TEDAVİ UYGULAMALARINDA RADYASYONDAN KORUNMA

Dr. Fizikçi Kamil KÖSEOĞLUEge Üniversitesi Tıp Fakültesi

Nükleer Tıp Anabilim DalıNükleer Tıp Tedavi Uygulamaları ve

Radyasyondan Korunma Kursu 04 Nisan 2015

Radyasyondan Korunmanın Temeli

Eşik değerler altındaki doz sınırlarını kullanarakDeterministik etkileri önlemekStokastik etkileri azaltmaktır

2

Deterministik Etkiler

Genellikle etkilerin gözlenmediği bir eşik altıdeğeri vardır.Doz artışı ile ciddi hasarlar oluşur.Radyasyon dozu ile bireysel etkiler arasındabir ilişki vardır.Katarakt, deride eritem, sterilite ve fibrozisyüksek radyasyon dozlarında oluşandeterministik etkilere örnektir.

3

Stokastik Etkiler I

Eşik değer yoktur.İstatistiksel bir yol izlerler.Doz artışı ile ilişkili artar.Bulguların şiddeti radyasyon

dozu ile bire bir ilişkilideğildir.Kanser bunlara örnektir.

Doğal düzey

Radyasyon Dozu

4

Stokastik Etkiler II

Düşük dozdaki radyasyonun bireyüzerindeki riskinin ne olduğu kesinolarak bilinmediğinden, ne kadarküçük olursa olsun radyasyon herzaman bir risk taşır.

5

Radyasyon Nedir?Radyoaktif çekirdeklerin ışın veyaparçacık salarak fazla enerjilerini atmalarıve başka bir çekirdeğe dönüşmesi olayıradyoaktif bozunma,Salınan ışın veya parçacıklara da nükleerradyasyon denir

Radyasyon Türleri

Radyasyonun giriciliği

Radyasyona Maruz Kalma

İç RadyasyonSolunum, sindirim

Dış RadyasyonVialler, şırıngalar,

hastalar...

İç Radyasyon

Solunum, sindirim ve derideki çizik veya yaralar vasıtasıyla vücuda alınırRadyonüklidin fiziksel ve kimyasal

özellikleri, aktivitesi ve vücut içindeki biokinetik davranışı önemli rol oynamaktadır

İç Radyasyondan Korunma

Çalışma alanlarının uygun seçilmesiLaboratuarların havalandırılmasıKoruyucu giysilerin kullanılmasıRadyoaktif maddelerin depolanması Çalışmalar sırasında gerekli korunma

önlemlerini almak

Dış Radyasyon Kaynakları

Radyofarfasötiklerin hazırlanmasıAktivite ölçümleriRadyofarfasötiklerin enjeksiyonuHasta muayenesiRadyoaktif hasta bakımıGörüntüleme çalışmalarıKazalarRadyoaktif atıkların depolanması

Dış Radyasyondan Korunma

ZamanUzaklıkZırlama

Dış Radyasyondan Korunma

Kaynak yakınında minimum zamanharcamakKaynaktan mümkünse maksimum uzaklıkta

durmakKaynak ile vücut arasına uygun bir

zırhlayıcı materyal koymak

Zaman

Radyasyon dozu, radyasyon alanında geçen

süre ile orantılıdır

Doz = (Doz Şiddeti) x (Zaman)Örneğin, radyasyon ölçüm cihazının 50 µSv/saat

radyasyon dozu gösterdiği bir bölgede, maruzkalınacak doz?

1 saatte 50 µSv, 2 saatte 100 µSv, 3 saatte 150 µSv

Uzaklık I

Radyasyon şiddeti, kaynaktanolan uzaklığın karesi ile tersorantılı olarak değişir.

Dr = D0 (r/r)2

r0=1 m, r kaynağa olan uzaklık ( m ), D0 kaynaktan 1muzaklıktaki ve D0 ise kaynaktan r uzaklıktaki dozşiddeti

uzaklık

doz

hızı

Ters kare kanunu:

Doz-hızı α 1/(uzaklık)2

Uzaklık II

• Örneğin: 1 m uzaklıktaki doz şiddeti 52 µSv/saatolan bir radyoaktif kaynağın 5 m uzaklıktaki dozşiddeti,

• Dr= D0 (r0/r)2 ilişkisinden

• Dr= 52 µSv/saat x (1m/5m)2

= 2.08 µSv/saat

Zırhlama I

gelen radyasyon

bariyer kalınlığı

geçen radyasyon

xI (o) I (x)

I (x) = I (o).e -µ.x•I(o), hiçbir soğurucu olmadan elde edilen intensite

•I (x), soğurucunun x kalınlığından geçen intensite

•µ, ilgilenilen bir foton enerjisi için soğurucu maddeninlineer zayıflatma katsayısı

Zırhlama II

Gelen foton şiddetini yarıya düşüren ortamkalınlığına yarı-değer kalınlığı adı verilirLineer zayıflatma katsayısı yarı-değer

kalınlığına (HVL) bağlı olarak

HVL = 0.693 / µ µ = 0.693 / HVL

RadyonüklidFoton Enerjisi

keVHVL (mm)

KurşunTc-99m 140 0.3

F-18 511 4

I-131 364 3

Zırhlama III

Zırhlama IV

Radyasyon dozunu azaltmak için kaynak ilevücut arasına zırhlama materyali konulmalıdırZırhlama materyalinin seçimi, radyasyonun

türü ve enerjisine göre değişmektedir• Alfa ışınları, ince bir kağıt tabakası• Beta ışınları bir kaç mm alüminyum• X ve gama ışınları için yüksek yoğunluklu

malzemelere

Zırhlama Materyali

Uranyum ve tungsten en etkili zırhlamamalzemesidirKurşun, yüksek atom numaralı, kolay

şekillenebilir ve ucuz olması nedeniyle en çok tercih edilendir Beton, maliyetinin ucuzluğu ve yapımının

kolay olmasından dolayı yaygın olarakkullanılmaktadır

Zırhlama V

Örnek problem: 0.5 mm kalınlığındaki kurşun önlük20 µSv/saat şiddetindeki radyasyonu ne kadarzayıflatır? Tc-99m için hesaplayalım

HVL= 0.030 µ = 0.693/0.03= 23.1I (0) =20 µSv/saat I (x) = I (o) . e -µ . x

X= 0.05 cm I (x) = 6.3Kurşun önlükten geçen miktar 6.3/20 = %31.5Zayıflatma oranı = %68.5

Zırhlama VIAynı problem I-131 için çözülürse

HVL =0.30 µ = 0.693/0.30 = 2.31X= 0.05 cm I (x) = 20 . e –2.31 x 0.05

I (x) = 17.818Kurşun önlükten geçen miktar 17.818 / 20= %89Zayıflatma oranı = %11

Zırhlama VIIAynı problem F-18 için çözülürse

HVL =0.40 µ = 0.693/0.40 = 1.7325X= 0.05 cm I (x) = 20 . e –1.7325 x 0.05

I (x) = 17.818Kurşun önlükten geçen miktar 18.34 / 20= %91.7Zayıflatma oranı = %8.3

Dış Radyasyon Tehlikesini Azaltmak I

Kaynaklar eğer kullanılmayacaksa uygun zırh içinde korunmalıdır. Aktivite vialleri sadece gerekli olduğunda kurşun kaplarından çıkartılmalıdır.

Zırhsız aktivite viallerin manupülasyonunda, sadece uzun kollu maşalar kullanılmalıdır.

Radyoaktivite içeren şırıngalar, mümkün olduğunca zırhlı kurşun şırıngalara yerleştirilmelidir.

Dış Radyasyon Tehlikesini Azaltmak II

Hasta dozları, gerekli olana kadar zırhlı koruyucu kaplar içinde saklanmalıdır. Kullanılmayan dozlar, her işlem sonunda radyonüklid laboratuvarına geri götürülmelidir.

Personel mümkünse bütün kaynaklardan uzak durmalı ve yüksek aktiviteli kaynakların yakınındaki zamanı azaltmak için iş organizasyonu yapılmalıdır.

Bulaş Oluşumunun Önlenmesi

Aktivite etrafa saçılmamalıKorumasız kaynakları içeren bütün işlemler

mümkün olduğunca bir küvet üzerine akıtılmalıRadyoaktif solüsyonları içeren şırıngalar kendi

zırhlarına yerleştirilmeliKorumasız kaynaklarla (örn. kan örneği) çalışırken

masa üstleri emici kağıt ile kaplanmalıdır.Kontamine olmuş eldivenler ile gereksiz diğer

bütün objelere temastan kaçınılmalıdır

Tedavi Öncesi UygulamalarI-131 siparişi ve kabul

I-131 siparişi verirken, taşıyıcı servisin radyoaktif kaynağı hastane içinde nereye bırakacağını bilip, bilmediğinden emin olunmalı Paketin bekleneceğinden ve geldiği zaman

hiç kimsenin açmayacağından emin olunmalı

29

Paketlerin açılması Paketler açılmadan önce koruyucu giysiler

giyilmeli Paket havalandırılmalı bir ortamda açılmalı Paket içinde ve dışında bulaş kontrolü yapılmalı,

varsa radyasyon güvenliği birimine haber verilmeli Paketin dışı ve içindeki taşıyıcının üzerindeki

bilgilerin (madde adı ve aktivitesi) aynı olup olmadığı kontrol edilmeli

Paket açıldıktan sonra aktivitesi ölçülmeli ve uygun bir yerde saklanmalı

30

Sıcak oda kontrolü

Zırhlamanın yeterli ve çeker ocağın iyi çalıştığından emin olunmalı Her hazırlıktan sonra, bulaş kontrolü

yapılmalıOdanın radyasyon doz şiddetinin kabul

edilebilir düzeyin altında olmalıdır

31

Kaynak depo odası

I-131 kaynağı, kontrollü bir alanda depo edilmeli

I-131 kaynağı, kurşun bir kap içinde ve buharlaşmayı önlemek için tercihen buzdolabında depolanmalı

Kabul edilebilir dış doz hızına indirmek için 1-4 cm kalınlığında bir kurşuna gereksinim vardır

32

Kaynakların hazırlanması Şişeler, çeker ocak altında içleri emici bez

veya kağıtlarla kaplanmış, kenarlı tepsiler içinde korunmalıŞişeler, daima kurşun zırhlı kaplar içinde

korunmalıDaima kurşun enjektör tutucu kullanılmalıKullandıktan sonra, kap kurşunla kaplanmalıOrtamda bir şey yenilip içilmemelidir

33

Aktivite ölçümü

Aktivite, iyi kalibre edilmiş kuyu tipi iyonizasyon odasına sahip bir doz kalibratörü cihazıyla kontrol edilmeli

34

Hastane içi taşıma

Eğer I-131 tedavisi uzak bir yerde yapılacaksa, içine emici petler yerleştirilmiş bir taşıma kabı kullanılmalı

Taşıma kabının üzerinde, I -131 işareti, tarihi ve aktivitesi belirtilmiş "Dikkat Radyoaktif Madde"etiketi olmalı

Hazırlanan kaynakları, halkın yoğun bulunduğu yerlerden geçirmemeye özen gösterilmelidir

35

Tedavi öncesi önlemler

Güvenlik durumu hazırlanmış olmalıHastanın kimlik saptanması dikkatli yapılmalıHasta sorgulanmalı

• Hamilelik?• Emzirme?• İnkontinent?• Mide bulantısı?• Yaşama koşulları?• İşi?• Eve dönüş için toplu taşım araçları?

Hastaya sözlü ve özel yazılı bilgi verilmeli 36

Radyoiyot tedavi ve gebelik

Radyoaktif iyot, plasentadan kolaylıkla geçebildiğinden tedavi dozları fetus için önemli problemler ortaya çıkarabilir

Gebe gereksiz radyasyondan korunmalı

Radyoaktivite uygulanması zorunlu olması durumunda, gebe ve gönderen hekime olası riskler anlatılmalı

37

Tedavi sonrası hamilelik

Radyofarmasötik Toplam aktivite Hamilelikten kaçınma(MBq) (ay)

Au-198 colloid 10000 2I-131 iodide (thyroid ca) 5000 4I-131 iodide (thyrotoxicosis) 800 4I-131 MIBG 5000 4P-32 phosphate 200 3Sr-89 chloride 150 24Y-90 colloid (arthritic joints) 400 0Y-90 colloid (malignancy) 4000 1

38

Emzirme

Emziren annelere emzirmeyi kestikten sonra radyoaktif iyot tedavisi uygulanabilir

39

Hasta bilgileriMide bulantısı -İntravenöz uygulama?

Yaşama koşulları -Evdeki insan sayısı?-Çocuk?-Ayrı oda

Meslek -Yakın çalışma arkadaşları?-Çocuklarla çalışma?-Hamile çalışanlar?

Toplu taşıma araçları -Süre?

40

Tedavi Sırasında ÖnlemlerHasta yönergeleri

Odadan ayrılmayınMümkünse olabildiğince su içinLimon yiyinYalnız özel tuvaleti kullanın ve sifonu 3 kez basın

(Erkekler sıçratmaktan kaçınmak için oturarak yapmalılar)

Yataktan ayrıldığınızda ayakkabılarınızı giyin.Kusma veya idrar kaçırma durumunda derhal

hemşireye bildirin41

Çalışanın radyasyondan korunması I

Programın yürütülmesi ile ilgili bütün personel, gerektiği şekilde eğitilmeli

Çalışmaya başlamadan önce, gerekli planlar yapılmalı, güvenlik kılavuzları dikkatlice okunmalı ve uyulması gerekli kurallar mutlaka uygulanmalı

42

Çalışanın radyasyondan korunması II

Radyoaktif maddelerin depolanması ve hazırlanması için özel odalar bulunmalı,

Radyoaktif maddeler çeker ocak altında kurşun zırh arkasında tutulmalıdır

Tedavide buharlaşma riski nedeniyle sıvı iyot yerine kapsül kullanılması tercih edilmeli

Hamile personel ve emziren anneler radyoiyot tedavi takımından çıkartılmalı,

43

Çalışanın radyasyondan korunması III

Hastanın yanında kalış süresi mümkün olduğunca kısa, hastadan olabildiğince uzak ve mümkünse kurşun paravanın arkasında durmalıOdada herhangi bir şeye dokunurken,

atılabilir plastik eldiven kullanmalı ve odadan çıkarken eldivenleri çöp kutusuna atılmalı

44

Çalışanın radyasyondan korunması IV

Kontamine hasta materyallerinin (çarşaf, kıyafet, vb.) uzaklaştırılması sırasında koruyucu önlük, eldiven ve galoş giyilmeli.

Kontaminasyonu mümkün olduğunca azaltmak ve çalışanları radyasyondan korumak için servis ve odalar yeterli sıklıkta temizlenmelidir.

45

Çalışanın radyasyondan korunması V

Eğer yüksek aktivite uygulandıysa, acil olmayan hemşirelik hizmetleri hastadaki aktivite azalana kadar ertelenmelidir. Enjeksiyondan sonraki ilk 2 gün

kontamine yatak örtüsü, çarşaf, havlu vb. hasta malzemeleri ile temastan mümkün olduğunca kaçınılmalıdır.

46

Çalışanın radyasyondan korunması VI

Hasta tükürük salgısı ile yemek tabağına bulaş yapabilir. Kullandığı malzeme birkaç gün için ayrılmalı veya tek kullanımlık malzeme kullanmalıdır.Kontaminasyona karşı pratik önlemler

• Koruyucu eldivenler giyin• Galoş giyin• Uzun kolu koruyucu bir önlük giyin

47

Hasta çıkışı I

Hipertiroidi tedavisi için düşük doz radyoaktif iyot uygulanmış hastalar için en az iki saat veya 1 gündür.Kanser tedavilerinde hasta, mutlaka birkaç gün

hastanede tutulmalıdır Hasta çıkış dozu, hastadan 1m uzaklıktaki doz

hızı 30µSv/saat’in altında olmalıdır

48

Hasta çıkışı IITypical Graph of the Exposure Rate at 1 m from the Patient

Administered with of 5.5 GBq I-131

0

2

4

6

8

10

12

14

1 2 3 4 5

Days of Isolation

Exp

osur

e R

ate

(mR

/hr)

49

Hasta çıkışı IIIGraph Showing the Number of Patients (5GBq) and

the Number of Days of Isolation(Year 2000 Statistics)

0

142

10

31

8

0

20

40

60

80

100

120

140

160

1 2 3 4 5

Number of Days of Isolation

Num

ber o

f Pat

ient

s

(4%)

(75%)

(16%)

(5%)

50

Hasta çıkışı IV

Radyoaktif madde uygulanmış hastalara evlerinde uyması gereken talimatlar yazılı olarak verilmelidirHasta yakınları, radyasyondan

korunma konusunda alınacak önlemler hakkında bilgilendirilmeli

51

Hastaların bölümler arası nakili I

Hasta, hasta bekleme odasında doz değeri uygun değere düşünceye kadar birkaç saat bekletilmeli Hasta, almış olduğu radyoaktif maddeden

dolayı yakınında bulunan kişileri radyasyonuna maruz bırakabileceği konusunda bilgilendirilmeli

52

Hastaların bölümler arası nakili II

Hasta, yatağına gönderilirken ona eşlik eden hasta bakıcı ve bakımından sorumlu hemşireler radyasyon korunma konusunda bilgilendirilmeli ve gerekiyorsa radyasyondan koruyucu malzeme temin edilmeliKontaminasyon riski nedeniyle, bu tip

hastaların tuvalet ve banyosu diğer hastalardan ve hastane personelinkinden ayrı olmalıdır.

53

Radyoaktif atık IDışkılar, idrar ve diğer sıvılar

tuvalete atılmalıKontamine elbise, çarşaf, yiyecek

parçaları vs tuvalete atılmamalı ‘RADYOAKTİF’ işaretli ayrı bir plastik torbaya koyup ve radyoaktif atık uygulaması yapılmalıSofra takımı ve tabak hasta

odasında yıkanmalı ve hasta tarafından toplanmalı

54

Radyoaktif atık II

Bütün radyoaktif atıklar plastik bir torba içine yerleştirilmeli ve düzgün bir şekilde etiketlenmeli

55