metodës së rrënjës unitare (shiko kapitullin mbi Metodat dhe procedurat). Në thelb kjo metodë na jep përgjigje nëse seria është e qëndrueshme apo jo. Përdorime të ngjashme të kësaj metode lidhen me integritetin e serive kohore, duke nënkuptuar të njëjtën gjë me qëndrueshmërinë e tyre në kohë.

Ekzekutimi i testit të rrënjës njësi (unitare) për serinë kohore DF, sipas rigorozitetit matematikor të kërkuar paraqitet te Figura 4.8. Lloji i testit të përzgjedhur për testin e rrënjës unitare është Augmented Dickey-Fuller (ADF). Testi duhet të jetë në nivel dhe jo në diferenca. Kriteri i vlerësimit të ADF është Schwarz Info Criterion me maksimum të vonesave (lags) prej 2 njësish. Provojmë në fillim testin duke përfshirë vetëm interceptin (konstante).


99

Figura 4.8. Ekzekutimi i testit të rrënjës unitare për serinë DF (intercept)

Rezultati i testit të ekzekutuar përmblidhet tek Tabela 4.8.

Tabela 4.8. Testi i rrënjës unitare, tentativa e parë (nivel, intercept)

Null Hypothesis: DF ka rrënjë unitare

Exogenous: Constant25


t-Statistic Prob.*



5% level -3.175352

10% level -2.728985


Siç shihet testi i rrënjës unitare për llojin në nivel dhe në përdorimin e interceptit rezulton në refuzimin e hipotezës sipas të cilës DF ka një rrënjë unitare26. Domethënë se për këto kushte (në nivel dhe me intercept) seria kohore DF nuk është e qëndrueshme.

Tani provojmë nëse marrja në shqyrtim, veç interceptit, edhe trendit të serisë e shpjegon testin e rrënjës unitare në mënyrë më të plotë. Në të vërtetë mbështetur në analizën e ecurisë kohore trendi është diçka e dukshme.

25 Supozimi i testit është se grafiku i DF ka një konstante (intercept). 26 Statistika t duhet të jetë më e vogël se vlerat kritike ose probabiliteti i statistikës t duhet të rezultojë më e vogël se 0.05. Për rastin tonë statistika t është –0.84, ndërsa probabiliteti është rreth 0.77.


100

Figura 4.9. Ekzekutimi i testit të rrënjës unitare për serinë DF (trend dhe intercept)

Tabela 4.9 jep përmbledhjen e testit të rrënjës njësi për rastin kur zbatohet trendi dhe konstantja në nivel.

Tabela 4.9. Testi i rrënjës unitare, tentativa e dytë (nivel, trend dhe intercept)

Null Hypothesis: DF ka rrënjë unitareExogenous: Constant, Linear Trend


t-Statistic Prob.*



5% level -3.933364

10% level -3.420030


Përmbledhja e testit të rrënjës njësi për rastin e zbatimit të trendit linear dhe konstantes në nivel (Tabela 4.927) raporton se seria kohore DF nuk është e integruar ose me fjalë të tjera nuk është e qëndrueshme.

27 Statistika t rezulton –2.182698, ndërsa probabiliteti i kësaj statistike llogaritet 0.45.


101

Si përfundim, seria DF nuk rezulton e qëndrueshme në asnjërin rast për të cilin u bë tentativë. Kjo nënkupton se, mbështetur në qasjen empirike, sistemi i pensioneve në

pikëpamjen financiare të tij nuk është i qëndrueshëm nëse situata e këtij sistemi

nuk ndryshon. Vlen të theksohet se rritja e nivelit të të ardhurave nga skema e pensioneve (kontribuesit) për vitin 2014 mund të rezultojë në një kthesë të rëndësishme për sistemin e pensioneve në të ardhmen. Kjo meriton vëmendje të veçantë në mënyrë të tillë që në një moment të dytë të kryhet e njëjta analizë dhe të hetohet nëse ka ndryshime në termat e qëndrueshmërisë së sistemit të pensioneve.

Hipoteza Formulimi Pranim/refuzim

II Skema e pensioneve është e qëndrueshme Refuzohet

KREU 5

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

Ky kapitull prezanton konkluzionet dhe rekomandimet e nxjerra nga gjetjet kërkimore të studimit. Nga rishikimi i literaturës në këtë punim u arritën disa konkluzione të cilat sintetizohen si më poshtë:

5.1 KONKLUZIONE

Sistemi i pensioneve në Shqipëri meriton vëmendje të veçantë, jo vetëm për shkak të numrit në rritje të personave që përfitojnë prej tij, gjë që mund të shikohet si një rritje e përgjegjësisë së shtetit kundrejt kësaj shtrese të shoqërisë në Shqipëri, por njëkohësisht për arsye të shumë faktorëve të tjerë.

Dimensionet e problematikës së sistemit të pensioneve në Shqipëri listojnë shumë faktorë dhe probleme të natyrave të ndryshme. Nga këto dimensione mund të përmendim: problemin e financimit të skemës së pensionit, problemin e masës së ulët të përfitimit, problemi i pabarazisë dhe rishpërndarjes së drejtë, problemi i kontributeve kundrejt përfitimeve të pensionit, problemi i punësimit, informaliteti dhe niveli i pagës, që lidhen me sigurime shoqërore, problemi i plakjes së shoqërisë, problemi i përqafimit të pensioneve private dhe shumë të tjera. Këto janë çështje që meritojnë adresim të veçantë për rastin e Shqipërisë.

Kolona e parë megjithë reformat parametrike që i janë bërë vazhdon të paraqitet problematike, sidomos për shkak te transfertave të larta që kërkohen nga buxheti i shtetit, normat e larta të kontributeve, lidhja e dobët që ekziston ndërmjet kontributeve dhe përfitimeve, raporte të ulëta të zëvendësimit dhe raporte të larta të varësisë.

Drejt qëndrueshmërisë të sistemit të pensioneve në Shqipëri Konkluzione dhe rekomandime Luzo, D.

103

Sistemi PAYG është i domosdoshëm për shkak se ështe pothuajse e pamundurtë hidhen poshtë të drejtat e fituara me kohë nga popullsia me moshë tëmesme apo ajo para daljes ne pension, nga pagesat për papunësinë dhebarrëlindjen. Duke qenë se ofrojnë të mira publike, ato i shërbejnë mirëqëniessë përgjithshme dhe duhen financuar në mënyrë kolektive.

Diferenca e madhe ndërmjet raporteve të varësisë në zonat urbane dhe ruraleimplikon ekzistencën e dy skemave të ndara. Në zonat rurale, skema epensioneve është shndërruar në një mekanizëm për zbutjen e varfërisë.

Ndonëse teoria mbi sistemet e pensioneve është shumë e gjerë dhe njehkontribute të çmuara nga shumë autorë dhe institucione si Banka Botërore,përsëri për rastin e Shqipërisë nuk ka studime në atë masë sa kjo fushë tëkonsiderohet e shteruar dhe ka gjithmonë vend për studime të tilla. Rrethanate tanishme të sistemit të pensioneve na e zhvendosin vëmendjen mbi reformëne ndërmarrë në këtë sektor gjatë vitit 2014.

Nevoja për të sjellë një studim mbi vlerën dhe frytet e reformës së ndërmarrëështë prioritare, emergjente, për rastin e Shqipërisë, por kjo gjë është shumë evështirë, në rrethanat dhe kushtet tona, kur përballemi me shumë kufizimekryesisht të aspektit të të dhënave të pamjaftueshme për ndërtimin dhezbatimin e një analize me qasje empirike.

Pasi u konsultuam me literaturën dhe duke njohur kufizimet për kushtet eShqipërisë, studimi u orientua në adresimin dhe kontrollin e dy hipotezavebazë.

Një nga objektivat e këtij studimi ishte të përftonte evidencë nëse sistemi i pensioneve ndikon dhe mbështet rritjen ekonomike të vendit. Bazuar në analizën e të dhënave rezultoi se:

Sistemi i pensioneve në Shqipëri ndihmon në përcaktimin dhe mbështet rritjen ekonomike përmes tre komponentëve kryesorë: të ardhurave, shpenzimeve dhe financimeve jashtë skemës.

Rezultatet e arritura nga studimi tregojnë se sistemi i pensioneve në vendin tonë përcakton ndikim mbi rritjen reale ekonomike vjetore vetëm përmes komponentit të shpenzimeve për pensione, të konsideruar si variabël i rëndësishëm.

Ndikimi i vlerësuar nga modeli raportohet të jetë me krah të kundërt me rritjen ekonomike, duke nënkuptuar se rritja e shpenzimeve për pensione përçon tkurrje në rritjen ekonomike të vendit.


104

Për komponentin e të ardhurave dhe të financimeve nga jashtë skemës (burimenga buxheti i shtetit) qasja empirike paraqet refuzimin e hipotezave. Kjo do tëthotë se të ardhurat nga skema e pensioneve, ndonëse me një marrëdhëniepozitive me rritjen ekonomike, nuk rezulton e rëndësishme kur flasim përndikimin mbi këtë të fundit.

E njëjta konsideratë mund të shprehet për komponentin e financimeve ngajashtë skemës së pensioneve ose financim i skemës së pensioneve përmesbuxhetit të shtetit.

Një tjetër objektiv i këtij studimi ishte të hetonte nëse sistemi i pensioneve është i qëndrueshëm nga pikëpamja financiare për rastin e Shqipërisë.

Hipoteza e dytë u vëzhgua me anë të qasjes empirike duke ekzekutuar testin e rrënjës njësi (unitare), ku objekt i testit ishte aspekti financiar i skemës së pensioneve: diferenca midis të ardhurave nga skema e pensioneve kundrejt shpenzimeve për përfituesit.

Përsa i përket hipotezës së dytë lidhur me qëndrueshmërinë e sistemit të pensioneve në Shqipëri, qasja empirike dhe analiza e kryer argumentojnë refuzimin e saj. Kështu qëndrueshmëria e sistemit të pensioneve në planin e financave nuk është arritur dhe, për më tepër, aktualisht reflekton vështirësi në kthimin e tij në të qëndrueshëm.

Shqyrtimi rigoroz i hipotezës së dytë tregoi se skema e pensioneve në Shqipëri nuk është e qëndrueshme, duke nënkuptuar se kjo skemë përcjell për ekonominë e vendit risk të madh.

5.2 REKOMANDIME

Në përfundim të punimit rekomandojmë: Vendimmarrësit dhe politikëbërësit duhet të marrin në konsideratë dhe në

vëmendje të veçantë faktin se rritja e vazhdueshme e shpenzimeve për pensione e dëmton rritjen ekonomike të vendit. Ndaj dhe alternativa e orientimit të tregut të pensioneve drejt sektorit privat (kolona e dytë dhe e tretë) është me rëndësi të madhe pasi nuk i jep çlirim vetëm ngërçit të skemës së pensioneve por njëkohësisht “lehtëson” edhe rritjen ekonomike. Në dritën e këtij argumenti pretendohet se në të ardhmen mund të konstatohet se reforma e pensioneve e ndërmarrë në fund të vitit 2014, fillim të zbatimit të ligjit mbi këtë reformë në janar te vitit 2015 dhe përpjekjet për ta orientuar sistemin e pensioneve drejt sektorit privat ka përçuar ndikim mbi rritjen ekonomike të vendit.


105

Në prizmin e të ardhurave dhe të financimit nga buxheti i shtetit, është me rëndësi të vëzhgohet me kujdes çështja e numrit të kontribuesve si dhe çështja e masës së kontributeve.

Sektori privat duhet të konsiderohet si kolona më e përshtatshme e mbështetjes dhe e përballimit të “plagëve” të sistemit të pensioneve. Përqafimi i pensioneve private përbën avantazh në të ardhmen edhe për vendin tonë sepse:a) Pensionet private përbëjnë një mjet efikas për të arritur një nivel më të

lartë të stafit jetësor.b) Raporti kontribues/përfitues është duke u përkeqësuar dhe e ardhmja

ende shfaqet problematike.c) Rritja e kohëzgjatjes se jetës, natyrisht, që rrit shpenzimet publike dhe

siguria sociale imponon një rritje të moshës së daljes në pension. Nga fondet e pensioneve private jepet një pension në kohë më të hershme dhe më të kënaqshme e të nevojshme.

d) Fondet private të pensioneve ndikojnë në normën e rritjes së kursimeve.e) Fondet private të pensioneve shërbejnë si një burim i rëndësishëm për

financimin e investimeve dhe si rezultat edhe për hapjen e vendeve të reja të punës. Pra, krijimi i fondeve private në drejtim të vendit tonë, ku ka një sasi të madhe parash jashtë sistemit financiar, do të shërbejë si një burim i rëndësishëm i financimit të investimeve afatgjata në sektorët më të rëndësishëm të ekonomisë shqiptare.

f) Fondet e pensioneve private në krahasim me skemën publike, e cila është bazuar në sistemin PAYG, janë më pak të hapur në drejtim të manipulimit politik. Rezultatet e këtyre fondeve varen vetëm nga kontributet e individëve, të menaxhimit edhe të tregut të kapitalit, si dhe me punën e tyre të mirë.

Për shkak të këtyre faktorëve te sipërpërmendur, rrjedh që sigurimet shoqërore kanë nevojë për ndihmën e mbulimit me sigurime private. Sot ne duhet të gjithë të jemi të vetëdijshëm se fondet private të pensioneve nuk jane një opsion, por një domosdoshmëri jetike për brezat e ardhshëm.

Do të ishte me vlerë të funksiononte një kolonë tjetër, e cila do të ndihmojë nëkrijimin e një lidhje të drejtpërdrejtë midis kontributeve dhe përfitimeve, për tëpërmirësuar nivelin e pensioneve dhe uljen e barrës për t'u marrë në buxhetin eshtetit, për të financuar deficitet e qëndrueshme të buxhetit të Institutit tëSigurimeve Shoqërore, duke lënë më shumë hapësirë për investime publike nëinfrastrukturë, arsim dhe shëndetësi.

Do te ishte me interes zgjidhja e problemeve të papunësisë, informalitetit dhesigurimit të emigrantëve, nëpërmjet programeve për hapjen e vendeve të rejatë punës, sidomos në sektorët që gjenerojnë më shumë dhe më shpejt vende tëreja pune; politikave për lidhjen më të mirë të pagesave me përfitimet nëskemën e pensioneve.


106

Thellimi i hendekut mes të ardhurave nga skema dhe shpenzimeve për pensione është një çështje që kërkon trajtim të veçantë e me përparësi. Kjo, ashtu si të gjitha shenjat e tjera, shërben si një këmbanë alarmi për sistemin e pensioneve në vendin tonë.

Kultura e ulët e kontribuimit në skemën e pensioneve, sidomos e grupmoshave të reja, është problem serioz i dobësisë kontributive të skemës. Vetëm rreth 30% e popullsisë aktive kontribuon në skemën e pensioneve. Raporti midis kontribuesve dhe përfituesve është aktualisht rreth 1.12 me 1. Në mënyrë që skema e pensioneve të kalojë pragun e falimentimit, pra të vetëfinancohet, duhet që raporti kontribues përfitues të jetë 2 me 1, pra për çdo pensionist të paguhen kontribute nga të paktën 2 punonjës aktivë.

Duhet të vihet theksi te lehtësimi i barrës së financimit me anë të buxhetit të shtetit; kjo na nxjerr sërish te zhvendosja drejt sektorit privat dhe te kultura e ndërgjegjësimi i popullsisë për kalimin në skemat private të pensioneve e për të kursyer për pleqërinë.

Një diskutim më i thelluar në të ardhmen duhet të adresohet në aspektin e riskut që mbart skema e paqëndrueshme e pensioneve. Pavarësisht reformës së ndërmarrë, ende lindin pyetje te tilla si: a është mjaftueshëm kjo reformë? A premton qëndrueshmëri?A e garanton qëndrueshmërinë kjo skemë? Pyetjeve të tilla është e vështirë t’u jepet përgjigje pozitive, në kushtet aktuale kur reforma ende nuk i ka dhënë efektet e saj. Kuptohet që edhe periudha e ndërmarrjes së reformës është shumë e shkurtër. Do të duhen vite në mënyrë që të gjykohet mbi këtë fenomen sa delikat, aq edhe të rëndësishëm për ekonominë e vendit.

5.3 KUFIZIMET E PUNIMIT

Studimi i sistemit të pensioneve në Shqipëri përballet me shumë sfida dhe vështirësi. Për shkak të zbatimit të një modeli linear shumëfaktorial, i cili u përdor në studimin tonë, lind nevoja të gjenden dhe shqyrtohen të dhënat statistikore që shtrihen në vite. Vështirësia më e madhe ka të bëjë me bazën e vogël të të dhënave mbi faktorët në studim. Kjo është një pengesë shumë e madhe si për studimet cilësore ashtu edhe për ato sasiore, por sidomos dhe veçanërisht për këto të fundit.

Gjatë studimit të kësaj tematike me rëndësi u hapën dhe dolën në pah shumë problematika dhe çështje të ndryshme për rastin e Shqipërisë. Me gjithë përkushtimin dhe dëshirën për të sjellë shpjegime të argumentuara mbi bazën e evidencave dhe të konsultimit të literaturës, përsëri nxjerrja e përgjigjeve për to u kufizuar nga shumë pengesa kryesisht teknike.


107

Pengesa kryesore në studimin shkencor për fushën e pensioneve në Shqipëri është historiku i vogël i të dhënave mbi fenomenet. Përpjekjet më të mëdha të arritura deri më tani kanë sjellë një analizë të mbështetur në një historik të dhënash nga 2003 deri në vitin 2014. Për studimin dhe arritjen e rezultateve sa më të qëndrueshme, të besueshme dhe përfaqësuese lind nevoja për një hark më të gjerë të historikut të të dhënave. Të dhënat në nivel institucional është shumë e vështirë të sigurohen.

Do të ishte me interes të vëzhgohej edhe komponenti i punësimit i lidhur me kontribuesit dhe përfituesit nga skema e pensioneve. Aktualisht një analizë e tillë nuk mund të realizohet në mënyrën e duhur për shkak të numrit të vogël të të dhënave mbi kontribuesit dhe përfituesit e skemës së pensioneve, në mosrealizimin me sukses të pyetësorëve për mbledhjen e të dhënave konkrete.

Gjithashtu, viti 2014 solli miratimin e reformës në sistemin e pensioneve. Një diskutim me shumë vlerë do të ishte ai që sjell përgjigje dhe vështrime mbi çështjen nëse reforma në sistemin e pensioneve ka rezultuar frytdhënëse apo jo; nëse ishte kjo mënyra më e mirë për zgjidhjen e çështjes së sistemit të pensioneve apo duhet konsideruar një qasje tjetër më e përshtatshme.

Si rezultat i moskonceptimit drejt që në fillim të kësaj skeme dhe mungesës së llogaritjeve aktuariale sa herë që ndërmerret një reformë, sistemi aktual gjeneron evazion dhe informalitet të lartë duke shtrembëruar efektet në tregun e punës dhe nuk i jep një zgjidhje afatgjatë problemit të pensioneve.

Në një kohë të dytë, kur të sigurohet një bazë e mjaftueshme të dhënash, studimi i binomit kontribues-përfitues do të ishte shumë i mirëpritur. Kjo dhe të tjera çështje të lidhura me sistemin e pensioneve në Shqipëri mund të bëhen objekt i studimeve më të thelluara në të ardhmen.

BIBLIOGRAFIA

Abel, A. dhe B.D. Bernheim (1991): Fiscal policy with impure intergenerational altruism. Econometrica 59, 1687-1711.

AMF (2015a). Raporti i Mbikëqyrjes 2014. Tiranë: Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare Gjetur online: http://www.amf.gov.al/pdf/publikime2/mbikeqyrje/sigurime/10428_Raporti%20Mbikeqyrjes%202014.pdf

AMF (2015b). Qëndrimi i Ndërmarrjeve për Skemat e Pensioneve Private në Shqipëri: Analizë vrojtimi. Tiranë: Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare. Gjetur online: http://www.amf.gov.al/pdf/kerkime_kategori/9_Analize%20Vrojtimi.pdf.

AMF (2015c).“Sistemi i pensioneve vullnetare në Shqipëri - Zgjerimi i mbulimit”. Konferencë Kombëtare II. 8 tetor 2015, Tiranë.

Atkinson, A.B. (1987): Income maintenance and social insurance në Auerbach and Feldstein (eds): Handbook of public economics. Holandë.

Auerbach, A. dhe L.J. Kotlikoff (1983): An Examination of Empirical Tests of Social Security and Savingsin E. Helpman (ed.): Social Policy Evaluation: An Economic Perspective. New York Academic Press.

Bagwell, K. dhe B.D. Bernheim (1988): Is everything neutral? Journal of Political Economy 96, 308-338.

Bakvis, Peter (2005). “Social Security Systems and the Neo-Liberal Challenge”. ICFTU/Global Unions – Washington Office.

Banka Botërore (2008). The World Bank Pension Conceptual Frameworkhttp://siteresources.worldbank.org/INTPENSIONS/Resources/395443-1121194657824/PRPNoteConcept_Sept2008.pdf

http://www.amf.gov.al/pdf/publikime2/mbikeqyrje/sigurime/10428_Raporti%20Mbikeqyrjes%202014.pdf

http://www.amf.gov.al/pdf/publikime2/mbikeqyrje/sigurime/10428_Raporti%20Mbikeqyrjes%202014.pdf

http://www.amf.gov.al/pdf/kerkime_kategori/9_Analize%20Vrojtimi.pdf

http://siteresources.worldbank.org/INTPENSIONS/Resources/395443-1121194657824/PRPNoteConcept_Sept2008.pdf

http://siteresources.worldbank.org/INTPENSIONS/Resources/395443-1121194657824/PRPNoteConcept_Sept2008.pdf

Drejt qëndrueshmërisë të sistemit të pensioneve në Shqipëri Bibliografia & Anekse Luzo, D.

109

Barro, R. (1974): Are government bonds net wealth? Journal of Political Economy 82, 1095-1118.

Barro, R. (1978): The Impact of Social Security on Private Saving. American Enterprise Institute for Public Policy Research. Uashington D.C.

Barro, R. dhe G.M. MacDonald (1979): Social security and consumer spending in an international cross section. Journal of Public Economics 11, 275-289.

Barr, N. (2004). The Economics of the Welfare State, Oxford University Press, Oxford.

Becker, Uwe (2007). The Scandinavian Model: Still an Example for Europe?

Bentzel, R. dhe L. Berg (1983):"The role of demographic factors as a determinant of saving in Sweden" in Modigliani and Hemming (eds.): The Determinants of National Saving and Wealth. London: Macmillan.

Bernheim, B.D. (1987a): The economic effects of social security: toward a reconciliation of theory and measurement. Journal of Public Economics 33, 273-304.

Bernheim, B.D. (1987b):''Ricardian Equivalence: An Evaluation of Theory and Evidence" in S. Fischer (ed.): NBER Macroeconomics Annual. The MIT Press.

Bernheim, B.D. (1991): How strong are bequest motives? Evidence based on the demand for life insurance and annuities. Journal of Political Economy 99, 899-927.

Bernheim, B.D., A. Shleiffer dhe L. Summers (1985): The Strategic Bequest Motive. Journal of Political Economy 93, 1045-1076.

Blau, D.M. (1994): Labour force dynamics of older men. Econometrica 62, 117-156.

Blinder, A.S., R.H. Gordon dhe D.E. Wise (1980): Reconsidering the work disincentive effects on social security. National Tax Journal 33, 431-442.

Blinder, A.S., R.H. Gordon dhe D.E. Wise (1983):"Social Security Bequests and the Life Cycle Theory of Saving: Cross-sectional Tests" in Modigliani and Hemming (eds.): The Determinants of National Saving and Wealth. London: Macmillan.

Bonnie-Jeanne MacDonald et. al. (qershor 2013) Research and Reality - A Literature Review on Drawing Down Retirement Financial Savings. Society of Actuaries, Pension Section.

Boskin, M. dhe M. Hurd (1978): The effect of social security on early retirement. Journal of Public Economics 10, 361-377.

Bovenberg, Lans dhe Casper van Ewijk (2011). The future of multi-pillar pension systems.

Boyle, P. dhe J. Murray (1979): Social security and private saving in Canada. Canadian Journal of Economics 12, 456-468.

Browning, M.J. (1982): Savings and pensions: some UK evidence. Economic Journal 92, 954-963.


110

Bundo.Sh dhe Lito. G:“Teoria dhe Praktika e Sigurimeve” (2014),

Burtless, G. (1986): Social security, unanticipated benefit increases and the timing of retirement, Review of Economic Studies 53, 781-805.

Carmichael, J. dhe K. Hawtrey (1981): Social security, government finance and savings, Economic Record 57, 332-343.

Darby, M.R. (1979): The Effects of Social Security on Income and the Capital Stock. American Enterprise Institute for Public Policy Research. Washington D.C.

David, M. dhe P. L. Menchik (1985): The Effect of Social Security on Lifetime Wealth Accumulation and Bequests. Economica 52, 421- 434.

Deaton, A. (1992): Understanding Consumption. Oxford: Clarendon Press. 62

Diamond, P. A. (1965): National Debt in a Neoclassical Growth Model. American Economic Review 60, 1126-1150.

Diamond, P.A. dhe J.A. Hausman (1984): Individual retirement and savings behaviour. Journal of Public Economics 23, 81-114.

Dicks-Mireaux, L dhe M. King (1984): Pension wealth and household savings: Tests of robustness. Journal of Public Economics 23, 115-139.

Ebbinghaus, Bernhard. The Privatization and Marketization of Pensions in Europe: A Double Transformation Facing the Crisis.Universiteti i Mannheim. Gjermani.

Luci E., Kripa D. (2010), Does The Albanian Pension System Work?

Eglantina Hysa (2013). Sigurimet shoqërore në Shqipëri: impakti i ndryshimeve demografike në zgjedhjet individuale. Disertacion: Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës.

EuroStat (2007). Pensions Schemes and Projection Models in EU-25 Member States. European Economy: Occasional Papers nga The Economic Policy Committee and Directorate-General for Economic and Financial affairs.

Feldstein, M. (1980): International Differences in Social Security and Saving. Journal of Public Economics 14, 225-244.

Feldstein, M. (1982): Social Security and Private Savings: reply. Journal of Political Economy 90, 630-642.

Feldstein, M. (1983):"Social Security Benefits and the Accumulation of Pre-retirement Wealth" in Modigliani and Hemming (eds.): The Determinants of National Saving and Wealth. London: Macmillan.

Feldstein, M. (1988): The Effects of Fiscal Policies When Incomes Are Uncertain: A Contradiction to Ricardian Equivalence. American Economic Review 78, 14-23.

Feldstein, M. dhe A. Pellechio (1979): Social security and household wealth accumulation: New microeconometric evidence. Review of Economics and Statistics 61, 361-368.


111

Fields, G. dhe O. Mitchell (1984): Retirement, pensions and social security. The MIT Press.

Formation. Cambridge, Massachusets: Ballinger Publishing Company.

Gaidar Institute for Economic Policy; Russian Presidential Academy of National Economy and Public Administration.

Gannon, Frederic, Stephane Hamayon, Florence Legros dhe Vincent Touzé (2014) Sustainability of the French First Pillar Pension Scheme (CNAV): Assessing Automatic Balance Mechanisms. Australian Journal of Actuarial Practice. Gjetur online në: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2689335

Gultelcin, N.B. dhe D.E. Logue (1979):"Social security and personal saving: survey and new evidence" in von Furstenberg (ed.): Social Security versus Private Saving. Cambridge, Massachusets: Ballinger Publishing Company.

Gustman, T. dhe T.L. Steinmeier (1985): The 1983 social security reforms and labour supply adjustments of older individuals in the long run. Journal of Labour Economics 3, 237-253.

Gjini, Valbona (2013). Reformat e Pensioneve në Shqipëri. Disertacion: Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës.

Hysa, Eglantina (2013).Sigurimet shoqërore në Shqipëri: impakti i ndryshimeve demografike në zgjedhjet individuale (Trajtim dhe Analizë Mikroekonomike). Disertacion: Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës.

Instituti i Sigurimeve Shoqërore. (1993). Ligji nr. 7703 "Për Sigurimet Shoqërore në Republikën e Shqipërisë". Tiranë.

Instituti i Sigurimeve Shoqërore. (2009). Rregullore nr.1 "Mbi Administrimin dhe llogaritjen e pensioneve". Tiranë.

Instituti i Sigurimeve Shoqërore. (2012). Udhëzim nr.2 "Për llogaritjen dhe indeksimin e bazës së vlerësuar dhe pagës për efekt pensioni". Tiranë.

Instituti i Sigurimeve Shoqërore. (2014). Raporte Vjetore/ Statistika Vjetore. Tiranë.

ISSA (2016). InternationalSocial Security Association (ISSA), aksesuar në janar-shkurt 2016.

ISSH në linjë: http://www.issh.gov.al/al/wp-content/uploads/2014/02/Perb_12_14.pdf

ISSH në linjë: http://www.issh.gov.al/publikime/raporti_vjetor_2014_shqip.pdf

ISSH në linjë: http://www.issh.gov.al/publikime/statistika_shqip_2015.pdf

Joshua D. Rauh (2010). Are state public pensions sustainable? Why the Federal Government Should Worry About State Pension Liabilities. SSRN: http://ssrn.com/abstract=1596679

Kahn, J. (1988): Social security, liquidity and early retirement. Journal of Public Economics 25, 97-117.

http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2689335

http://www.issh.gov.al/al/wp-content/uploads/2014/02/Perb_12_14.pdf

http://www.issh.gov.al/publikime/raporti_vjetor_2014_shqip.pdf

http://www.issh.gov.al/publikime/statistika_shqip_2015.pdf

http://ssrn.com/abstract=1596679


112

King, M. dhe L. Dicks-Mireaux (1982): Asset holdings and the life-cycle. Economic Journal 92, 247-267.

Koskela E. dhe M. Viren (1983): Social Security and Household in an International Cross Section. American Economic Review 73, 212-216.

Kotlikoff, L.J. (1979): Testing the Theory of Social Security and Life Cycle Accumulation. American Economic Review 69, 396-410.

Kotlikoff, L.J. dhe L. Summers (1981): The role of inter-generational transfers in aggregate capital accumulation. Journal of Political Economy 89, 706-732.

Krueger, A. dhe J.-S. Pischke (1992): The effect of social security on labour supply: A cohort analysis of the notch generation. Journal of Labour Economics 10, 412-437.

Kurz, M. (1984): Capital Accumulation and the Characteristics of Private Inter-generational Transfers. Economica 51, 1-22.

Lee, M.L. dhe S.-W. Chao (1988): Effects of social security on personal saving. Economics Letters 28, 365-368.

Leimer, D. R. dhe D. H. Richardson (1992): Social security, uncertainty adjustment and the consumption decision. Economica 59, 311-335.

Leimer, D.R. dhe S.D. Lesnoy (1982): Social security and private saving: New time series evidence. Journal of Political Economy 90, 606-629.

Leland, H. (1968): Saving and uncertainty: The precautionary demand for saving. Quarterly Journal of Economics 82, 465-473.

Magnussen, K.A. (1994): Precautionary saving and old-age pensions. Discussion paper 108, Statistics Norway.

Manger, R.P. (1986): Consumption Behaviour and the Effects of Government Fiscal Policies. Harvard University Press.

Markowski, A. dhe E. Palmer (1979): Social Insurance and Saving in Sweden. In von Furstenberg: Social Security versus Private Saving. Cambridge, Massachusets: Ballinger Publishing Company.

Mirer, T.W. (1992): Life-cycle valuation of social-security and pension wealth. Journal of Public Economics 48, 377-384.

Modigliani, F. dhe A. Sterling (1983):"Determinants of Private Saving with Special Reference to the Role of Social Security-Cross Country Tests" in Modigliani and Hemming (eds.): The Determinants of National Saving and Wealth. London: Macmillan.

Modigliani, F. dhe R. Hemming (1983): The Determinants of National Saving and Wealth. London: Macmillan.


113

Moffitt, R.A. (1987):"Life-cycle labour supply and social security: A time series analysis" in G. Burtless (ed.): Work, health and income among elderly. Washington, D.C.: The Brookings Institution.

Munnell, A. (1974): The impact of social security on personal saving. National Tax Journal 27, 553-567.

Nazarov, Vladimir dhe Sergei Germanovich Sinelnikov-Murylev (2012). A Strategy for Reforming the Russian Pension System. Ekonomicheskaia politika [Economic Policy] No 3, 2009. Gjetur online në: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2111085

Novy-Marx, Robert dhe Rauh, Joshua (2010).Public Pension Promises: How Big Are They and What Are They Worth? Journal of Finance.

Oskar Kowalewski (mars 2012). Corporate Governance and Pension Fund Performance. Warsaw School of Economics, Poloni.

Peca, E. (2013). Sistemi i Pensioneve.

Pfaff, M., P. Hurler dhe R. Dennerlein (1979):"Old-Age Security and Saving in the Federal Republic of Germany' in von Furstenberg (ed.): Social Security versus Private Saving. Cambridge, Massachusets: Ballinger Publishing Company.

Samuelson, P. A. (1958): An exact consumption loan model of interest with or without the social contrivance of money. Journal of Political Economy 66, 467-482.

Schmidt-Hebbel, Klaus (1999): Does pension reform really spur Productivity, saving, and growth?Central Bank of Chile.

Stiglitz, J. dhe A. Weiss (1981): Credit rationing in Markets with Imperfect Information. American Economic Review 71, 393-410.

ShtetiWeb në linjë: http://shtetiweb.org/wp-content/uploads/2014/04/Dokumenti_i_Pensioneve_Alb.pdf

Tanku, A., Ruçaj, E., & Frashëri, A. (2009). A është i qëndrueshëm deficiti i llogarisë korente? Rasti i Shqipërisë. Material diskutimi. Tirana: Banka e Shqipërisë.

Tobin, J. dhe W. Bulter (1980):"Fiscal and Monetary Policies, Capital Formation, and Economic Activity" in von Furstenberg (ed.): The Government and Capital.

The World Bank. (2014, April 24). Retrieved February 2, 2016, from The World Bank Website: http://www.worldbank.org/sq/news/speech/2014/04/29/tahseen-sayed-remarks-albania-pension-reforms.

Weaver, D.A. (1994): The work and retirement decisions of older women: A literature review. Social Security Bulletin 57, 3-24.

Williamson, John B.; Stephanie A. dhe Michelle L. Maroto (2006). Howling The political economy of pension reform in Russia: Why partial privatization?Journal of Aging

http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2111085

http://shtetiweb.org/wp-content/uploads/2014/04/Dokumenti_i_Pensioneve_Alb.pdf

http://shtetiweb.org/wp-content/uploads/2014/04/Dokumenti_i_Pensioneve_Alb.pdf


114

Studies. Elsevier Inc. Gjetur online në: https://www2.bc.edu/~jbw/documents/JBW42006.pdf

Xhumari, Merita (2010). Trajektoret e Pensioneve në Ballkanin Perëndimor. Studim krahasues i tre rasteve: Shqipëria, Maqedonia dhe Kosova 1990-2010. Disertacion.

https://www2.bc.edu/~jbw/documents/JBW42006.pdf


115

ANEKSE

Tabela 0.1. Seritë kohore të variablave në fokus të këtij studimi

viti Rritja ekonomike Të ardhurat Shpenzimet Financimi jashtë skemës Diferenca në financim

G A SH F DF

2003 0.0580 28.50800 40.30369 11.16307 -11.79569

2004 0.0570 32.30410 44.50286 13.64157 -12.19876

2005 0.0570 32.89208 49.00474 16.12006 -16.11266

2006 0.0540 35.64271 53.78254 22.06770 -18.13983

2007 0.0590 39.10185 58.34577 21.20785 -19.24392

2008 0.0750 42.56100 62.90900 20.34800 -20.34800

2009 0.0330 44.03800 70.54000 26.50200 -26.50200

2010 0.0380 44.65800 76.01000 31.35200 -31.35200

2011 0.0310 47.87900 80.42800 32.54900 -32.54900

2012 0.0170 48.60400 84.88100 36.27700 -36.27700

2013 0.0044 50.73800 90.80700 40.06900 -40.06900

2014 0.0190 61.21600 96.79100 35.57500 -35.57500

Tabela 0.2. Statistika përshkruese e serive kohore. Burimi: EViews9

Treguesi G A SH F DF

Mesatare 0.041867 42.34523 67.35880 25.57269 -25.01357 Mediana 0.046000 43.29950 66.72450 24.28485 -23.42500 Maksimum 0.075000 61.21600 96.79100 40.06900 -11.79569 Minimum 0.004400 28.50800 40.30369 11.16307 -40.06900 Dev. Std. 0.021349 9.252513 18.72155 9.561664 9.930262 Skewness -0.269757 0.347785 0.078583 0.000331 -0.093866 Kurtosis 1.972813 2.587592 1.731612 1.701459 1.553710 Jarque-Bera 0.673095 0.326948 0.816755 0.843104 1.063499 Probabiliteti 0.714232 0.849188 0.664728 0.656028 0.587576 Shuma 0.502400 508.1427 808.3056 306.8722 -300.1629 Shuma e dev. në katror 0.005014 941.6989 3855.462 1005.680 1084.711 Vëzhgime 12 12 12 12 12


116

.00

.02

.04

.06

.08

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

g

20

30

40

50

60

70

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

A

30

40

50

60

70

80

90

100

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

Sh

10

15

20

25

30

35

40

45

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

F

-45

-40

-35

-30

-25

-20

-15

-10

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

DF

Figura 0.1. Paraqitja grafike e ecurisë së serive kohore. Burimi: EViews9

Tabela 0.3. Paraqitja e rezultateve të modelit. Burimi: EViews9

Dependent Variable: D(G)



Included observations: 11 after adjustments

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C 0.037629 0.017535 2.146021 0.0690

D(SH) -0.007718 0.003879 -1.989820 0.0869

D(A) 0.001059 0.002317 0.456937 0.6616

D(F) -0.002112 0.002014 -1.049064 0.3290


117

R-squared 0.674569 Mean dependent var -0.003545







Tabela 0.4. Autokorrelacioni i termit të gabimit

Sample: 2003 2014


Q-statistic probabilities adjusted for 3 dynamic regressors Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob* ****| . | ****| . | 1 -0.487 -0.487 3.3853 0.066

. |* . | . **| . | 2 0.080 -0.205 3.4871 0.175

. *| . | . **| . | 3 -0.102 -0.212 3.6739 0.299

. | . | . *| . | 4 0.054 -0.125 3.7326 0.443

. | . | . | . | 5 0.034 -0.010 3.7596 0.585

. *| . | . **| . | 6 -0.190 -0.251 4.7938 0.571

. | . | . **| . | 7 0.047 -0.273 4.8744 0.675

. |* . | . *| . | 8 0.082 -0.110 5.1935 0.737

. | . | . *| . | 9 -0.002 -0.083 5.1939 0.817

. | . | . *| . | 10 -0.015 -0.087 5.2280 0.875

*Probabilities may not be valid for this equation specification.

0

1

2

3

4

-0.01 0.00 0.01 0.02

Series: Residuals

Sample 2004 2014

Observations 11

Mean -1.42e-18

Median 0.001260

Maximum 0.019178

Minimum -0.011412

Std. Dev. 0.009125

Skewness 0.597923

Kurtosis 2.802064



Figura 0.2. Paraqitja për normalitetin e termit të gabimit


118

Tabela 0.5. Pasqyra e heterosit për modelin

Heteroskedasticity Test: Breusch-Pagan-Godfrey F-statistic 0.433863 Prob. F(3,7) 0.7355

Obs*R-squared 1.724667 Prob. Chi-Square(3) 0.6315

Scaled explained SS 0.629298 Prob. Chi-Square(3) 0.8897 Test Equation:

Dependent Variable: RESID^2


Sample: 2004 2014

Included observations: 11 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 5.11E-05 0.000188 0.271855 0.7936

D(SH) -1.50E-06 3.71E-05 -0.040391 0.9689

D(DF) -1.39E-05 2.48E-05 -0.561214 0.5922

D(F) 9.54E-07 2.16E-05 0.044193 0.9660 R-squared 0.156788 Mean dependent var 7.57E-05

Adjusted R-squared -0.204589 S.D. dependent var 0.000107


Sum squared resid 9.58E-08 Schwarz criterion -14.84932




Tabela 0.6. Një nga tentativat e shumta për të gjetur modelin e përshtatshëm

Dependent Variable: D(G)



Included observations: 11 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 0.037900 0.022775 1.664108 0.1347

D(SH) -0.007649 0.004492 -1.702607 0.1271

D(DF)/D(F) 0.004321 0.004859 0.889310 0.3998 R-squared 0.396538 Mean dependent var -0.003545








119

Tabela 0.7. Korrelograma e serisë DF

Sample: 2003 2014

Included observations: 11 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob . |***** | . |***** | 1 0.702 0.702 7.0560 0.008

. |***. | . **| . | 2 0.358 -0.267 9.0957 0.011

. |** . | . |** . | 3 0.256 0.266 10.271 0.016

. | . | ****| . | 4 0.008 -0.559 10.273 0.036

.***| . | . **| . | 5 -0.398 -0.337 14.056 0.015

.***| . | . |** . | 6 -0.465 0.267 20.241 0.003

. **| . | . | . | 7 -0.325 -0.041 24.024 0.001

. **| . | . |* . | 8 -0.289 0.184 28.008 0.000

. **| . | . **| . | 9 -0.249 -0.205 32.450 0.000

. *| . | . **| . | 10 -0.098 -0.326 33.833 0.000

Tabela 0.8. Testi i rrënjës unitare, tentativë (lag 2, trend dhe intercept)

Null Hypothesis: D(DF) has a unit root

Exogenous: Constant, Linear Trend

Lag Length: 2 (Automatic - based on SIC, maxlag=2) t-Statistic Prob.* Augmented Dickey-Fuller test statistic 0.143090 0.9863


5% level -4.246503

10% level -3.590496 *MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Warning: Probabilities and critical values calculated for 20 observations

and may not be accurate for a sample size of 8

Augmented Dickey-Fuller Test Equation

Dependent Variable: D(DF,2)


Date: 02/05/17 Time: 22:34


Included observations: 8 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. D(DF(-1)) 0.287387 2.008437 0.143090 0.8953

D(DF(-1),2) -0.540438 1.275851 -0.423591 0.7004

D(DF(-2),2) -1.051387 0.892256 -1.178346 0.3236

C -5.287278 4.765679 -1.109449 0.3482

@TREND("2003") 0.871237 0.746687 1.166803 0.3276 R-squared 0.663316 Mean dependent var 0.815146


S.E. of regression 3.531887 Akaike info criterion 5.630712

Sum squared resid 37.42267 Schwarz criterion 5.680363

Log likelihood -17.52285 Hannan-Quinn criter. 5.295836



Documents

DREJT QËNDRUESHMËRISË TË SISTEMIT TË PENSIONEVE NË … · Drejt qëndrueshmërisë të sistemit të pensioneve në Shqipëri Disertacion Luzo, D. v MIRËNJOHJE DHE FALËNDERIME