DRUŠTVO ZNANA – IDEAL OEM SE TEI UPOREDNA · PDF fileIzdavač: Uporedna analiza Autor: Gordana Bošković, dipl. andragog, Centar za stručno obrazovanje Izdavač: JU CENTAR ZA

DRUŠTVO ZNANJA – IDEAL KOJEM SE TEŽI Uporedna analiza

1

DRUŠTVO ZNANJA IDEAL KOJEM SE TEŽI

Gordana Bošković

DRUŠTVO ZNANJA – IDEAL KOJEM SE TEŽIUporedna analiza

Gordana Bošković

Izdavač:Uporedna analiza Autor:Gordana Bošković, dipl. andragog, Centar za stručno obrazovanje

Izdavač:JU CENTAR ZA STRUČNO OBRAZOVANJERimski trg b. b.Podgorica, Crna GoraVeb-adresa: www.cso. gov.me e-mail: [email protected]

Za izdavača:Duško Rajković

Lektura: Nađa Durković

Korektura:Biljana Ćulafić

Dizajn: Radoje Vešović

Štampa:Studio MOUSE d. o. o.

Projekat je finansijski podržala Evropska komisija. Ova publikacija odražava isključivo stavove autora i Komisija se ne može smatrati odgovornom za bilo kakvu upotrebu informacija sadržanih u njoj.

Podgorica, 2017. godine


SADRŽAJ

Uvod ...........................................................................................................................................................5Projekat Nacionalni koordinator za učenje odraslih, Radni plan Crna Gora .......................................6Osvrt na obrazovanje odraslih u Crnoj Gori .............................................................................................7Društvo znanja - evropski cilj crnogorska vizija ..................................................................................... 13

• Strateški cilj 1: Učiniti realnim cjeloživotno učenje i mobilnost ............................................... 15• Strateški cilj 2: Poboljšati kvalitet i efikasnost obrazovanja i obuke ........................................32• Strateški cilj 3: Unaprijediti pravednost, društvenu koheziju i aktivno građanstvo ................39• Strateški cilj 4: Podsticati kreativnosti i inovativnosti, uključujući preduzetništvo,

na svim nivoima obrazovanja i osposobljavanja .......................................................................43Osnovna mjerila za postignuća ciljeva iz Strategije ET 2020 .................................................................44 Zaključak ................................................................................................................................................. 48


5

UVOD

Poštovani čitaoče / poštovana čitateljko,Ovaj dokument urađen je s ciljem da prikaže strateško opredjeljenje Crne Gore u oblasti obrazovanja odraslih u evropskom ogledalu. Nastao je kao izraz potrebe da se porede evropska vizija razvoja ove oblasti, predstavljena u nekoliko ključnih dokumenata i nacionalni strateški plan njenog razvoja. Evidentan je nedostatak uporednih podataka o pravcima razvoja obrazovanja odraslih u Crnoj Gori i u drugim evropskim zemljama, kao i analitičkog sadržaja usmjerenog na evropske smjernice i preporuke vladama zemalja na koji način da razviju sistem obrazovanja odraslih i učine ga konzistentnim.Ovaj analitički dokument, koji se prevashodno bavi Strategijom obrazovanja odraslih u Crnoj Gori i analizom njenih ciljeva i predviđenih mjera, poredeći ih sa evropskim preporukama i očekivanjima, rađen je u okviru projekta Nacionalni koordinator za učenje odraslih, Radni plan: Crna Gora za 2015—2017. godinu. Posredstvom Evropske unije projekat realizuje Centar za stručno obrazovanje1, kroz ERASMUS+ program. Osnovu analize predstavlja povezivanje ciljeva i mjera nacionalne Strategije obrazovanja odraslih2 i Strateškog okvira za evropsku saradnju u oblasti obrazovanja i obuke Obrazovanje i osposobljavanje 2020 (ET 2020)3. Jedan od dokumenata koji je uključen u analitički prikaz i koji je veoma značajan s aspekta nacionalne procjene ispravnosti strateških ciljeva jeste i Zajednički izvještaj Savjeta i Komisije za 2015. godinu o sprovođenju strateškog okvira za evropsku saradnju u području obrazovanja i osposobljavanja (ET 2020)4. U analizu su uključene mnoge evropske zemlje, međutim komparacija nacionalnih podataka primarno je rađena sa zemljama Jugoistočne Evrope, čiji se sistemi obrazovanja odraslih razvijaju u sličnim geopolitičkim uslovima, i u budućnosti bi te zemlje trebalo da budu više međusobno povezane i usmjerene na uzajamnu podršku, poput skandinavskih zemalja.Analiza podataka, projektovanih ciljeva i mjera, kao i do sada ostvarenih rezultata na svim nivoima prethodila je i kreiranju stavova prema nacionalnoj politici obrazovanja odraslih iskazanih u ovoj analizi, koji su takođe i odraz profesionalnog viđenja stanja u praksi. Vjerujem da će ovaj dokument, prije svega, poslužiti stručnoj javnosti u budućem promatranju i dubljoj analizi obrazovanja odraslih, prepoznajući ovu oblast kao generator opšteg društvenog prosperiteta.Gordana Bošković, dipl. andragogNacionalni koordinator za implementaciju evropske Agende za učenje odraslih

1 http://www.cso.gov.me/centar

2 http://www.cso.gov.me/biblioteka/strategije

3 https://ec.europa.eu/info/strategy/european-semester/framework/europe-2020-strategy_en (2009/C 119)

4 Službeni list Europske unije C 417/25 http://eur-lex.europa.eu/legal-content/HR/TXT/HTML/?uri=CELEX:52015XG1215(02)&from=EN

6

PROJEKAT: NacioNalNi koordiNator za UčeNje odraslih, radNi plaN: crNa Gora

Na osnovu zahtjeva Evropske komisije da nacionalne vlade imenuju Nacionalnog koordinatora za sprovođenje Evropske agende za učenje i obrazovanje odraslih, Ministarstvo prosvjete, zvaničnim dopisom upućenim Evropskoj komisiji, Generalnom direktoratu za obrazovanje i kulturu (EACEA), 2015. godine imenovalo je nacionalnog koordinatora i instituciju koja će biti nosilac projektnih aktivnosti. Projekat pod nazivom Nacionalni koordinator za učenje odraslih, radni plan: Crna Gora realizovan je od novembra 2015. do novembra 2017. godine s ciljem podizanja svijesti građana, posebno onih s nedovoljno razvijenim vještinama i niskim kvalifikacijama, o značaju učešća u aktivnostima cjeloživotnog učenja, promovisanja obrazovanja odraslih s aspekta zapošljavanja i ličnog razvoja, posebno niskokvalifikovanih osoba. Jedan od važnih ciljeva projekta odnosio se i na podizanje svijesti stručne javnosti o važnosti promovisanja obrazovanja odraslih i njegovog boljeg pozicioniranja u obrazovnoj politici Crne Gore. Predstavljanje evropskih politika u cilju unapređenja crnogorske politike obrazovanja odraslih realizovano je putem promocije ključnih evropskih dokumenata u oblasti obrazovanja odraslih, predstavljenih kroz analitičku prizmu nacionalnog sistema obrazovanja odraslih.Upravo ovaj dokument predstavlja svojevrstan doprinos promociji ne samo nacionalne već i evropske politike obrazovanja odraslih. U Crnoj Gori ova analiza predstavlja pionirski rad i nastojanje da se skrene pažnja, prije svega stručne javnosti, na značaj obrazovanja odraslih za društveno-ekonomski prosperitet društva.


7

OSVRT NA ObRAZOVANJE ODRASLIh U CRNOJ GORI

Ključni evropski dokument za praćenje napretka i ostvarivanja evropskih ciljeva na nacionalnom nivou jeste Strateški okvir za evropsku saradnju u oblasti obrazovanja i obuke „Obrazovanje i osposobljavanje 2020 (ET 2020)“, kao i Zajednički izvještaj Savjeta i Komisije za 2015. godinu o sprovođenju strateškog okvira za evropsku saradnju u području obrazovanja i osposobljavanja (ET 2020) – Novi prioriteti za evropsku saradnju u području obrazovanja i osposobljavanja5. Osim navedenih dokumenata, podaci o ostvarivosti ciljeva na nacionalnom nivou porede se i s ciljevima i zadacima iz drugih ključnih dokumenata u ovoj oblasti, a neki od njih su: Belemski okvir za akciju (2009)6, III Globalni izvještaj o obrazovanju i učenju odraslih (GRALE III) (2016)7, Agenda za nove vještine i nova radna mjesta (2010)8, Preporuke za učenje i obrazovanje odraslih (2015)9, Preporuke Savjeta o evropskom kvalifikacionom okviru za cjeloživotno učenje i o stavljanju van snage Preporuke Evropskog parlamenta i Savjeta od 23. aprila 2008. o uspostavljanju evropskog kvalifikacionog okvira za cjeloživotno učenje10 kao i sa rezultatima pojedinih, referentnih zemalja. Ciljevi i preporuke iz navedenih dokumenata koristiće se i u ovoj uporednoj analizi. Na nacionalnom nivou ključni dokumenti koji su osnov za poređenje su: Zakon o obrazovanju odraslih, Zakon o nacionalnim stručnim kvalifikacijama, Zakon o crnogorskom okviru kvalifikacija, Zakon o srednjem stručnom obrazovanju11, Strategija obrazovanja odraslih za Crnu Goru (2015—2025), Plan obrazovanja odraslih (2015—2019), Strategija razvoja stručnog obrazovanja u Crnoj Gori12, Nacionalna strategija zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa u Crnoj Gori (2016—2020)13, Strategija razvoja visokog obrazovanja u Crnoj Gori (2016—2020)14 i dr.Odrasli se, prema sopstvenom izboru, uključuju u obrazovanje, osposobljavanje ili učenje radi poboljšanja znanja, vještina i kompetencija ili sticanja odgovarajuće kvalifikacije za uspješniji život, rad i lični razvoj.

5 http://eur-lex.europa.eu/legal-content/HR/TXT/PDF/?uri=CELEX:52015XG1215(02)&qid=1505463021451&from=HR (2015/C 417/04)

6 http://unesdoc.unesco.org/images/0018/001877/187789m.pdf

7 http://www.uil.unesco.org/adult-learning-and-education/global-report-grale/third-global-report-adult- learning-and-edu-cation

8 http://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:776df18f-542f-48b8-9627-88aac6d3ede0.0003.03/DOC_1&format=PDF Strazbur, 23. 11. 2010. godine COM(2010) 682 final

9 http://unesdoc.unesco.org/images/0024/002451/245179e.pdf Recommendation on Adult Learning and Education 2015

10 http://eur-lex.europa.eu/legal-content/HR/TXT/?uri=CELEX%3A52016DC0383 COM/2016/0383 final - 2016/0180 (NLE)

11 http://www.cso.gov.me/biblioteka/zakoni

12 http://www.cso.gov.me/biblioteka/strategije

13 http://www.minradiss.gov.me/rubrike/nacionalna-strategija-zaposljavanja/92865/174612.html

14 http://www.neomontenegro.ac.me/uploads/file/Strategija%20razvoja%20visokog%20obrazovanja%20u%20Crnoj%20Gori%202016- 2020.pdf

8

Ovim stavom počinje Zakon o obrazovanju odraslih u Crnoj Gori i on sam po sebi predstavlja osnov za razvoj nacionalnog sistema obrazovanja odraslih. Strategija obrazovanja odraslih za Crnu Goru razrađuje principe koje je postavio Zakon o obrazovanju odraslih i predstavlja bazični dokument kojim se projektuju pravci razvoja ove oblasti.Imajući u vidu zakonska utemeljenja i stratešku viziju obrazovanja odraslih u Crnoj Gori, ovaj dokument predstavlja andragoško viđenje nacionalnih postignuća u ovoj oblasti u poređenju s evropskim zahtjevima, kao i u poređenju s obrazovnim politikama drugih zemalja. O politikama obrazovanja odraslih nije se mnogo pisalo i nijesu rađena opsežna istraživanja u ovoj oblasti. Komparativne analize takođe su rijetkost ne samo u politici obrazovanja odraslih već i sveukupnoj obrazovnoj politici.Crna Gora donekle stavlja akcenat na obrazovanje odraslih od početka reforme u obrazovanju koja je započeta 2001. godine donošenjem Knjige promjena15. Ovim dokumentom navodi se da novi sistem obrazovanja mora biti kompatibilan sa strateškim razvojnim opredjeljenjima i ciljevima reformi u Crnoj Gori u cilju izgradnje demokratskog, ekonomski prosperitetnog i otvorenog društva, zasnovanog na vladavini prava, skladnoj međuetničkoj koegzistenciji, razumijevanju i toleranciji. Nakon početka reforme u sistemu obrazovanja odraslih desile su se vidne promjene. Donesen je prvi Zakon o obrazovanju odraslih (2003), strateška i planska dokumenata, osnovana je posebna institucija – Centar za stručno obrazovanje u okviru koje je osnovano Odjeljenje za obrazovanje odraslih i to je bio prvi korak ka izlasku sistema obrazovanja odraslih iz sjenke formalnog sistema i globalne nacionalne obrazovne politike.U godinama koje su uslijedile, obrazovanje odraslih u Crnoj Gori nije nosilo epitet prioritetnog područja nacionalne obrazovne politike, ali takođe nije bilo ni zanemareno. Međutim, i pored godina duge prakse u ovoj oblasti, u širim krugovima stručne javnosti skoro pa da se i nije postavljalo pitanje šta je zapravo obrazovanje odraslih, koje su njegove funkcije, čime se suštinski ono bavi, kome sve može biti namijenjeno i sl. Obrazovanje odraslih nije posmatrano sa svih aspekata njegove potencijalne razvojne moći. Izgleda da je bio veliki uticaj tzv. večernjih škola, koje su se masovno osnivale, naročito nakon Drugog svjetskog rata, i kao takve postale su mnogima sinonim za obrazovanje odraslih u Crnoj Gori i u narednim decenijama. Relativno malo jezgro profesionalaca u ovoj oblasti nije predstavljalo dovoljnu kritičnu masu za brzo pokretanje važnih i vidnih promjena.Jedan segment u sistemu obrazovanja odraslih kontinuirano se razvijao i snažio, a to je dio koji se odnosi na neformalno obrazovanje odraslih. Zakonski je uređen sistem osnivanja i licenciranja ustanova u obrazovanju odraslih16, započeta je akreditacija i usvajanje programa obrazovanja17 na Savjetu za obrazovanje odraslih18. Na taj se način počelo sa stvaranjem jezgra sistemski uređenog malog dijela sistema nacionalne politike obrazovanja odraslih. Međutim, to je dovelo obrazovanje odraslih u „slijepu ulicu“ koja se završavala korektivom formalnog sistema i stvaranja uslova za brži pristup odraslih svijetu rada preko programa stručnog osposobljavanja, prekvalifikacije i dokvalifikacije. Forsiranje ovog segmenta obrazovanja odraslih, bitno je suzilo moć i potencijal obrazovanja odraslih.Informalno učenje odraslih nije bilo u fokusu pažnje institucija sistema. Mehanizmi za priznavanje i potvrđivanje prethodnog učenja nijesu ni danas razvijeni u punom smislu te riječi, čak ni u mnogo naprednijim zemljama od Crne Gore. Formalno obrazovanje odraslih u Crnoj Gori ni ranije a ni danas suštinski ne pripada obrazovanju odraslih

15 Knjiga promjena (2001), Ministarstvo prosvjete i nauke Republike Crne Gore

16 U februaru 2006.godine izdata je prva licenca za rad ustanove za obrazovanje odraslih.

17 Prvi program obrazovanja usvojen je u januaru 2004. godine.

18 Odluka o osnivanju Savjeta za obrazovanje odraslih („Sl. list RCG“, br. 26/03)


9

u svim svojim segmentima. To donekle nije slučaj s osnovnim obrazovanjem odraslih, koje se realizuje kod licenciranih organizatora obrazovanja odraslih, u skladu sa posebno pripremljenim programima. Osnovno obrazovanje odraslih podijeljeno je na dva nivoa. Prvi nivo podrazumijeva elementarno opismenjavanje i realizuje se u skladu s programom Elementarnog funkcionalnog opismenjavanja koji je ekvivalentan prvom ciklusu osnovne škole (1—3 razred). Program je pripremljen kao predmetno-modularni i sadrži dvije predmetne oblasti i četiri modula, kojima se pruža mogućnost za sticanje bazične pismenosti i vještina potrebnih za život u društvenoj zajednici. Licencu Ministarstva prosvjete za izvođenje programa Elementarnog funkcionalnog opismenjavanja u Crnoj Gori ima osam institucija19.Slična situacija je i s nastavkom osnovnog obrazovanja od IV do IX razreda osnovne škole, koje se realizuje u skladu sa prilagođenim program osnovne škole odraslim polaznicima. Program uključuje i životne vještine koje daju funkcionalni karakter predmetnim sadržajima i čine ih primjenjivim u praksi neposredno po završetku programa. Licencu za izvođenje programa osnovne škole za odrasle u Crnoj Gori posjeduje šest institucija.Međutim, stručno obrazovanje odraslih lica koje se ostvaruje u skladu sa Zakonom o stručnom obrazovanju20, ne prepoznaje odraslo lice kao polaznika obrazovnog programa već kao vanrednog učenika. Odraslo lice, samim tim, stiče obrazovanje pohađanjem pripremne nastave (instruktivno-konsultativne nastave) i polaganjem ispita, u skladu s ovim zakonom. Vanredni učenik je, prema Zakonu, obavezan da pohađa pripremnu nastavu. Predmete, nastavne sadržaje i fond časova nastave, za svaki obrazovni program, utvrđuje nastavničko vijeće škole. Ukupan fond časova ne može biti manji od 50% ukupnog godišnjeg broja časova za određeni obrazovni program, a određuje se u skladu sa odgovarajućom metodologijom, koju donosi Nacionalni savjet, na predlog Centra za stručno obrazovanje. Postavlja se pitanje, koliko se zapravo ovakva praksa oslanja na dva veoma značajna principa na kojima počiva Zakon o obrazovanju odraslih: - uvažavanje specifičnosti odraslih u procesu obrazovanja i učenja;- uvažavanja andragoške nauke i struke i primjene savremenih tehnologija.Službe za obrazovanje odraslih u institucijama sistema nijesu uključene u definisanje sadržaja za vanredne učenike, utvrđivanje obima nastave i načina njene realizacije. Kreiranje politike razvoja visokog obrazovanja u Crnoj Gori u nadležnosti je Ministarstva prosvjete, tj. Direktorata za visoko obrazovanje. Strategijom visokog obrazovanja u Crnoj Gori (2016—2020) obuhvaćena je i oblast obrazovanja odraslih u kontekstu cjeloživotnog učenja i skrenuta je pažnja na ključne probleme u ovoj oblasti. Važno je pomenuti i Lisabonski proces, koji na evropskom obrazovnom prostoru promoviše pristup obrazovanju kojim se obrazovne politike prilagođavaju globalnoj konkurenciji, pridružuju stvaranju preduzetničke kulture, visokokvalifikovane specijalizovane radne snage, usavršavanju kao nacionalnom ulaganju itd.Strategija prepoznaje značaj koncepta cjeloživotnog učenja navodeći da on postaje nužna pretpostavka rasta i razvoja znanja i vještina kadrova nacionalne ekonomije, a strategija cjeloživotnog učenja predstavlja ključnu determinantu obrazovnog procesa XXI vijeka. Upravo iz tog razloga razvoj cjeloživotnog obrazovanja treba identifikovati kao jedan od najznačajnijih strateških ciljeva razvoja visokog obrazovanja u Crnoj Gori. Strategija visokog obrazovanja pokušava da da odgovor na pitanja zašto evidencije pokazuju nisku stopu učešća odraslih u cjeloživotnom učenju. Nizak stepen učešća u obrazovanju i osposobljavanju odraslih u Crnoj Gori može se objasniti nepostojanjem dobre veze između poslodavaca, radnika i provajdera

19 http://www.mps.gov.me/pretraga/156126/SPISAK-LICENCIRANIH-ORGANIZATORA-OBRAZOVANJA- ODRASLIH.html

20 Zakon o stručnom obrazovanju („Službeni list Republike Crne Gore“, br. 064/02 od 28. 11. 2002, 049/07 od 10. 8. 2007, „Službeni list Crne Gore“, br. 045/10 od 4. 8. 2010, 039/13 od 7. 8. 2013, 047/17 od 19. 7. 2017)

10

obrazovanja, koje rezultira pasivnim sistemom cjeloživotnog učenja, u kome zainteresovane strane djeluju samostalno, odnosno bez uspostavljenog partnerstva. Tako provajderi obrazovanja i obuke mogu da realizuju programe i omoguće polaznicima sticanje vještina koje u potpunosti ne odražavaju potrebe tržišta rada, odnosno poslodavaca. Promovisanje kulture cjeloživotnog učenja u Crnoj Gori zahtijeva jačanje partnerstva, uz istovremeno rješavanje izazova koji se odnose na nedovoljnu informisanost o konceptu cjeloživotnog učenja i mogućnostima pružanje obuke, nedovoljnog podsticaja za poslodavce i učesnike obuke i eventualno neodgovarajuće kvalifikacije provajdera obrazovanja. Poboljšanje kvaliteta i promovisanje značaja cjeloživotnog učenja treba da rezultira većom zainteresovanošću radnika i preduzeća, ulaganjem javnih sredstava u razvoj samog koncepta i podrškom provajderima obuka.

Designed by Pressfoto / Freepik


11

statistika

Istraživačka praksa u Crnoj Gori, kada je u pitanju oblast obrazovanja odraslih, nema značajnijih rezultata. Istraživanja su osnov i pokretački element za planiranje konkretnih aktivnosti. Institucije sistema i pojedine nevladine organizacije dale su svoj doprinos svojim skromnijim istraživačkim radovima21. Međutim, istraživačka praksa se u narednim godinama nužno mora razvijati u punom smislu te riječi. Nedostaju statistike, baze podataka, evidencije i sl. koje mogu dati jasan komparativni prikaz nacionalnog sistema obrazovanja odraslih, poredeći konkretne pokazatelje i postignuća s podacima drugih evropskih zemalja.Podaci o obrazovnoj strukturi odraslih u Crnoj Gori dostupni su preko Zavoda za statistiku Crne Gore - MONSTAT22. Statistički podaci o cjeloživotnom učenju dobijaju se na osnovu izvještaja institucija o ostvarivanju Godišnjeg plana obrazovanja odraslih23 i kroz kvartalni izvještaj iz ankete o radnoj snazi. Na osnovu podataka iz Izvještaja o radnoj snazi za drugi kvartal 2017. godine u Crnoj Gori24 aktivnog stanovništva (starijeg od 15 godina) bilo je 273 800, od kojih je 232 500 ili 84,9 % zaposlenih i 41 300 ili 15,1 % nezaposlenih lica. Broj zaposlenih u odnosu na prethodni kvartal veći je za 4,4 % a broj nezaposlenih je smanjen za 11,9 %.Neaktivno stanovništvo čini 225 800 lica, i u odnosu na prethodni kvartal broj neaktivnog stanovništva je manji za 1,9%.Stopa aktivnosti za drugi kvartal 2017. godine bila je 54,8%, stopa zaposlenosti je 46,5%, stopa nezaposlenosti je 15,1 % i stopa neaktivnosti je 45,2 %.Od ukupnog broja aktivnog stanovništva 55,6 % čine muškarci, a 44,4 % čine žene, dok ukupan broj neaktivnih čine žene 59,4 % a muškarci 40,6 %. Od ukupnog broja zaposlenih 55,9% čine muškarci, a 44,1% čine žene, a od ukupnog broja nezaposlenih 54,0 % čine muškarci, a 46,0 % čine žene.Najveći broj aktivnog stanovništva čine lica u starosnoj grupi od 25 do 49 godina i to 174 500. Starosna grupa u kojoj je najveći broj neaktivnih lica je grupa od 65 i više godina, što čini 73 300 neaktivnih lica. Najveći broj zaposlenih čine lica u starosnoj grupi od 25 do 49 godina i to 145 600 zaposlenih lica. Takođe, najveći broj nezaposlenih čine lica u istoj starosnoj grupi odnosno 28 800 nezaposlenih lica.Najveće učešće u obrazovnoj strukturu aktivnog stanovništva imaju lica sa završenim srednjim obrazovanjem i to 62,0 %, zatim 26,8 % lica sa završenim višim ili visokim obrazovanjem, i 11,3 % lica sa završenom osnovnom školom ili nižim obrazovanjem.Najveći udio u obrazovnoj strukturu neaktivnih lica starijih od 15 godina imaju lica sa završenim srednjim obrazovanjem, i to 51,4 %, zatim 39,9 % lica sa završenom osnovnom školom ili niže, a preostalih 8,7 % su lica sa završenim višim ili visokim obrazovanjem.Obrazovna struktura zaposlenih lica pokazuje da 60,6 % lica imaju završenu srednju školu, slijede zaposleni sa završenim višim ili visokim obrazovanjem 28,8 %, te lica sa završenom osnovnom školom ili nižim obrazovanjem 10,7 %. Obrazovna struktura nezaposlenih lica pokazuje da 69,7 % njih ima završenu srednju školu, slijede nezaposleni sa završenim višim ili visokim obrazovanjem 15,5 %, te lica sa završenom osnovnom školom ili nižim obrazovanjem 14,8 %.Struktura zaposlenih lica prema sektorima djelatnosti pokazuje da je najveće učešće zaposlenih u sektorima uslužne djelatnosti 74,3 %, zatim u sektorima nepoljoprivredne djelatnosti (industrija i građevinarstvo)

21 http://www.cso.gov.me/biblioteka/dokument (Tracer Study) http://www.juventas.co.me/index.php/me/obrazovanje/629-obrazovanje-odraslih-u-crnoj-gori

22 http://www.monstat.org/cg/page.php?id=534&pageid=322

23 Godišnji plan obrazovanja odraslih radi se na osnovu četvorogodišnjeg Plana obrazovanja odraslih, a donosi ga Minis-tarstvo prosvjete na prijedlog Centra za stručno obrazovanje

24 https://www.monstat.org/cg/novosti.php?id=2491

12

17,8 % i u sektoru poljoprivrede, šumarstva i ribolova 7,9 %. U posmatranom periodu 20,1 % nezaposlenih lica tražilo je posao kraće od 12 mjeseci, do dvije godine 14,8% nezaposlenih lica je tražilo posao, dok je 65,1% nezaposlenih tražilo posao dvije godine i duže.U narednoj tabeli, prema podacima iz Ankete o radnoj snazi za II kvartal 2017. godine, dat je statistički prikaz podataka o cjeloživotnom učenju, ranom napuštanju sistema obrazovanja i obuke (18–24), udjelu mladih koji ne rade, nijesu u sistemu obrazovanja ili obuke (15–24) i (15–29), stopi nezaposlenosti (15–29) i stopi dugoročne nezaposlenosti kao i o učešću dugoročne nezaposlenosti u ukupnoj nezaposlenosti. Podaci su objavljeni u Statističkom godišnjaku25, koji objavljuje MONSTAT.

Tabela 1. Ukupno Muškarci Žene

Doživotno učenje (25–64)1) 2,7 % 2,5 % 3,0 %

Rano napuštanje sistema obrazovanja i obuke (18–24)2) 4,8 % 5,0 % 4,5 %

Udio mladih koji ne rade, nijesu u sistemu obrazovanja ili obuke 3)

(15–24) 15,5 % 15,6 % 15,3 %

(15–29) 20,4 % 18,5 % 22,3 %

Stopa nezaposlenosti (15–29) 24,0 % 22,1 % 26,2 %

Stopa dugoročne nezaposlenosti 4) 12,1 % 12,0 % 12,1 %

Učešće dugoročne nezaposlenosti u ukupnoj nezaposlenosti 5) 80,0 % 82,0 % 77,6 %

Predstavljeni statistički podaci daju jedan ugao posmatranja sprege obrazovnog sistema i sistema zapošljavanja i njihove opšte kompatibilnosti.Posmatrano iz ugla ove analize, u nastavku teksta porediće se podaci i mjere koje postoje i koje se realizuju na nacionalnom nivou, ostavljajući po strani „politiku nedonošenja odluka“, koje su kočnica bržeg razvoja sistema obrazovanja odraslih na svim nivoima. Stoga se u daljoj analizi daje prikaz ciljeva i konkretnih mjera predviđenih nacionalnom strategijom obrazovanja odraslih i njihovo povezivanje s opštim ciljevima i preporukama datim u ključnim evropskim dokumentima počev od Strategije ET 2020.

25 http://monstat.org/userfiles/file/publikacije/godisnjak%202016/5.zarade.pdf

Designed by snowing / Freepik


13

DRUŠTVO ZNANJA – EVROPSKI CILJ CRNOGORSKA VIZIJA

Strateški okvir za evropsku saradnju u oblasti obrazovanja obuke „Obrazovanje i osposobljavanje 2020 (ET 2020)“ i Zajednički izvještaj Savjeta i Komisije za 2015. godinu o sprovođenju strateškog okvira za evropsku saradnju u području obrazovanja i osposobljavanja (ET 2020) predstavljaju dva ključna dokumenta na kojima se temelji ova komparativna analiza.Jedan od glavnih ciljeva Strategije (ET 2020), koje zemlje članice Evropske unije nastoje ostvariti putem metode otvorene koordinacije, je da cjeloživotno učenje i mobilnost postanu realnost sprovođenjem strategija cjeloživotnog učenja, razvojem okvira kvalifikacija i mjera koje omogućavaju fleksibilnije načine učenja i promovisanjem učenja kroz mobilnost.U periodu do 2020. godine primarni cilj evropske saradnje treba da bude podrška daljem razvoju sistema obrazovanja i obuke u državama članicama, koji treba da osigura:

1. lično, društveno i profesionalno ostvarenje svih građana2. održivi ekonomski prosperitet i zaposlenost, pri tome promovišući demokratske vrijednosti,

društvenu koheziju, aktivno građanstvo i inerkulturalni dijalog.Ovim strateškim okvirom propisano je da na nacionalnom nivou treba:

• dati snažan podsticaj sprovođenju Evropskog okvira kvalifikacija stvaranjem nacionalnih okvira kva-lifikacija;

• osigurati da se kompetencije koje su nužne za učestvovanje u nastavku učenja i na tržištu rada stiču i prepoznaju kroz cjelokupni presjek opšteg, stručnog, visokog obrazovanja i obrazovanja odraslih, uključujući i neformalno i informalno učenje;

• razvijati partnerstva između svijeta obrazovanja/osposobljavanja i posla, ponajprije uključivanjem socijalnih partnera u planiranje obrazovanja i pripremu osposobljavanja;

• jačati kreativnosti i inovacije, uključujući preduzetništvo, na svim nivoima obrazovanja i osposoblja-vanja.

Evropska saradnja u oblasti obrazovanja i obuke za period do 2020. godine treba da bude uspostavljena u kontekstu strateškog okvira koji obuhvata sistem obrazovanja i obuke kao cjeline u perspektivi cjeloživotnog učenja. Cjeloživotno učenje zaista treba posmatrati kao osnovni princip koji je temelj čitavog okvira i osmišljen da pokrije učenje u svakom kontekstu – formalnom, neformalnom i informalnom i na svim nivoima: od ranog obrazovanja i školovanja do visokog obrazovanja, stručnog obrazovanja i obuke i obrazovanja odraslih.EU pruža podršku aktivnostima na nacionalnom nivou i upućivanju na zajedničke izazove, kao što su nedostatak odgovarajućih vještina radne snage ili tehnološki razvoj i to upravo kroz svoj strateški okvir Obrazovanje i osposobljavanje do 2020. godine (ET 2020).

14

Prema referentnim vrijednostima koje je postavila EU za 2020. godinu, ističe se da bi:• najmanje 95 % djece (od 4. godine do početka obaveznog školovanja) trebalo da učestvuje u ranom i

predškolskom vaspitanju i obrazovanju;• udio petnaestogodišnjaka s nedovoljnim vještinama u čitanju i matematici trebalo da bude manji od

15 %;• udio lica u dobi od 18 do 24 godine koja rano napuštaju obrazovanje i osposobljavanje trebalo da

bude manji od 10 %;• najmanje 40 % lica u dobi od 30 do 34 godine trebalo da ima neki oblik visokog obrazovanja;• najmanje 15 % odraslih lica trebalo da učestvuje u programima cjeloživotnog učenja;• najmanje 20 % visokoobrazovanih lica i 6 % lica s početnom stručnom kvalifikacijom uzrasta od 18

do 34 godine trebalo da provedu neko vrijeme na studijama ili osposobljavanju u inostranstvu;• udio zaposlenih lica u dobi od 20 do 34 godine, koja su završila najmanje srednju školu 1-3 godine

prije zaposlenja, trebalo da bude barem 82 %.U cilju rješavanja ključnih problema i dostizanja projektovanih ciljeva, Strategijom ET 2020 definisani su ključni strateški ciljevi:

Designed by prostooleh / Freepik


15

Strateški cilj 1: Učiniti realnim cjeloživotno učenje i mobilnost Ovaj strateški cilj pored ostalog podrazumijeva:þ razvoj Nacionalnog okvira kvalifikacija (NQF);þ omogućavanje različitih puteva učenja;þ stvaranje uslova za priznavanje neformalnog i informalnog učenja;þ obezbjeđivanje transparentnosti procesa i priznavanja ishoda učenja, promovisanje podržavanje obrazovanja odraslih, unapređivanje karijerne orijentacije;þ učiniti sve kako bi učenje bilo atraktivnije.Prema određenjima iz ovog strateškog cilja posebno je važno osigurati razvoj nacionalnih okvira kvalifikacija, koji se zasnivaju na realnim ishodima učenja, i njihovoj povezanosti s Evropskim okvirom kvalifikacija, kao i uspostavljanje fleksibilnijih puteva za učenje, uključujući i bolju tranziciju između različitih sektora u obrazovanju i obuci, veću otvorenost za neformalno i informalno učenje i bolju transparentnost i prepoznavanje ishoda učenja. Neophodni su dalji napori kako bi se promovisalo učenje odraslih, unaprijedio kvalitet sistema vođenja i privlačnost učenja uopšte, uključujući razvoj novih formi učenja i korišćenje novih tehnika nastave i tehnologija za učenje.U Zajedničkom izvještaju Savjeta i Komisije za 2015. godinu o sprovođenju strateškog okvira za evropsku saradnju u području obrazovanja i osposobljavanja (ET 2020), takođe se upućuju zemlje da se usredsrede na efikasnije sprovođenje Evropskog okvira kvalifikacija i nacionalnih okvira kvalifikacija kao i na daljnji razvoj Evropskog okvira kvalifikacija s ciljem povećanja transparentnosti i uporedivosti kvalifikacija. Prema Preporukama Savjeta o evropskom okviru kvalifikacija za cjeloživotno učenje i o stavljanju van snage Preporuke Evropskog parlamenta i Savjeta od 23. aprila 2008. o uspostavljanju evropskog kvalifikacionog okvira za cjeloživotno učenje (2016. god.), navodi se da je danas i u budućnosti ljudima potreban napredniji i opsežniji skup vještina za rad, komunikaciju, pristup informacijama, proizvodima i uslugama, kao i za društveni i građanski angažman. Kvalifikacijama se izražava šta ljudi znaju, razumiju i za šta su sposobni. Dokazuju se različitim ispravama − diplomama ili sertifikatima.U Preporuci o evropskom okviru kvalifikacija iz 2008. države članice pozvale su se da:

• povežu svoje sisteme i nivoe kvalifikacija s osam nivoa evropskog okvira kvalifikacija do 2010. godi-ne;

• naznače nivoe evropskog okvira kvalifikacija na izdatim svjedočanstvima/diplomama i/ili dopun-skim ispravama o studijskom programu do 2012.

• Međutim, uprkos uspješnom sprovođenju Preporuke o evropskom okviru kvalifikacija iz 2008, njeni ciljevi transparentnosti, uporedivosti i prenosivosti kvalifikacija nijesu u potpunosti ostvareni. Kako se navodi u novoj Preporuci iz 2016. godine, glavni razlog tome su ograničenja u samoj Preporuci iz 2008. godine:

• Nijesu sve zemlje u kompletni svoj sistem kvalifikacija uključile upućivanja na evropski okvir kvalifi-kacija, uprkos njegovoj sveobuhvatnosti.

• Pojedine zemlje su upućivanje usmjerile na kvalifikacije stečene u okviru stručnog obrazovanja i os-posobljavanja (VET), ali nijesu uključile opšti obrazovni sistem u taj postupak.

• Situacija je još raznolikija u slučaju neformalnih i međunarodnih kvalifikacija, koje su u nekim ze-mljama dio nacionalnog okvira kvalifikacija, a u drugima ne.

• Trenutnim se Preporukama ne garantuje da su sve vrste kvalifikacija (uključujući one iz privatnog sektora) dio nacionalnih okvira. Osim toga, sistemi kvalifikacija i okviri mijenjaju se s vremenom, a Preporuka ne sadrži poziv državama članicama da u svojim nacionalnim okvirima kontinuirano ažuriraju upućivanje na evropski okvir kvalifikacija.

16

• Takođe, evidentne su i značajne razlike među zemljama u opisu sadržaja sličnih kvalifikacija, jer za opis kvalifikacija i njihovih ishoda učenja ne postoji zajednički evropski format, što sprečava njihovu uporedivost. Osim toga, često je vrlo teško pronaći informacije o sadržaju pojedine kvalifikacije jer on uglavnom nije uključen u baze podataka o kvalifikacijama i njihove registre, niti se te informacije dijele na evropskom nivou. Komisija i države članice na tehničkom nivou su dogovorile predstavlja-nje minimalnih informacija. Nove preporuke ukazuju na to da treba dijeliti informacije povezane ne samo sa ishodima učenja kvalifikacija nego i informacije povezane s osiguranjem kvaliteta i mogućim bodovima.

• Značenje pojma „kompetencije“ u Preporuci o evropskom okviru kvalifikacija iz 2008. u kontekstu deskriptora ishoda učenja ograničeno je na „samostalnost i odgovornost“. To nije u skladu sa sve-obuhvatnom definicijom kompetencije koja se naširoko upotrebljava u evropskim politikama obra-zovanja i osposobljavanja. U Preporuci o evropskom okviru kvalifikacija iz 2008. formulisana je na sljedeći način: „dokazana sposobnost upotrebe znanja, vještina i ličnih, socijalnih i/ili drugih meto-doloških sposobnosti u radu ili učenju kao i u profesionalnom i ličnom razvoju“.

• Trenutna zajednička načela za osiguranje kvaliteta upućuju na opšte osiguranje kvaliteta, a ne kon-kretno na kvalifikacije u koje je uključeno upućivanje na evropski okvir kvalifikacija. Osim toga, upr-kos sveobuhvatnosti evropskog okvira kvalifikacija, njegova načela osiguranja kvaliteta odnose se samo na stručno obrazovanje i osposobljavanje i na visoko obrazovanje te, stoga, nijesu primjenjiva na:

1. kvalifikacije stečene na osnovu opšteg obrazovanja,2. kvalifikacije stečene na osnovu vrednovanja neformalnog i informalnog učenja,3. kvalifikacije iz privatnog sektora i4. međunarodne kvalifikacije (sektorske ili nesektorske).

To ometa povjerenje među državama članicama u cijelom spektru kvalifikacija. 1. Nema zajedničkih mehanizama prenosa i prikupljanja bodova za kvalifikacije povezane s evropskim

okvirom kvalifikacija. 2. Iako je evropski okvir kvalifikacija usmjeren na podsticanje fleksibilnih načina učenja i na ishode

učenja, nezavisno od toga gdje je kvalifikacija stečena (bilo koji sektor na osnovu formalnog obrazovanja ili vrednovanjem neformalnog i informalnog učenja), ne postoje zajednički mehanizmi prenošenja i prikupljanja bodova za kvalifikacije povezane sa evropskim okvirom kvalifikacija. Time se otežava prelaz iz jednog obrazovnog okruženja u drugo, unutar država članica i između njih. Međutim, takvi su prelazi ključni za pojedince koji ih koriste tokom svoje obrazovne i poslovne karijere.

3. Sve veća internacionalizacija lanaca vrijednosti proizvoda i usluga pokrenula je povećanje broja međunarodnih (sektorskih) kvalifikacija, osposobljavanja i uvjerenja baziranih na industriji, na osnovu standarda koje su razvila međunarodna trgovačka društva ili sektorske organizacije, kao što su okvir e-kompetencija ili okviri sektora bankarstva ili varenja. U Preporuci iz 2008. godine navodi se da bi međunarodne sektorske organizacije trebalo da povezuju svoje sisteme kvalifikacija sa zajedničkom evropskom referentnom tačkom i time prikazati odnos između sistema međunarodnih sektorskih kvalifikacija i nacionalnih sistema kvalifikacija. Međutim, u Preporuci nijesu donesene jasne odredbe o tome kako tu ostvariti povezivanje s evropskim okvirom kvalifikacija. Zbog nedostatka zajedničkog postupka, pojedine su države članice u svoje nacionalne okvire kvalifikacija ugradile neke međunarodne (sektorske) kvalifikacije, što je stvorilo veliki rizik od neusklađenosti među zemljama, posebno rizik da će istoj kvalifikaciji biti dodijeljeni različiti nivoi evropskog okvira kvalifikacija. Time se stvara i veliko administrativno opterećenje za međunarodne (sektorske)


17

organizacije jer bi one morale preuzeti i sve nacionalne postupke i zahtjeve za osiguranje kvaliteta. 4. Direktivom o priznavanju stručnih kvalifikacija26 propisano je da zajedničke okvire osposobljavanja

za profesije koje su regulisane na nacionalnom nivou može postaviti Komisija u delegiranim aktima kao minimalne grupe ishoda učenja na osnovu nivoa evropskog okvira kvalifikacija. Kvalifikacije koje su u skladu sa povezanim zajedničkim okvirom osposobljavanja automatski će se priznati u cijeloj Evropskoj uniji. Ta je odredba nova i još nije uspostavljen nijedan zajednički okvir osposobljavanja. Direktivom nije propisano kako će se nivoi evropskog okvira kvalifikacija rasporediti u zajedničke okvire osposobljavanja.

5. Nekoliko trećih zemalja izrazilo je interesovanje za upućivanje na evropski okvir kvalifikacija u svojim sistemima ili njihovo usklađivanje s njim kako bi se omogućila uporedivost njihovih kvalifikacija s onima u Evropskoj uniji. U Preporuci o evropskom okviru kvalifikacija iz 2008. godine ne postoji odredba kojom se dopušta službeno usklađivanje s okvirima trećih zemalja. Konkretno, time se sprečava službeno poređenje kvalifikacija iz trećih zemalja s kvalifikacijama dodijeljenim u Evropskoj uniji. Nedostatak uporedivosti kvalifikacija dodijeljenih u Evropskoj uniji sa kvalifikacijama iz trećih zemalja, narušava povjerenje u strane kvalifikacije i otežava njihovo priznavanje. Zbog njega su migranti sa inostranim kvalifikacijama (uključujući izbjeglice) u nepovoljnijem položaju u pogledu zapošljavanja u poređenju s domaćim stanovništvom i ugrožene su njihove šanse za profesionalni razvoj i napredovanje. Na institucionalnom nivou sporazumi o pridruživanju između Evropske unije i trećih zemalja, poput Maroka, Ukrajine, Gruzije i Moldavije, sadrže odredbe o saradnji u vezi s upućivanjem na evropski okvir kvalifikacija, ali nijesu uspostavljeni upravljački mehanizmi kako bi se osiguralo sprovođenje tih odredaba.

Nakon donošenja Preporuke o evropskom okviru kvalifikacija iz 2008. godine, Komisija je osnovala neformalnu stručnu grupu (savjetodavnu grupu za evropski okvir kvalifikacija) kako bi se osigurala opšta usklađenost i podsticala transparentnost u povezivanju sistema kvalifikacija sa evropskim okvirom kvalifikacija. Ova savjetodavna grupa je, na osnovu rezultata analize o sprovođenju ciljeva Preporuke iz 2008. godine, izradila niz novih ciljeva:

• povećanje transparentnosti, uporedivosti i razumijevanja kvalifikacija pojedinaca, • osiguranje da različite zemlje dosljednije sprovode evropski okvir kvalifikacija, • bolje širenje i prenošenje informacija o evropskom okviru kvalifikacija, • podrška fleksibilnim načinima učenja i jednostavnim prelazima unutar sistema obrazovanja i ospo-

sobljavanja i između njih kao i između obrazovanja/osposobljavanja i zapošljavanja, • u kasnijoj fazi, povećanje transparentnosti, razumijevanja i uporedivosti kvalifikacija iz trećih zema-

lja s kvalifikacijama dodijeljenima u Evropskoj uniji, • osiguranje efikasnijeg upravljanja evropskim okvirom kvalifikacija na nivou Evropske unije i na na-

cionalnom nivou. Preporukama iz 2016. godine države članice se pozivaju da:• upotrebljavaju evropski okvir kvalifikacija kao alat za upoređivanje svih vrsta i nivoa kvalifikacija u

Uniji,• u svojim nacionalnim sistemima kvalifikacija i okvirima upućuju na evropski okvir kvalifikacija, po-

sebno upućivanjem na nivoe evropskog okvira kvalifikacija u svojim nivoima kvalifikacija, • ažuriraju upućivanje u nivoima nacionalnog okvira kvalifikacija na nivoe evropskog okvira kvalifika-

26 (2005/36/EZ)

18

cija i to redovno, najkasnije svakih pet godina,• osiguraju da se svim upućenim kvalifikacijama poštuju zajednička načela osiguranja kvaliteta, ne

dovodeći u pitanje nacionalna načela osiguranja kvaliteta koja se primjenjuju na nacionalne kvalifi-kacije,

• osiguraju da sistemi bodovanja za nacionalne okvire kvalifikacija budu usklađeni sa zajedničkim na-čelima o evropskim sistemima bodovanja ne dovodeći u pitanje nacionalne odluke o upotrebi sistema bodovanja,

• preduzmu mjere kako bi se osiguralo da sva nova svjedočanstva, diplome i dopunske isprave o kva-lifikacijama, koje su izdala nadležna tijela, sadrže jasno upućivanje na odgovarajući nivo evropskog okvira kvalifikacija,

• rezultate postupka upućivanja učine javno dostupnim na nacionalnom nivou i nivou Unije, kao i da osiguraju dostupnost i objavljivanje informacija o kvalifikacijama i njihovim ishodima učenja upo-trebom zajedničkog utvrđenog formata,

• podstaknu socijalne partnere, javne službe za zapošljavanje, organizatore obrazovanja i javna nadlež-na tijela na korišćenje evropskog okvira kvalifikacija radi podrške upoređivanju kvalifikacija i tran-sparentnosti ishoda učenja,

• jačaju koordinaciju nacionalnog sprovođenja ove Preporuke, uzimajući u obzir lekcije naučene u radu nacionalnih tijela za podršku razvoja vještina.

U preporuci Savjeta iz 2016. godine navodi se da su preporuke o evropskom okviru kvalifikacija iz 2008. gotovo u potpunosti realizovane. U trenutku donošenja novih Preporuka ukupno je 39 zemalja učestvovalo u evropskom okviru kvalifikacija, što ukazuje na visok nivo predanosti opštem cilju transparentnosti i uporedivosti kvalifikacija širom Evrope. Do početka 2016. godine 22 države članice EU i pet država koje nijesu članice EU (među kojima je i Crna Gora) u svojim nacionalnim okvirima kvalifikacija dovršile su postupak upućivanja na evropski okvir kvalifikacija. Sve su ove zemlje, osim Italije, uključile upućivanja na evropski okvir kvalifikacija u svoje nivoe kvalifikacija, u okviru nacionalnih okvira kvalifikacija. Do početka 2016. godine, prema Izvještaju koji je sastavni dio Preporuke Savjeta iz 2016. godine, 15 zemalja je na svjedočanstvima i diplomama navodilo nivoe evropskog okvira kvalifikacija, pri čemu se do kraja 2016. očekuje brzo povećanje. Crnoj Gori u narednom periodu nužno predstoji izmjena postojećih podzakonskih akata u visokom obrazovanju27 kojima se definiše izgled i sadržaj javnih isprava u oblasti visokog obrazovanja, sa ciljem uvažavanja Preporuka Savjeta iz 2016. godine.Kada je u pitanju douniverzitetsko obrazovanje situacija je bitno drugačija. Zakonom o stručnom obrazovanju28 definiše se da je sastavni dio diplome o sticanju nivoa obrazovanja u stručnoj školi dodatak diplomi koji je usklađen sa EUROPASS-om. Sadržaj, oblik, obrazac, kao i način popunjavanja dodatka diplome bliže je uređen Pravilnikom o obliku i načinu vođenja pedagoške evidencije i sadržini javnih isprava u školama29. Ovim Pravilnikom propisuje se oblik i način vođenja pedagoške evidencije i jasno propisuje sadržina i oblik javnih isprava. U javnim ispravama: diploma o položenom maturskom ispitu u gimnaziji, diploma o položenom diplomskom ispitu, diploma o položenom majstorskom ispitu, diplome o položenom internom/eksternom stručnom

27 Pravilnik o sadržaju i obliku diplome i dopune diplome (supplement), vođenju matične knjige studenata, evidenciji i sadržaju javnih isprava koje izdaje univerzitet i ustanove visokog obrazovanja (Objavljen u „Sl. listu RCG”, br. 9 od 12. februara 2007)

28 „Službeni list Republike Crne Gore“, br. 064/02 od 28. 11. 2002, 049/07 od 10. 8. 2007, „Službeni list Crne Gore“, br. 045/10 od 4. 8. 2010, 039/13 od 7. 8. 2013, 047/17 od 19. 7. 2017.

29 „Službeni list Crne Gore“, br. 023-450/2016 od 4. aprila 2016. godine


19

ispitu, diploma o položenom završnom ispitu i diploma o položenom praktičnom ispitu naveden je nivo stečenog obrazovanja prema NOK-u30 kao i referentni nivo EOK-a31. Samim tim, od stupanja na snagu ovog Pravilnika, sve javne isprave iz oblasti obrazovanja i vaspitanja čiji sadržaj i obrasce propisuje, izdaju se sa oznakom nivoa obrazovanja kako nacionalnog tako i evropskog okvira kvalifikacija.Crna Gora je uradila mnogo kada je u pitanju uspostavljanje Nacionalnog okvira kvalifikacija i sprovođenje niza mjera koje on predviđa. Uspostavljanje i razvoj NOK-a u Crnoj Gori u skladu je s aktivnostima koje sprovode zemlje Evropske unije i ostale zemlje Evrope i svijeta kako bi svakom pojedincu omogućile cjeloživotno učenje i mobilnost u oblasti obrazovanja i zapošljavanja32. Sistem kvalifikacija u Crnoj Gori uređen je prevashodno Zakonom o nacionalnom okviru kvalifikacija, kao i podzakonskim aktima (Pravilnik o opisu nivoa i podnivoa kvalifikacija33 , Pravilnik o procedurama razvijanja kvalifikacija od prvog do petog nivoa kvalifikacija34 i Pravilnik o procedurama razvijanja kvalifikacija od šestog do osmog nivoa kvalifikacija35). Aktivnosti na razvoju NOK-a u Crnoj Gori počele su 2008. godine, usvajanjem Strategije uspostavljanja Nacionalnog okvira kvalifikacija36. Naredni korak u razvoju nacionalnog okvira kvalifikacija bilo je donošenje Zakona o nacionalnom okviru kvalifikacija, u decembru 2010. godine, koji je bio osnov za osnivanje Savjeta za kvalifikacije 2011. godine. Savjet je donio niz metodoloških dokumenata na kojima se bazirao dalji rad u Crnoj Gori na razvoju NOK-a:

• Smjernice za rad sektorskih komisija;• Smjernice za razvoj kvalifikacija (nivoi I−V);• Osnove za modularizaciju i kreditno vrednovanje obrazovnih programa stručnog obrazovanja;• Metodologiju dodjeljivanja koda kvalifikaciji;• Metodologiju svrstavanja kvalifikacija u Nacionalni okvir kvalifikacija.

U cilju osiguranja sprovođenja aktivnosti na razvoju NOK-a, 2011. godine u Ministarstvu prosvjete Crne Gore osniva se Odjeljenje za nacionalni okvir kvalifikacija i formira se nacionalni portal37 na kojem je moguće pratiti sva dešavanja i aktivnosti u vezi sa sprovođenjem aktivnosti iz NOK-a u Crnoj Gori. Naredni korak predstavljalo je referenciranje NOK-a sa EOK-om. Referenciranje (povezivanje) nacionalnih okvira kvalifikacija sa EOK-om jeste proces kojim se uspostavlja odnos između nivoa nacionalnih kvalifikacija, koji su najčešće definisani na osnovu nacionalnog okvira kvalifikacija, i nivoa EOK-a. U novembru 2014. godine na sjednici Savjetodavne grupe za Evropski okvir kvalifikacija Evropske komisije (EQF Advisory Group) donijeta je odluka o usvajanju Izvještaja o referenciranju Nacionalnog okvira kvalifikacija u Crnoj Gori s Evropskim okvirom kvalifikacija za cjeloživotno učenje i Okvirom kvalifikacija za Evropski prostor visokog obrazovanja, čime je (u tom trenutku) Crna Gora postala jedna od 24 zemlje Evrope, a prva od zemalja kandidata za članstvo u Evropskoj uniji koja je uspješno sprovela proces referenciranja. Na ovaj način izvršeno je i formalno povezivanje nivoa Nacionalnog okvira kvalifikacija u Crnoj Gori s nivoima Evropskog okvira kvalifikacija za cjeloživotno učenje, a time posredno i povezivanje s nacionalnim okvirima kvalifikacija drugih evropskih zemalja. To zapravo znači da su nivoi kvalifikacija koje se stiču u Crnoj Gori uporedivi s nivoima Evropskog okvira kvalifikacija, što omogućava prepoznatljivost kvalifikacija koje se

30 Nacionalni okvir kvalifikacija

31 Evropski okvir kvalifikacija

32 Priručnik Nacionalni okvir kvalifikacija u Crnoj Gori (2016)

33 Pravilnik o opisu nivoa i podnivoa kvalifikacija, „Sl. list CG“, br. 64 /11

34 Pravilnik o procedurama razvijanja kvalifikacija od prvog do petog nivoa kvalifikacija, „Sl. list CG“, br. 21/12.

35 Pravilnik o procedurama razvijanja kvalifikacija od šestog do osmog nivoa kvalifikacija, „Sl. list CG“, br. 52/12

36 http://www.cko.edu.me/Default.aspx?cid=16

37 www.cko.edu.me

20

stiču u Crnoj Gori i mobilnost pojedinaca u svijetu rada i obrazovanja na širem evropskom prostoru38. Uporedivost CKO-a sa EOK-om prikazan je na slici 1.

Slika 1Strategija obrazovanja odraslih (2015–2025) ne predviđa direktne mjere za unapređivanje nacionalnog okvira kvalifikacija, uvažavajući činjenicu o postojanju posebne Strategije koja se decidirano bavi ovim pitanjem na svim obrazovnim nivoima. Međutim, ciljevi i aktivnosti koje predviđa Strategija obrazovanja odraslih indirektno uključuju i široki opseg pitanja koja se tiču i nacionalnog okvira kvalifikacija.

U skladu sa prvim strateškim ciljem iz Strategije ET 2020, nacionalnom Strategijom obrazovanja odraslih (2015–2025) takođe se kao prvi cilj definiše Povećanje socijalne uključenosti odraslih građana kroz aktivnosti cjeloživotnog učenja i obrazovanja.U nacionalnoj obrazovnoj politici cjeloživotno učenje tretira se kao ključni činilac i osnovna strategija ekonomsko-socijalnog i individualnog razvoja, kao što je to slučaj i s obrazovnim politikama na nivou EU. U Crnoj Gori koncept cjeloživotnog učenja strateški je osmišljen da se ostvaruje kroz formalno obrazovanje i neformalno, informalno i samousmjereno učenje. Da bi cjeloživotno učenje postalo realnost u Crnoj Gori, neophodno je prevashodno unaprijediti inicijalno obrazovanje, posebno kroz razvijanje ključnih kompetencija koje su važan osnov cjeloživotnog učenja. Imajući u vidu brojnost populacije koja se obrazuje po programima stručnog obrazovanja i uticaj brzih i često nepredvidivih promjena na tržištu rada i tehnološkog razvoja u pojedinim oblastima, potrebno je stručno obrazovanje učiniti fleksibilnim. U Crnoj Gori je u toku reforma obrazovnog sistema, koja je posebno usmjerena na stručno obrazovanje. Reforma treba da rezultira poboljšanjem fleksibilnosti stručnog obrazovanja jednim dijelom kroz izradu modularizovanih i kreditno



21

vrednovanih obrazovnih programa, baziranih na ishodima učenja, koji daju široka bazna stručna znanja, a kroz izborne module zadovoljavaju posebna interesovanja i sklonosti pojedinca. Međutim, i pored brojnih obećavajućih promjena, posebno u sistemu stručnog obrazovanja koje ima značajne implikacije na sistem obrazovanja odraslih, ipak posljednje izmjene zakona u oblasti obrazovanja i vaspitanja nijesu donijele suštinske promjene koje će uticati na značajan progres u oblasti obrazovanja odraslih. Štaviše, novim zakonskim rješenjima obrazovanje odraslih dobija neutralniju poziciju u odnosu na ostale obrazovne sisteme, skidajući akcenat institucija sistema s razvojnih potencijala obrazovanja odraslih koji se dobrim dijelom ogledaju u šarolikoj programskoj strukturi, svodeći je na programe koji vode stručnim kvalifikacijama i ključnim kompetencijama. Tako, obrazovanje odraslih nastavlja da obitava u začaranom krugu obrazovne politike, koja njegov glavni potencijal vidi u korektivi formalnog sistema, još uvijek nedovoljno spremnog da može adekvatno odgovoriti savremenim zahtjevima globalnog tržišta rada. Na taj način pojedine zakonske izmjene nijesu odraz strateških opredeljenja Crne Gore u oblasti obrazovanja odraslih. Naime, Strategijom obrazovanja odraslih povećanje socijalne uključenosti odraslih građana kroz aktivnosti cjeloživotnog učenja i obrazovanja (u velikoj mjeri kompatibilan sa prvim strateškim ciljem iz Strategije ET 2020) planira se ostvariti primjenom seta mjera koje podrazumijevaju:

− Obogaćivanje obrazovne ponude programima različitog tipa, kako bi obrazovanje i učenje bilo dostupno što većem broju građana, njihovim potrebama i mogućnostima

U Preporuci za obrazovanje odraslih (2015)39 koja podržava Akcioni okvir Obrazovanje 2030: Ka inklu-zivnom i pravičnom kvalitetnom obrazovanju i cjeloživotnom učenju za sve40, odražavaju se globalni tren-dovi i predstavlja vodilju za transformaciju i stvaranje ravnopravnih mogućnosti za učenje mladih i odra-slih. Prema preporukama datim u ovom dokumentu, koje na sveobuhvatan i sistematičan način pristupaju učenju i obrazovanju odraslih, definišu se tri ključne oblasti učenja i vještina: 1. pismenost i bazične vještine, 2. dalje obrazovanje i stručno usavršavanje i 3. vještine u oblastima liberalizma, popularizma, građanstva i učenja zajednice.Nacionalnom Strategijom obrazovanja odraslih upravo se ukazuje na važnost razvoja obrazovne ponude koja nužno mora da obuhvata programe koji vode sticanju nacionalnih stručnih kvalifikacija i ključnih vještina, ali posebno akcentujući programe kojima bi se zadovoljile obrazovne potrebe različitih kategorija stanovništva, doprinoseći njihovom sveukupnom ličnom i profesionalnom razvoju. Stoga je, u skladu sa strateškim opredjeljenjem, razvijana raznolika obrazovna ponuda uz uključivanje različitih aktera koji su spajali obrazovanje i tržište rada realizovanjem usvojenih i akreditovanih programa obrazovanja. U Crnoj Gori je do sada na nadležnom Savjetu41 usvojeno 119 programa koji vode sticanju stručnih kvalifikacija i akreditovano 105 programa koji vode sticanju ključnih vještina, unapređenju ključnih kompetencija i stica-nju znanja i vještina iz različitih oblasti. Međutim, nadležnost za donošenje programa za razvoj građanske svijesti i demokratije, zaštite ljudskih prava i sloboda, zaštite zdravlja, unapređenja kvaliteta života lica treće dobi, socio-edukativni programi za porodicu, programi za lični razvoj i sl. posljednjim izmjenama Zakona o obrazovanju odraslih, prenijeta je na organizatore obrazovanja odraslih. Ovo zakonsko rješenje podrazumijeva da će ubuduće umjesto Naci-onalnog savjeta za obrazovanje, koji je procjenjujući kvalitet, relevantnost i potrebu za ovim programa njih

39 Preporuka je usvojena tokom 38. zasjedanja UNESCO Generalne konferencije u novembru 2015. godine.

40 Inčonska deklaracija, Svjetski obrazovni forum 2015 (WEF 2015).

41 Nacionalni Savjet za obrazovanje, čl. 29. Opšteg zakona o obrazovanju i vaspitanju („Službeni list Republike Crne Gore“, br. 064/02 od 28. 11. 2002, 031/05 od 18. 5. 2005, 049/07 od 10. 8. 2007, „Službeni list Crne Gore“, br. 004/08 od 17. 1. 2008, 021/09 od 20. 3. 2009, 045/10 od 4. 8. 2010, 073/10 od 10. 12. 2010, 040/11 od 8. 8. 2011, 045/11 od 9. 9. 2011, 036/13 od 26. 7. 2013, 039/13 od 7. 8. 2013, 044/13 od 20. 9. 2013, 047/17 od 19. 7. 2017)

22

i usvajao, odluku o donošenju programa sprovoditi sami organizatori obrazovanja. Kakav će biti sadržaj budućih programa, šta će sve obuhvatati, koliko će biti istih ili sličnih programa na određenu temu, da li će postojati način da se kontroliše i njihovo izvođenje, za sada ostaje nepoznanica.

− Podsticanje građana za aktivno uključivanje u programe cjeloživotnog učenja i stva-ranje jedinstvene baze podataka o učešću građana u aktivnostima cjeloživotnog ob-razovanja i učenja predstavlja drugu stratešku mjeru kojom se nastoji ostvariti prvi nacionalni strateški cilj u oblasti obrazovanja i učenja odraslih. U Crnoj Gori ova se mjera sprovodi na različite načine i na različitim nivoima. Neki od mehanizama koje predviđa ova mjera jesu organizacije događaja i obilježavanja važnih datuma (Dani obrazovanja i učenja odraslih, obilježavanje dana pismenosti, obilježavanje dana starih, dani otvorenih vrata, okrugli stolovi), zatim medijski nastu-pi, saradnja s lokalnim upravama i lokalnim biroima rada, uspostavljanje nacionalnog portala o obrazovanju odraslih42, izrada publikacija, brošura, vodiča i sl.

Kada je u pitanju stvaranje jedinstvene baze podataka, treba istaći da je u Crnoj Gori ključni pomak na-pravljen posljednjim izmjenama Opšteg zakona o vaspitanju i obrazovanju (2017. godine). Ovim Zakonom konačno je ustanovljena obavezujuća norma po kojoj ustanova vodi bazu podataka u okviru Informacionog sistema obrazovanja Crne Gore (MEIS), kojim upravlja Ministarstvo. Organizatori obrazovanja odraslih dužni su da dostave podatke o broju polaznika i programima obrazovanja u pisanoj, odnosno elektronskoj formi Ministarstvu, u roku od 15 dana od dana realizacije svakog pojedinačnog programa obrazovanja. Obavezivanjem licenciranih organizatora obrazovanja odraslih da dostavljaju podatke o realizaciji obuka donijeće pozitivnu novinu u vođenju statistike za obrazovanje odraslih. Prema ranije iznijetim podacima, stopa učešća odraslih u programima cjeloživotnog učenja je 2,7 %, što je za 0,3 % više nego u prvom kvartalu 2017. godine. Ovaj oficijelni podatak, nije realan i nije stvarni pokaza-telj stanja. Naime, u Crnoj Gori još uvijek ne postoji jasna i adekvatna metodologija prema kojoj bi se vršilo istraživanje i prikupljali podaci o učešću odraslih u cjeloživotnom učenju. Na osnovu podataka koje je Centar za stručno obrazovanje dobio od veoma malog broja licenciranih organi-zatora obrazovanja odraslih o broju polaznika i programima koje su pohađali, navodi se da je tokom 2016. i u prvom kvartalu 2017. godine programe obrazovanja odraslih pohađalo 2 180 odraslih lica, što predstavlja zanemarljivo mali broj čak i u odnosu na postojeći statistički podatak o broju odraslih lica uključenih u cjeloživotno učenje. Prema mjerilima kojima se definišu postignuća strateških ciljeva predviđenih Strategijom ET 2020 do 2020. godine očekivani procenat učešća odraslih u cjeloživotnom učenju je 15 %. Prema podacima EU-ROSTAT-a43 u 2016. godini procenat lica starosti od 25 do 64 u EU-28 koji učestvuju u nekom programu obrazovanja i obuke iznosi 10,8 %, u poređenju sa podacima iz 2011. to je uvećanje za 1,7 %.U tabeli 2, prema EUROSTAT-u, dat je prikaz rezultata o učešću odraslih u cjeloživotnom učenju u država-ma članicama Evropske unije:

42 http://www.obrazovanjeodraslih.me/

43 http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Adult_learning_statistics


23

Tabela 244.Total Male Female

2011 2016 2011 2016 2011 2016EU-28 (2) 9.1 10.8 8.3 9.8 9.8 11.7Belgium 7.4 7.0 7.0 6.5 7.8 7.5Bulgaria 1.6 2.2 1.5 2.1 1.6 2.3Czech Republic (2) 11.6 8.8 11.4 8.6 11.9 9.0Denmark (2) 32.3 27.7 25.6 22.8 39.0 32.7Germany 7.9 8.5 7.9 8.7 7.8 8.3Estonia 11.9 15.7 9.2 12.9 14.5 18.4Ireland 7.1 6.4 6.7 6.1 7.5 6.7Greece 2.8 4.0 2.9 4.0 2.6 4.0Spain (2) 11.2 9.4 10.3 8.6 12.1 10.2France (2) 5.5 18.8 5.1 16.3 5.9 21.2Croatia 3.1 3.0 2.9 3.1 3.3 2.9Italy 5.7 8.3 5.3 7.8 6.1 8.7Cyprus 7.8 6.9 7.7 6.7 7.9 7.1Latvia 5.4 7.3 4.1 6.1 6.5 8.5Lithuania 6.0 6.0 4.5 5.1 7.3 6.8Luxembourg (2) 13.9 16.8 14.5 16.7 13.3 16.9Hungary (2) 3.0 6.3 2.8 5.6 3.1 7.0Malta 6.6 7.5 6.2 6.9 7.1 8.1Netherlands (2) 17.1 18.8 16.9 18.0 17.3 19.6Austria 13.5 14.9 12.3 13.5 14.6 16.3Poland (2) 4.4 3.7 3.9 3.4 4.9 4.0Portugal 11.5 9.6 10.8 9.6 12.1 9.7Romania 1.6 1.2 1.7 1.2 1.5 1.2Slovenia 16.0 11.6 13.8 10.2 18.3 13.2Slovakia 4.1 2.9 3.5 2.6 4.6 3.2Finland 23.8 26.4 19.9 22.6 27.7 30.3Sweden 25.3 29.6 18.7 22.7 32.0 36.7United Kingdom 16.3 14.4 14.4 13.0 18.2 15.8Iceland 26.4 24.7 23.3 21.3 29.5 28.3Norway 18.6 19.6 17.5 17.9 19.7 21.4Switzerland 29.9 32.9 31.0 33.3 28.7 32.4FYR of Macedonia 3.6 2.9 3.6 2.8 3.5 3.0Turkey (2) 3.4 5.8 3.5 6.0 3.2 5.6

(1) Refer to the Internet metadata file (httryllec.europa.eu/eurostaticacheimetadataienitrng_Ifs_4w0_esms.htm). (2) Break in series.

U poređenju s drugim zemljama, učešće građana Crne Gore u programima cjeloživotnog učenja nalik je učešću odraslih u Hrvatskoj, Makedoniji, Slovačkoj, Grčkoj. Očekivano, najveći procenat učešća odraslih u programima cjeloživotnog učenja imaju upravo građani najrazvijenijih evropskih zemalja: Danske, Švajcar-ske, Švedske, Finske i Islanda. Ovaj pokazatelj je još jedan u nizu argumenata koji govori o sprezi između obrazovanja odraslih i ekonomskog razvoja. Prema Zajedničkom izvještaju Savjeta i Komisije za 2015. godinu o sprovođenju strateškog okvira za evrop-sku saradnju u području obrazovanja i osposobljavanja (ET 2020), kao jedan od ozbiljnih izazova navodi se upravo problem niskog učešća odraslih u programima cjeloživotnog učenja, posebno kada je riječ o licima s niskim kvalifikacijama. U izvještaju se ističe da je jedno od četiri odrasla lica u Evropi uhvaćena u zamku niskih kvalifikacija, kojom im se ograničava pristup tržištu rada te istovremeno zatvaraju putevi za dalje

44 http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/images/3/39/Lifelong_learning%2C_2011_and_2016_%28%C2%B9%29_%28%25_of_the_population_aged_25_to_64_participating_in_education_and_training%29_YB17.png

24

obrazovanje ili osposobljavanje. Samo 4,4 % od 66 miliona odraslih koji su u najboljem slučaju stekli niže srednje obrazovanje učestvuju u obrazovanju odraslih45.Države članice trebalo bi da, prema Izvještaju, pojačaju napore na poboljšanju pristupa kvalitetnom cjelo-životnom učenju i da sprovode strategije aktivnog starenja koje omogućuju duži radni vijek. Iako je većina država članica već uvela sveobuhvatne strategije cjeloživotnog učenja, sve bi zemlje trebalo da razvijaju takve strategije i osiguraju prohodnost između različitih oblika i nivoa učenja, kao i povezanost obrazova-nja i osposobljavanja s poslom. Za to su potrebni stalni napori u području koordinacije i partnerstva među različitim obrazovnim sektorima kao i između obrazovnih ustanova i relevantnih aktera.U isto vrijeme, sistemi obrazovanja i osposobljavanja suočavaju se s izazovom osiguravanja jednakog pri-stupa visokokvalitetnom obrazovanju, posebno uspostavljanjem kontakta s licima u najnepovoljnijem po-ložaju i integrisanjem lica različitog porijekla u okruženje za učenje, čime se podstiče uzlazna socijalna konvergencija.

− Obezbjeđivanje odraslim građanima završetak započetog osnovnog i srednjeg obra-zovanja u cilju nastavka daljeg obrazovanja. Ustavom Crne Gore jemči se pravo na školovanje pod jednakim uslovima. Osnovno obrazovanje je obave-zno i besplatno. Ostvarivanje prava na pismenost je jedno od univerzalnih ljudskih prava. Jedan od ciljeva obrazovanja odraslih definisanih Zakonom o obrazovanju odraslih46 jeste postizanje najmanje osnovnog obrazovanja i prve kvalifikacije za sve građane. Odraslim polaznikom, u smislu ovog Zakona, podrazumije-va se lice starije od 15 godina života, koje ispunjava uslove za uključivanje u program obrazovanja odraslih. U programe osnovnog obrazovanja odraslih mogu se uključiti i lica mlađa od 15 godina života, koja nemaju status učenika.Prema rezultatima popisa stanovništva iz 2011. godine, koji je sproveo MONSTAT, radno sposobno sta-novništvo Crne Gore (od 15. do 64. godine) čini 68 % od ukupnog broja stanovnika. Lica sa 65 i više godina učestvuju u ukupnoj populaciji sa 12,8 %. Prema ovim podacima, odrasli čine oko 80 % stanovništva Crne Gore. U Crnoj Gori ima 542 649 lica starosti od 10 i više godina. Od tog broja 8 149 je nepismenih, što čini 1,5 %, od kojih je 1559 (tj. 0,6 %) nepismenih muškaraca, dok je 6 590 (tj. 2,4%) nepismenih žena. Prosječna starost nepismenog lica je 62 godine.Osnovno i nepotpuno osnovno obrazovanje ima 28% odraslih. Prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore47 trenutno je oko 4 500 lica bez završene osnovne škole, dok je bez prve kvalifikacije čak oko 15 000 lica. Prema podacima UNESCO-a48 u svijetu 758 miliona mladih i odraslih ne umije da čita i piše, dok oko 250 miliona djece nema osnovne literarne vještine. U Evropi oko 55 miliona lica između 16 i 65 godina spada u kategoriju onih sa poteškoćama u čitanju, a, sami tim, i u kategoriju onih sa niskim obrazovanjem. U predgovoru III Globalnog izvještaja o učenju i obrazovanju odraslih (GRALE III), koji je dala Generalna direktorica organizacije UNESCO Irina Bokova navodi se da države izvještavaju o napretku u implementa-ciji svih oblasti BFA49. Međutim, još uvijek je 758 miliona odraslih, uključujući 115 miliona lica u dobi od 15 do 24 godine, koji ne znaju čitati ili napisati jednostavnu rečenicu. Većina zemalja je „promašila“ cilj Obra-zovanja za sve da se postigne 50 % poboljšanja na planu pismenosti odraslih do 2015. godine. Pismenost i

45 Istraživanje o vještinama odraslih: posljedice za politike obrazovanja i osposobljavanja u Evropi, Evropska komisija (2013).

46 („Službeni list Crne Gore“, br. 020/11 od 15. 4. 2011, 047/17 od 19. 7. 2017)

47 http://www.zzzcg.me/

48 http://en.unesco.org/themes/literacy

49 Skraćenica za Belemski okvir za akciju (Belem Framework for Action)


25

bazične vještine odraslih ostaju glavni prioritet u većini zemalja, bez obzira na visinu prihoda.Među evropskim zemljama Latvija, Estonija, Ukrajina, Bjelorusija imaju najveću stopu pismenosti dok su Portugal, Malta i Turska među zemljama s najmanjom stopom pismenosti. Najveći broj evropskih zemalja, među kojima je i Crna Gora, ima stopu pismenosti stanovništva preko 98 %.Rodna nejednakost sljedeći je veliki razlog za zabrinutost. Većina onih kojima nije omogućeno školovanje jesu djevojčice – 9,7 % širom svijeta u poređenju s 8,3 % dječaka. Takođe, većinu (63%) odraslih s niskim nivoom pismenosti čine žene. Obrazovanje je od vitalnog značaja za ljudska prava i dostojanstvo i pokretač je njihovog osnaživanja. Obrazovanje žena snažno utiče na porodice i obrazovanje djece, te ekonomski ra-zvoj, zdravlje i građanski angažman u društvu.Na osnovu podataka objavljenih na zvaničnom sajtu UNESCO-a50, u poređenju s drugim evropskim zemlja-ma (posebno balkanskim) Crna Gora je prema stopi pismenosti u sličnoj ili čak i nešto boljoj poziciji od po-jedinih zemalja (Bosna i Hercegovina 96,99 %, Albanija 97,25 %, Hrvatska 99,13 %, Srbija 97,96 %, Grčka 97,13 % i dr. )U Belemskom okviru za akciju51, koji obrazovanje odraslih prepoznaje kao jedan od ključnih elemenata Prava na obrazovanje, jedan od posebnih izazova koji se stavlja u prvi plan, kada je riječ o pismenosti, jesu preporuke koje se odnose na opismenjavanje odraslih. Države potpisnice Belemskog okvira, u cilju smanje-nja nepismenosti, obavezale su se na:

• nastavak istraživanja i prikupljanje podataka o pismenosti, shvatajući je kao kontinuum;• kreiranje plana koji je zasnovan na kritičkim procjenama ostvarenog napretka, preprekama na koje

se nailazilo i uočenim slabostima, a imajući u vidu jasne ciljeve i rokove, kako bi se moglo odgovoriti na ovaj izazov;

• pokretanje i uvećavanje unutrašnjih i spoljašnjih resursa i ekspertize za sprovođenje programa opi-smenjavanja na višem nivou, u većem obimu, obuhvatnosti i kvalitetu, kako bi se njegovali opšti i srednjoročni ciljevi i osigurala mogućnost pojedinca da dostigne održivu pismenost;

• na razvoj ponude oblika rada kojima se poboljšava pismenost, a koji su relevantni i prilagođeni po-trebama onih koji uče i koji vode sticanju funkcionalnog i održivog znanja, vještina i kompetencija tokom čitavog života, kako bi postignuća pojedinca mogla da budu prepoznavana putem odgovaraju-ćih metoda procjene i putem različitih instrumenata;

• usmjeravanje akcija opismenjavanja ka ženama i marginalizovanoj populaciji, uključujući populaciju starosjedilaca i zatvorenika, s generalnim usmjerenjem na seosku populaciju;

• postavljanje međunarodnih indikatora i ciljeva pismenosti;• sistematsku procjenu i izvještavanje o napretku, između ostalog i o investiranju i adekvatnosti resur-

sa kada je riječ o pismenosti, u svakoj zemlji i na globalnom nivou putem uključivanja u poseban dio Globalnog izvještaja za EFA;

• planiranje i implementaciju kontinuiranog obrazovanja, obuke i razvijanja vještina koje idu iznad bazičnih vještina pismenosti koje podržava sredina u kojoj je pismenost visoka.

Osim kreiranja i primjene mehanizama za rješavanje problema nepismenosti na globalnom nivou, što predstavlja prvi nužni korak na putu stvaranja društva znanja, nužno je da sve zemlje usmjere na politike koje će istaći potencijal i moć obrazovanja odraslih. Posmatrajući evropsko okruženje, svaka država članica Evropske unije, pa i Crna Gora, koja pretenduje da bude njen član, u potpunosti je odgovorna za sopstvenu politiku obrazovanja i osposobljavanja. Koji će se prioriteti istaći na nacionalnom nivou, u kom smjeru će se

50 http://en.unesco.org/countries/b?language=en

51 Predstavnici privatnog sektora, okupili su se u Belemu u Brazilu, decembra 2009. godine, kako bi učestvovali na Šestoj međunarodnoj konferenciji o obrazovanju odraslih (CONFINTEA VI) i kako bi ispratili napredak koji je ostvaren u oblasti učenja i obrazovanja odraslih od održavanja poslednje konferencije CONFINTEA V.

kretati strateški pravci u ovoj oblasti zavisi, prije svega, od sveukupne obrazovne politike na nacionalnom i evropskom nivou. Prema Globalnom izvještaju o obrazovanju i učenju odraslih – GRALE III, 75 % zemalja izvještava da su njihove politike učenja i obrazovanja odraslih (ALE) značajno unaprijeđene od 2009. godine. Njih 70 % provodi nove politike. Većina zemalja (85 %) navela je da su njihovi glavni politički prioriteti bili pismenost i bazične vještine.

− Stvaranje uslova za primjenu u praksi zakonskih mogućnosti – postupnost sticanja kvalifikacije nivoa obrazovanja i uvažavanje stečenih stručnih kvalifikacija, odnosno verifikovanih neformalno i informalno stečenih znanja u nastavku obrazovanja, po-boljšavajući način razumijevanja i vrednovanja učešća u procesu obrazovanja i uče-nja.

Obezbjeđivanje dostupnosti stručnog obrazovanja i osposobljavanja i sticanje iste kvalifikacije na različite načine i omogućavanje priznavanja znanja i vještina stečenih kroz rad i radno iskustvo predstavlja jedan od važnih strateških zadataka. Postupnost sticanja kvalifikacije nivoa obrazovanja u Crnoj Gori propisuje se nizom zakona iz oblasti vaspitanja i obrazovanja. Stručna kvalifikacija52 definiše se kao formalno priznata kvalifikacija, stečena na osnovu nacionalnih standarda zanimanja i dokazana u postupku provjere znanja, vještina i kompetencija ili na osnovu dijela javno važećeg obrazovnog programa. Potvrđuje se sertifikatom, omogućava uključivanje na tržište rada i može biti uvažena u nastavku obrazovanja i sticanju nivoa obra-zovanja. Opštim zakonom o obrazovanju i vaspitanju takođe se definiše da se sticanjem kvalifikacije nivoa obrazovanja u dvogodišnjoj stručnoj školi53, trogodišnjoj, odnosno četvorogodišnjoj stručnoj školi54 stiču i odgovarajuće stručne kvalifikacije, koje su dio nacionalnog okvira kvalifikacija, u skladu sa obrazovnim programom.U Crnoj Gori je u već pomenutom Pravilniku o obliku i načinu vođenja pedagoške evidencije i sadržini javnih isprava u školama, propisan obrazac Uvjerenja o završenom dijelu obrazovnog programa, kojim se, između ostalog, navode moduli koje je učenik/učenica završio/završila pohađajući nastavu u okviru for-malnog sistema obrazovanja, kao redovan/redovna ili vanredan/vanredna učenik/učenica kao i stručna kvalifikacija koju je stekao/stekla u okviru određenog obrazovnog programa. Propisujući obrazac Uvjere-nja, Crna Gora je napravila još jedan korak ka uvažavaju stečenih znanja i vještina u nastavku daljeg obra-zovanja. Međutim, situacija je značajno drugačija kada je u pitanju vrednovanje znanja i vještina stečenih neformal-nim i informalnim putem. Kada je riječ o vrednovanju neformalno i informalno stečenih znanja i vještina i njihovog priznavanja u daljem nastavku obrazovanja, Crna Gora još uvijek nema rezultate vidljive u praksi. Trenutno se radi na uspostavljanju EUROPASS sistema na nacionalnom nivou. Ovaj mehanizam oproban u drugim zemljama Evrope trebalo bi da donese dobre rezultate i u Crnoj Gori.

U Crnoj Gori je 2016. godine osnovan Nacionalni Europass centar. Nacionalni Europass centar − NEC Crna Gora55, dio je Ministarstva prosvjete Crne Gore, i njegov glavni zadatak jeste implementacija, koordinacija i promocija Europass inicijative. Nacionalni Europass centri odgovorni su za koordinaciju i promociju svih aktivnosti iz Europass inicijative

52 Zakon o stručnom obrazovanju („Službeni list Republike Crne Gore“, br. 064/02 od 28. 11. 2002, 049/07 od 10. 8. 2007, „Službeni list Crne Gore“, br. 045/10 od 4. 8. 2010, 039/13 od 7. 8. 2013, 047/17 od 19. 7. 2017)

53 Stiče se kvalifikacija nivoa nižeg stručnog obrazovanja u trajanju od dvije godine.

54 Stiče se kvalifikacija nivoa srednjeg stručnog obrazovanja u trajanju od tri, odnosno četiri godine.

55 http://www.europasscrnagora.me/index.php/o-nama


27

na državnom nivou, njihov rad usklađuje Evropska komisija, a u sprovođenje svih segmenata inicijative aktivno je uključen i Evropski centar za razvoj stručnog obrazovanja (CEDEFOP). Za mnoge Evropske zemlje pitanje vrednovanja prethodno stečenih znanja i vještina predstavlja pravi izazov u praksi. Prema III Globalnom izvještaju o obrazovanju i učenju odraslih (GRALE III) 72 % zemalja navodi da prikuplja podatke o sertifikaciji i uključivanju u programe neformalnog obrazovanja. To predstavlja važan korak ka uspostavljanju sistema vrednovanja neformalno i informalno stečenih znanja i vještina. Prema ovom izvještaju, čak 71 % zemlja izvještava da su uspostavljeni politički okviri za priznavanje, potvrđivanje i akreditaciju neformalnog i informalnog učenja. Ostaje otvoreno veliko pitanje primjene ovih politika u praksi. Evropska komisija poziva države članice Evropske unije da do 2018. uspostave potrebne mehanizme vrednovanja, u skladu sa Smjernicama o vrednovanju neformalnog i informalnog učenja iz 2012. godine56. U državama članicama trenutno se razvijaju smjernice za sprovođenje tih mehanizama57. Pitanje vrednovanja prethodnog učenja takođe je i u fokusu zajedničkoj izvještaja Savjeta i Komisije za 2015. godinu o sprovođenju strateškog okvira za evropsku saradnju u području obrazovanja i osposoblja-vanja (ET 2020) . Ovim dokumentom se navodi, kao jedan od važnih prioriteta za dalje djelovanje, da su alati za transparentnost i priznavanje nužni za mobilnost, zaposlenost i cjeloživotno učenje. Upotreba nekih od njih, poput Europass-a, široko je rasprostranjena. Sa ciljem osiguravanja veće transparentnosti, većina država članica razvila je Evropski sistem kredita u stručnom obrazovanju i osposobljavanju (ECVET)58, Evropski okvir za osiguravanje kvaliteta u stručnom obrazovanju i osposobljavanju (EQAVET) i Kvalifika-cijski okvir Evropskog prostora visokog obrazovanja (QF-EHEA). Kvalifikacija se može postići putem raznih programa, ali i putem potvrđivanja neformalnog i informalnog učenja. Ovakvo potvrđivanje eksplicitno promoviše Preporuka o ECVET. Preporuka navodi da ECVET po-sebno omogućava razvoj fleksibilnih i individualizovanih puteva učenja, a takođe i priznavanje onih ishoda učenja koji su stečeni putem neformalnog i informalnog učenja.59 Njemačka i Finska, bile su prve dvije države koje su još 2010. godine pokrenule nacionalne inicijative koje se eksplicitno tiču ECVET-a. U Crnoj Gori se posljednjih godina aktivno radi na uvođenju evropskih instrumenata za ostvarivanje cjeloživotnog učenja. Jedan od tih instrumenata je i ECVET. Jedan kredit Crnogorskog sistema prenosa kredita (CSPK) podrazumijeva 25 sati opterećenja za sve aktivnosti učenja i obuhvata: formalno učenje (predavanja, vježbe, seminari, samostalan rad, konsultacije, časovi provedeni u biblioteci itd.); neformalno učenje (seminari, kursevi, obuke itd.); praktični rad radi sticanja i usavršavanja vještina i znanja (rad na radnom mjestu, u laboratorijama i radionicama itd.); sve oblike informalnog učenja i provjeru znanja. Crnogorski sistem prenosa kredita odgovara Evropskom sistemu prenosa kredita u stručnom obrazovanju (ECVET) i Evropskom sistemu prenosa kredita (ECTS) u visokom obrazovanju60.

− Uključivanje Crne Gore u PIAAC istraživanje. Crna Gora nije bila među zemljama u kojima se sprovodilo PIAAC istraživanje. PIAAC je program za među-narodnu procjenu kompetencija odraslih lica (PIAAC). Istraživanje je sproveo OECD u 33 zemlje. U Crnoj Gori podaci o ključnim kompetencijama jedino su prikupljani tokom popisa stanovništva. Posljed-nji popis rađen je 2013. godine i njime su se prvi put prikupljali podaci o dvjema ključnim kompetencijama:

56 COUNCIL RECOMMENDATION of 20 December 2012 on the validation of non-formal and informal learning (2012/C 398/01) http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2012:398:0001:0005:EN:PDF

57 Izvještaji država članica Evropske unije za 2016. godinu, o vrednovanju neformalnog i informalnog učenja: http://www.cedefop.europa.eu/en/events-and-projects/projects/validation-non-formal-and-informal-learning/european-inventory

58 Preporuka Evropskog Parlamenta i Savjeta od 18. juna 2009. g. o osnivanju evropskog sistema kreditnog vrednovanja za stručno obrazovanje i osposobljavanje (ECVET), (2009/C 155/02). Službeni list Evropske unije, C 155, 2009, str. 11−18.

59 Evropski parlament i Evropski savjet, 2009, stav 8.


28

poznavanje rada na računaru i poznavanje stranih jezika. Metodologija za prikupljanje ovih podataka nije bila relevantna, te se stoga, posmatrano s andragoškog stanovišta, dobijeni podaci ne mogu smatrati pot-puno relevantnim.Prema dobijenim podacima, od ukupnog broja stanovništva starijeg od 15 godina, 35 % informatički je pismeno, 16 % su lica koja djelimično poznaju rad na računaru. Čak 48 % lica ne poznaje rad na računaru, dok 1 % lica nije dalo odgovor na ovo pitanje.Polna struktura pokazuje da je podjednak broj informatički pismenih žena i muškaraca. Međutim, ako po-smatramo samo populaciju žena starijih od 15 godina, 34 % njih je informatički pismeno, 15 % djelimično poznaje rad na računaru, a 50 % ne poznaje rad na računaru. Populacija muškaraca starijih od 15 godina pokazuje da je 35 % muškaraca informatički pismeno, 17 % djelimično poznaje rad na računaru, a 47 % ne poznaje rad na računaru.U Crnoj Gori, najviše stanovnika zna engleski jezik i to 26 % od ukupnog broja stanovnika starosti 15 i više godina. Ruski jezik zna 9 %, italijanski 5 %, njemački 3 % i francuski 3 % posmatrane populacije. Lica od 20 do 29 godina starosti dominiraju u poznavanju stranih jezika. Polna struktura je pokazala da su žene u prednosti kada se govori o poznavanju engleskog, ruskog, italijanskog i francuskog jezika. Najznačajnija polna razlika od 60% žena i 40% muškaraca zabilježena je u znanju francuskog jezika. Jedino su u pozna-vanju njemačkog jezika muškaraci u prednosti. Podaci PIAAC istraživanja, koje je sprovedeno u drugim zemljama, pokazuju da veliki broj Evropljana ima poteškoća s pisanjem i računom. Prema rezultatima ovog istraživanja 1 od 5 petnaestogodišnjaka i 1 od 5 lica starosti 16–65 godina (55 mil.) ima problema sa čitanjem. Podaci pokazuju da se i mnoge razvijene zemlje susreću sa problemom nedovoljno razvijenih bazičnih znanja i vještina. Podaci prikazani u nastavku teksta pokazuju procenat odraslih koji imaju poteškoće u čitanju:

Austrija 15,6 Češka 11,9 Danska 15,8 Estonija 13,1 Finska 10,6 Francuska 21,7 Njemačka 17,8 Irska 17,5 Italija 27,9 Holandija 11,9 Norveška 12,5 Poljska 18,8Slovačka 11,7 Španija 27,7 Švedska 13,3Belgija 14,8 Velika Britanija 16,6

Prema zajedničkom Izvještaju Savjeta i Komisije za 2015. godinu o sprovođenju strateškog okvira za evropsku saradnju u području obrazovanja i osposobljavanja (ET 2020) navodi se aktivno građanstvo i socijalna kohezija kao jedan od prioriteta da se obrazovanje odraslih posmatra kao temelj za razvoj posto-jećih i sticanje novih vještina. Prema ovom Izvještaju navodi se i preporuka da osnovne vještine moraju biti povezane s drugim ključnim kompetencijama i stavovima: kreativnošću, preduzetništvom i inicijativnošću, digitalnim kompetencijama, poznavanjem stranih jezika, kritičkim razmišljanjem, među ostalim putem internetske i medijske pismenosti, te vještinama u kojima se odražavaju rastuće potrebe, kao što su potrebe zelene ekonomije kao i digitalnih sektora i sektora zdravstva. Zbog rezultata PIAAC istraživanja, koje je po-kazalo nizak nivo osnovnih vještina kod odraslih, zajedno s uticajem globalizacije na potrebe za vještinama i visoke nivoe nezaposlenosti, potrebno je ojačati sprovođenje obnovljenog Evropskog programa za obrazo-vanje odraslih. Prioriteti bi trebalo da uključuju efikasnije upravljanje, znatna povećanja ponude i učešća, fleksibilnije pružanje, širi pristup, intenzivnije praćenje i bolje osiguranje kvaliteta. U zemljama koje se suočavaju sa migrantima obrazovanje odraslih daje osobama migrantskog porijekla priliku za dalje obrazo-vanje ili prekvalifikaciju i povećava prilike tih pojedinaca da se dokažu na tržištu rada i integrišu u društvo.


29

Za 2018. godinu priprema se novo internacionalno istraživanje namijenjeno nastavnicima i rukovodiocima vaspitno-obrazovnih ustanova (TALIS)61. Posljednje TALIS istraživanje OECD sproveo je 2013.godine.

− Razvijanje programa za unapređivanje svih ključnih kompetencija koje su potrebne svakom pojedincu za veću zaposlenost i dalje učenje i usavršavanje i razvijanjem pro-grama za unapređivanje vještina koje utiču na poboljšanje kvaliteta života, zaštitu ži-votne sredine i održivi razvoj, zdravi stilovi života i dr.) predstavlja nacionalnu stratešku mjeru kojom se doprinosi ostvarivanju prvog cilja iz Strategije ET 2020.

U Agendi za nove vještine i nova radna mjesta: Evropski doprinos punoj zaposlenosti, navodi se da je evrop-ska unija utvrdila ciljanu stopu zaposlenosti od 75% za žene i muškarce do 2020. godine, za starosnu grupu od 20 do 64 godine. U pitanju je ambiciozna posvećenost održivosti evropskog socijalnog modela, sistema socijalne zaštite, privrednog rasta i javnih finansija. Navodi se da dostizanje postavljenog cilja neće biti lak zadatak. Obučena radna snaga je ključan faktor izgradnje konkurentne, održive i inovativne privrede u skladu sa ciljevima strategije Evropa 2020. U vremenu budžetskih ograničenja i ogromnih pritisaka konku-rencije na globalnom nivou, mora se dati prioritet politikama zapošljavanja i obučavanja koja su usmjerena na prelazak ka zelenoj, pametnoj i inovativnoj privredi. Agenda za nove vještine i nova radna mjesta poseban akcenat stavlja na fleksigurnost62, ističući četiri njego-ve ključne komponente koje moraju biti ojačane kako bi države, u postkriznom kontekstu, bile usredsređe-ne na najekonomičnije reforme, uz istovremeno obezbjeđivanje veće fleksibilnosti i sigurnosti:

- fleksibilni i pouzdani ugovorni odnosi,- aktivne politike zapošljavanja,- cjeloživotno učenje,- moderni sistemi socijalne sigurnosti.

Postalo je sasvim jasno da stručna znanja i vještine jesu nužan ali ne i dovoljan uslov za zaposlenje, aktivan rad i aktivno građanstvo. Ključne kompetencije i opšte obrazovanje imperativ su današnjih poslodavaca u modernom svijetu. Crna Gora još uvijek poseban akcenat stavlja na stručno obrazovanje i djelimično na ključne kompetencije, dok opšte obrazovanje koje se stiče van formalnog obrazovanja nije u fokusu obra-zovnih politika. Programi obrazovanja za sticanje ključnih kompetencija (strani jezici, IT, preduzetništvo i sl.) realizuju se kod 32 organizatora s licencom za njihovo izvođenje. U Crnoj Gori na nadležnom Savjetu akreditovano je 105 programa koji omogućavaju sticanje ključnih vještina, unapređivanje ključnih kompe-tencija i sticanje znanja i vještina iz različitih oblasti. Ishodi učenja u programima za sticanje stranih jezika u cjelosti su usklađeni s referentnim evropskim nivoima.Međutim, u Crnoj Gori, kako je već navedeno, postoji evidentan problem s programima koji daju široka znanja i pružaju brojne informacije pojedincu za njegovu mnogo veću društvenu integraciju i razumijevanje savremenih tokova života. Postoji relativno veliki broj programa obrazovanja iz različitih sfera života i rada, koje u Crnoj Gori nude različite nevladine organizacije ili čak i pojedinci, međutim ovi programi nijesu dio sistema. Izmjenama i dopunama Zakona o obrazovanju odraslih, koje su rađene 2017. godine „skinuta je ranija obaveza“ da se i programi ove vrste moraju akreditovati i odobriti za realizaciju od strane Nacional-

61 http://www.oecd.org/edu/school/talis.htm

62 Riječ „fleksigurnost“ izvedena je iz riječi fleksibilnost i sigurnost i predstavlja kombinaciju fleksibilnosti u promjenjivom ekonomskom okružju uz sigurnost za zaposlene. Ovu riječ prvi je promovisao danski socijal-demokratski premijer Poul Nyrup Rasmussen, za vrijeme svog mandata od 1992 do 2001. godine. Ovom mjerom Danska je za samo pet godina smanjila nezaposlenost za 50%.

30

nog savjeta. Novim Zakonom programe ove vrste „donose subjekti koji realizuju programe“. Na taj način prekida se dugogodišnji pokušaj da se cjelokupan sistem obrazovanja odraslih poveže i da se stvori jedin-stvena baza svih programa koji su namijenjeni odraslim polaznicima i svih ponuđača tih programa koji bi se obavezali zakonskim aktom da postanu dio sistema.

− Obezbjeđivanje jednostavnog pristupa kvalitetnom informisanju i savjetovanju u vezi sa obrazovanjm i učenjem tokom čitavog života predstavlja mjeru iz Strategije ob-razovanja odraslih koja je direktno povezana sa nacionalnom Strategijom cjeloživotne karijerne orijentacije (2016–2020). Ova strategija donesena je s ciljem da pomogne pojedincu da, kroz skup različitih aktivnosti, u svakom periodu života zna da realno procijeni svoje osobine, sagleda mo-gućnosti koje mu se pružaju, zna da uporedi postojeće opcije, vidi koja mogućnost je u datom tre-nutku najbolja za njega, da samostalno donese odluku i zna koji su koraci potrebni da bi tu odluku realizovao. Osnovna vizija ove strategije jeste da do 2020. godine bude uspostavljen koherentan institucionalni sistem cjeloživotne karijerne orijentacije, s definisanim ulogama i nadležnostima partnera, koji je sastavni dio politike cjeloživotnog učenja i koji doprinosi ekonomskom, socijalnom i ličnom razvoju pojedinca.

Strateški ciljevi u oblasti karijerne orijentacije u Crnoj Gori jesu:• omogućiti dostupnost informacija o mogućnostima učenja, sticanja, kvalifikacija i zapošljavanja sva-

kom pojedincu, u svim periodima njegovog života;• omogućiti usluge karijernog savjetovanja i usmjeravanja svakom pojedincu, bez obzira na njegove

godine, pol, nacionalnost, porijeklo, imajući u vidu potrebe pojedinca i društva;• pružiti podršku mladim i odraslima mogućnost za zaposlenost i preduzetništvo, kao i unapređivanje

odgovornosti za vlastito djelovanje u razvoju karijere kako bi se izbjegla nezaposlenost;• skratiti vrijeme prelaska iz obrazovanja u svijet rada kroz razvoj vještina upravljanja karijerom.

Strategija karijerne orijentacije u Crnoj Gori direktno uključuje odrasle u planirane mjere i ciljeve. Među-tim, sam set mjera koje su planirane strategijom nijesu sveobuhvatne, nijesu sistematične i ne mogu dati prave rezultate kada je u pitanju jednostavno i kvalitetno informisanje i savjetovanje odraslih. Među mje-rama koje su predviđene ovom Strategijom kao i Strategijom obrazovanja odraslih (2015–2025) navodi se organizovanje manifestacije „Dani učenja odraslih“ kao i „Sajam zapošljavanja u turizmu“ i sl.Ove mjere dobar su (ali ne i dovoljan) vid informisanja određenih ciljnih grupa. Važno je raditi na promociji obrazovanja odraslih i njegove sprege sa tržištem rada putem kampanja kojima se vodi upisna politika u srednje škole, obrazovnih emisija koje pokazuju stanje na tržištu rada, osnivanjem Centara za informisanje i profesionalno savjetovanje63 u svim gradovima Crne Gore, distribucijom vodiča, informatora, flajera, re-klamnim kampanjama i spotovima i sl.

63 Centri za informisanje i profesionalno savjetovanje (CIPS) nalaze se u sklopu Zavoda za zapošljavanje Crne Gore. Uloga CIPS-a jeste pružanje informacija i savjetodavnih usluga vezanih za razvoj karijere.


31

− Promovisanje koncepta cjeloživotnog obrazovanja i učenja kroz različite aktivnosti i manifestacije.

U Crnoj Gori tradicionalno se organizuje manifestacija „Dani obrazovanja i učenja odraslih“. U 2017. godini organizuju se XVI dani obrazovanja i učenja odraslih. Osim ove manifestacije godinama se obilježava i „Dan pismenosti“ kao i „Dan starih“. Većina evropskih zemalja organizuje slične manifestacije namijenjene pro-mociji obrazovanja odraslih na nacionalnom nivou kao i promociji nacionalnih aktivnosti u ovoj oblasti na evropskom nivou. Jako važan vid promocije sistema obrazovanja odraslih jeste izdavanje biltena, časopisa, publikacija, stručne literature i sl.U Crnoj Gori nije još uvijek pokrenuta izdavačka djelatnost namijenjena isključivo obrazovanju odraslih. U okviru projekta „Nacionalni koordinator za učenje odraslih, Radni plan Crna Gora“ izdat je Vodič kroz sistem neformalnog obrazovanja. U okviru projekta „EPALE Nacionalni servis podrške za Crnu Goru“64 izdata je Publikacija o obrazovanju odraslih u Crnoj Gori i međunarodnim okvirima, kao i Andragoški priručnik za nastavnike koji realizuju Program elementarnog funkcionalnog opismenjavanja odraslih. U zemljama u okruženju postoje stručni časopisi koji se isključivo bave obrazovanjem odraslih. U Srbiji već dugi niz godina, Institut za pedagogiju i andragogiju Filozofskog fakulteta, Univerziteta u Beogradu izdaje Andragoške studije. Riječ je o časopisu za proučavanje obrazovanja i učenja odraslih, naučne orijentaci-je, posvećene teorijsko-koncepcijskim, istorijskim, komparativnim i empirijskim proučavanjima problema obrazovanja odraslih i cjeloživotnog učenja.U Hrvatskoj, Andragoško društvo izdaje časopis Andragoški glasnik, dok u Bosni i Hercegovini DVV Inter-national – Kancelarija u Bosni i Hercegovini i njihova partnerska organizacija JU Centar za kulturu Kanto-na Sarajevo izdaju časopis Obrazovanje odraslih. Promocija obrazovanja odraslih ključni je faktor njegovog većeg prepoznavanja i uvažavanja i na nacional-nom i na globalnom nivou.

64 Projekat realizuje Centar za stručno obrazovanje od januara 2016. godine, uz podršku EU fondova kroz ERASMUS+ pro-gram.

Designed by jcomp / Freepik

32

Strateški cilj 2: Poboljšati kvalitet i efikasnost obrazovanja i obukeKvalitet i efikasnost predstavljaju kategorije kojima se umnogome bave vlade svih zemalja kako bi svoj obrazovni sistem učinile, prije svega, konkurentnim i prepoznatljivim. Strategija obrazovanja odraslih u Crnoj Gori poseban akcenat stavlja upravo na pitanje kvaliteta i efikasnosti sistema obrazovanja odraslih. Nacionalni strateški ciljevi i mjere umnogome su kompatibilni s mjerama koje predviđa Strategija ET 2020: þ obezbjeđivanje sticanja ključnih kompetencija za svakog pojedinca,þ razvijanje atraktivnosti svih nivoa obrazovanja i obuke,þ podizanje nivoa osnovnih vještina, kao što su jezička i matematička pismenost,þ popularisanje matematike, nauke i tehnologije i jačanje lingvističke kompetencije,þ obezbjeđivanje visokog kvaliteta nastave,þ obezbjeđivanje kontinuiranog profesionalnog razvoja nastavnika i trenera,þ uticati na to da profesija nastavnika bude atraktivnija,þ razvijanje efikasnih sistema osiguranja kvaliteta,þ unapređivanje učenja i činiti ga atraktivnijim.Ovaj strateški cilj prepoznaje se u velikoj mjeri i kroz Belemski okvir, posebno dio koji se odnosi na upravljanje. Dobro upravljanje omogućava primjenu obrazovnih politika u oblasti učenja i obrazovanja odraslih na efikasan, transparentan i odgovoran način, koji podrazumijeva jednakost. Zemlje potpisnice Belemskog okvira obavezale su se na:

• stvaranje i održavanje mehanizama za uključivanje predstavnika vlasti, organizacija civilnog društva, socijalnih partnera, predstavnika privatnih sektora i udruženja i organizacija koje se bave obrazova-njem odraslih u razvoj, implementaciju i evaluaciju učenja i obrazovanja odraslih, politike i progra-ma u oblasti učenja i obrazovanja odraslih i to na svim administrativnim nivoima;

• preduzimanje mjera za izgradnju kapaciteta kako bi se podržalo konstruktivno i informisano uključi-vanje organizacija civilnog društva, društava i organizacija koje se bave obrazovanjem odraslih, tamo gdje je primjereno, u razvoj programa razvoja, implementacije i evaluacije;

• promovisanje i podržavanje intersektorske saradnje i saradnje između ministarstava;• njegovanje međunarodne saradnje kroz projekte i umrežavanje, kako bi se razmijenila praktična zna-

nja i inovacije u praksi.U III Globalnom izvještaju o obrazovanju i učenju odraslih (GRALE III) navodi se da čak 68% zemalja izvještava da se provode konsultacije između kreatora politika i civilnog društva, kako bi se osiguralo da su programi obrazovanja i učenja odraslih usklađeni s potrebama polaznika.Mjere i preporuke za osiguranje kvaliteta u obrazovanju odraslih u Crnoj Gori dobrim dijelom oslanjaju se i na preporuke iz Belemskog okvira za akciju kojim se ističe da kvalitet u učenju i obrazovanju predstavlja holistički, multidimenzionalni koncept i praksu koja zahtijeva stalnu pažnju i razvoj. Njegovanje kulture kvaliteta učenja odraslih zahtijeva odgovarajući sadržaj i odgovarajuće načine pružanja usluga, procjene potreba usmjerenih na onoga koji uči, sticanje višestrukih kompetencija i znanja, profesionalizaciju nastavnika, obogaćivanje sredine za učenje i osnaživanje pojedinaca i lokalnih zajednica. Zemlje potpisnice Belemskog okvira obavezale su se da će:

• razvijati kriterijume kvaliteta nastavnih planova i programa, materijale za učenje i metode nastave u programima za obrazovanje odraslih, imajući u vidu ishode i uticaje;

• prepoznavati raznolikost i pluralizam pružalaca usluga;• unapređivati obuke, izgradnju kapaciteta, uslove zapošljavanja i profesionalizaciju nastavnika u

oblasti obrazovanja odraslih, npr. putem uspostavljanja partnerstva s institucijama visokog obrazo-vanja, udruženjima prosvjetnih radnika i organizacijama civilnog društva;

• procenjivati kriterijume za praćenje ishoda učenja odraslih na različitim nivoima;


33

• postavljati precizne indikatore kvaliteta;• pružati veću podršku menadžmentu i sistematskom, interdisciplinarnom istraživanju u oblasti uče-

nja i obrazovanja odraslih u procesu prikupljanja, analize i širenja informacija i dobre prakse.

U UNESCO-voj Preporuci za obrazovanje i učenje odraslih (2015) dodatno je potencira Belemska preporuka koja se odnosi na kvalitet u obrazovanju odraslih. Shodno tome, navodi se da bi države članice trebalo da razmotre:

• uspostavljanje mehanizama i/ili struktura koje će primjenjivati odgovarajuće kriterijume i standarde kvaliteta, u skladu sa periodičnim provjerama;

• preduzimanje odgovarajućih mjera za praćenje rezultata monitoringa i evaluacije;• blagovremeno, pouzdano i valjano prikupljanje (objedinjavanje) i analiziranje podataka i disemina-

cija učinkovitih i inovativnih praksi u oblasti monitoringa i evaluacije.Preporuka ističe važnost posvećivanja pažnje relevantnosti, jednakosti, efektivnosti i efikasnosti učenja i obrazovanja odraslih, kako bi u svim relevantnim sferama osigurali kvalitet i transformativni potencijal obrazovanja odraslih. U tu svrhu države članice bi, u skladu s njihovim specifičnim uslovima, struktura-ma upravljanja i konstitucionalnim odredbama, trebalo da razmotre:• usklađivanje ponude učenja i obrazovanja odraslih s potrebama svih zainteresovanih strana, uklju-

čujući prije svega potrebe na tržištu rada;• osiguravanje jednakog pristupa, odnosno kontinuirane participacije i učenja bez diskriminacije u

učenju i obrazovanju odraslih;• procjenu efektivnosti i efikasnosti programa putem mjerenja nivoa do kojeg su postignuti željeni

ciljevi, uključujući komparaciju s njihovim ishodima.Osim navedenog, u preporuci se jasno govori o tome da bi države članice, u skladu sa svojim specifičnim uslovima, trebalo da obezbijede fleksibilno i „glatko“ kretanje između formalnog i neformalnog sistema obrazovanja i obuke, te u tu svrhu da izgrađuju kapacitete za evaluaciju politika i programa.

Crna Gora je već realizovala niz aktivnosti kojima se ostvaruju belemski ciljevi koje potvrđuje i UNESCO-va preporuka iz 2015. godine, misleći na uspostavljanje indikatora za utvrđivanje kvaliteta nastavnih planova i programa, izradu priručnika za nastavnike koji rade u obrazovanju odraslih (Andragoški priručnik za nastavnike koji realizuju program elementarnog funkcionalnog opismenjavanja)65, andragoško osposobljavanje nastavnika koji rade u obrazovanju odraslih i sl.Strategijom obrazovanja odraslih (2015–2025) kao četvrti strateški cilj definisano je Uspostavljanje sistema osiguranja kvaliteta u obrazovanju odraslih.U nacionalnom strateškom okviru, osiguranje kvaliteta u obrazovanju odraslih predstavlja kontinuiran zadatak za institucije sistema. Mjere koje strategija predviđa u ostvarivanju ovog cilja jesu:

- Kontinuirana evaluacija programa po kojima se obrazuju odrasli i njihova revizija i- Praćenje i evaluacija i samoevaluacija rada ustanova koje se bave obrazovanjem

odraslih.Ustanove za obrazovanje odraslih jedan su od ključnih aktera pružanja obrazovnih usluga odraslim po-laznicima. Osiguranje kvaliteta početnog rada u ovim ustanovama bazira se na njihovom licenciranju od strane Ministarstva prosvjete, u skladu s Pravilnikom o postupku licenciranja ustanova u oblasti vaspita-

65 U okviru projekta „EPALE Nacionalni servis podrške za Crnu Goru“ (2017−2018) biće izrađen i Andragoški priručnih za nas-tavnike koji realizuju program osnovne škole za odrasle.

34

nja i obrazovanja i načinu vođenja registra licenciranih ustanova66. Održivost kvaliteta rada organizatora obrazovanja odraslih omogućiće kontinuirana evaluacija rada ovih ustanova od stane obrazovnih institucija zaduženih za upravljanje i kontrolu kvaliteta u sistemu obrazovanja odraslih.Programi obrazovanja odraslih pripremaju se u skladu sa Zakonom o obrazovanju odraslih, a na osnovu Metodologije o izradi programa obrazovanja67. Ova Metodologija zvanični je nacionalni dokument koji je donio Nacionalni savjet za obrazovanje. Praćenje sprovođenja programa vrši Centar za stručno obrazovanje Crne Gore, u skladu sa Pravilnikom o sadržaju, obliku i načinu utvrđivanja kvaliteta obrazovno-vaspit-nog rada u ustanovama.68 Ovim pravilnikom propisuje se sadržaj, oblici i način utvrđivanja kvaliteta obra-zovno-vaspitnog rada i kod organizatora za obrazovanje odraslih. Kontrolu kvaliteta sprovodi Odjeljenje za kvalitet i kontinuirani profesionalni razvoj iz Centra za stručno obrazovanje. Utvrđivanje kvaliteta obrazov-no-vaspitnog rada vrši se u oblasti:

- postignuća znanja i vještina polaznika obrazovanja prema obrazovnim standardima znanja;- kvaliteta nastave i učenja;- etosa ustanove (duh zajednice i atmosfere u ustanovi, očuvanje i unapređivanje ljudskih prava,

prirodne i društvene sredine, multietičnosti i različitosti);- upravljanja i rukovođenja ustanovom, organizacije i izvođenja obrazovno-vaspitnog rada;- podrške koju ustanova pruža polaznicima;- kadrovskih, materijalno-tehničkih i bezbjednosnih uslova rada ustanove;- saradnje s drugim ustanovama i lokalnom sredinom i socijalnim partnerima;- drugih sadržaja značajnih za utvrđivanje kvaliteta obrazovno-vaspitnog rada u ustanovi.

Indikatori kontrole kvaliteta propisani su Metodologijom obezbjeđivanja i unapređivanja kvaliteta obra-zovno-vaspitnog rada u ustanovama stručnog obrazovanja i obrazovanja odraslih 69 i oni su u velikoj mjeri kompatibilni sa indikatorima iz Evropskog referentnog okvira za obezbjeđenje kvaliteta u stručnom obrazovanju (EQAVET). Izvještaji o eksternoj70 i internoj71 evaluaciji s konkretnim mjerama i preporukama za unapređenje kvaliteta, predstavljaju važna mjerila za utvrđivanje i unapređivanje kvaliteta u ustanovama za obrazovanje odraslih. Ovi izvještaji objavljuju se na zvaničnom sajtu Centra za stručno obrazovanje.Odjeljenje za obrazovanje odraslih i Odjeljenje za kvalitet i kontinuirani profesionalni razvoj dvije su poseb-ne jedinice u Centru za stručno obrazovanje koje funkcionišu nezavisno jedna od druge. Sistem praćenja i vrednovanja ima za cilj da ukaže na izazove u oblasti obrazovanja odraslih i utiče na njen razvoj i unapređi-vanje, te je stoga neophodno korišćenje svih raspoloživih resursa u instituciji ali i van nje. U cilju unapređivanja kvaliteta sadržaja programa obrazovanja, nužno je sprovoditi njihovu periodičnu reviziju. Međutim, donekle je ovaj postupak izostao u punom smislu te riječi, ali evidentno je da postoji i određeni broj osavremenjenih programa kao i niz programa koji su potpuno izmijenili svoju sadržajnu strukturu dobijajući formu koju zahtijeva moderno tržište.

66 „Sl. listu RCG“, br. 45 od 17. jula 2006.

67 http://www.cso.gov.me/biblioteka/dokument?query=metodologija&sortDirection=desc

68 Objavljen u „Sl. listu Crne Gore“, br. 26 od 24. maja 2012)

69 http://www.cso.gov.me/biblioteka/dokument?query=metodologija&sortDirection=desc

70 http://www.cso.gov.me/biblioteka/izvjestaji_eksterna

71 http://www.cso.gov.me/biblioteka/izvjestaji_interna


35

− Andragoško osposobljavanje nastavnog kadra koji radi u ustanovama obrazovanja odraslih

U III Globalnom izvještaju o obrazovanju i učenju odraslih (GRALE III) navodi se da 81 % zemalja nudi programe obučavanja i usavršavanja edukatora za odrasle.Andragoško osposobljavanje nastavnog kadra imperativ je Odjeljenja za obrazovanje odraslih, koji se po-tencira u praksi već dugi niz godina. Prve andragoške obuke nastavnog kadra počele su 2010.godine, uz po-dršku DVV International72. Obuke su sprovođene prema nacionalnom Programu andragoškog osposoblja-vanja nastavnog kadra, koji radi kod licenciranih organizatora obrazovanja odraslih. Zakon o obrazovanju odraslih predviđao je obavezu nastavnog kadra za stručnim usavršavanjem u pogledu andragoških znanja i vještina, međutim zahtjevi provajdera obrazovanja odraslih za obukom nastavnog kadra bili su nesistema-tični. Izmjene Zakona 2017. godine donijele su potpuno novu zakonsku obavezu provajderima, definišući instituciju koja će realizovati program kao i vremenski rok do kojeg se nastavni kadar mora andragoški obučiti prema postojećem programu. Sam način i postupak sprovođenja andragoškog osposobljavanja de-finisaće se posebnim aktom Ministarstva prosvjete.Prema podacima Odjeljenja za obrazovanje odraslih, na osnovu ranije sprovedenih andragoških obuka, sertifikat o inicijalnoj andragoškoj osposobljenosti izdat je za 136 nastavnika i stručnih saradnika zapo-slenih u institucijama za obrazovanje odraslih. U proces obuka uključeno je još niz institucija koje se bave obrazovanjem odraslih. S obzirom na to da još uvijek ne postoji jedinstvena baza podataka o broju nastav-nika koji rade kod licenciranih organizatora obrazovanja odraslih, intencija je da se u narednom periodu, do kraja 2018. godine, MEIS73 baza Ministarstva prosvjete dopuni i proširi relevantnim podacima iz oblasti obrazovanja odraslih. Licenciranje nastavnika je proces koji traje već nekoliko godina i sprovodi se u skladu sa Pravilnikom o bližim uslovima, načinu i postupku izdavanja i obnavljanja dozvole za rad nastavniku, direktoru i pomoćniku direktora obrazovno-vaspitne ustanove74 . Sve izdate licence evidentirane su u ME-IS-u, međutim ne postoji razlika u licenci koja se izdaje nastavnicima u formalnom sistemu i obrazovanju odraslih, te stoga nastavnici s licencom za formalni sistem nesmetano obavljaju i dodatni rad kod licencira-nih ustanova za obrazovanje odraslih. Samim tim, ne postoji jasna evidencija o broju nastavnika i stručnih saradnika koji obavljaju rad kod licenciranih organizatora obrazovanja odraslih. Međutim, izmjenama Op-šteg zakona o obrazovanju i vaspitanju iz 2017. godine definiše se da licenca za izvođače obrazovno-vaspit-nog rada kod organizatora obrazovanja odraslih koja se izdaje nakon položenog stručnog ispita važi za rad samo kod organizatora obrazovanja odraslih. Zapravo, ovim zakonskim rješenjem nastavnicima koji rade u formalnom sistemu obrazovanja omogućava se nesmetan ulazak u sistem obrazovanja odraslih, dok je nastavnicima koji licencu dobijaju na osnovu vršenja obrazovnog rada u ustanovama za obrazovanje odra-slih, nije dozvoljeno s tako dobijenom licencom da obavljaju vaspitno-obrazovni rad u formalnom sistemu obrazovanja. Pretpostavlja se da će nastavnici i dalje nastojati da preko formalnog sistema uđu i u sistem neformalnog obrazovanja kao vid dopunskog rada, a broj izdatih licenci za rad nastavnika u obrazovanju odraslih biće zanemarljivo mali.

72 Njemačko društvo za obrazovanje odraslih

73 MEIS (Montenegrin Education Information System) – Crnogorski informacioni sistem

74 („Sl. list Crne Gore“, br. 23/14 od 30. 5. 2014)

36

− Evaluacija provjere znanja i vještina u cilju sticanja stručnih kvalifikacija i ključnih kompetencija nužno je ostvariva mjera koja treba da da značajan doprinos u ostvarivanju stra-teškog cilja koji se odnosi na unapređivanje kvaliteta i efikasnosti sistema obrazovanja odraslih.

Proces provjere znanja, vještina i kompetencija odraslih, u cilju sticanja stručnih kvalifikacija i ključnih kompetencija, u Crnoj Gori regulisan je prevashodno Zakonom o Nacionalnim stručnim kvalifikacijama75. Posljednjim izmjenama Zakona, od juna 2016. godine, organizacija završne provjere znanja, vještina i kompetencija iz nadležnosti Ispitnog centra Crne Gore, prešla je na licencirane organizatore obrazovanja odraslih. Ispravnost ove zakonske odluke pokazaće praksa u najskorijem roku. Kvalitet rada ustanova za obrazovanje odraslih, kvalitet programa i rad nastavnika u velikoj mjeri procjenjivaće se i na osnovu rezul-tata kandidata na završnoj provjeri znanja i vještina, u postupku sticanja nacionalne stručne kvalifikacije, odnosno ključne vještine.

− Formiranje centralne baze podataka o programima koji se sprovode, nastavnicima koji realizuju programe, njihovim polaznicima i načinu finansiranja je jedna od mjera koje posebno ističe Strategija obrazovanja odraslih, a čije je sprovođenje u praksi u direktnoj kore-laciji s mjerama koje predviđa strategija ET 2020.

Svi procesi koji se sistemski prate i evaluiraju u osnovi moraju da imaju dobru bazu podataka. Obrazovanje odraslih jedinstveni je dio obrazovnog sistema koji je u velikoj mjeri zakonskim normama regulisan. Pra-vilnikom o sadržaju, načinu vođenja i čuvanja andragoške evidencije i dokumentacije76 definiše se sadržaj, način vođenja i čuvanja andragoške evidencije i dokumentacije. Međutim, ova norma postoji „na papiru“ ali u praksi ne funkcioniše. Višestrukim izmjenama niza zakona iz oblasti vaspitanja i obrazovanja, ovaj Pravilnik nije u korelaciji sa zakonskim rešenjima, te je stoga neophodna njegova potpuna promjena i što hitnija primjena u praksi. Nepostojanje zvanične baze podataka o obrazovanju odraslih predstavlja značaj-nu kočnicu za razvoj ove oblasti. Licencirani organizatori obrazovanja odraslih od 2016.godine dostavljaju podatke Centru za stručno obrazovanje o programima koje realizuju i broju polaznika. Međutim, postoji i veliki broj licenciranih organizatora obrazovanja odraslih koji ne ispunjavaju navedenu obavezu, jer ih ni-jedan zakonski akt na to nije ranije obavezivao (do izmjene zakona iz oblasti vaspitanja i obrazovanja 2017. godine). U susret zakonskim izmjenama i obavezujućim mjerama za dostavljanje podataka o sprovođenju obrazovnih aktivnosti u sistemu obrazovanja odraslih, u planu je sprovođenje mjere za širenje MEIS siste-ma u 2018. godini, uz predlaganje izmjena Pravilnika o andragoškoj evidenciji i dokumentaciji kojim bi se stavila obavezujuća norma organizatorima obrazovanja odraslih za unošenje podataka u sistem. U svrhu poređenja sa zemljama regiona, može se istaći primjer Hrvatske u kojoj je razvijen tzv. Andragoški zajednički upisnik podataka (AZUP). AZUP je baza podataka o ustanovama za obrazovanje odraslih, nji-hovim programima, nastavnicima i polaznicima, a razvijena je u skladu s njihovim Zakonom o obrazovanju odraslih i Pravilnikom o evidencijama u obrazovanju odraslih.

Kada se govori o finansiranju sistema obrazovanja odraslih, može se zaključiti da riječ o posebnom izazovu. Prema podacima iz III Globalnog izvještaja o obrazovanju i učenju odraslih (GRALE III) za obrazovanje i učenje odraslih se još uvijek izdvaja mali dio javnih sredstava: 42 % zemalja troši manje od 1 % javnog budžeta na obrazovanje odraslih, a samo 23 % zemalja troši više od 4 %. Međutim, 57 % zemalja i 90 % zemalja s niskim prihodom planira da poveća javna ulaganja u obrazovanje odraslih.Finansiranje obrazovanja odraslih u Crnoj Gori predstavlja „kritičnu tačku“ u njegovom razvoju. Ne postoji

75 http://www.mps.gov.me/biblioteka/zakoni?pagerIndex=2

76 (Objavljen u „Sl. listu Crne Gore“, br. 27 od 31. maja 2012)


37

jedinstveni fond za obrazovanje odraslih iz kojeg se sredstva dalje namjenski raspoređuju. U Budžetu Crne Gore postoji definisana stavka „stručno usavršavanje“, na osnovu koje institucije dobijaju sredstva za reali-zaciju različitih obrazovnih aktivnosti za svoje zaposlene. Zakonom o budžetu Crne Gore za 2017. godinu77 na poziciji „stručna usavršavanja“ izdvaja se 1.407.135,13€, što suštinski predstavlja direktno izdva-janje sredstava za obrazovanje odraslih, što se sistemski tako ne prepoznaje. Pa tako, među Programima za dodjelu budžetskih sredstava Ministarstvu prosvjete u 2017. godini ne postoji poseban program za obrazo-vanje odraslih. Eksplicitno su navedena opredijeljena budžetska sredstva za sljedeće programe:

- predškolsko vaspitanje i obrazovanje,- osnovno obrazovanje,- srednje obrazovanje,- učenički i studentski standard,- administraciju,- Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,- visoko obrazovanje,- stručno osposobljavanje lica sa stečenim visokim obrazovanjem.

Takođe, u okviru navedenih programa ne postoje posebne pozicije koje definišu troškove obrazovanja odraslih, iako se ono odvija na svim nivoima formalnog sistema obrazovanja.Zaključuje se da i pored zakonskog definisanja obrazovanja odraslih u Crnoj Gori, kao jednako važnog dijela obrazovnog sistema, u finansiranju se ne prepoznaje njegova jednakost i ravnopravnost. Sredstva koja su budžetom dodijeljena Centru za stručno obrazovanje, kao instituciji koja se jednim svojim dijelom rada bavi i sprovođenjem politike obrazovanja odraslih, kroz stavku „transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru“, posebno se izdvaja pozicija „transferi obrazovanju“. Međutim, ni iz opisa ove pozicije ne može se zaključiti koliko se budžetskih sredstava opredjeljuje za obrazovanje odraslih.Finansiranje obrazovanja odraslih bilo je i predmet razmatranja na VI UNESCO-voj konferenciji u Belemu. Zemlje potpisnice Belemskog okvira obavezale su se na:

• ubrzanje napretka kako bi se postigla realizacija preporuke s konferencije CONFINTEA VI da se obezbijedi najmanje 6 % bruto nacionalnog dohotka za obrazovanje i da se radi na povećanju investi-cija u učenje i obrazovanje odraslih;

• proširenje postojećih resursa za obrazovanje i povećanje budžeta svih vladinih sektora kako bi se postigli ciljevi integrisane strategije učenja i obrazovanja odraslih;

• uzimanje u obzir novih i otvaranje starih međunarodnih programa za finansiranje pismenosti i ob-razovanja odraslih, uz akcije koje se sprovode u programu cjeloživotno učenje Evropske komisije;

• stvaranje podsticaja za promociju novih izvora finansiranja, npr. privatni sektor, nevladine organiza-cije, lokalne zajednice i pojedinci, a prema principima jednakosti i inkluzije;

• definisanje prioriteta kada je riječ o investicijama u cjeloživotno obrazovanje žena, seoske populacije i lica sa invaliditetom.

U Preporuci za obrazovanje i učenje odraslih iz 2015. godine države članice UNESCO-a usaglasile su se da treba obezbijediti i raspodijeliti dovoljno finansijskih sredstava za veću i uspješniju participaciju u učenju i obrazovanju odraslih, i to putem odgovarajućih mehanizama, uključujući međuministarsku koordinaciju, partnerstva i dijeljenje troškova. U Preporuci se navodi da Vlade imaju fundamentalnu ulogu u budžeti-ranju i raspodjeli sredstava u skladu s njihovim socijalnim prioritetima (obrazovanje, zdravlje, sigurnost

77 http://www.sluzbenilist.me/PravniAktDetalji.aspx?tag=%7B492ED3D4-1340-414D-A603-AF309B7EB588%7D „Službeni list“ br. 01-1326/2

38

prehrambenih proizvoda, između ostalih) i poštujući principe podijeljene odgovornosti između vlada, pri-vatnog sektora i pojedinaca. Države članice treba da obezbijede i raspodijele dovoljno sredstava za obra-zovanje odraslih, u skladu sa nacionalnim potrebama. Potrebno je preduzeti neophodne mjere kako bi se raspoloživi resursi koristili na održiv, učinkovit, efikasan, demokratski i odgovoran način. Treba da se ulože napori u definisanje strategije za mobilizaciju resursa iz svih relevantnih državnih sektora kao i drugih interesnih strana. Pismenost/opismenjavanje, kao temelj cjeloživotnog učenja i ključni uslov za ostvarenje prava na obrazovanje, mora biti dostupno i besplatno (U Crnoj Gori pravo na pismenost se osim zakona de-finiše i Ustavom kao osnovno ljudsko pravo, a kao i pravo na besplatno osnovno obrazovanje). Nedostatak sredstava ne bi trebalo da bude prepreka pojedincima da participiraju u programima učenja i obrazovanja odraslih. Na nacionalnom nivou treba osigurati transparentnost raspodjele i korišćenja sredstava, kako bi utrošak odražavao prioritete određene u skladu sa rezultatima istraživanja trenutne situacije u obrazova-nju odraslih. Države članice UNESCO-a takođe su saglasne da treba razmotriti i ponudu sufinansiranja i određenih olakšica za participaciju u programima obrazovanja. Na primjer: individualni račun, subvenci-je (vaučeri, džeparac), podrška radnicima/zaposlenima koji odsustvuju s posla radi daljeg obrazovanja ili stručnog usavršavanja.

− Sprovođenje anketiranja polaznika koji su završili određene programe obrazova-nja namijenjene tržištu rada o korisnosti, funkcionalnosti i primjenljivosti sadržaja programa u cilju utvrđivanja kvaliteta realizovanih obuka treba da predstavlja stratešku mjeru koja će značajno doprinijeti razvoju konkretnih mehanizama za unapređivanje efikasnosti sistema obrazovanja odraslih.

Strateškim mjerama predviđa se održavanje kontinuiteta u praćenju polaznika programa obrazovanja i to ne samo tokom njegovog trajanja već i po završetku. Anketiranje polaznika tokom obuka i nakon njih, raz-govori o primjenjivosti znanja i vještina u praksi nakon zapošljavanja, kontakti s poslodavcima o njihovoj spremnosti za konkretne radne zadatke, razgovori s polaznicima programa obrazovanja u slučaju njihovog povratka na evidenciju u službama za zapošljavanje i sl. predstavljaju dobar put i način za direktnu kon-trolu kvaliteta samih programa obrazovanja, njihove funkcionalnosti i primjenjivosti koji nužno moraju karakterisati obrazovanje odraslih. U Crnoj Gori ova mjera se još uvijek ne sprovodi. Ključni problem leži u nedostatku kadra koji se bavi obrazovanjem odraslih, kao i nedovoljnoj koordinaciji i saradnji među in-stitucijama. Ovo je jedna od mjera koja nužno zahtijeva jaku sinergiju među institucijama sistema, s jedne strane, i privrede i poslodavaca, s druge. Takođe, u zemljama regiona nijesu pronađeni primjeri dobre prak-se kada je u pitanju dalji nastavak praćenja polaznika, nakon završetka određenih programa obrazovanja.


39

Strateški cilj 3: Unaprijediti pravednost, društvenu koheziju i aktivno građanstvo Ovaj cilj predstavlja imperativ savremenog evropskog društva. Strategijom obrazovanja odraslih u Crnoj Gori definiše se niz mjera koje indirektno doprinose ostvarivanju ovog cilja eksplicitno definisanog strategijom ET 2020, koji pored ostalog podrazumijeva:þ obezbjeđivanje uslova svim građanima za cjeloživotno sticanje, unapređivanje i razvijanje kako po-

sebnih poslovnih vještina, tako i ključnih kompetencija,þ obezbjeđivanje visokog kvaliteta ranog obrazovanja djece,þ unapređenje inkluzivnog obrazovanja,þ obezbjeđivanje uslova kako bi osobe s posebnim potrebama i migranti stekli obrazovanje,þ unapređenje interkulturalnih kompetencija, demokratskih vrijednosti i poštovanja osnovnih ljud-

skih prava i životne okoline,þ sprečavanje svih oblika diskriminacije.Ovaj strateški cilj predstavlja dodatno ukazivanje na prioritete i mjere koji su navođeni u ranijim evropskim dokumentima. Takođe je i u Belemskom okviru za akciju navedeno da je inkluzivno obrazovanje neophodno za razvoj ljudskih potencijala i socijalni i ekonomski razvoj. Omogućavanje pojedincima da razviju svoje potencijale značajno doprinosi dostojanstvenom životu i harmoniji. Niko ne smije biti isključen zbog godina, pola, rase, statusa, jezika, religije, invaliditeta, pripadnosti seoskoj sredini, seksualnog identiteta ili orijentacije, siromaštva, migracija ili boravka u zatvoru. Od posebne je važnosti borba protiv kombinovanih efekata marginalizacije. U cilju ostvarivanja ovog cilja zemlje iz Belema obavezale su se na:

• promovisanje i omogućavanje ravnopravnog pristupa i učešća u učenju i obrazovanju odraslih putem razvijanja kulture učenja i eliminisanjem barijera za participaciju;

• promovisanje i podržavanje ravnopravnog pristupa i učešća u učenju i obrazovanju odraslih putem dobro dizajniranih programa, s ciljanim vođenjem i pružanjem informacija, i organizovanjem aktiv-nosti kao što su „Nedjelja obrazovanja odraslih“ i „Festivali učenja“;

• predviđanje i odgovaranje na potrebe grupa koje su podložne višestrukoj marginalizaciji, posebno u mladosti;

• stvaranje prostora za učenje i uspostavljanje centara u lokalnoj zajednici koji imaju višestruku na-mjenu, poboljšanje pristupa i povećanje participacije u svim programima učenja i obrazovanja odra-slih za žene, imajući u vidu posebne zahtjeve ovih kurseva na osnovu rodnih specifičnosti;

• pružanje podrške razvoju pismenosti na različitim maternjim jezicima putem odgovarajućih pro-grama, metoda i materijala koji prepoznaju i vrednuju domaću kulturu, znanja i metodologije, kao i razvoju učenja drugog jezika za širu komunikaciju;

• finansijsku podršku za usmjeravanje na marginalizovane grupe (na primjer starosjedioce, migrante, ljude s posebnim potrebama ili one koje žive u seoskim oblastima), kroz podršku onim obrazovnim politikama i pristupima koji uključuju besplatne programe ili čiju implementaciju sufinansira vlada, uključujući podsticaje za učenje kao što su stipendije i plaćena studijska putovanja;

• otvaranje mogućnosti za obrazovanje odraslih u zatvorima na svim odgovarajućim nivoima;• usvajanje holističkog, integrisanog pristupa koji uključuje i mehanizme za identifikaciju stejkholdera

i odgovornosti države u partnerstvu sa organizacijama civilnog društva, tržišta rada, onih koji uče i njihovih edukatora;

• razvijanje efikasnih odgovora na izazove u obrazovanju migranata i izbjeglih lica kao jedno od ključ-nih usmjerenja razvojnih programa.

Važnost pravednosti, društvene kohezije i aktivnog građanstva potvrđeno je i u III UNESCO-vom Globalnom izvještaju o obrazovanju i učenju odraslih (GRALE III) koji pokazuje da učenje i obrazovanje odraslih donosi značajnu dobrobit u različitim područjima. Mnoge zemlje izvještavaju o povećanju dokaza

40

da učenje i obrazovanje odraslih pozitivno utiče na zdravlje i blagostanje, zapošljavanje i tržište rada, kao i na društveni život, građanstvo i život u zajednici. Čak je 65% zemalja identifikovalo nepismenost kao glavni faktor usporavanja pozitivnog učinka učenja i obrazovanja odraslih na zdravlje i blagostanje. Pismenost je takođe neophodna za efikasno i sigurno funkcionisanje radnika na radnim mjestima. Takođe, dvije trećine zemalja koje su učestvovale u istraživanju sprovedenom u cilju izrade GRALE III navode da programi opismenjavanja pomažu u razvoju demokratskih vrijednosti, mirne koegzistencije i solidarnosti u zajednici. Trećina zemalja, oko 35 %, navodi da slaba međuresorna saradnja usporava pozitivan učinak obrazovanja i učenja odraslih na zdravlje i blagostanje. Samo jedna trećina zemalja navodi da postoje koordinaciona tijela za međuresornu ili međusektorsku saradnju, koja promovišu obrazovanje i učenje odraslih u kontekstu ličnog zdravlja i blagostanja.U UNESCO-voj Preporuci za obrazovanje i učenje odraslih (2015) ističe se da bi u svrhu povećanja dostupnosti i participacije, države članice, u skladu s njihovim specifičnim uslovima, strukturama upravljanja i konstitucionalnim odredbama, trebalo da razmotre uspostavljanje učinkovitih obrazovnih intervencija, naročito u pogledu dostupnosti, nezavisnosti, jednakosti i inkluzije. Posebnu pažnju treba posvetiti specifičnim ciljnim grupama u pogledu priznavanja njihovog doprinosa društvenom razvoju, poštujući pri tome kulturne i druge oblike različitosti, uključujući multijezičnost. Države članice treba da garantuju ravnopravne mogućnosti pristupa učenju i obrazovanju odraslih, zagovarati veću i kontinuiranu participaciju, kroz podsticanje učenja tokom cijelog života i otklanjanje prepreka participaciji.Strategija obrazovanja odraslih Crne Gore (2015−2025) ne bavi se direktno definisanjem mjera koje se eksplicitno odnose na pravednost, društvenu koheziju i aktivno građanstvo na način na koji to definiše strategija ET 2020 kao i na način na koji Belemski okvir za akciju definiše svoje mjere u ovoj oblasti. Međutim, Strategijom obrazovanja odraslih definisana su dva cilja i set mjera koji se primarno odnose na rad sa zaposlenim i nezaposlenim licima, a koji imaju značajne implikacije na ostvarivanje koncepta pravednosti, društvene kohezije i aktivnog građanstva. Strateški ciljevi 2 i 3 koji se odnose na Unapređivanje znanja, vještina i kompetencija odraslih za zaposlenost, mobilnost na tržištu rada i konkurentnost i Unapređivanje kompetencija zaposlenih kroz različite oblike stručnog osposobljavanja i usavršavanja u velikoj mjeri mogu da doprinosu društvenoj koheziji i aktivnom građanstvu. Među nezaposlenim građanima u Crnoj Gori mahom preovlađuju lica sa srednjoškolskim i visokoškolskim obrazovanjem. Jedan broj njih, iako imaju završeno formalno obrazovanje, ne posjeduju određena znanja, vještine i kompetencije koje su potrebne za savremeno poslovanje. Problem je i slaba regionalna mobilnost radne snage. Određeni broj nezaposlenih nema završeno osnovno obrazovanje, nema kvalifikaciju ili je niskokvalifikovan pa im je, samim tim, ulazak u svijet rada otežan. Ova lica nijesu stekla veći dio ključnih kompetencija, tj. nijesu funkcionalno pismena, pa je potrebno organizovati aktivnosti za razvoj i unapređivanje njihovih kompetencija. Još uvijek je primjetan nesklad između programa po kojima mladi žele da se obrazuju, i na nivou srednjeg i na nivou visokog obrazovanja, i potreba tržišta rada. Slaba zainteresovanost za obrazovanje prema programima koji omogućavaju brzu zaposlenost, na primjer građevina, ugostiteljstvo i sl. Zato je potrebno da se pojedincu omogući stručna podrška kako bi mogao da donese racionalnu odluku u vezi sa svojom budućom profesijom na osnovu informacija o potrebama i tendencijama na tržištu rada koje traži neprestano prilagođavanje, ali i na osnovu svojih sklonosti, želja i interesovanja. Kao i druge evropske zemlje, tako i Crna Gora svoju obrazovnu politiku temelji, prije svega, na sprezi sa tržištem rada. Dugoročnu prognozu zapošljavanja i potrebnih kvalifikacija na tržištu rada u zemljama Evropske unije uradio je CEDEFOP (Evropski centar za razvoj stručnog obrazovanja). CEDEFOP je dao projekciju budućih trendova za period do 2025. godine na nivou Evropske unije. Udio poslova koji


41

zahtijevaju kvalifikacije većeg nivoa zahtjevnosti povećavaće se na približno 36 % sa 27 %, koliko je bilo 2010. godine. Poslovi koji zahtijevaju niskokvalifikovane zaposlene smanjiće se na približno 15 % sa 22,8 %, koliko je bilo 2010. godine. U budućoj ponudi poslova najmanje promjene su u strukturi kvalifikacija srednjeg nivoa zahtjevnosti. Učešće kvalifikacija ovog nivoa u budućoj strukturi zaposlenih iznosi oko 50% od ukupnog broja poslova. Usluge će ipak i dalje biti glavni generator novih radnih mjesta u periodu do 2025. godine.Takođe, Evropska komisija u svojim preporukama i direktivama posebnu pažnju poklanja povezivanju svijeta obrazovanja i rada. Stoga je jedno od prioritetnih područja za dalji razvoj prema Zajedničkom izvještaju Savjeta i Komisije za 2015. godinu o sprovođenju strateškog okvira za evropsku saradnju u području obrazovanja i osposobljavanja (ET 2020) povećanje stope zaposlenosti lica sa završenim stručnim obrazovanjem. Prema Izvještaju stopa zaposlenosti lica sa završenim stručnim obrazovanjem i osposobljavanjem u većini država članica već sada je visoka. Za to se može zahvaliti i mjerama usmjerenima na poboljšanje rezultata, kvaliteta i privlačnosti stručnog obrazovanja i osposobljavanja koje su preduzete u periodu od 2011. do 2014. u svrhu sprovođenja ciljeva definisanih u Izjavi iz Briža iz 2010. u sklopu Kopenhaškog procesa. Na razvoju relevantnih vještina trebalo bi dalje razvijati sve oblike učenja kroz rad, kao što su stažiranje i dvojni programi za stručno obrazovanje i osposobljavanje, razvijanjem partnerstva na svim nivoima – lokalnom, regionalnom i nacionalnom i poboljšanjem predviđanja potreba za vještinama. Istovremeno bi trebalo da se poboljša inicijalno obrazovanje i trajno stručno usavršavanje nastavnika, predavača i mentora u stručnom obrazovanju i osposobljavanju.Potrebno je unaprijediti obrazovnu ponudu za nadogradnju kompetencija zaposlenih i za njihovo stalno prilagođavanje promjenljivim i zahtjevnim potrebama privrede i tržišta. U prethodnom periodu u Crnoj Gori najveća pažnja bila je posvećena izradi programa za sticanje stručnih kvalifikacija koje nedostaju na tržištu rada, ali fokus se sve više stavlja na stručno usavršavanje i specijalizaciju zaposlenih lica. U svijetu rada dešavaju se velike promjene i sve više povećava potreba za nerutinskim vještinama a opadaju potrebe za rutinskim vještinama.Kombinacijom seta strateških mjera može se značajno doprinijeti aktivnom građanstvu, društvenoj koheziji i jednakosti koje predviđa strategija ET 2020. Stoga neke od nacionalnom Strategijom predviđenih mjera, koje u Crnoj Gori doprinose ostvarivanju projektovanih ciljeva strategije ET 2020, jesu:

− Kontinuirano usaglašavanje obrazovne ponude s potrebama tržišta rada i osiguranje da kroz sistem obrazovanja i osposobljavanja mladi (i odrasli) steknu vještine i kom-petencije koje odgovaraju potrebama savremenog tržišta rada

Ovu mjeru aktivno sprovode institucije obrazovnog sistema u saradnji sa tržištem rada i socijalnim partne-rima. Upisna se politika vodi na osnovu projekcija tržišta rada za potrebama stručnog kadra u određenim oblastima. Donose se podsticajne mjere u vidu stipendiranja učenika za određena deficitarna zanimanja, pružanje olakšica poslodavcima koji zaposle određena lica iz ranjivih grupa i sl. Stručne kvalifikacije razvijaju se prema složenoj proceduri koja podrazumijeva postupak potpunog usagla-šavanja s potrebama tržišta rada, krećući od inicijative za razvijanje određene stručne kvalifikacije, njenog razmatranja na nadležnoj sektorskoj komisiji koju čine stručnjaci iz date oblasti, sve do usvajanja konačnog programa obrazovanja kojem prethode standard zanimanja, standard kvalifikacije i ispitni katalog, na Na-cionalnom savjetu za obrazovanje. Programi obrazovanja bazirani su na ishodima učenja i zasnivaju se na kombinaciji teorijske i praktične nastave u kojoj značajno dominira upravo praktična nastava. U skladu sa zakonskim određenjima polaznici mogu praktičnu nastavu realizovati u konkretnom radnom okruženju, tj. kod poslodavca. U praksi je to veoma čest slučaj što predstavlja izuzetno dobar primjer.

42

− Definisanje uslova i kriterijuma za uključivanje i modela finansijskih podsticaja i olakšica za djelimično zapošljavanje radno neaktivnih visokoobrazovanih i/ili profesional-no iskusnih građana – kao nastavnika, mentora ili trenera u ustanovama za obrazovanje odraslih Time bi se povećao kapacitet i kompetentnost nastavnog kadra i povećala socijalna uključenost, posebno starijih građana. Ostvarivanjem ove mjere značajno bi se doprinijelo društvenoj koheziji i jednakosti. Me-đutim, trenutno ova mjera se ne sprovodi u praksi u značajnijem obimu, koji bi dao željene ishode.

− Iniciranje aktivnosti na poštovanju angažovanja lica s adekvatnom kvalifikacijom za konkretno radno mjesto U Crnoj Gori se situacija u vezi sa zapošljavanjem lica sa tačno određenom kvalifikacijom za konkretno rad-no mjesto počela mijenjati nabolje. Sve više se javno govori o potrebi za stručnim kadrovima koji posjeduju tačno određena znanja i vještine. U tome će umnogome doprinijeti i EUROPASS, koji će omogućiti poslo-davcu da pored CV-a i diplome/sertifikata ima uvid i u cjelokupan portfolio kandidata.Niz drugih mjera, koje predviđaju ova dva strateška cilja, a koje su međusobno povezane i ostvarive u praksi mogu biti pokazatelj uspjeha u ostvarivanju strateških ciljeva ne samo iz Strategije ET 2020. veći iz drugih značajnih strateških dokumenata na evropskom nivou.

Designed by suksao / Freepik


43

Strateški cilj 4: Podsticati kreativnosti i inovativnosti, uključujući preduzetništvo, na svim nivoima obrazovanja i osposobljavanja.

Ovaj strateški cilj u Crnoj Gori predstavlja jedno polje zasebnog djelovanja na koje se polaže velika pažnja i ulažu značajna sredstva. U skladu sa tim donijete su i posebne strategije kojima se ova oblast nastoji unaprijediti, počev od Strategije za cjeloživotno preduzetničko učenje (2015−2019)78 do Strategije razvoja ženskog preduzetništva u Crnoj Gori (2015−2020)79 , uključujući i Nacionalnu strategiju Zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa (2016−2020) – Tržište rada na evropskom putu. Strategija obrazovanja odraslih u svom trećem prioritetnom cilju, koji se odnosi na znanja, vještina i kompetencije odraslih za zaposlenost, mobilnost na tržištu rada i konkurentnost, predlaže niz mjera koje treba da doprinesu, između ostalog, i podsticanju kreativnosti, inovativnosti i razvoju preduzetništva. Ove mjere podrazumijevaju: posvećivanje posebne pažnje razvoju i unapređivanju preduzetničkih i menadžerskih vještina i kompetencija, povećanje samozapošljavanja kroz podsticanje preduzetništva, posebno u manje razvijenim područjima, intenziviranje aktivnosti na kreiranju nacionalnog modela socijalnog preduzetništva, razvijanje lokalnih partnerstava na planu obrazovanja u cilju rješavanja pitanja nezaposlenosti, obezbjeđivanje podrške nezaposlenim licima za pokretanje sopstvenog biznisa, uz angažovanje mentora u prvoj godini pokretanja biznisa. Ovo je set mjera čije bi ostvarivanje do 2020. godine značajno promijenilo položaj prije svega žene u ekonomskom smislu i ojačalo njen društveni integritet. S obzirom na to da se u cilju razvoja preduzetništva na nacionalnom nivou razvijaju posebne strategije i akcioni planovi ovaj cilj neće biti predmet dalje detaljne analize.

78 file:///C:/Users/Odrasli/Downloads/22_95_25_12_2014.pdfv

79 https://ec.europa.eu/epale/sites/epale/files/strategija-razvoja-zenskog-preduzetnistva-2015-2020.pdf

Designed by yanalya / Freepik

44

OSNOVNA MJERILA ZA POSTIGNUćA CILJEVA IZ STRATEGIJE ET 2020

U daljem tekstu biće predstavljena osnovna mjerila usklađenosti nacionalnih strateških pravaca sa Strategijom ET 2020, kao i postignuća ciljeva iz ove Strategije. Bazična mjerila kojima se definišu postignuća ciljeva koje predviđa Strategija ET 2020 odnose se na određene statističke pokazatelje, koji su za Crnu Goru u ovom trenutku poprilično ambiciozni:Ø U prethodnom dijelu analize iznijeti su podaci o učešću u proces cjeloživotnog učenja, koji ne daju optimističku sliku čak ni za zemlje EU, a posebno ne za Crnu Goru, kada je u pitanju učešće odraslih u pro-cesu cjeloživotnog učenja u procentu od najmanje 15 %. Čak i na osnovu podataka iz III Globalnog izvještaja o obrazovanju i učenju odraslih (GRALE III) vidi se da su rezultati ispod očekivanja. Stopa participacije povećana je u tri od pet zemalja, ali je još uvijek previše odraslih isključeno iz programa učenja i obrazova-nja odraslih. Skoro jedna od pet zemalja navodi da nemaju informacije o promjenama u stopi participacije.

Ø Prema mjerilima Strategije ET 2020, projektuje se da do 2020. godine udio petnaestogodišnjaka sa slabim rezultatima iz matematike, čitanja i prirodnih nauka treba da bude ispod 15 %. U posljednjem zajed-ničkom izvještaju Savjeta i Komisije za 2015. godinu o sprovođenju strateškog okvira za evropsku saradnju u području obrazovanja i osposobljavanja (ET 2020), kao jedan u nizu ozbiljnih izazova sa kojim se Evropa suočava je da i pored svih preduzetih mjera širom EU 22 % petnaestogodišnjaka postiže nezadovoljavajuće rezultate u matematici. Među učenicima niskog socioekonomskog statusa to iznosi zabrinjavajućih 36,6 %. Osim toga, 18 % petnaestogodišnjaka u EU-u postiže slabe rezultate u čitanju, a 17 % postiže nezadovo-ljavajuće rezultate u nauci. Nezadovoljavajući rezultati u tim područjima učenja 60 % rašireniji su među dječacima nego među djevojčicama80.Na osnovu posljednjeg PISA81 testiranja učenika, koje je sprovedeno 2015. godine, u istraživanju su učestvo-vale 72 zemlje, a ukupno je testirano 540 000 učenika koji predstavljaju oko 29 miliona petnaestogodišnjih učenika u zemljama učesnicama. Prvo PISA testiranje u Crnoj Gori rađeno je 2006. godine i sprovodi se na svake tri godine. Crnu Goru je na poslednjem PISA testiranju predstavljalo 5 665 petnaestogodišnjaka (76 % učenika rođenih 1999. godine), učenici I i II razreda iz 49 srednjih škola i 1,24 % učenika VIII i IX razreda iz 15 osnovnih škola. Na posljednjem PISA testiranju, koje je prvi put sprovedeno isključivo na kompjuteri-ma, testirane su tri oblasti: nauka, jezička pismenost i matematička pismenost. U području nauke najbolji prosječni rezultat na ukupnoj skali procjene postigli su petnaestogodišnjaci iz Singapura (556 bodova), koji su premašili OECD prosjek (493 boda), za njima njihovi vršnjaci iz Japana (538 bodova), a zatim slijedi i Estonija (534 boda). Ako poredimo najbolje rezultate koje su postigli učenici

80 Rezultati OECD-ovog istraživanja PISA za 2012.

81 PISA (Programme for International Student Assessment), Međunarodni program za procjenu znanja i vještina učenika, najveće je svjetsko obrazovno istraživanje koje Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) provodi od 1997. godine u zemljama članicama OECD-a i partnerskim zemljama, s ciljem prikupljanja međunarodno uporedivih podataka o znanju i vještinama petnaestogodišnjih učenika.


45

iz Evropskih zemalja (osim Estonije), najbolja postignuća ostvarili su učenici iz Finske (531 bod) i Slovenije (513 bodova). Crna Gora se nalazi sa 59. mjestu sa 411 bodova koliko su ostvarili i učenici iz Gruzije. Od ze-malja regiona pored Slovenije, dobre rezultate postigli su i petnaestogodišnjaci iz Hrvatske, koji su se sa 475 bodova našli na 37. mjestu. Slabije rezultate od učenika iz Crne Gore postigli su njihovi vršnjaci iz Makedo-nije koji su sa 384 boda na 67. mjestu kao i učenici sa Kosova koje se nalaze na 68. mjestu sa 378 bodova. Kada su u pitanju rezultati koji se odnose na postignuća učenika u oblasti čitanja, situacija je poprilično slična kao kod nauke. Najbolje rezultate ostvarili su učenici iz Singapura (535 bodova), koji su značajno iznad OECD prosjeka (493 boda), zatim slijeda Kanada (535 bodova) i Kina (HK) (527 bodova), koje su i na testiranju iz nauke ostvarile rezultate koji su ih svrstali među najboljih deset. Učenici iz Crne Gore našli su se na 53. mjestu (427 bodova), koliko su imali i učenici iz Trinidada i Tobaga i učenici iz Kostarike.Od zemalja regiona bolje rezultate od učenika iz Crne Gore ostvarili su njihovi vršnjaci iz Slovenije (505 bo-dova), koji su zauzeli 14. mjesto, zatim učenici iz Hrvatske (487 bodova), koji su se našli na 32. poziciji, dok su lošija postignuća ostvarili učenici iz Albanije (405 bodova), koji su se našli na 60. mjestu, kao i vršnjaci iz Makedonije sa 352 boda na 67. mjestu i Kosova (347 bodova), koji dijele posljednju poziciju sa Libanom.Rezultati testiranja iz matematike takođe govore da su petnaestogodišnjaci iz Singapura najbolji u svim testiranim područjima. S osvojena 564 boda, takođe su premašili OECD prosjek (490 bodova). Za njima slijede Kina (HK) sa 548 i Kina – Makao sa 544 boda. Crnogorski učenici su u odnosu na čitanje poziciju popravili za jedan stepenik i sa 418 bodova, koliko imaju i učenici iz Urugvaja, našli su se na 52. poziciji. Standardno bolji u ostvarenim rezultatima, među zemljama regiona, bili su učenici iz Slovenije sa 510 bo-dova i pozicijom 14, kao i učenici iz Hrvatske sa 464 boda i 41. mjestom. Kao i u prethodnim domenima slabije rezultate ostvarili su učenici iz Albanije (413 bodova), Makedonije (371 bod) i Kosova (362 boda) koji se nalaze između 55. do 68. pozicije.Rezultati PISA testiranja mnogo govore i o znanjima i vještinama odraslih, posebno uzimajući u obzir činje-nicu da od prvog PISA testiranja, koje je sprovedeno 2006. godine, trend rasta nije posebno značajan. Kada je u pitanju čitanje, od 2006. do 2015. ostvaren je prosječan trend rasta za 35 bodova, dok je u matematici zabilježen prosječan trend rasta za 19 bodova. Rezultati iz nauke pokazuju negativan trend i prosječan skor je čak −1 bod. Ova ne baš optimistična slika rezultata PISA testiranja mogu donekle predvidjeti i rezultate PIAAK-a, ukoli-ko bi se testiranje u ovom trenutku sprovodilo i u Crnoj Gori. Rezultati jesu alarm za institucije obrazovnog sistema, ali i sve druge stejkholdere da se sprovede duboka analiza ne samo stanja u obrazovanju mladih već i u obrazovanju i učenju odraslih.

Ø Do 2020. godine, Strategijom ET 2020 očekuje se da najmanje 40% lica između trideset i četrde-set godina treba da ima tercijarno obrazovanje. Prema Zajedničkom izvještaju Savjeta i Komisije za 2015. godinu o sprovođenju strateškog okvira za evropsku saradnju u području obrazovanja i osposobljavanja (ET 2020) navodi se kao jedan od gorućih problema i procenat lica sa stečenim tercijarnim obrazovanjem. U izvještaju se ističe da raste procenat stanovništva sa stečenim visokim obrazovanjem i trenutno se nalazi na nivou od 37,9% (postotak lica u dobi od 30 do 34 godine koje su uspješno završile tercijarni nivo obra-zovanja (Eurostat)). Navodi se da je postignut dobar napredak prema postizanju zajedničkog glavnog cilja u okviru strategije Evropa 2020, ali problem je u zaposlenosti lica s diplomom koji i dalje stagnira širom Evropske unije.

Prema Anketi o radnoj snazi stanovništva, koju je objavio MONSTAT za drugi kvartal 2017. godine, po-daci dobijeni na reprezentativnom uzorku pokazuju da u obrazovnoj strukturi građana Crne Gore lica sa završenim višim ili visokim obrazovanjem učestvuju sa 26,8 %. Prema Strategiji visokog obrazovanja

46

(2016−2020)82 Crna Gora je ostvarila veoma pozitivne rezultate sa stanovišta pristupa i ravnopravnosti na polju visokog obrazovanja. S bruto stopom upisa na tercijarni nivo obrazovanja od 52% (kao udio u refe-rentnoj starosnoj grupi), nalazi se među najuspješnijim zemljama u regionu, iznad, primjera radi, Bugarske i Makedonije. Dostizanje navedenog cilja podrazumijeva značajna finansijska ulaganja. Iako će trend sta-renja populacije značajno olakšati dostizanje kvantitativnih ciljeva rasta, uz predviđeni pad udjela mladih u ukupnoj populaciji sa 16,1 % na 12,4 % do 2021. godine, malo je vjerovatno da će se svi strateški ciljevi ostvariti ukoliko se ne izdvoji dovoljno finansijskih sredstava i ukoliko se ta sredstva ne iskoriste efikasno. Prema nekim podacima83 iz 2014. godine, koji su dostupni na internetu, navodi se da je Rusija zemlja na najvećim stepenu pismenosti. Oko 53 % stanovnika ima tercijarno obrazovanje. Čak oko 95 % odraslih Rusa ima završeno srednje obrazovanje, a država izdvaja za obrazovanje čak 4,9 % GDP-a.

Ø Smanjenje broja učenika koji rano napuštaju školovanje na manje od 10% do 2020. godine jedno je od važnih mjerila ostvarivosti ciljeva Strategije ET 2020. U Zajedničkom izvještaju Savjeta i Komisije za 2015. godinu o sprovođenju strateškog okvira za evropsku saradnju u području obrazovanja i osposobljava-nja (ET 2020) kao jedan od važnih izazova sa kojim se EU suočava i nakon niza preduzetih mjera navodi se problem ranog napuštanja obrazovanja. Postotak ranog napuštanja školovanja (udio stanovnika u dobi od 18 do 24 godine koji imaju najmanje srednje obrazovanje i više ne učestvuju u obrazovanju ili osposoblja-vanju), trenutno je 11,1 %. Iako je postignut dobar napredak prema ostvarenju zajedničkog glavnog cilja u okviru strategije Evropa 2020, širom Evrope i dalje postoji više od 4,4 miliona lica koje su rano napustile školovanje, a oko 60% tih lica neaktivno je ili nezaposleno, što znači veći rizik od socijalne isključenosti i nižeg građanskog angažmana. U preporukama iz Izvještaja navodi se da su mjere koje su bile usmjerene na smanjenje ranog napuštanja školovanja uvele sve države članice, ali njima se u nekim slučajevima ne doprinosi sveobuhvatnim strategijama koje se zahtijevaju u skladu s Preporukom Savjeta iz 2015. godine84, ili odgovarajućim politikama koje se zasnivaju na dokazima. Prema podacima Informacionog sistema Ministarstva prosvjete (MEIS) procenat učenika koji je u školskoj 2015–2016. godini napustio školovanje je 0,37 % , dok je taj procenat u 2017. godini 0,33 %. Kada je riječ o učenicima koji su napustili srednje obrazovanje, taj procenat za 2015/2016. godinu iznosi 0,20 % odnosno za 2016/2017 0,16%. Međutim, te se brojke povećavaju s brojem učenika koji su isključeni iz škole. U 2015/2016. godini broj isključenih učenika je 2,78 % dok je u 2016/2017. taj procenat 2,48 %.

Strateški ciljevi navedeni u Strategiji ET 2020, periodično se analiziraju i usaglašavaju s promjenama koje prate globalne trendove i dešavanja u svim poljima društvenog života i rada. Samim tim, Evropska komisija prati opšti napredak u sprovođenju ciljeva Strategije te, u saradnji s nacionalnim tijelima, razmatra kako unaprijediti postignuća. Idući u susret sprovođenju mjera koje će doprinijeti postizanju navedenih ciljeva iz Strategije ET 2020, takođe se mora obratiti pažnja i na društveni kontekst u kojem se odvija sprovođenje kako ove strategije tako i onih koje sprovode vlade zemalja Evropske unije. Posebno imajući u vidu da Evropa istovremeno mora riješiti dugoročne izazove, kao što su:

• starenje,• prilagođavanje digitalnom dobu i• konkurentnost u globalnoj ekonomiji utemeljenoj na znanju.

82 http://www.neomontenegro.ac.me/uploads/file/Strategija%20razvoja%20visokog%20obrazovanja%20u%20Crnoj%20Gori%202016-2020.pdf

83 https://www.indexmundi.com/russia/literacy.html

84 http://ec.europa.eu/dgs/education_culture/repository/education/policy/strategic-framework/expert-groups/documents/early-leaving-policy_hr.pdf


47

Jasno je da postoje snažni ekonomski argument koji idu i u prilog tome da bi obrazovanje i osposobljavanje mogli imati presudnu ulogu u opštem društvenom prosperitetu. Ulaganje u ljudski kapital dobro je potrošen novac. Kvalitetnim obrazovanjem i osposobljavanjem podstiče se razvoj održivog ekonomskog rasta, kao i održivog razvoja: oni podstiču istraživanja i razvoj, inovativnost, produktivnost i konkurentnost.

Zaključuje se da bi države članice trebalo da izvrše potrebna ulaganja u sve sisteme obrazovanja i osposobljavanja u svrhu poboljšanja njihove učinkovitosti i djelotvornosti u podizanju vještina i kompetencija radne snage, omogućujući im tako da bolje predvide i ispune potrebe dinamičnih tržišta rada koje se brzo mijenjaju u društvu koje se sve više digitalizuje i u kontekstu tehnoloških, prirodnih i demografskih promjena.

48

ZAKLJUčAK

Umjesto uobičajenih zaključaka nakon analiza, izvještaja, publikacija i drugih sličnih dokumenata, ova analiza se završava setom ključnih preporuka koje su Savjet i Komisija istakli u svom zajedničkom posljednjem izvještaju za 2015. godinu o sprovođenju strateškog okvira za evropsku saradnju u području obrazovanja i osposobljavanja (ET 2020) .Pregledom stanja na polovini perioda realizacije strategije ET 2020 potvrđena je relevantnost četiri strateška cilja okvira ET 2020. koja je Savjet utvrdio 2009. godine, u odnosu na koje je rađena analiza relevantnosti i postignuća nacionalnih strateških ciljeva u oblasti obrazovanja odraslih.U okviru tih strateških ciljeva u pregledu stanja naglašen je zajednički cilj država članica u pogledu usklađivanja trenutnih prioritetnih područja u okviru kojih se sprovode aktivnosti. Na temelju pregleda stanja, prepoznajući pritom razlike među državama članicama, a uvažavajući činjenicu da su četiri strateška cilja okvira ET 2020. (i trenutne referentne vrijednosti Evropske unije) i dalje važeći jer su na sveobuhvatan način usmjereni na budućnost, utvrđena su nova prioritetna područja i konkretna pitanja za nastavak rada do 2020. godine:

- relevantno i visokokvalitetno znanje, vještine i kompetencije razvijene tokom cjeloživotnog učenja, usmjerene na ishode učenja u svrhu zaposlenosti, inovativnosti, aktivnog građanstva i dobrobiti;

- obrazovanje koje propagira, jednakost, pravednost, nediskriminaciju i sticanje građanskih kompe-tencija;

- otvoreno i inovativno obrazovanje i osposobljavanje, uključujući potpuno prihvatanje digitalnog doba;

- snažna potpora za učitelje i nastavnike, predavače, direktore škola i drugo vaspitno-obrazovno oso-blje;

- transparentnost i priznavanje vještina i kvalifikacija radi olakšavanja mobilnosti u svrhu učenja i mobilnosti radne snage;

- održivo ulaganje, kvalitet i efikasnost sistema za obrazovanje i osposobljavanje. U obnovljenom Evropskom programu za obrazovanje odraslih 85, koji je Savjet usvojio 2011. godine istaknut je niz prioritetnih područja za period od 2012. do 2014, ali su oni stavljeni u dugoročnu perspektivu u skla-du s četiri strateška cilja okvira ET 2020. Posebni prioriteti na koje bi države članice, uz podršku Evropske komisije, trebalo da se usmjere do 2020. kako bi ostvarile dugoročnu viziju navedenog programa, jesu:

- upravljanje: osiguravanje usklađenosti obrazovanja odraslih s drugim područjima politike, po-boljšanje koordinacije, efikasnosti i relevantnosti za potrebe društva, ekonomije i životne sredine; prema potrebi, povećanje i privatnih i javnih ulaganja;

- ponuda i saradnja: znatno povećanje ponude visokokvalitetnog obrazovanja odraslih, posebno u pogledu pismenosti, kvantitativne pismenosti i digitalnih vještina, te povećanje saradnje uz pomoć

85 SL C 372, 20.12.2011, str. 1.


49

efikasnih strategija za informiranje, savjetovanje i motivisanje građana kojima je to najpotrebnije;- fleksibilnost i pristup: proširivanje pristupa povećanjem dostupnosti učenja na radnom mjestu

i efikasnom upotrebom informacionih i komunikacionih tehnologija; uvođenje postupaka za utvr-đivanje i vrednovanje vještina nisko kvalifikovanih odraslih lica i pružanje šansi i drugih prilika kojima se licima bez IV nivoa kvalifikacija omogućuje sticanje priznate kvalifikacije povezane sa nivoima Evropskog kvalifikacionog okvira;

- kvalitet: poboljšanje osiguravanja kvaliteta, uključujući praćenje i procjenu rezultata, poboljšanje inicijalnog i trajnog obrazovanja nastavnika u obrazovanju odraslih te prikupljanje potrebnih po-dataka o potrebama kako bi se ponuda efikasno usmjerila i osmislila.

Strateškim okvirom za evropsku saradnju u obrazovanju i osposobljavanju do 2020. (ET 2020) dopunjuju se nacionalne mjere te se međusobnom razmjenom iskustava, uzajamnim učenjem i prikupljanjem dokaza i podataka podstiču države članice u sprovođenju nacionalnih reformi, mjera i programa.Nacionalne politike obrazovanja odraslih treba da budu kreirane tako da predviđaju niz mjera kojima će se omogućiti pružanje znanja, vještina i kompetencija koje će biti osnov za prihvatanje novih perspektiva, budućih izazova, aktivnog građanstva i demokratskih vrijednosti, podstičući uključenost, pravednost i jednakost.

Zaključak ove analize, predstavlja zapravo uvod u nove mjere i aktivnosti koje treba da se uspostave na nacionalnom nivou, kako bi obrazovanje odraslih zaista postalo sredstvo društveno-ekonomskog razvoja i prosperiteta jednog društva.

Designed by aopsan / Freepik

Designed by jcomp / Freepik


51

IZVORI

- Popović, K., Globalna i evropska politika obrazovanja odraslih – Koncepti, paradigme i pristupi, Institut za pedagogiju i andragogiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 2014.

- Agenda za nove vještine i nova radna mjesta (2010) - Belemski okvir za akciju (2009)- Nacionalna strategija zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa u Crnoj Gori (2016–2020)- Plan obrazovanja odraslih (2015–2019)- Preporuke za učenje i obrazovanje odraslih (2015)- Preporuke Savjeta o evropskom kvalifikacionom okviru za cjeloživotno učenje i o stavljanju van

snage Preporuke Evropskog parlamenta i Savjeta od 23. aprila 2008. o uspostavljanju evrop-skog kvalifikacionog okvira za cjeloživotno učenje

- Strategija obrazovanja odraslih (2015-2025)- Strateški okvir za evropsku saradnju u oblasti obrazovanja i obuke „Obrazovanje i osposobljava-

nje 2020 (ET 2020)- Strategija razvoja stručnog obrazovanja u Crnoj Gori (2015−2020)- Strategija razvoja visokog obrazovanja u Crnoj Gori (2016−2020)- Zajednički izvještaj Savjeta i Komisije za 2015. godinu o sprovođenju strateškog okvira za evrop-

sku saradnju u području obrazovanja i osposobljavanja (ET 2020.) – Novi prioriteti za evropsku saradnju u području obrazovanja i osposobljavanja

- III Globalni izvještaj o obrazovanju i učenju odraslih (GRALE III) (2016) - Zakon o obrazovanju i vaspitanju („Službeni list Republike Crne Gore“, br. 064/02 od 28. 11.

2002, 031/05 od 18. 5. 2005, 049/07 od 10. 8. 2007,„Službeni list Crne Gore“, br. 004/08 od 17. 1. 2008, 021/09 od 20. 3. 2009, 045/10 od 4. 8. 2010, 073/10 od 10. 12. 2010, 040/11 od 8. 8. 2011, 045/11 od 9. 9. 2011, 036/13 od 26. 7. 2013, 039/13 od 7. 8. 2013, 044/13 od 20. 9. 2013, 047/17 od 19. 7. 2017)

- Zakon o obrazovanju odraslih („Službeni list Crne Gore“, br. 020/11 od 15. 4. 2011, 047/17 od 19. 7. 2017)

- Zakon o stručnom obrazovanju („Službeni list Republike Crne Gore“, br. 064/02 od 28. 11. 2002, 049/07 od 10. 8. 2007, „Službeni list Crne Gore“, br. 045/10 od 4. 8. 2010, 039/13 od 7. 8. 2013, 047/17 od 19. 7. 2017)

- http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/Adult_learning_statistics - http://www.cedefop.europa.eu/en/events-and-projects/projects/adult-learning - http://eur-lex.europa.eu/homepage.html

Documents

DRUŠTVO ZNANA – IDEAL OEM SE TEI UPOREDNA · PDF fileIzdavač: Uporedna analiza Autor: Gordana Bošković, dipl. andragog, Centar za stručno obrazovanje Izdavač: JU CENTAR ZA