Dünya həyatının həqiqətləri

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßÐËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ùàðóí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô Àäíàí Îêòàð1956-úû èëäÿ Àíêàðàäà àíàäàí îëóá. Îðòà ìÿêòÿáè Àíêàðàäàîõóéóá. Ñîíðà Èñòàíáóëäà Ìåìàð Ñèíàí Óíèâåðñèòåòèíèí ýþçÿëñÿíÿòëÿð ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëö-ìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 1980-úè èëëÿðäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð äèíè (èìàíè),åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà õåéëè ÿñÿð éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû, ìö-ÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿðèí (äàðâèíèñòëÿðèí) ñàõòàêàðëûüûíû, îíëàðûíèääèàëàðûíûí hå÷ áèð åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû ýþñòÿðÿí, hà-áåëÿ äàðâèíèçìèí ãàíëû èäåîëîýèéàëàðëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿðèíè öçÿ÷ûõàðàí áèð ÷îõ ìöhöì ÿñÿðëÿðè âàð.Ùàðóí Éÿùéàíûí ÿñÿðëÿðè òÿõìèíÿí 30000 øÿêèëäÿí èáàðÿò îëàí

úÿìè 45000 ñÿùèôÿëèê êöëëèééàòäûð âÿ áó êöëëèéàò 60 ìöõòÿëèô äèëÿòÿðõöìÿ åäèëìèøäèð.

Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàð÷û äöøöíúÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí èêèïåéüÿìáÿðèí õàòèðÿñèíÿ hþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã ñå÷èëèá: îíëàðû éàä åò-ìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ùàðóí âÿ Éÿhéà àäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá.Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðöíöí ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí êèòàáëàðûí öç ãàáûüûíà âó-ðóëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ áàüëûäûð. Áóìþhöð Ãóðàíè-Êÿðèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåé-üÿìáÿðèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí ðÿìçèäèð.Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàðûíäà Ãóðàíû âÿ Ðÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè ðÿháÿðòóòóð. Áóíóíëà äà èíêàð÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿðèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàðû-íû áèð-áèð ïó÷à ÷ûõàðìàüû âÿ äèíÿ ãàðøû éþíÿëÿí åòèðàçëàðû òàìàìèëÿñóñäóðàúàã ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èð. ×îõ áþéöê hèêìÿò

âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðö áó ñîíóíúó ñþçöñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèð äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá.

Ìöÿëëèôèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóðàíû áö-òöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàðû Àëëàhûíìþâúóäëóüó, òÿêëèéè âÿ àõèðÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿ-ñÿëÿëÿðè áàðÿäÿ äÿðèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâã åòìÿê,èíêàð÷û ñèñòåìëÿðèí ÷öðöê ÿñàñëàðûíû âÿ áàòèë òÿòáè-ãàòëàðûíû hÿð êÿñÿ ýþñòÿðìÿêäèð.

Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Áðèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, ÏîëøàäàíÁîñíèéà-Ùåðñîãîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áðàçèëè-

éàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, ÔðàíñàäàíÁîëãàðûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ ãÿ-

äÿð äöíéàíûí ÿêñÿð þëêÿëÿðèíäÿ ìàðàãëà ãàðøûëàíûð âÿ îõóíóð. Èíýèëèñ, ôðàíñûç, àëìàí, èòàëéàí,èñïàí, ïîðòóãàë, óðäó, ÿðÿá, àëáàí, ðóñ, áîøíàê, óéüóð, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíãàë, ñûðï, áîë-ãàð, éàïîí, ×èí, Àçÿðáàéúàí, Êèøâàùèëè (Òàíçàíèéàäà èñòèôàäÿ åäèëèð), Ùàóñà (Àôðèêàäàäàíûøûëûð), Äùèâåëùè (Ìàâðèòàíèéàäà äàíûøûëûð), Äàíèìàðêà, Èñâå÷ êèìè äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ åäèëÿíáó ÿñÿðëÿð ýåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿðÿôèíäÿí ìàðàãëà èçëÿíèð.

Äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ áþéöê ðåçîíàíñ äîüóðàí áó äèããÿòÿëàéèã ÿñÿðëÿð èíñàíëàðûí÷îõóíóí èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ, ÿêñÿð àäàìëàðûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áóêèòàáëàðû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿð êÿñ îíëàðäàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøàäöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿãèãÿòëÿðèí åëìè-ìÿíòèãè èçàhûíû äÿðhàë ýþðöð. Áó ÿñÿðëÿð hÿðáèð êÿñÿ òåç áèð çàìàíäà òÿñèð åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âåðìÿê, åòèðàçëàðà éåð ãîéìàìàã âÿ äÿ-ëèëëÿðèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Áó ÿñÿðëÿðè îõóéàí âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ úèääèäöøöíÿí àäàìëàðûí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøãà áàòèë ôèêèð âÿ ôÿëñÿôÿëÿðè ìöäàôèÿ åò-ìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿðè ìöäàôèÿ åòñÿëÿð áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàðëûã öçöíäÿíåäÿúÿêëÿð, ÷öíêè îíëàðûí ôèêèðëÿðèíèí ÿñàñëàðû ÷öðöêäöð.

Äþâðöìöçäÿêè áöòöí èíêàð÷û úÿðÿéàíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ íþã-òåéè-íÿçÿðèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿð. Øöáhÿ éîõäóð êè, áó õöñóñèééÿòëÿð Ãóðàíûí hèêìÿòèíäÿíâÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèðëÿðèí ýþçÿëëèêëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíûð.

Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ëîâüàëàíìûð, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îë-ìàüà íèééÿò åäèð. Áóíäàí áàøãà, áó ÿñÿðëÿð íÿøð åäèëÿðêÿí hå÷ áèð ìàääè ãàçàíú ýöäöëìöð.

Áó hÿãèãÿòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Î çàìàí ìÿëóì îëàð êè, èíñàíëàðû îíëàðà ýþðìÿäèéèíèýþðìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàðûí hèäàéÿòÿ ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿðëÿðèí îõóíìàñûíàhÿâÿñëÿíäèðìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèð. Áó äÿéÿðëè ÿñÿðëÿðè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èí-ñàíëàðûí çåhíèíè ãàðûøäûðàí, ôèêèðëÿðèíèí ãàðûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿðÿääöäëÿðè àðàäàíãàëäûðìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèð òÿñèðè îëìàäûüû òÿúðöáÿäÿí êå÷èðèëÿí êèòàáëàðû éàéìàã éàë-íûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèíÿäÿáè ýöúöíö ýþñòÿðìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàðäà áó òÿñèðèí îëìàéàúàüû àéäûíäûð. Áó ìþâçó èëÿáàüëû øöáhÿñè îëàíëàð âàðñà, îíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðèíèí éåýàíÿ ìÿãñÿäèíèí äèíñèçëè-éè àðàäàí ãàëäûðìàãäàí âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíû éàéìàãäàí èáàðÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèðýöúöíöí, ìöâÿôôÿãèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí ýþðöíäöéöíö îõóúóëàðûí öìóìè ãÿíàÿòèí-äÿí àíëàéà áèëÿð. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèðìÿê âÿ àíëàìàã ëàçûìäûð êè, äöíéàäàêû çöëìâÿ èüòèøàøëàðûí, ìöñÿëìàíëàðûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿðèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿ-òèäèð.

Áóíëàðäàí ãóðòóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿ-ãèãÿòëÿðèí îðòàéà ÷ûõàðûëìàñû âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíûí èíñàíëàðûí äÿðê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéèøÿêèëäÿ ÷àòäûðûëìàñûäûð. Äöíéàíû hÿð ýöí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàðà ìÿðóç ãîé-ìàã èñòÿéÿíëÿðèí íèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëñàã áÿëëè îëàð êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí ãÿäÿð ñöðÿòëè âÿòÿñèðëè øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ ÷îõ ýåú îëà áèëÿð. Áó ÿhÿìèé-éÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð âÿçèôÿíè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìöø Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûÀëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñðäÿ èíñàíëàðû Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàðûøà, äîüðó-ëóã âÿ ÿäàëÿòÿ, ýþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàðìàãäà áèð âàñèòÿ îëàúàã.

Áó òÿðúöìÿìèçäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí àéÿëÿð ÿñàñÿíÇèéà Áöíéàäîâóí âÿ Âàñèì Ìÿììÿäÿëèéåâèí

áèðëèêäÿ hàçûðëàäûüû Ãóðàíûí Àçÿðáàéúàíäèëèíäÿêè òÿðúöìÿñèíäÿí ýþòöðöëìöøäöð

Ùàðóí Éÿùéà, тяръцмя: Мярйям Ханым, “Дцнйа щяйатынын щягигятляри”,

2-úи íÿøð, Òöðêèéÿ, Èñòàíáóë, aprel 2009. 204 ñÿùèôÿ.

Êèòàáëà áàüëû àðçó âÿ òÿêëèôëÿðèíèçè www.islam.com.az ñàéòûíûí àøàüûñûíäà ýþñòÿðèëÿí

öíâàíà ([email protected]) òÿãäèì åòìÿéèíèçè õàùèø åäèðèê. Ôèêèðëÿðèíèç èíøàÀëëàù ñîíðàêû

íÿøðëÿðäÿ íÿçÿðÿ àëûíàúàãäûð. ßëàãÿ ö÷öí ìöðàúèÿò åäèí: (+99412) 418-32-62

Òÿðúöìÿ åäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мярйям Ханым

Ðåäàêòîð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ìÿùÿááÿò Ñåéèäîâà

Åëìè ðåäàêòîð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Åëøàä Ìèðè

Êîððåêòîð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Øÿëàëÿ Àðèôãûçû

www.harunyahya.az

www . i s l am . c om . a z

© Elshad Miri

GLOBAL PUBLISHINGTalatpasa Mah. Emirgazi Caddesi Ibrahim Elmas Ismerkezi

A Blok Kat 4 Okmeydani - Istanbul Tel: (+90 212) 222 00 88

Entegre Matbaacilik Sanayi Cad. No: 17 Yenibosna-Istanbul Tel: (0 212) 451 70 70

([email protected])

ÎÕÓÚÓÉÀ

Áó êèòàáäà âÿ äèýÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí þçöíö äîüðóëòìàìàñûíà âÿ

ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèðëÿðÿ ýåíèø éåð àéûðìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿðèééÿíèí ÿñ-

ëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿðäÿí èáàðÿò îëìàñûäûð. Éàðàäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí

âàðëûüûíû èíêàð åäÿí äàðâèíèçì 140 èëäèð êè, áèð ÷îõ èíñàíëàðûí þç èìàíûíû èòèðìÿñèíÿ âÿ éà

øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó íÿçÿðèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éå-

òèðìÿê âÿ äèããÿòÿ ÷àòäûðìàã ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèð. Áóíó èíñàíëàðà ÷àòäûðìàã èñÿ äà-

hà âàúèáäèð.

Áÿçè îõóúóëàðûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèð êèòàáûìûçû îõóìàüà ôöðñÿòè îëàúàã. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð

áèð êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà ãûñà äà îëñà éåð àéûðìàüû ìÿãñÿäÿóéüóí áèëèðèê.

Íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû ëàçûì îëàí äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð.

Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàðûíäà èìàíè ìþâçóëàð Ãóðàí àéÿëÿðè èøûüûíäà èçàh îëóíóð, èíñàíëàð

Àëëàhûí àéÿëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ âÿ îíëàðà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèðëÿð. Àëëàhûí àéÿëÿðè èëÿ

áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿð èñÿ îõóúóíóí øöóðóíäà hå÷ áèð øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàðàòìàéàúàã øÿêèë-

äÿ à÷ûãëàíûð.

Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàðûí 7 éàøäàí 70 éàøà ãÿäÿð

hÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí ðàhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áåëÿ òÿñèðëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñà-

éÿñèíäÿ êèòàáëàð áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Ùÿòòà äèíè ðÿää åòìÿê ôèêðèíäÿ ãÿòè îëàíëàð äà áó êèòàá-

ëàðäà ýþñòÿðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí òÿñèðëÿíèð âÿ äåéèëÿíëÿðèí äîüðóëóüóíó èíêàð åäÿ áèëìèð. Áó

êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ ãàðøûëûãëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿðàè-

òèíäÿ ðàhàò îõóìàã ìöìêöíäöð. Áó êèòàáëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèð ãðóï îõóúóíóí

îíëàðû áèðëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèð âÿ òÿúðöáÿñèíè äÿ áèð-áèðè èëÿ áþëöøìÿñè ñÿáÿ-

áèíäÿí éàðàðëû îëàúàã.

Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàh ðèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàðûí òàíûíìàñûíà âÿ îõóíìà-

ñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèð. ×öíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàðûíäà îõóúóéà ìöñáÿò

òÿñèð áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿðè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ ýöúëöäöð. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñ-

òÿéÿíëÿðèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèðëè öñóëëàðäàí áèðè äÿ áó êèòàáëàðû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèã åòìÿê,

áóíà ÷àëûøìàãäûð.

Ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿðèíèí êèòàáëàðûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿ-

ñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿðè âàð. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿð áèð àäàì éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç õö-

ñóñèééÿòëÿðè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàãäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè

õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿðëÿðèí îëäóüóíó ýþðÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì

äÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿðèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàã.

Áàøãà êèòàáëàðäà ðàñò ýÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèðëÿðÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿðèíÿ, øöáhÿëè ìÿíáÿëÿðÿ

ÿñàñëàíàí èçàhëàðà, ìöãÿääÿñëÿðÿ ãàðøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþðìÿòÿ äèããÿò éåòèðìÿéÿí öñ-

ëóáëàðà, öìèäñèçëèéÿ àïàðàí øöáhÿëè éàçûëàðà âÿ äèýÿð ÷àòûøìàçëûãëàðà áó ÿñÿðëÿðäÿ ðàñò ýÿëÿ

áèëìÿçñèíèç.

È÷èíäÿêèëÿð

ÝÈÐÈØ 9

ÄÖÍЙÀ ÙßЙÀÒÛ 16

ÈÍÑÀÍÛÍ ÀÚÈÇËÈЙÈ 42

ÄÖÍЙÀ ÙßЙÀÒÛÍÛÍ ÁßÐ-ÁßÇßЙÈ 78

ÁßËÀËÀÐ 101

ÊÅ×ÌÈØ ÑÈÂÈËÈÇÀÑÈЙÀËÀÐ 129

ÝÅÐ×ßÊ ÌßÑÊßÍ: ÀÕÈÐßÒ 146

ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ 175

9

Йóõàðûäàêû øÿêèëäÿ ýþðäöéöíöç ãàäûí òÿõìèíÿí 70 éàøûí-

äàäûð. 70 éàøûíäàêû èíñàíûí êå÷ìèøëÿ áàüëû íÿ ôèêèðäÿ îëìàñû

áàðÿäÿ hå÷ äöøöíìöñöíöçìö?

Áó èíñàí êèì îëóðñà-îëñóí, éàøàäûüû 70-80 èëèí áèð ýþç ãûð-

ïûìûíäà íåúÿ êå÷äèéèíè àíëàéà áèëìÿäèéèíè äöøöíöð. Ùÿòòà

þçöíäÿí ñîðóøñàíûç, “Áèð ýþç ãûðïûìûíäà ýÿëèá êå÷äè, íåúÿ

êå÷äèéèíè äÿ áèëìÿäèì” äåéÿúÿê. Ùÿð hàëäà 20 éàøëàðûíäà

èêÿí î äà íÿ âàõòñà éàøëàøàúàüûíû äöøöíìÿìèøäè. Ëàêèí hàë-

hàçûðäà óçàã áèð êå÷ìèø êèìè ýþðäöéö î äþâðäÿ îëìàñû îíó

håéðÿòëÿíäèðèá ÷àøäûðûð. Áó êå÷ÿí àíû óçàã ñàéìàãëà íÿ ãÿ-

äÿð ñÿhâ åòäèéèíè äÿ äÿðê åäèð.

Ùÿéàòû áîéóíúà åòäèêëÿðèíè éàçìàñûíû âÿ éà äàíûøìàñûíû

èñòÿñÿíèç, áóíóíëà áèð äÿôòÿðè äîëäóðà âÿ éà áåø-àëòû ñààò ôàñè-

ëÿñèç äàíûøà áèëÿð. “Ñîíñóç êèìè ýþðöíÿí 70 èë” äåäèéèíèí hà-

ìûñû áó èìèø...

ÝÈÐÈØ

Áó äöøöíúÿëÿðëÿ éàøàéàí èíñàíûí àüëûíäà èñÿ áÿçè ÷îõ ìö-

höì ñóàëëàð âàð:

-“Áèð ýþç ãûðïûìûíäà êå÷ÿí áó hÿéàòûí ìÿíàñû íÿäèð?”

-“Ìÿí áó 70 èëè íÿ ö÷öí éàøàäûì?”

-“Áÿñ áóíäàí ñîíðà íÿ îëàúàã?”

Йóõàðûäàêû ñóàëëàðà ìöõòÿëèô úàâàáëàð âåðÿí èêè ãðóï èí-

ñàí âàð. Áóíëàðûí áèðè Àëëàhà èíàíìàéàí, äèýÿðè èñÿ Àëëàhà

ãÿëáÿí áàüëàíàí èíñàíëàðäûð.

Áèðèíúè ãðóï éóõàðûäàêû ñóàëëàðëà áàüëû ÿñàñÿí áåëÿ äöøö-

íöð: “Ùÿéàòûì áó ýöíÿ ãÿäÿð ìÿíàñûç, áîø ìÿãñÿäëÿð óü-

ðóíäà ютцб ýåòäè. 70 èë éàøàäûì, ëàêèí äîüðóñó, íÿ ö÷öí éàøà-

äûüûìû î ãÿäÿð äÿ àíëàìàäûì. ßââÿëúÿ “àòà-àíàì ö÷öí éà-

øàéûðàì” äåäèì, ñîíðà hÿéàò éîëäàøûì, äàhà ñîíðà èñÿ óøàã-

ëàðûì ö÷öí... Àììà àðòûã þëöì éàõûíëàøäû. Þëÿúÿê âÿ áó

äöíéàäàí éîõ îëóá ýåäÿúÿéÿì. Ñîíðà? Ñîíðà íÿ îëàúàüûíû

áèëìèðÿì, àììà hÿð hàëäà hÿð øåé áèòÿúÿê!”

Áó èíñàíûí áåëÿ áèð áîøëóã è÷èíÿ äöøìÿñèíèí ñÿáÿáè îíóí

áöòöí êàèíàòûí, úàíëûëàðûí âÿ èíñàíëàðûí áèð ìÿãñÿäèíèí îëìà-

ñûíû äÿðê åäÿ áèëìÿìÿñèäèð. Áó ìÿãñÿä áöòöí áó âàðëûãëàðûí

éàðàäûëìûø îëìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèð. Äöøöíúÿëè èíñàí êàèíàòûí

âÿ úàíëûëàðûí hÿð áèð íþãòÿñèíäÿ ìöÿééÿí áèð ïëàí, ãóðóëóø

âÿ øöóðóí îëäóüóíó ýþðöð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ áöòöí áóíëàðûí

éöêñÿê àüûë ñàhèáè îëàí áèð Йàðàäûúû òÿðÿôèíäÿí îðòàéà ÷ûõà-

ðûëäûüûíû äÿðê åäèð. Áóíëàð éàðàäûëìûø îëäóãëàðûíà, òÿñàäöôè âÿ

øöóðñóç ïðîñåñëÿ éàðàíìàäûãëàðûíà ýþðÿ îíëàðûí ìöòëÿã áèð

ìÿãñÿäëÿðè âàð. Áó ìÿãñÿäèí íÿäÿí èáàðÿò îëìàñû èñÿ áèçÿ

ÄÖÍЙÀ ÙßЙÀÒÛÍÛÍ ÙßÃÈÃßÒËßÐÈ

10

öñòöí ãöââÿ ñàhèáè îëàí Àëëàhûí èíñàíëàðà éîëýþñòÿðèúè îëàðàã

íàçèë åòäèéè Ãóðàíäà áèëäèðèëèð.

Áöòöí áó hÿãèãÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëàí âÿ Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿí

èíñàí éóõàðûäàêû ñóàëëàðà äîüðó úàâàá âåðÿúÿê âÿ áåëÿ äåéÿ-

úÿê: “Ìÿíè hÿð øåéèí ñàhèáè îëàí Àëëàh éàðàòäû âÿ áó äöíéà-

éà ýþíäÿðäè. Äöíéàäà îëäóüóì ìöääÿòäÿ ìÿíÿ Йàðàäàíà

ãóëëóã åòìÿê ÿìð îëóíäó âÿ áóíó íÿ äÿðÿúÿäÿ åäèá-åòìÿäè-

éèì ñûíàüà ÷ÿêèëäè. Äöíéàíûí ãûñà îëäóüóíó, áèð ýþç ãûðïû-

ìûíäà ýÿëèá êå÷ÿúÿéèíè îíñóç äà áèëèðäèì. ßí äîüðó îëàíû åò-

äèì: Àëëàhà ãóëëóã åòäèì, áó hÿéàòûí éàëàí÷û áÿçÿêëÿðèíÿ àë-

äàíìàäûì. Ñîíðà? Ùÿéàòûì áîéó éàõøû èøëÿð åòäèéèì âÿ

Àëëàhын разылыьыны ãàçàíìàã ö÷öí ÷àëûøäûüûì ö÷öí ÿáÿäè ñÿà-

äÿò éåðè îëàí úÿííÿòÿ ãîâóøìàüà öìèä åäèðÿì. Âÿ Ðÿááèìÿ

ãîâóøàúàüûì ýöíö áþéöê ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿéèðÿì”.

Йóõàðûäà áÿhñ åòäèéèìèç èêè èíñàí àðàñûíäàêû ôÿðãè êîí-

êðåòëÿøäèðìÿê âÿ äàhà ãàáàðûã ýþñòÿðìÿê ö÷öí áèð ìÿñÿëÿ

öçÿðèíäÿ äàéàíàã: Àëëàhûí âàðëûüûíû ãÿáóë åäÿí hÿð áèð èíñàí

hÿëÿ hÿãèãè èìàíà ñàhèá äåéèë. Áó ýöí áèð ÷îõ èíñàíëàð êàèíà-

òûí áèð Йàðàäûúû òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åäèð, ëàêèí áó

hÿãèãÿòèí îíóí hÿéàòû ö÷öí íÿ ãÿäÿð ÿhÿìèééÿòëè îëäóüóíó

äÿðê åäÿ áèëìèð. Áó èíñàíëàðûí áèð ÷îõó Àëëàhûí êàèíàòû éàðàò-

äûüû âÿ ñîíðà äà èíñàíëàðû þçáàøûíà áóðàõìàñû êèìè éàíëûø áèð

äöøöíúÿéÿ ìàëèêäèð.

Áåëÿ êè, áó ñÿòhè мцнасибятя Àëëàhûí èíñàíëàðà éîëýþñòÿðè-

úè êèìè íàçèë åòäèéè Ãóðàíäà äà äèããÿò ÷ÿêèëìèø, àéÿëÿðäÿ

“êàèíàòûí éàðàäûúûñû êèìäèð” ñóàëû âåðèëÿíäÿ èíñàíëàðûí

Ùàðóí Éÿhéà (Adnan Oktar)

11

“Àëëàh” äåéÿ úàâàá âåðäèêëÿðè, ëàêèí áóíäàí þçëÿðèíÿ hå÷ áèð

íÿòèúÿ ÷ûõàðìàäûãëàðû áèëäèðèëìèøäèð:

“Ùÿãèãÿòÿí, ÿýÿð ñÿí îíëàðäàí: “Ýþéëÿðè âÿ éåðè êèì éà-

ðàòìûøäûð?” - äåéÿ ñîðóøñàí, îíëàð ìöòëÿã: “Àëëàh” äåéÿ úà-

âàá âåðÿúÿêëÿð. Äå êè: “Ùÿìä îëñóí Àëëàhà!” Ëàêèí îíëàðûí

ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 25).

“Àíä îëñóí êè, ÿýÿð îíëàðäàí þçëÿðèíè êèìèí éàðàòäûüû-

íû ñîðóøñàí, ìöòëÿã: “Àëëàh!” - äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð!

Åëÿ èñÿ (hàãäàí) íåúÿ äþíäÿðèëèðëÿð?” (“Çóõðóô” ñóðÿ-

ñè, 87).

Áó ñÿhâ äöøöíúÿ ñÿáÿáèëÿ äÿ èíñàíëàðûí ÷îõó ýöíäÿëèê

hÿéàòëà îíëàðû Йàðàäàí Àëëàh àðàñûíäà áèð ÿëàãÿ éàðàäà áèë-

ìÿçëÿð. Îíëàð áåëÿ ýöìàí åäèðëÿð êè, áó äöíéàäà hÿéàòëàðûíû

äàâàì åòäèðÿúÿê, þç ìåéàðëàðûíà ýþðÿ éàõøû ÿìÿëëÿðëÿ ìÿø-

üóë îëàúàã âÿ þëäöêäÿí ñîíðà äà ÿýÿð ýöíàhëàðû âàðñà (!), áèð

ìöääÿò úÿçàëàðûíû ÷ÿêèá úÿííÿòÿ ýåäÿúÿêëÿð. Áÿçèëÿðè hÿòòà

áóíó äà äöøöíìöð, Àëëàhын бяхш етдийи íåìÿòëÿðè ãèéìÿòëÿí-

äèðìÿéÿí úàhèëëÿð êèìè “áó äöíéàäà hÿð øåé ãÿíèìÿòäèð,

Àëëàh áèçÿ íåìÿò âåðèá, îíëàðûí ëÿççÿòèíè äàäàã” øÿêëèíäÿ

äàíûøûð âÿ áàøãà hå÷ áèð øåé äöøöíìÿäÿí hÿéàòëàðûíû áó

ìÿíòèãëÿ êå÷èðèðëÿð.

Ùàëáóêè hÿãèãÿò áåëÿ äåéèë. Àëëàhû òàíûìàéàí âÿ éà Îíó

òàìàìèëÿ éàääàí ÷ûõàðìûø áó èíñàíëàð ÷îõ áþéöê áèð éàíëûø-

ëûã åäèðляр. Ãóðàíûí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê: “Îíëàð äöíéà hÿéàòû-

íûí çàhèðèíè áèëèðëÿð, àõèðÿòäÿí èñÿ õÿáÿðñèçäèðëÿð”

(“Ðóì” ñóðÿñè, 7).


12

Áåëÿëèêëÿ, áó ãàôèë èíñàíëàð hÿéàòûí hÿãèãè öçöíö âÿ ìÿã-

ñÿäèíè ãàâðàéà, îíóí ìöâÿããÿòè îëäóüóíó, “áèð ýþç ãûðïû-

ìûíäà” áèòÿúÿéèíè èñÿ hå÷ àüûëëàðûíà äà ýÿòèðÿ áèëìèðëÿð. Áó

hÿãèãÿòè ÿòðàôûìûçäà äà àñàíëûãëà ìöøàhèäÿ åòìÿê îëàð.

Õàëã àðàñûíäà hÿéàòûí ãûñà îëìàñû âÿ êå÷èúèëèéè hàããûíäà

“þëöìëö äöíéà”, “ö÷ ýöíëöê äöíéà”, “ôàíè äöíéà”, “hÿéàò

ôàíèäèð” êèìè áÿçè äåéèìëÿð âàð. Ëàêèí áåëÿ øàáëîí ñþçëÿð ÿñ-

ëèíäÿ èíñàíëàðûí ñÿìèìè ýþðöøëÿðèíè èôàäÿ åòìèð. Áåëÿ ñþçëÿð

úÿìèééÿòèí áèð àäÿòè êèìè àðàëàðûíäà äàíûøûëàí áèð ñþháÿò,

hÿòòà çàðàôàò ìþâçóñóäóð. Чцнêè, áåëÿ äåéÿí èíñàíëàð áó úöð

ñþçëÿðäÿí äÿðhàë ñîíðà äöíéà èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëìàüà áàø-

ëàéûðëàð. Ìÿñÿëÿí, “þëöìëö äöíéà”, “äöíéàéà áèð äÿôÿ ýÿëè-

ðèê” êèìè ñþçëÿðèí òÿìÿëèíäÿ “òÿáèè êè, äöíéàíû èñòÿäèéèí êè-

ìè éàøàìàëûñàí” øÿêèëëè ìÿhäóä áèð ìÿíòèã èðÿëè ñöðöðëÿð.

Ùàëáóêè hÿéàòûí ãûñà îëìàñû, þëöìëö îëìàã âÿ äöíéàéà

áèð äÿôÿ ýÿëìÿê hÿð áèð èíñàí ö÷öí ÿí ìöhöì hÿãèãÿòëÿð-

äÿíäèð. Îëà áèëñèí êè, èíñàí ìöÿééÿí éàøà ãÿäÿð áó hÿãèãÿò-

ëÿðè äÿðê åòìÿñèí, ëàêèí áóíó äÿðê åòäèéè çàìàí î, áöòöí hÿ-

éàòûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿëè âÿ Àëëàhûí îíäàí òÿëÿá åòäèéè øåé-

ëÿðäÿí þòðö hÿéàòûíû éåíèäÿí ãóðìàëûäûð. ×öíêè hÿéàò ãûñàäûð,

àììà èíñàíûí ðóhó - Àëëàhûí äèëÿìÿñè èëÿ - ÿáÿäè éàøàéàúàã.

ßáÿäè hÿéàòëà ìöãàéèñÿäÿ 60-70 èëëèê áèð hÿéàòûí hå÷ áèð

ãèéìÿòè éîõäóð. Áóðàäà êè÷èúèê áèð çþâã àëìàã ö÷öí áöòöí

hÿéàòû ôÿäà åòìÿê èñÿ ÿëáÿòòÿ êè, àüûëñûçëûãäûð.

Ëàêèí áó hÿãèãÿòè äÿðê åòìÿéÿí èíêàð÷ûëàð áöòöí þìöðëÿ-

ðèíè Àëëàhû óíóäàðàã ìÿíàñûç ìÿãñÿäëÿðÿ ñÿðô åäèðëÿð. Ùàë-


13

áóêè îíëàðûí hÿòòà áó ìÿíàñûç ìÿãñÿäëÿðÿ äÿ ÷àòìàñû ìöì-

êöí äåéèë. Îíëàð òàìàhêàðëûã, hÿðèñëèê, аúýþç áèð ùÿéàò éàøà-

éûð âÿ hÿð àí éàøàäûãëàðû âÿçèééÿòèí âÿ éà ñàhèá îëäóãëàðûíûí

äàhà àðòûüûíû èñòÿéèðëÿð. Î ìÿðòÿáÿéÿ ÷àòàíäà äèýÿðèíÿ éöê-

ñÿëìÿê èñòÿéèð âÿ þëÿíÿ ãÿäÿð ãàíå îëìàéàðàã ñîíñóç èñòÿê-

ëÿðëÿ éàøàéûðëàð. Îíëàðûí àðçó åòäèéè ýþçÿëëèéÿ âÿ çÿíýèíëèéÿ

áó äöíéàíûí øÿðòëÿðèíäÿ íàèë îëìàã ìöìêöí äåéèë. ×öíêè áó

hÿéàòäà îíëàðûí ãàðøûñûíà hÿð çàìàí ñàhèá îëäóãëàðûíäàí äà-

hà éàõøûëàðû ÷ûõàúàã.

Ìÿñÿëÿí, áèð èíñàíûí ÷îõ áþéöê èñòÿêëÿ àëìàã èñòÿäèéè ñîí

ìîäåë áèð àâòîìîáèëè òÿñÿââöð åäèí. Áþéöê èñòÿêäÿí ñîíðà

ÿëäÿ åòäèéè áèð àâòîìîáèëèí ÷îõ êå÷ìÿäÿí éåíè ìîäåëëÿðè ÷û-

õàúàã âÿ áóíëàð îíóí ö÷öí äàhà úàçèáÿäàð îëàúàã. Йàõóä äà

èëëÿðëÿ ïóë òîïëàéûá, ÿìÿê ñÿðô åäèá ñàhèá îëäóüó åâè òÿñÿâ-

âöð åäèí. Áèð ýöí ìöòëÿã îíäàí äà ýþçÿë áèð åâëÿ ðàñòëàøàúàã

âÿ þç åâèíÿ ãàðøû îëàí èñòÿéèíè èòèðÿúÿê. Àëäûüû áó ìàëëàðûí

êþhíÿëÿðÿê, êîðëàíàðàã, ñûðàäàí ÷ûõàðàã îíó íàðàhàò åòìÿñè

èñÿ áàøãà áèð ìÿíôè úÿhÿòäèð.

Äàhà ýþçÿëèíè âÿ éàõøûñûíû àõòàðìàã... ßëäÿ åòäèéè çàìàí

ÿââÿëêèíèí þç ÿhÿìèééÿòèíè èòèðìÿñè... Áèð ìÿðhÿëÿäÿí ñîíðà

òÿçÿíèí äÿ êþhíÿëìÿñè... Áåëÿëèêëÿ, òàðèõ áîéóíúà áöòöí èí-

ñàíëàðûí öçëÿøäèéè äàð äöøöíúÿ áóäóð. Àüûëëû áèð èíñàíûí áó

hÿãèãÿòè äöøöíöá äöíéà ìàëûíûí àðäûíúà äöøìÿêäÿí íÿ ö÷öí

hå÷ áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìÿñèíè äÿðê åòìÿñè âÿ “áó ýþ-

ðöøöí ÿñàñûíäà hàíñûñà áèð ïðîáëåì âàð” äåéÿ äöøöíìÿñè ëà-

çûì ýÿëèð. Ëàêèí áÿçè èíñàíëàð àüûëñûç áèð øÿêèëäÿ äàâðàíàðàã


14

hå÷ âàõò íàèë îëà áèëìÿéÿúÿêëÿðè õÿéàëëàðûíûí àðäûíúà ãà÷ìà-

üà äàâàì åäèðëÿð.

Ùàëáóêè hå÷ áèð èíñàí áèð àí ñîíðà áàøûíà íÿ ýÿëÿúÿéèíè áè-

ëÿ áèëìÿç. Ãÿçàéà äöøìÿê, éàðàëàíìàã, øèêÿñò îëìàã âÿ éà

þëìÿê ÷îõ àñàíäûð âÿ áóíëàð ÷îõ ñàäÿ ñÿáÿáëÿðëÿ áàø âåðèð.

Þëöìö áèð àíëûã äöøöíÿí èíñàí èñÿ ìàë-äþâëÿòèíèí, ÿòðàôûíäà-

êû èíñàíëàðûí îíà òîðïàã àëòûíäà hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿéÿúÿéèíè

àíëàéà áèëÿð. Âàðëû âÿ éà éîõñóë, ýþçÿë âÿ éà ÷èðêèí hÿð áèð èí-

ñàí éàëíûç áèð íå÷ÿ ìåòðëèê ïàð÷àéà áöðöíÿðÿê äÿôí åäèëÿúÿê.

Áåëÿëèêëÿ, áó êèòàáäà ñöðÿòëÿ þòöá êå÷ÿí âÿ hå÷ áèð çÿìà-

íÿò âåðèëìÿéÿí áó äöíéà hÿéàòûíûí hÿð áèð úÿhÿòè à÷ûг-айдын

ýþñòÿðèëèð âÿ áó hÿéàòûí áöòöí àëäàäûúû ñèðëÿðè áèëäèðèëèð. ×öí-

êè Àëëàh ìþìèíëÿðÿ áó hÿãèãÿòè èíñàíëàðà ÷àòäûðìàã âÿçèôÿ-

ñèíè âåðìèø, áöòöí èíñàíëàðà äà äöíéàéà àëäàíìàìàëàðûíû âÿ

Îíóí ðèçàñûíû ÿëäÿ åòìÿëÿðèíè ÿìð åòìèøäèð. Áèð àéÿäÿ áöòöí

èíñàíëàðà áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Åé èíñàíëàð! Øöáhÿñèç êè, Àëëàhûí âÿäè hàãгäûð. Äöí-

éà hÿéàòû ñèçè àëäàòìàñûí...” (“Ôàòèð” ñóðÿñè, 5).


15

Йàøàäûüûìûç êàèíàòäà hÿð øåé èäåàë øÿêèëäÿ éàðàäûëìûøäûð.

Ìÿëóì îëàí òÿõìèíÿí 300 ìèëéàðä ãàëàêòèêà hÿð áèðèíèí äÿ

è÷ÿðèñèíäÿ òÿõìèíÿí 300 ìèëéàðä óëäóç îëìàã øÿðòèëÿ îëäóãúà

íèçàìëû øÿêèëäÿ ìþâúóääóð. Áåëÿ êè, áöòöí ãàëàêòèêàëàð, óëäóç-

ëàð, ïëàíåòëÿð âÿ ïåéêëÿð hÿì þç ÿòðàôëàðûíäà, hÿì äÿ áàüëû îë-

äóãëàðû ñèñòåìëÿðëÿ áèðëèêäÿ ìöÿééÿí îðáèòëÿðäÿ ôûðëàíûðëàð. Áå-

ëÿ áèð ãóðóëóøóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hå÷ áèð øÿêèëäÿ òÿñàäöôëÿðëÿ

èçàh åäèëÿ áèëìÿç.

Áóíäàí ÿëàâÿ, êàèíàòäàêû ñöðÿò àíëàéûøû äöíéÿâè þë÷öëÿðëÿ

ìöãàéèñÿ åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð áþéöêäöð. Ìèëéîíëàðëà òîí àüûð-

ëûüûíäà îëàí óëäóçëàð, ïëàíåòëÿð, ãàëàêòèêàëàð âÿ ãàëàêòèêà éûüû-

íû ôÿçàäà ìöähèø áèð ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Öçÿðèíäÿ éàøàäû-

üûìûç Йåð êöðÿñè þç îõó ÿòðàôûíäà ñààòäà 1670 êì, Ýöíÿø ÿò-

ðàôûíäà èñÿ ñààòäà 108000 êì ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åäèð. Ýöíÿø ñèñ-

òåìèíèí ãàëàêòèêà ìÿðêÿçè ÿòðàôûíäàêû ôûðëàíìà ñöðÿòè ñààòäà

720000 êì îëäóüó hàëäà, Ñöä Йîëó ãàëàêòèêàñûíûí ôÿçàäàêû ñö-

ðÿòè ñààòäà 950000 êì-äèð. Ôàñèëÿñèç äàâàì åäÿí áó hÿðÿêÿò î

ãÿäÿð áþéöêäöð êè, äöíéà âÿ Ýöíÿø ñèñòåìè hÿð èë áèð èë ÿââÿë

îëäóüó éåðäÿí 500 ìèëéîí êì óçàãäà îëóð.

Áåëÿëèêëÿ, áèç äÿ îëäóãúà àñòðîíîìèê ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åäÿí

áó ýþé úèñèìëÿðèíäÿí áèðèíäÿ éàøàéûðûã. Áóíäàí ÿëàâÿ, öçÿðèí-

ÄÖÍЙÀ ÙßЙÀÒÛ

16

äÿ éàøàäûüûìûç Йåð êöðÿñè áöòöí êàèíàòëà ìöãàéèñÿäÿ îëäóãúà

êè÷èê âÿ àäè ýþðöíöð.

Áó èíàíûëìàç òàðàçëûãëàð äöíéàäàêû hÿéàòûí ÿñëèíäÿ íàçèê

èïäÿí àñûëû îëäóüóíó îðòàéà ÷ûõàðûð. Ýþé úèñèìëÿðèíèí hÿðÿêÿò

åòäèêëÿðè îðáèòëÿðäÿêè ìèëëèìåòðëèê äÿéèøèêëèêëÿð, ïîçóíòóëàð

÷îõ ìöhöì íÿòèúÿëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð. Ùÿòòà î äÿðÿúÿäÿ

êè, äöíéàäà éàøàìàã ãåéðè-ìöìêöí îëàð. Áåëÿ áþéöê òàðàçëû-

üà âÿ ñöðÿòÿ ìàëèê îëàí áèð ñèñòåì è÷èíäÿ ãîðõóëó ãÿçàëàðûí áàø

âåðìÿñè äÿ òàìàìèëÿ ìöìêöíäöð. Ëàêèí hàë-hàçûðäà Йåð

öçöíäÿ hÿéàòûí ìþâúóä îëìàñû, áèçèì éàøàìàüûìûç ону ýþñ-

òÿðèð êè, áåëÿ ãÿçàëàð ÷îõ íàäèð hàëëàðäà îëóð âÿ áó âàõò äà hå÷

áèð ïîçóëìà áàø âåðìèð. Èíñàí èñÿ þç hÿéàòûíû hÿòòà äöíéàíûí

äþíìÿ ñöðÿòèíè hèññ åòìÿäÿí, ÷îõ ñàáèò âÿ åòèáàðëû áèð ñèñòåìèí

è÷èíäÿ éàøàéûðìûø êèìè äàâàì åòäèðèð.

Áÿçè èíñàíëàð áöòöí áó äåéèëÿíëÿðè î ãÿäÿð äÿ äÿðê åòìèð,

äÿðê åòìÿäèêëÿðè ö÷öí äÿ hÿéàòëàðûíû ÿñëèíäÿ hàíñû ãåéðè-àäè

øÿðòëÿðäÿ äàâàì åòäèðäèêëÿðèíèí ôÿðãèíÿ âàðà áèëìèðëÿð. Йàøàäû-

üûìûç êàèíàòûí ìöÿééÿí áèð ìÿãñÿäëÿ éàðàäûëìàñûíûí îíëàð

ö÷öí íÿ ãÿäÿð ÿhÿìèééÿòëè îëäóüóíó áèëìèðëÿð. Áó äöíéàéà íÿ

ö÷öí ýÿëìÿëÿðè, áó ãÿäÿð äÿãèã òàðàçëûüûí êàèíàòäà íåúÿ éà-

ðàíìàñû èëÿ ìàðàãëàíìàäàí éàøàéûðëàð.

Ùàëáóêè èíñàíû èíñàí åäÿí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè äö-

øöíúÿ ãàáèëèééÿòèíèí âÿ äöøöíäöêëÿðèíäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàðà áèë-

ìÿê øöóðóíóí îëìàñûäûð. Èíñàí íÿ ö÷öí éàøàäûüûíû, äöíéàíûí

hàíñû ìÿãñÿäëÿ éàðàäûëäûüûíû, êàèíàòäà îëàí òàðàçëûãëàðûí êèìèí

òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû äöøöíìÿäÿí hÿãèãÿòè ÿëäÿ åäÿ áèë-

ìÿç.

Áöòöí áó ñþéëÿíÿíëÿðè äöøöíöá äÿðê åäÿ áèëÿí èíñàí èñÿ


17

áåëÿ áèð hÿãèãÿòëÿ ãàðøûëàøûð: è÷èíäÿ éàøàäûüûìûç êàèíàò áöòöí

èíúÿ òàðàçëûãëàðû èëÿ éöêñÿê øöóð ñàhèáè îëàí Йàðàäûúû òÿðÿôèí-

äÿí éàðàäûëìûøäûð. Êàèíàòäà îëäóãúà êè÷èê éåð òóòàí äöíéà èñÿ

êè÷èê îëìàñûíà áàõìàéàðàã áþéöê ìÿãñÿäëÿðëÿ éàðàäûëìûøäûð.

Èíñàíëàðûí hÿéàòûíäà hÿð øåéèí áèð ìÿãñÿäè âàð. Àëëàh ýþéëÿðè,

éåðè âÿ áó èêèñèíèí àðàñûíäà îëàíëàðû ìöÿééÿí áèð ìÿãñÿäëÿ éà-

ðàòìûøäûð. Êàèíàòûí hÿð áèð íþãòÿñèíäÿ Àëëàhûí ñîíñóç ãöââÿñè

âÿ ìèñèëñèç øöóðó ýþðöíöð.

Àëëàh éåð öçöíÿ áÿëëè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí ýþíäÿðäèéè èíñàíëàðû

äà áàøëû-áàøûíà áóðàõìàéàðàã îíëàðûí éåð öçöíäÿ îëìà ìÿã-

ñÿäëÿðèíè Ïåéüÿìáÿðèíÿ (ñ.ÿ.â.) íàçèë åòäèéè Êèòàáûíäà áåëÿ áèë-

äèðèð:

“Ùàíñûíûçûí ÿìÿëúÿ äàhà ýþçÿë îëäóüóíó ñûíàìàã ö÷öí

þëöìö âÿ hÿéàòû éàðàäàí Îäóð. Î, éåíèëìÿç ãöââÿò ñà-

hèáèäèð, áàüûøëàéàíäûð” (“Ìöëê” ñóðÿñè, 2).

“Ùÿãèãÿòÿí, Áèç èíñàíû ãàðûøûã áèð íöòôÿäÿí éàðàòäûã.

Áèç îíó èìòàhàíà ÷ÿêèðèê. Áèç îíó åøèäÿí, ýþðÿí éàðàò-

äûã” (“Èíñàí” ñóðÿñè, 2).

Àëëàh éåð öçöíäÿ îëàí hå÷ áèð øåéèí ìÿãñÿäñèç éàðàäûëìà-

äûüûíû äà áåëÿ áèëäèðèð:

“Áèç ýþéö, éåðè âÿ îíëàðûí àðàñûíäà îëàíëàðû îéóí-îéóí-

úàã éàðàòìàäûã. ßýÿð Áèç ÿéëÿíúÿ åòìÿê èñòÿñÿéäèê,

îíó ìöòëÿã Þç äÿðýàhûìûçäàí åäÿðäèê. Ëàêèí Áèç (áó-

íó) åòìÿäèê” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 16-17).

Äöíéàíûí ñèððè

Àëëàh äöíéà hÿéàòûíû èíñàíëàðûí hàíñûíûí äàhà éàõøû ÿìÿë-

ëÿð ýþðÿúÿéèíè, hàíñûíûí ñàäèã îëóá Îíà áàüëû ãàëàúàüûíû ñûíà-


18

ìàã ö÷öí éàðàòìûøäûð. Áàøãà ñþçëÿ, äöíéà Àëëàhäàí ãîðõóá

÷ÿêèíÿíëÿðëÿ Îíà íàíêîðëóã åäÿíëÿðè àéûðä åòìÿê ö÷öí hàçûð-

ëàíìûø áèð èìòàhàí éåðèäèð. Áó èìòàhàí éåðèíäÿ ýþçÿëëèêëÿðëÿ

÷èðêèíëèêëÿð, éàõøûëûãëàðëà ïèñëèêëÿð, ãöñóðëàðëà íþãñàíñûçëûãëàð

áèð éåðÿ òîïëàíûá âÿ èäåàë áèð èìòàhàí ñèñòåìè ãóðóëóá. Èíñàíëàð

èìàíëàðûíûí öçÿ ÷ûõìàñû ö÷öí ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ ñûíàíûðëàð.

Íÿòèúÿäÿ äÿ Àëëàhû ëàçûìûíúà òàíûéûá òÿãäèð åäÿ áèëÿíëÿð èíêàð-

÷ûëàðäàí àéðûëàúàã âÿ õèëàñ îëàúàãëàð. Áó hÿãèãÿò Ãóðàíäà áå-

ëÿ áèëäèðèëèð:

“Èíñàíëàð éàëíûç: “Èìàí ýÿòèðäèê!” - äåìÿëÿðè иëÿ îíëàð-

äàí ÿë ÷ÿêèëèá èìòàhàí îëóíìàéàúàãëàðûíûìû ñàíûðëàð?

Áèç îíëàðäàí ÿââÿëêèëÿðè äÿ èìòàhàíà ÷ÿêìèøäèê. Øöá-

hÿñèç êè, Àëëàh äöç äàíûøàíëàðû äà, éàëàí÷ûëàðû äà ÷îõ ýþ-

çÿë òàíûéàð!” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 2-3).

Áó èìòàhàíûí ñèððèíè äÿðê åäÿ áèëìÿê ö÷öí ÿââÿëúÿ êàèíàòà

òàìàìèëÿ hàêèì îëàí Йàðàäûúûíû ÷îõ éàõøû òàíûìàã ëàçûìäûð.

Î, ýþéëÿðè, éåðè âÿ áó èêèñè àðàñûíäà îëàíëàðûí hàìûñûíû éîõäàí

éàðàäàí, hÿð áèð âàðëûüûí ìþhòàú îëäóüó, Þçöíöí èñÿ hå÷ áèð

øåéÿ åhòèéàúû îëìàéàí âÿ ãöñóðëàðäàí óçàã îëàí Àëëàhäûð.

Àëëàh èíñàíû äà éîõäàí éàðàòìûø, îíà ñàéñûç-ùåñàáñûç õöñóñèé-

éÿòëÿð âÿ íåìÿòëÿð âåðìèøäèð. Ùå÷ áèð èíñàí åøèòìÿéè, ýþðìÿ-

éè, éåðèìÿéè, ñèíèð âÿ ÿçÿëÿ ñèñòåìëÿðèíè íîðìàë øÿêèëäÿ èøëÿäÿ

áèëìÿéè, òÿíÿôôöñ ñèñòåìè éàðàäûá íÿôÿñ àëìàüû âÿ hÿéàò ö÷öí

âàúèá øÿðò îëàí áó êèìè ñàéñûç-håñàáñûç õöñóñèééÿòëÿðè þç-þçö-

íÿ ÿëäÿ åòìÿìèøäèð. Ùÿòòà èíñàí áöòöí áóíëàðû äÿðê åòìÿäèéè

hàëäà Àëëàh áó ñèñòåìëÿðè îíóí îðãàíèçìèíдÿ éåðëÿøäèðìèøäèð.

Áöòöí áó íåìÿòëÿðèí ìöãàáèëèíäÿ èíñàíëàðäàí èñòÿäèéè èñÿ

Îíà ãóëëóã åòìÿëÿðèäèð. Ëàêèí áÿçè èíñàíëàð àéÿäÿ èôàäÿ åäèë-


19

äèéè êèìè, “çàëûì âÿ íàíêîð” õàðàêòåð íöìàéèø åòäèðÿðÿê

Àëëàhà øöêцð åòìÿéè, Îíà áîéóí ÿéìÿéè âÿ èòàÿò åòìÿéè óíó-

äóð, Îíóí ãîéäóüó ãàíóíëàðû ïîçóð, þçëÿðèíèí áþéöê áèð ãöâ-

âÿ ñàhèáè îëäóãëàðûíû, áó äöíéàäàí hå÷ âàõò ýåòìÿéÿúÿêëÿðèíè

äöøöíöðëÿð.

Áóíà ýþðÿ äÿ áåëÿ èíñàíëàðûí áöòöí ìÿãñÿäëÿðè äöíéà hÿéà-

òûíû éàøàìàüà éþíÿëèá. Îíëàð þëöìö éàääàí ÷ûõàðûð, þëöìäÿí

ñîíðàêû hÿéàòëàðû ö÷öí hå÷ áèð hàçûðëûã ýþðìöðëÿð. ßí áþéöê

ìÿãñÿäëÿðè èìêàíëàðû äàõèëèíäÿ ðàhàò hÿéàò òÿðçè êå÷èðìÿê,

hÿéàòäà éàøàäûãëàðû hÿð áèð àíäàí çþâã àëìàãäûð. Àëëàh áó òèï-

ëè èíñàíëàðûí hÿéàòà îëàí áàüëûëûãëàðûíû Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð:

Èíñàíëàð þç hÿéàòûíû áàøãàëàðûí-äàí ôÿðãëè ýþðöð, äöíéàäà öñòöíáèð éåðÿ ñàhèá îëäóãëàðûíû çÿííåäèðëÿð. Ùàëáóêè êè÷èêли-áþéöêлц,âàðëû-éîõñóë, ýöúëö-ýöúñöç hÿð áèðèíñàí ãåéðè-ìÿhäóä áþéöêëöêäÿ-êè êàèíàòäà îëàí éöç ìèëéàðäëàðëàïëàíåòäÿí áèðèíäÿ òÿñÿââöð åäèë-ìÿéÿúÿê ãÿäÿð êè÷èê áèð éåðÿ ñà-hèáäèð.

Йàøàäûüûìûç äöíéàéà óçàã-äàí áàõäûãäà þçöíö ÿí áþ-éöê, ÿí ýöúëö çÿíí åäÿí èí-ñàí äà áèð íþãòÿ ãÿäÿð éåðèòóòìàäûüûíû àíëàéûð.


20

“Ùÿãèãÿòÿí, áóíëàð òåç êå÷èá ýåäÿíè ñåâÿð, àüûð ýöíÿ

äàë ÷åâèðÿðëÿð” (“Èíñàí” ñóðÿñè, 27).

Àëëàhû éàääàí ÷ûõàðàí èíêàð÷ûëàð þìöðëÿðè áîéóíúà áóíà ÷à-

ëûøûðëàð, ëàêèí àéÿäÿ äÿ èôàäÿ åäèëäèéè êèìè, áó äöíéàíûí ìö-

höì áèð ñèððè âàð: hÿéàò hÿääÿí àðòûã áþéöê ñöðÿòëÿ àõûá êå÷èð.

Áó, hÿéàòà áàüëû îëàíëàðûí óíóòäóüó, öçÿðèíäÿ äöøöíìÿäèéè,

hàããûíäà äàíûøûëàíäà ãà÷äûüû áèð ìþâçóäóð. Ëàêèí íÿ ãÿäÿð

ãà÷ñàëàð äà áó, hå÷ äÿéèøìÿéÿúÿê áèð hÿãèãÿòäèð.

Áóíó äÿðê åòìÿê ö÷öí áèð ìèñàëà íÿçÿð éåòèðÿê.

Саь òÿðÿôäÿêè øÿêèëäÿäöíéàíûí Ýöíÿø ñèñòå-ìè, Ýöíÿø ñèñòåìèíèíÑöä Йîëó ãàëàêòèêàñûâÿ ãàëàêòèêàìûçûí ôÿçà-äàêû éåðëÿðè ýþðöíöð.


21

Áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ, éîõñà áèð íå÷ÿ ñààò?

Áèð òÿòèëè òÿñÿââöð åäèí. Èêè ñààò ÷ÿêÿí ñÿôÿðäÿí ñîíðà óçóí

ìöääÿòäÿí áÿðè ïëàíëàøäûðäûüûíûç òÿòèëÿ ÷ûõà áèëäèíèç âÿ ñå÷äè-

éèíèç òÿòèë éåðèíÿ ýÿëäèíèç. Òÿòèëè êå÷èðÿúÿéèíèç éåð ÷îõ èçäè-

hàìëû, ÿòðàôäà ñèçèí êèìè òÿòèëÿ ýÿëÿí éöçëÿðëÿ èíñàí âàð. Áóðà-

äà òàíûø èíñàíëàðëà ãàðøûëàøûá ñàëàìëàøäûíûç. Ñîíðà âàõò èòèðìÿ-

äÿí äÿðhàë äÿíèç ñàhèëèíÿ òÿëÿñäèíèç. ßéíèíèçè äÿéèøäèðèá ãóì-

ñàëëûüà ýåòäèíèç. Ãàðøûíûçäà ýþçÿë áèð äÿíèç âÿ ãóìñàë âàð. Ùà-

âà èñÿ hÿãèãÿòÿí äÿ èíñàíû áîüàúàã ãÿäÿð èñòèäèð. Íÿhàéÿò, äÿ-

íèçÿ ýèðèá ÷èììÿéÿ áàøëàäûíûç. Ëàêèí áó âàõò áèð ñÿñ åøèòäèíèç:

“Ãàëõ! Ñààò 8 îëäó!”

Áèð àíäà åøèòäèéèíèç ñÿñè òàì äÿðê åòìèðñèíèç. Åøèòäèéèíèç

ñÿñëÿ îëäóüóíóç øÿðàèò àðàñûíäà áèð ÿëàãÿ ãóðìàüà ÷ûëûøûðñûíûç,

ëàêèí áóíó hÿìèí àíäà åäÿ áèëìèðñèíèç. Áèð ãÿäÿð ñîíðà ýþçëÿ-

ðèíèçè à÷ûá îéàíûðñûíûç. Ýþçëÿðèíèç éàòäûüûíûç îòàüà àëûøûá øöó-

ðóíóç éåðèíÿ ýÿëäèêäÿí ñîíðà éóõó ýþðäöéöíöçö áàøà äöøöðñö-

íöç. Äîüðóäàí äà ÷îõ håéðÿòëÿíèðñèíèç. “Ùÿð øåé î ãÿäÿð hÿ-

ãèãÿò êèìè ýþðöíöðäö êè, ñààòëàðëà ñÿôÿð åòäèì, ìàâè äÿíèçè

ýþðäöì, ÿòðàôûìäà ÷îõëó òàíûø èíñàíëàðëà ãàðøûëàøäûì, hÿòòà èí-

äè ãûø îëìàñûíà áàõìàéàðàã î øèääÿòëè èñòèíè äÿ hèññ åòäèì”, -

äåéÿ òàì ñÿìèìè øÿêèëäÿ ÷àøãûíëûüûíûçû èôàäÿ åäèðñèíèç.

Йóõóäà ÷îõ óçóí ìöääÿòèí êå÷äèéèíè ýöìàí åòìÿéèíèçÿ

áàõìàéàðàã áöòöí éóõó éàëíûç áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ ÷ÿêìèøäèð. Íÿ

ãÿäÿð ÿêñèíè ñöáóò åòìÿê èñòÿñÿíèç äÿ, áóíóí éàëíûç áèð íå÷ÿ

ñàíèéÿëèê áèð éóõó îëäóüóíó ãÿáóë åòìÿëè îëóðñóíóç.

Áåëÿëèêëÿ, ÷îõ ãûñà îëàí hÿéàòû ñÿðô åäèá àõèðÿòÿ ýåäÿí èí-

êàð÷ûëàðûí håéðÿòè äÿ åéíèëÿ áåëÿ îëàúàã. ×îõ óçóí ìöääÿò äà-

âàì åäÿúÿéèíè ýöìàí åòäèêëÿðè hÿéàò îíëàðû àëäàòìûøäûð. Áåëÿ


22

êè, áÿçèëÿðè ìèí èë, áÿçèëÿðè ìèí èëäÿí äàhà àðòûã éàøàéàúàãëàðû

êèìè áèð hèññÿ ãàïûëìûøëàð. Ùàëáóêè þëöìäÿí ñîíðà äèðèëäèëÿ-

úÿêëÿðè çàìàí ÿñëèíäÿ äöíéàäà àç áèð ìöääÿò ãàëäûãëàðûíû äÿðê

åäÿúÿêëÿð. Áó hàë Ãóðàíäà áåëÿ èçàh åäèëèð:

“Äåäè êè: “Йåð öçöíäÿ íå÷ÿ èë ãàëäûíûç?” Îíëàð: “Áèð

ýöí, áèð ýöíäÿí äÿ àç, hÿð hàëäà, ñàéàíëàðäàí ñîðóø!” -

äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Àëëàh áóéóðàúàã: “ßýÿð áèëèðñè-

íèçñÿ, ñèç ÷îõ àç ãàëäûíûç!” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 112-

114).

Йóõàðûäàêû àéÿäÿ äÿ èôàäÿ åäèëäèéè êèìè, 10 èë âÿ éà 100 èë

éàøàìûø áèð èíñàí äà íÿhàéÿò äöíéàäà ÿí ÷îõó áèð ýöí ãÿäÿð

éàøàäûüûíû äÿðê åäÿúÿê. Åéíèëÿ éóõóäàí îéàíàí âÿ ÷îõ óçóí

áèð ìöääÿò òÿòèëäÿ îëäóüóíó ýöìàí åòäèéè hàëäà éàëíûç áèð íå-

÷ÿ ñàíèéÿíèí êå÷äèéèíè àíëàéàí èíñàí êèìè... Ùÿòòà éàøàäûüû

þìöð îíà î ãÿäÿð ãûñà ýÿëÿúÿê êè, àøàüûäàêû àéÿäÿ áèëäèðèëäèéè

êèìè, áþéöê hÿâÿñëÿ êå÷èðäèéè âÿ èëëÿðëÿ ñöðÿí hÿéàòûíûí éàëíûç

áèð ñààòûí è÷èíÿ ñûüäûüûíà àíä è÷ÿúÿê:

“Ãèéàìÿò ãîïàúàüû ýöí (ñààò) ýöíàhêàðëàð áèð ñààòäàí

àðòûã ãàëìàäûãëàðûíà àíä è÷ÿðëÿð. Îíëàð áåëÿ äþíäÿðèëèð-

äèëÿð” (“Ðóì” ñóðÿñè, 55).

Ùàìûíûí ãÿòè îëàðàã áèëäèéè êèìè, äöíéàäàêû hÿéàò ìöääÿòè

ìÿhäóääóð. Áèð íå÷ÿ ñààò, áèð ýöí, áèð èë, 30 âÿ éà 70 èë... Âÿ

hàìû áóíó ãÿòè îëàðàã áèëèð êè, ìÿhäóä îëàí áèð øåéèí áèð ýöí

ñîíó ýÿëÿúÿê. Áèð èíñàí 80 èë äÿ éàøàñà, 100 èë äÿ éàøàñà, ýöí

êå÷äèêúÿ hÿìèí ñîíà éàõûíëàøûð. Áóíà àèä îëàí ìèñàëëàðû hÿð

êÿñ þç hÿéàòûíäà ýþðöá. Òÿñÿââöð åäèí êè, ãóðäóüóíóç óçóí-

ìöääÿòëè áèð ïëàíëà ñîíäà íÿhàéÿò êè, ãàðøû-ãàðøûéàñûíûç. Áåëÿ

îëäóüó hàëäà ýåðèéÿ áàõäûüûíûç çàìàí ÿââÿë áóíó äåéÿúÿêñè-


23

íèç: “Íåúÿ äÿ òåç þòöá êå÷äè!”

Ìÿñÿëÿí, ìÿêòÿáÿ ýåòìÿéÿ áàøëàéàí áèð óøàüû òÿñÿââöð

åäèí. Î, áèðèíúè ñèíèôäÿ îõóäóüó çàìàí ìÿêòÿáè áèòèðìÿéèí hÿ-

ëÿ óçóí ñöðÿúÿéèíè, áó ìöääÿòèí áèòìÿéÿúÿéèíè ôèêèðëÿøèð. Ëà-

êèí áèð ýöí ìÿêòÿáè âÿ hÿòòà óíèâåðñèòåòè áèòèðèð, ëàêèí áèðèíúè ñè-

íèôäÿ îëàíäà íÿëÿðè äöøöíäöéöíö õàòûðëàìûð. Îíóí àüëûíäà

áàøãà ïëàíëàð âàð. Áÿëêÿ äÿ áèð íå÷ÿ àé ñîíðà áàøëàéàúàã åâëè-

ëèê hÿéàòûíû ïëàíëàøäûðûð âÿ î ýöíöí hå÷ âàõò îëìàéàúàüû ãÿ-

íàÿòèíäÿäèð. Ëàêèí î ýöí äÿ ýÿëèð, îíäàí áàøãà ïëàíëàøäûðäûüû

äèýÿð ýöíëÿð äÿ. Âàõò hÿòòà î ãÿäÿð áþéöê ñöðÿòëÿ êå÷èð êè, èí-

ñàí íÿ âàõò åâëÿíèá îüóë-óøàã âÿ íÿâÿ-íÿòèúÿ ñàhèáè îëäóüóíó

hèññ åòìèð. Àðòûã hÿéàò ö÷öí àéðûëìûø âàõò áèòìÿê öçðÿäèð. Î

áþéöê ýöíÿ áÿëêÿ áèð íå÷ÿ èë, áÿëêÿ áèð íå÷ÿ hÿôòÿ, áÿëêÿ äÿ

áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ãàëìûøäûð...

Ùàëáóêè hÿéàòûí ìöâÿããÿòè áèð ìÿêàí îëäóüóíó, ÿñë hÿéà-

òûí èñÿ àõèðÿòäÿ îëàúàüûíû òàðèõèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áÿðè Àëëàh èí-

ñàíëàðà èçàh åòìÿêäÿäèð. Àõèðÿòäÿ ÿáÿäè îëàðàã äàâàì åäÿúÿê

úÿííÿò âÿ úÿhÿííÿì hÿéàòûíûí áöòöí òÿôñèëàòëàðû Àëëàhûí âÿh-

éè èëÿ òÿðèô åäèëìèøäèð. Áóíà áàõìàéàðàã èíñàí éåíÿ äÿ ãûñà ñö-

ðÿí hÿéàòà ìåéë åäèð âÿ þç íÿôñèíÿ ôàéäà âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ùàë-

áóêè hàäèñÿëÿðè áèð àç øöóðëó øÿêèëäÿ äÿéÿðëÿíäèðÿí âÿ hÿãèãÿò-

ëÿðè äöøöíÿí áèð èíñàí áó hÿéàòûí ñîíñóç àõèðÿò éàíûíäà íÿ ãÿ-

äÿð ãèéìÿòñèç îëäóüóíó ýþðöá àíëàéàð. Ùÿì÷èíèí àõèðÿòäÿ

ÿáÿäè äàâàì åäÿúÿê hÿéàòûíû ìèñèëñèç íåìÿòëÿðëÿ äîëó îëàí

úÿííÿòäÿ êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøàð. Áóíóí éåýàíÿ éîëó ñÿìèìè îëà-

ðàã Àëëàhà éþíÿëìÿêäèð. Ìöòëÿã ýåð÷ÿêëÿøÿúÿê äöíéàíûí ñî-

íóíó äöøöíìÿéÿðÿê áó àãèáÿòè ýþðìÿê èñòÿìÿéÿíëÿð òÿáèè êè,

ÿáÿäè ÿçàáû ãàçàíìûøëàð...


24

Àëëàhà ãóëëóã åòìÿêäÿí ÷ÿêèíÿí èíñàíëàðûí öçëÿøÿúÿéè áó

hàäèñÿ Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Ýöíäöç áèð ñààò áåëÿ îëìàìûøëàð êèìè, áèð éåðÿ òîïëà-

éàúàüû ýöí îíëàð áèð-áèðèíè òàíûéàúàãëàð. Àëëàhëà ãàðøû-

ëàøàúàãëàðûíû éàëàí håñàá åäÿíëÿð, ñþçñöç êè, çèéàíà óü-

ðàéàúàãëàð. Îíëàð hå÷ äîüðó éîëäà äà äåéèëäèëÿð” (“Йó-

íóñ” ñóðÿñè, 45).

“Ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí ÿçì ñàhèáëÿðè îëàíëàðûí ñÿáиð åòäèéè

êèìè, ñÿí äÿ ñÿáиð åò, тåç (ÿçàá) ýÿëìÿñèíè èñòÿìÿ. Îíëàð

âÿä îëóíäóãëàðûíû ýþðÿúÿêëÿðè ýöí ýöíäöçöí àíúàã áèð

ñààòû ãÿäÿð ãàëäûãëàðûíû ñàíàúàãëàð. Áó áèð õÿáÿðäàðëûã-

äûð. Ôàñèã áèð ãþâìäÿí áàøãàñû äà hå÷ ìÿhâ åäèëÿðìè?!”

(“ßhãàô” ñóðÿñè, 35).

Áèð íÿòèúÿéÿ àïàðûá ÷ûõàðìàéàí åhòèðàñ

Äöíéà hÿéàòûíûí hàðàäàñà “áèð ýþç ãûðïûìû” ãÿäÿð áþéöê

ñöðÿòëÿ ýÿëèá êå÷ìÿñèíäÿí áÿhñ åòäèê. Ëàêèí áþéöê åhòèðàñëà

hÿéàòà éþíÿëÿí èíñàí áåëÿ áèð ìöhöì hÿãèãÿòè áèëìÿëèäèð êè, î,

Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéèíúÿ hÿéàòäà íÿéÿ íàèë îëóðñà-îëñóí, ðà-

hàòëûã ÿëäÿ åòìÿéÿúÿê.

Èíñàí øöóðëà hÿðÿêÿò åòìÿéÿ áàøëàéàíäàí åòèáàðÿí äàèì

ìöÿééÿí øåéëÿðè òÿëÿá åòìÿéÿ áàøëàéûð. Áåëÿ êè, áó èñòÿêëÿð áè-

òèá-òöêÿíìÿê áèëìèð. Èíñàíûí íÿôñè hÿð çàìàí íÿñÿ èñòÿéèð âÿ

áó èñòÿêëÿðèíäÿ äÿ áèð hÿää-höäóä áèëèíìèð. Ëàêèí hÿäñèç èñ-

òÿêëÿðèíèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã ÿëèíäÿêè èìêàíëàð äа ìÿh-

äóääóð. Îíóí hÿð èñòÿäèéèíÿ íàèë îëìàñû ìöìêöí äåéèë. Áóí-

äàí ÿëàâÿ, hÿòòà èñòÿäèéè hÿð øåéÿ íàèë îëäóüóíó ýöìàí åòñÿê

äÿ, éåíÿ hå÷ áèð øåé äÿéèøìÿéÿúÿê. ×öíêè äöíéàíûí ÿí âàðëû


25

èíñàíû îëñà äà, áó çÿíýèíëèê ìöâÿããÿòèäèð. Î, ÿí ÷îõó òÿõìè-

íÿí 70-80 èë éàøàéà áèëÿð âÿ áó ìöääÿòèí ñîíóíäà äöíéàäà ñà-

hèá îëäóãëàðûíûí hàìûñûíû èòèðÿð.

Ùÿääè-höäóäó íÿçÿðÿ àëìàéàí èíñàí Àëëàhäàí áèð ÿâÿç êè-

ìè hå÷ úöð ÷àðÿñè îëìàéàí “ãàíå îëìàìàã” hèññè è÷èíäÿ éàøà-

éûð âÿ hÿéàòûíûí hÿð áèð äþâðöíäÿ ìöõòÿëèô èñòÿêëÿðÿ ãàïûëûð.

Áó èñòÿêëÿðèíÿ íàèë îëìàã ö÷öí äÿ áþéöê áèð øþâã âÿ åhòèðàñëà

÷àëûøûð, hÿòòà áóíäàí þòðö ìöõòÿëèô éîëëàðà äöøöð. ßòðàôûíäà

îëàí èíñàíëàðû, hÿòòà àèëÿñèíè âÿ éàõûíëàðûíû äà íÿçÿðÿ àëìûð.

Ëàêèí èñòÿäèéèíè ÿëäÿ åòäèéè çàìàí hÿìèí “ñåhð” ïîçóëóð. Ùÿò-

òà íàèë îëäóüó ÿí áþéöê âÿ ãèéìÿòëè àðçóñó äà îíóí ýþçöíäÿí

äöøöð. Ñàíêè îíó ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí hå÷ ýöíëÿðëÿ, àéëàðëà, èëëÿð-

ëÿ ÷àëûøìàéûá. ßëäÿ åòäèéè èëÿ ãàíå îëìàéàí íÿôñ äÿðhàë áàøãà

áèð èñòÿéèí àðäûíúà äöøöð, áó äÿôÿ äÿ áþéöê áèð åhòèðàñëà áó àð-

çóñóíà íàèë îëàíà ãÿäÿð îíó òÿãèá åäèð...

Èíêàð÷û áèð èíñàíûí hÿéàòäà ìàëà-ìöëêÿ, âàð-äþâëÿòÿ, ãûñà-

ñû, ÿòðàôûíäà ýþðäöéö hÿð øåéè ÿëäÿ åòìÿéÿ ãàðøû îëàí åhòèðàñû

áèòìèð. Î, ÿëäÿ åòäèêëÿðè èëÿ hå÷ âàõò ãàíå îëóá õîøáÿõò îëà áèë-

ìÿç. ×öíêè èñòÿäèéè øåéëÿðè Àëëàhû ðàçû ñàëìàã ö÷öí äåéèë, éàë-

íûç åãîèñò âÿðäèøëÿðèíè ðàçû ñàëìàã ö÷öí èñòÿìèøäèð. Íàèë îëäó-

üó hÿð øåé îíóí òÿêÿááöðöíö âÿ þçöíäÿí ðàçûëûüûíû àðòûðûð. ßë-

áÿòòÿ êè, Àëëàh äöíéà hÿéàòûíäà áó äÿðÿúÿäÿ àçüûíëàøûá íÿôñè-

íèí àðäûíúà ýåäÿí áåëÿ èíñàíëàðûí ðàhàò ðóhè hÿéàòà ìàëèê îë-

ìàñûíà èçí âåðìÿç.

Áåëÿ êè, Ãóðàíäà éàëíûç Àëëàhà öç òóòàíëàðûí âÿ Îíó çèêð

åäÿíëÿðèí ãÿëáÿí õèëàñ îëóá íèúàò òàïàúàãëàðû áèëäèðèëèð:

“Î êÿñëÿð êè, Àëëàhà èìàí ýÿòèðìèø âÿ ãÿëáëÿðè Àëëàhû

çèêð åòìÿêëÿ àðàì òàïìûøäûð. Áèëèí êè, ãÿëáëÿð éàëíûç

Àëëàhû çèêð åòìÿêëÿ àðàì òàïàð!” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 28).


26

Äöíéà hÿéàòûíäàêû àëäàíûø

Йàøàäûüûìûç hÿéàòäà èíñàí ýþçöíö ÷åâèðèá hàðà áàõñà, îðà-

äà ýþçÿëëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøûð. Ýþðäöêëÿðèíè áþéöê håéðàíëûãëà

ìöøàhèäÿ åäèð. Ãöñóðñóç ïëàíëà éàðàäûëìûø èíñàí îðãàíèçìè,

ìèëéîíëàðëà áèòêè íþâö, òîíëàðëà àüûðëûüû îëàí áóëóäëàðûí éåðëÿø-

äèéè ýþé öçö âÿ äàhà áèð ÷îõ øåéëÿð ðóhà çþâã âåðÿí åñòåòèê ýþ-

ðöíöøäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ýþðöíòöäÿí áàøãà áèð ÷îõ hèññëÿðè èëÿ

àëäûãëàðû äà èíñàíà çþâã âåðèð. Ýþçÿë ãîõó, äàä âÿ éà ýþçÿë áèð

ìóñèãè äÿ áóíëàðà àèääèð.

Áóäàãäàí ñàëëàíàí áèð ìåéâÿ ýþçÿë ãîõóñó âÿ äàäû èëÿ hà-

ìûíûí õîøóíà ýÿëèð. Ùÿì÷èíèí áèð ýöëöí ìöõòÿëèô ðÿíýëÿðè,

öçÿðèíäÿ îëàí íàõûøëàðû îëäóãúà ýþçÿë âÿ çþâã îõøàéàíäûð.

Áóíäàí ÿëàâÿ, ýþçÿë áèð èíñàí öçö hàìû òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëèð.

Åëÿúÿ äÿ ýþçÿë áèð åâ, ñîí ìîäåëäÿí îëàí àâòîìîáèë äöíéàäà

òÿëÿá îëóíàí арзуларäûð. Èíñàí hÿéàòû áîéóíúà áóíëàð êèìè áèð

÷îõ øåéè áÿéÿíèá îíëàðû ÿëäÿ åòìÿê èñòÿéèð. Ëàêèí áèð ìöääÿò

êå÷äèêäÿí ñîíðà áöòöí áóíëàðà äþíöá áàõäûüû çàìàí ÷îõ òÿÿú-

úöáëÿíèð. ×öíêè áó ýþçÿëëèêëÿð þç ÿhÿìèééÿòèíè èòèðìèøäèð, îí-

ëàðû hÿòòà ýþðìÿê äÿ èñòÿìèð.

Ìÿñÿëÿí, áóäàüûíäàí ãîïàðûëìûø ìåéâÿ áèð ìöääÿò ñîíðà

ãàðàëìàüà âÿ þç ãîõóñóíó èòèðìÿéÿ áàøëàéûð. Äàhà ñîíðà èñÿ

÷öðöéöð âÿ õîøàýÿëìÿç áèð èé âåðèð. Èíñàí úàíëû ðÿíýëÿðè, õîø

ãîõóñó èëÿ îíó úÿëá åäÿí ÷è÷ÿêëÿðè àëûá åâèíÿ ýÿòèðèð âÿ ýöëäà-

íà ãîéóð, ëàêèí àðàäàí áèð ýöí êå÷ìÿìèø ýöëëÿðèí ðÿíýè ñîëóð,

úàíëûëûüû èòèð. 2-3 ýöíäÿí ñîíðà èñÿ îíëàð òàìàìèëÿ ãàðàëûð âÿ

÷öðöéöð. Äöíéàíûí ÿí ýþçÿë ñèìàëû èíñàíû êèìè òàíûäûüûíûç áè-

ðèñèíè 60 èë ñîíðà ýþðñÿíèç, îíó òàíûìàçñûíûç. Ùÿìèí èíñàí éàø-

ëàøìûø, öçö ãûðûøìûø, ñà÷ëàðû àüàïïàã îëìóø, ãûñàñû, ÿââÿëêè ýþ-


27

çÿëëèéèíäÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàìûøäûð. Åâ äàüûëìûø, àâòîìîáè-

ëèí ìîäåëè êþhíÿëìèø, ìöÿééÿí hèññÿëÿðè ïàñëàíìûøäûð. Íÿòèúÿ

îëàðàã äöíéàäà èíñàíûí ÿòðàôûíäà ýþðäöéö hÿð øåé ïîçóëóð.

Áó, ÷îõ èíñàíà “òÿáèè ìöääÿò” êèìè ýÿëèð. Ùàëáóêè áóðàäà

÷îõ áþéöê áèð ìÿíà âàð. ßòðàôûìûçäà îëàí hÿð øåé ïîçóëìàã-

ëà, êþhíÿëìÿêëÿ, ÷öðöìÿêëÿ áèçÿ ìöhöì áèð õÿáÿðäàðëûã åäèð.

Áó äà äöíéàíûí ìöâÿããÿòè âÿ àëäàäûúû áèð õÿéàë îëдуьуну

эюстярян бир hÿãèãÿòäèð.

ßí ÿñàñ íÿòèúÿ èñÿ áöòöí äöíéàäà îëàí håéâàí, áèòêè âÿ èí-

ñàíëàðûí, ãûñàñû, Йåð öçöíäÿêè áöòöí úàíëûëàðûí þëöìëö îëìàñû

ôàêòûäûð. Èíñàíûí áó áþéöê hÿãèãÿòè àíëàéà áèëìÿìÿñèíèí ÿñàñ

ñÿáÿáè þëÿí èíñàíëàðûí âÿ håéâàíëàðûí éåðèíÿ éåíèëÿðèíèí äî-

üóëìàñû, òÿáèÿòäÿ hÿð ýöí éåíè éàðàäûëûøëàðûí äöíéàéà ýÿëìÿ-

ñèäèð. Áó hÿãèãÿòè àíëàìàéàí èíñàí þëöìëö îëàíëàðà ëàéèã îëäó-

üóíäàí äà ÷îõ ÿhÿìèééÿò âåðèð, îíëàð ö÷öí áèð ÷îõ øåéëÿðè ãóð-

áàí âåðèð. Èñòÿäèéè øåéëÿðÿ “ñàhèá îëìàã” åhòèðàñû èëÿ éàøàéûð.

Ùàëáóêè hÿð øåéèí éåýàíÿ ñàhèáè Àëëàhäûð. Î äèëÿñÿ, úàíëûëàð

éàðàíûð, äèëÿäèéè çàìàí äà, þëöá éîõ îëóð.

Àëëàh èíñàíëàðûí äöíéàíûí áó àëäàäûúû òÿðÿôèíÿ óéìàìàñû,

áó hÿãèãÿòè äöøöíìÿñè ö÷öí Ãóðàíäà ìöõòÿëèô íöìóíÿëÿð âåð-

ìèøäèð:

“Ùÿãèãÿòÿí, äöíéà hÿéàòû ýþéäÿí åíäèðäèéèìèç éàüìó-

ðà áÿíçÿð êè, îíóíëà éåð öçöíäÿ èíñàíëàðûí âÿ håéâàíëà-

ðûí éåéÿúÿéè áèòêèëÿð éåòèøèá áèð-áèðèíÿ ãàòûøàð. Íÿhàéÿò,

éåð öçö áÿçÿêëÿíèá ñöñëÿíäèéè âÿ ñàêèíëÿðè äÿ éûüìàüà

ãàäèð îëäóãëàðûíû çÿíí åòäèêëÿðè âàõò ýåúÿ, éàõóä ýöí-

äöç ÿìðèìèç ýÿëÿð âÿ Áèç îíó, äöíÿí öçÿðèíäÿ áîë ìÿh-

ñóë îëìàìûø êèìè, áè÷èëìèø áèð hàëà ýÿòèðÿðèê. Áèç àéÿëÿ-


28

ðèìèçè äöøöíÿí áèð öììÿò ö÷öí áåëÿ ÿòðàôëû èçàh åäè-

ðèê!” (“Йóíóñ” ñóðÿñè, 24).

Àéÿäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, äöíéàäà ýþçÿë íÿ âàðñà, áèð ýöí

ýþçÿëëèéèíè èòèðÿúÿê âÿ éîõ îëàúàã. Йàëíûç áóíó áèëìÿê êèôàéÿò

äåéèë: áó hÿãèãÿò öçÿðèíäÿ äÿðèíäÿí äöøöíöëìÿëè îëàí áèð

ìþâçóäóð. ×öíêè Àëëàh áåëÿ íöìóíÿëÿðè “äöøöíÿí èíñàíëàð”

ö÷öí èçàh åòäèéèíè áèëäèðèð. Èíñàí àüûë ñàhèáè îëàí áèð âàðëûã êè-

ìè äöøöíìÿê, äöøöíäöêëÿðèíäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã âÿ hÿéàòûíûн

ìÿãñÿäèíè òàïìàã âÿçèôÿñèíè äàøûéûð. “Äöøöíìÿê” âÿ “äÿðê

åòìÿê” êèìè ìöhöì âÿçèôÿëÿðè äàøûìàéàí èíñàíûí håéâàíëàð-

äàí hå÷ áèð ôÿðãè éîõäóð. Ùåéâàíëàð äà äîüóá òþðÿéèð, áþéö-

éöð, àðòûá ÷îõàëûð, þçëÿðèíÿ ýþðÿ áèð hÿéàò ñöðöðëÿð. Àììà îí-

ëàð íåúÿ âÿ íèéÿ éàðàäûëäûãëàðû, áèð ýöí þëÿúÿêëÿðè, þëÿíäÿí

ñîíðà íåúÿ áèð hÿéàòëà ãàðøûëàøàúàãëàðû áàðÿäÿ äöøöíÿ áèëìèð-

ëÿð. Ùåéâàíëàð äöíéàíûí ýåð÷ÿê öçöíö ýþðìÿéÿ, îíóí hÿãèãè

ìÿãñÿäèíè ãàâðàéûá àíëàìàüà ÷àëûøìûðëàð.

Ùåéâàíëàðûí áåëÿ äàâðàíûøû ÿëáÿòòÿ êè, òÿáèèäèð, ÷öíêè îíëàð

“àüûë ñàhèáè” êèìè éàðàäûëìàéûáëàð. Îíëàðûí öçÿðèíÿ Йàðàäàíûí

âàðëûüûíû ãàâðàìàã, éàðàäûëûøûí ãàéÿñèíè àðàøäûðìàã âÿçèôÿñè

ãîéóëìàéûá.

Àììà èíñàí Àëëàhû òàíûéûá ãÿáóë åòìÿéÿ, Îíóí èñòÿäèêëÿ-

ðèíè þéðÿíèá òÿòáèã åòìÿéÿ, hÿãèãè ìÿñêÿíèí äöíéà îëìàäûüû-

íû, äöíéàíûí “áèð ýþç ãûðïûìûíäà” èòÿúÿê áèð hÿéàò îëäóüóíó

äÿðê åòìÿéÿ ìÿñóëäóð. Áó hÿãèãÿòëÿðè äÿðê åäÿí èíñàíûí äàâ-

ðàíûøû èñÿ éàëíûç hÿãèãè ìÿñêÿí îëàí àõèðÿòÿ hàçûðëàøìàã, hÿ-

éàòûíû éàëíûç Àëëàhû ðàçû ñàëàúàã éîëëàð àõòàðìàãëà êå÷èðìÿê

îëàúàã. ßêñ òÿãäèðäÿ äöíéàäà äà, àõèðÿòäÿ äÿ ÿçàáëà ãàðøûëà-


29

Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéèêèìè, äöíéà öçÿðèíäÿêèhÿð ýþçÿëëèê ìöâÿããÿòèäèð.Áó, “äöøöíÿí èíñàíëàðûí”áàõäûãëàðû hÿð éåðäÿ ýþðÿáèëÿúÿéè áèð hÿãèãÿòäèð.Áó ñÿhèôÿäÿêè ðÿñìëÿð äÿñþçöýåäÿí ýåð÷ÿêëèéè à÷ûãñóðÿòäÿ ýþñòÿðèð.Jåð öçöíäÿêè áèð ìÿêàííÿ ãÿäÿð ýþçÿë îëóðñàîëñóí, î, àðàäàí áèð íå÷ÿîíèëëèê, áÿçÿí hÿòòà éàëíûçáèð ôÿñèë êå÷ÿíäÿí ñîíðàñîí äÿðÿúÿ òàíûíìàç hàëàäöøÿ áèëÿð.


30

øàð. Èíñàí âàðëû îëà áèëÿð, ëàêèí áó çàìàí õîøáÿõò îëà áèëìÿç.

Ýþçÿë îëàð, ëàêèí ýþçÿëëèéè áàøûíà áÿëàëàð ýÿòèðÿð. Ìÿøhóð îëàð,

ëàêèí áèð ýöí òÿê ãàëàð âÿ ñîíäà áèð îòàãäà òÿíhà þëÿð.

Òÿáèÿòäÿ hÿð øåé çàìàí êå÷äèêúÿäÿéèøèêëèéÿ óüðàéûá ïîçóëóð. Äöí-éàíûí hÿãèãÿòè äÿ åëÿ áóäóð...


31

32

Äöíéàíûí ìöâÿããÿòè îëìàñû

èëÿ áàüëû Ãóðàíäàí ìèñàëëàð

Àëëàh Ãóðàíäà áèçÿ “äöíéà hÿéàòûíûí ìöâÿããÿòè îëìàñû”

èëÿ áàüëû áèð ÷îõ ìèñàëлар эюстяðèð. Àéÿëÿðäÿ hÿì êå÷ìèøäÿ éà-

øàìûø èíñàíëàðûí âÿ úÿìèééÿòëÿðèí áàøëàðûíà ýÿëÿí hÿäèñÿëÿð

èáðÿòàìèç áèð íöìóíÿ êèìè èçàh îëóíóð, hÿì äÿ äöíéàíûí hÿ-

ãèãè öçö èíñàíëàðûí îíó þç çåhíèíäÿ úàíëàíäûðà áèëÿúÿéè øÿêèë-

äÿ âåðèëèð. “Êÿhô” ñóðÿñèíäÿ áÿhñ îëóíàí èêè “áàü ñàhèáè”íèí

âÿçèééÿòè äÿ áó ìèñàëëàðäàíäûð:

“Îíëàðà èêè àäàìû ìèñàë ýÿòèð. Îíëàðûí áèðèíÿ èêè öçöì

áàüû âåðèá îíëàðû õóðìàëûãëàðëà ÿhàòÿ åòäèê âÿ àðàëàðûí-

äà ÿêèí ñàëäûã. Î áàüëàðûí hÿð èêèñè þç áàðûíû âåðäè âÿ áó

áàðäàí hå÷ áèð øåé ÿñêèëìÿäè. Áèç äÿ îíëàðûí àðàñûíäàí

áèð èðìàã àõûòäûã. Áó àäàìûí áàøãà ñÿðâÿòè äÿ âàð èäè. Î

þç éîëäàøû èëÿ ñþháÿò åäÿðêÿí îíà äåäè: “Ìÿí ñÿíäÿí

äàhà äþâëÿòëè âÿ ÿøèðÿòúÿ ñÿíäÿí äàhà ãöââÿòëèéÿì!” Î

þçöíÿ çöëì åòäèéè hàëäà áàüûíà ýèðèá äåäè: “(Áó áàüûí)

íÿ âàõòñà éîõ îëàúàüûíû ýöìàí åòìèðÿì. Ãèéàìÿòèí äÿ

ãîïàúàüûíû çÿíí åòìèðÿì. ßýÿð Ðÿááèìèí höçóðóíà

ãàéòàðûëñàì, þçöìÿ áóíäàí äà éàõøû áèð ìÿñêÿí òàïà-

ðàì!” Îíóíëà ñþháÿò åäÿí éîëäàøû èñÿ áåëÿ äåäè: “ßâ-

âÿëúÿ ñÿíè òîðïàãäàí, ñîíðà áèð ãÿòðÿ ñóäàí éàðàòìûø,

äàhà ñîíðà ñÿíè àäàì øÿêëèíÿ ñàëìûø Àëëàhû èíêàðìû

åäèðñÿí? Ëàêèí Àëëàh ìÿíèì Ðÿááèìäèð âÿ ìÿí hå÷ êÿ-

ñè Ðÿááèìÿ øÿðèê ãîøìàðàì! Áàüûíà ýèðäèéèí çàìàí áà-

ðû: “Ìàøàëëàh (Àëëàhûí èñòÿäèéè êèìè îëäó), ãöââÿò éàëíûç

Àëëàhà ìÿõñóñäóð!” - äåéÿéäèí”! ßýÿð ìÿíè þçöíäÿí

äàhà àç ìàë-äþâëÿò âÿ þâëàä ñàhèáè ýþðöðñÿíñÿ, îëà áèë-


33

34

ñèí êè, Ðÿááèì ìÿíÿ ñÿíèí áàüûíäàí äàhà éàõøûñûíû âåð-

ñèí âÿ ñÿíèí áàüûíà ýþéäÿí áèð áÿëà åíäèðñèí êè, î, hà-

ìàð áèð éåð îëñóí! Йàõóä ñóéó ÷ÿêèëèá ýåòñèí âÿ áèð äÿ

îíó ÿñëà àõòàðûá òàïà áèëìÿéÿñÿí!” Áåëÿëèêëÿ, îíóí (áà-

üûíûí) ìåéâÿñè òÿëÿô åäèëäè. Ãîéäóüó õÿðúÿ ýþðÿ ÿëëÿðèíè

îâóøäóðìàüà áàøëàäû. Áàüûí òàëâàðëàðû éåðÿ ÷þêöá âèðàí

ãàëìûøäû. Î: “Êàø Ðÿááèìÿ hå÷ êÿñè øÿðèê ãîøìàéàé-

äûì!” - äåéèðäè. Àëëàhäàí áàøãà îíà éàðäûì åäÿ áèëÿúÿê

êÿñëÿð éîõ èäè âÿ î äà êþìÿê åäÿ áèëÿúÿê áèð hàëäà äå-

éèëäè. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ êþìÿê ýþñòÿðìÿê àíúàã hàãã

îëàí Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Ìöêàôàò âåðìÿêäÿ äÿ, àãèáÿò

ãèñìÿò åòìÿêäÿ äÿ ÿí õåéèðëèñè Îäóð. Áó äöíéàíû ìèñàë

÷ÿê: Áó äöíéà ýþéäÿí éàüäûðäûüûìûç éàüìóðà áÿíçÿð.

Йåðäÿêè áèòêèëÿð îíóíëà ãàðûøûá éåòèøÿð, ñîíðà èñÿ äþíöá

êöëÿéèí ñîâóðäóüó ãóðó ÷þð-÷þï îëàð. Àëëàh hÿð øåéÿ ãà-

äèðäèð! Ìàë-äþâëÿò, îüóë-óøàã áó äöíéàíûí áÿð-áÿçÿéè-

äèð. ßáÿäè ãàëàí éàõøû ÿìÿëëÿð èñÿ Ðÿááèíèí éàíûíäà

hÿì ñàâàá, hÿì äÿ öìèä åòèáàðèëÿ äàhà õåéèðëèäèð!”

(“Êÿhô” ñóðÿñè, 32-46).

Áó håêàéÿòäÿ èíñàíûí äöíéàäàêû ýöúöíÿ àëäàíàðàã òÿêÿá-

áöð ýþñòÿðìÿñèíèí íÿ ãÿäÿð àüûëñûç áèð äàâðàíûø îëäóüó, ÷öíêè

Àëëàhûí áó ýöúö äÿðhàë éîõ åäÿ áèëÿúÿéè âóðüóëàíûð. Åéíè hÿ-

ãèãÿò áàøãà áèð håêàéÿäÿ “áàü÷à ñàhèáëÿðè” ìèñàëû èëÿ áèëäèðè-

ëèð:

“Áèç âàõòèëÿ î áàü ñàhèáëÿðèíè èìòàhàíà ÷ÿêäèéèìèç êèìè,

áóíëàðû äà èìòàhàíà ÷ÿêäèê. Î âàõò (î áàü ñàhèáëÿðè) ñÿ-

hÿð à÷ûëàíäà ìöòëÿã äÿðÿúÿêëÿðèíÿ àíä è÷ìèøäèëÿð. Âÿ

hå÷ áèð èñòèñíà éåðè äÿ ãîéìàìûøäûëàð. Îíëàð éóõóäà


35

36

37

èêÿí ñÿíèí Ðÿááèíäÿí î áàüà áèð áÿëà ýÿëäè. Âÿ î ãàï-

ãàðà ãàðàëäû. Îíëàð ñÿhÿð ãàëõûá áèð-áèðèíè áåëÿ ñÿñëÿäè-

ëÿð: “ßýÿð (ìÿhñóë) éûüàúàãñûíûçñà, áàüûíûçà òåç ýåäèí!”

Íÿhàéÿò, éîëà äöøäöëÿð, áèð-áèðèíÿ õÿëâÿòúÿ áåëÿ äåéèð-

äèëÿð: “Åëÿ åäèí êè, áó ýöí îðàäà éàíûíûçà hå÷ áèð éîõñóë

ñîõóëìàñûí!” Îíëàð áàüà áóðàõìàìàüà ãàäèð îëàúàãëà-

ðûíû ýöìàí åäÿðÿê åðêÿí ýåòäèëÿð. Áàüû áó âÿçèééÿòäÿ

ýþðäöêäÿ äåäèëÿð: “Йÿãèí êè, àçìûøûã! Õåéð, áèç ìÿh-

ðóì îëìóøóã!” Îíëàðûí ÿí àüûëëûñû äåäè: “Ìÿýÿð ìÿí ñè-

çÿ (Àëëàhû) hÿìä-ñÿíà èëÿ òÿãäèñ åòìÿëè îëäóüóíóçó äå-

ìÿäèììè?!” Îíëàð: “Ðÿááèìèç ïàê âÿ ìöãÿäдÿñäèð!

Ùÿãèãÿòÿí, áèç çàëèì èäèê!” - äåäèëÿð. Îíëàð áèð-áèðèíè

äàíëàìàüà áàøëàäûëàð. Âÿ äåäèëÿð: “Âàé hàëûìà! Áèç àç-

üûíëûã åäèðäèê. Îëà áèëñèí êè, Ðÿááèìèç îíóí ÿâÿçèíÿ áè-

çÿ äàhà éàõøûñûíû âåðñèí. Áèç Ðÿááèìèçäÿí äèëÿéèðèê!”

Äöíéàäàêû ÿçàá áåëÿäèð. Øöáhÿñèç êè, àõèðÿò ÿçàáû äàhà

øèääÿòëèäèð. Êàø áèëÿéäèëÿð!” (“Ãÿëÿì” ñóðÿñè, 17-33).

ßýÿð ôèêèð âåðèðñèíèçñÿ, Ãóðàíäà äöíéàéà àëäàíûá äîüðó

éîëäàí àçìûøëàð êèìè ýþñòÿðèëÿí èíñàíëàð Àëëàhûí âàðëûüûíû èí-

êàð åäÿí àòåèñò èíñàíëàð äåéèë. Îíëàð Àëëàhûí âàðëûüûíû áèëÿí âÿ

ãÿáóë åäÿí, ëàêèí Îíó õàòûðëàìàãäàí óçàãëàøìûø èíñàíëàðäûð.

Îíëàð Àëëàhûí âåðäèéè íåìÿòëÿðè þçëÿðèíèí òÿáèè hàããû êèìè ýþ-

ðÿðÿê òÿêÿááöðëö äàâðàíìàãëà áþéöê ñÿhâ åäèðëÿð. Àëëàhû âÿ

Îíóí ýöúöíö éàëíûç ñþçäÿ ãÿáóë åäèðëÿð, ëàêèí ãÿëáëÿðè þç ãö-

ðóðëàðû, òÿêÿááöðëÿðè, åãîèçìè âÿ åhòèðàñëàðû èëÿ äîëóäóð.

Àëëàh Ãóðàíäà áåëÿ èíñàíëàðà ìèñàë îëàðàã Ùç.Ìóñà ãþâìö-

íöí, éÿíè Àëëàhа èíàíàí áèð òîïëóëóãäàí ÷ûõàí Ãàðóíó ýþñòÿðèð.


38

Ùÿì Гàðóí, hÿì äÿ îíà áÿíçÿìÿê èñòÿéÿðÿê äöíéàéà àëäà-

íàíëàð Àëëàhà ñþçäÿ èíàíàí, ëàêèí äöíéàíûí ñåhðèíÿ àëäàíàðàã

Îíó óíóäàí èíñàíëàðäûð:

“Ùÿãèãÿòÿí, Ãàðóí Ìóñà ãþâìöíäÿí èäè. Îíëàðà ãàðøû

hÿääèíè àøìûøäû. Áèç îíà à÷àðëàðûíû áèð äÿñòÿ ýöúëö àäà-

ìûí çîðëà äàøûéà áèëÿúÿéè õÿçèíÿëÿð âåðìèøäèê. Ãþâìö

îíà áåëÿ äåäè: “Ñåâèíìÿ. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh (ìàëûíà

ãöððÿëÿíèá) ñåâèíÿíëÿðè ñåâìÿç! Àëëàhûí ñÿíÿ âåðäèéèí-

äÿí þçöíÿ àõèðÿò ãàçàí. Äöíéàäàêû íÿñèáèíè äÿ óíóòìà.

Àëëàh ñÿíÿ éàõøûëûã åòäèéè êèìè, ñÿí äÿ éàõøûëûã åò. Йåð

öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðìÿ. Ùÿãèãÿ-

òÿí, Àëëàh ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿðè ñåâìÿç!” Ãàðóí äåäè:

“Áó (âàð-äþâëÿò) ìÿíÿ éàëíûç ìÿíäÿ îëàí åëì ñàéÿñèíäÿ

âåðèëìèøäèð”. Ìÿýÿð î, Àëëàhûí îíäàí ÿââÿë þçöíäÿн äà-

hà ãöââÿòëè âÿ äàhà âàðëû îëàí íå÷ÿ-íå÷ÿ êÿñëÿðè ìÿhâ

åòäèéèíè áèëìèðäèìè? Ýöíàhêàðëàð þç ýöíàhëàðû áàðÿñèí-

äÿ ñîðüó-ñóàë îëóíìàçëàð. (Áèð ýöí Ãàðóí) ôàõèð ëèáàñ

ýåéèá þç çèíÿòè è÷èíäÿ ãþâìöíöí ãàðøûñûíà ÷ûõäû. Äöíéà-

éà hÿðèñ îëàíëàð äåäèëÿð: “Êàø êè, Ãàðóíà âåðèëÿí áèçÿ

äÿ âåðèëÿéäè. Ùÿãèãÿòÿí, î, áþéöê áÿõò ñàhèáèäèð!” Åëì

âåðèëìèø êÿñëÿð èñÿ áåëÿ äåäèëÿð: “Âàé hàëûíûçà! Èìàí ýÿ-

òèðèá éàõøû ÿìÿë åäÿí êèìñÿ ö÷öí Àëëàhûí ìöêàôàòû äàhà

éàõøûäûð. Áóíà éàëíûç ñÿáиð åäÿíëÿð ãîâóøàðëàð!” Íÿhà-

éÿò, îíó (Ãàðóíó) ñàðàéû èëÿ áèðëèêäÿ éåðÿ ýþìäöê.

Àëëàhà ãàðøû îíà éàðäûì åäÿ áèëÿúÿê áèð úàìààò äà éîõ

èäè. Î þçö äÿ þçöíÿ hå÷ áèð êþìÿê åäÿ áèëìÿäè. Äöíÿí

îíóí éåðèíäÿ îëìàã èñòÿéÿíëÿð åðòÿñè ýöí ñÿhÿð áåëÿ äå-


39

éèðäèëÿð: “Âàé! Ñÿí äåìÿ, Àëëàh Þç áÿíäÿëÿðèíäÿí èñòÿ-

äèéèíèí ðóçèñèíè àðòûðàðìûø äà, àçàëäàðìûø äà! ßýÿð

Àëëàh áèçÿ ëöòô åòìÿñÿéäè, éÿãèí êè, áèçè äÿ éåðÿ ýþìÿð-

äè. Ñÿí äåìÿ, êàôèðëÿð íèúàò òàïìàéàúàãëàðìûø!” Áèç áó

àõèðÿò éóðäóíó éåð öçöíäÿ òÿêÿááöðëöê åòìÿéÿíëÿðÿ âÿ

ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéÿíëÿðÿ ãèñìÿò åäèðèê. Àãèáÿò àíúàã

Àëëàhäàí ãîðõóá ïèñ ÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíÿíëÿðèíäèð! Ùÿð

êÿñ éàõøû ÿìÿëëÿ ýÿëñÿ, îíà áóíäàí äàhà éàõøûñû âåðèëÿð.

Ùÿð êÿñ ïèñ ÿìÿëëÿ ýÿëñÿ, ïèñ ÿìÿëëÿð åäÿíëÿðÿ àíúàã

ÿìÿëëÿðèíèí úÿçàñû âåðèëÿð!” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 76-84).

Ìÿëóì îëäóüó êèìè, Ãàðóíóí ñÿhâè þçöíö Àëëàhäàí àéðû,

ñÿðáÿñò áèð ýöú håñàá åòìÿñè, Àëëàhûí îíó ñûíàìàã ìÿãñÿäèëÿ

âåðäèéè ýöúö âÿ èìêàíû þç öñòöíëöéöíÿ ýþðÿ “ÿëäÿ åòäèéèíè”

ýöìàí åòìÿñèäèð. Ùàëáóêè áöòöí èíñàíëàð ñàäÿúÿ îëàðàã

Àëëàhûí ãóëëàðûäûð âÿ Îíóí äÿðýàhûíäà îëàí hå÷ áèð øåéè “ÿëäÿ

åòìèø” ñàéûëìàçëàð, èíñàíà âåðèëÿí hÿð øåé éàëíûç âÿ éàëíûç

Àëëàhûí ëöòôöäöð. Áóíó áèëÿí èíñàí Àëëàhûí âåðäèéè íåìÿòëÿð

íÿòèúÿñèíäÿ àçüûíëàøìàç, ÿðêþéöíëÿøÿðÿê ñåâèíúÿ ãàïûëìàç,

éàëíûç Àëëàhà øöêцð åäÿð âÿ áó øöêöðöí ñåâèíúèíè éàøàéàð. Áèð

èíñàíûí áöòöí äöíéàäà ÿëäÿ åäÿúÿéè öñòöí ñåâèíú äÿ åëÿ áóäóð.

Гàðóí âÿ Гàðóíà áÿíçÿéÿíëÿð èñÿ éàëíûç Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè

ôÿëàêÿòëÿðÿ äö÷àð îëäóãëàðû çàìàí éàíûëäûãëàðûíû áàøà äöøÿðëÿð.

ßýÿð áó ôÿëàêÿòäÿí äÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðìàéàðàã àëäàíìàüà äàâàì

åòñÿëÿð, áó hàëäà îíëàð éàëíûç Àëëàhûí ÿáÿäè úÿhÿííÿìèíÿ ýå-

äÿúÿêëÿð. Áó hÿãèãÿò àéÿëÿðèí áèðèíäÿ áåëÿ ýþñòÿðèëèð:

“Áèëèí êè, äöíéà hÿéàòû îéóí-îéóíúàã, áÿð-áÿçÿê, áèð-

áèðèíèçèí ãàðøûñûíäà þéöíìÿê âÿ ìàë-äþâëÿòè, îüóë-óøàüû


40

÷îõàëòìàãäàí èáàðÿòäèð. Áó åëÿ áèð éàüûøà áÿíçÿéèð êè,

îíóí éåòèøäèðäèéè áèòêè ÿêèí÷èëÿðèí õîøóíà ýÿëÿð. Ñîíðà î

ãóðóéàð âÿ ñÿí îíóí ñàðàëûá ñîëäóüóíó, äàhà ñîíðà ÷þð-

÷þïÿ äþíäöéöíö ýþðÿðñÿí. Äöíéà ìàëûíà àëäàíàíëàðû

àõèðÿòäÿ øèääÿòëè ÿçàá, äöíéà ìàëûíà óéìàéàíëàðû èñÿ

Àëëàhäàí áàüûøëàíìà âÿ ðàçûëûã ýþçëÿéèð. Äöíéà hÿéàòû

àëäàíûøäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð” (“Ùÿäèä” ñóðÿñè, 20).

“Ùÿãèãÿòÿí íåìÿòëÿðè, úàh-úÿëàëû èëÿ ôÿõð

åòäèéèìèç äöíéà hÿéàòû ýþéäÿí åíäèðäèéèìèç éàüûøà

áÿíçÿéèð êè, îíóíëà éåð öçöíäÿ èíñàíëàðûí âÿ håé-

âàíëàðûí éåéÿúÿéè éåòèøèá (ÿëâàí ÷è÷ÿêëÿðëÿ, ìöõòÿëèô

ìåéâÿëÿðëÿ) áèð-áèðèíÿ ãàòûøûð.

Íÿhàéÿò, éåð öçö áÿçÿíèá ñöñëÿíäèéè âÿ ñàêèíëÿðè äÿ

éûüìàüà ãàäèð îëäóãëàðûíû çÿíí åòäèêëÿðè âàõò ýåúÿ

éàõóä ÿìðèìèç ýÿëèá äöíÿí öçÿðèíäÿ áîë ìÿhñóë

îëìàìûø êèìè îíó áè÷ÿð. Áèç àéÿëÿðèìèçè äöøöíÿí

áèð öììÿò ö÷öí áåëÿ ÿòðàôëû èçàh åäèðèê!”

(“Йóíóñ” ñóðÿñè, 24).


41

Аëëàh èíñàíû ÿí èäåàë øÿêèëäÿ éàðàòìûø, îíà áèð ÷îõ éöêñÿê

õöñóñèééÿòëÿð âåðìèøäèð. Йàðàäûëìûø áöòöí úàíëûëàð àðàñûíäà

äöøöíìÿê, ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê, ôèêèðëÿøìÿê, äöøöíäöéöíö òÿò-

áèã åäÿ áèëìÿê, ïëàí ãóðìàã, íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã êèìè çåhíè

ôóíêñèéàëàðû èëÿ áèðýÿ èíñàíëàðûí öñòöíëöéö èíêàð åäèëìÿéÿí áèð

hÿãèãÿòäèð.

Бöòöí áó öñòöíëöêëÿðя бахмайараг èíñàíûí íÿ ö÷öí îëäóã-

úà ãîðóíìàüà åhòèéàúû îëàí îðãàíèçìÿ ñàhèá îëìàñû hàããûíäà

hå÷ äöøöíìöñöíöçìö? Íÿ ö÷öí éàëíûç ìèêðîñêîïëà ýþðöíÿ

áèëÿí áàêòåðèéà âÿ âèðóñëàð áó îðãàíèçìÿ çÿðÿð âåðèð? Íÿ ö÷öí

èíñàíûí áöòöí hÿéàòû áîéóíúà òÿìèçëÿíìÿéÿ, ãàéüûéà åhòèéàúû

âàð? Íÿ ö÷öí èíñàíûí îðãàíèçìè çàìàí êå÷äèêúÿ ñûðàäàí ÷ûõûð

âÿ éàøëàøûð?

Èíñàíëàð áóíó ÷îõ “òÿáèè” håñàá åäèðëÿð, hàëáóêè áó ñàäàëà-

íàíëàðûí hÿð áèðè ìöÿééÿí áèð ìÿãñÿäëÿ õöñóñè îëàðàã éàðàäûë-

ìûøäûð. Èíñàíûí àúèçëèéèíÿ àèä îëàí hÿð øåéè Àëëàh õöñóñè îëàðàã

éàðàòìûøäûð. “Íèñà” ñóðÿñèíèí 28-úè àéÿñèíäÿ áó hÿãèãÿòÿ áåëÿ

äèããÿò ÷ÿêèëèð: “...Èíñàí çÿèô éàðàäûëìûøäûð”. Èíñàí çÿèô âàðëûã

êèìè éàðàäûëìûøäûð êè, Йàðàäàíûìûç îëàí Àëëàh ãàðøûñûíäà àúèç-

ëèéèíè áèð ãóë îëàðàã äÿðê åäÿ âÿ äöíéàíûí ìöâÿããÿòè áèð ìÿ-

êàí îëäóüóíó àíëàéà áèëñèí.

ÈÍÑÀÍÛÍ ÀÚÈÇËÈЙÈ

42

Èíñàí íÿ âàõò, hàðàäà äîüóëàúàüûíû, íÿ âàõò, íåúÿ þëÿúÿéèíè

ìöÿééÿí åäÿ áèëìÿç. Ùÿì÷èíèí hÿéàòäàí íÿ ãÿäÿð ìÿìíóí

îëñà äà, î, hÿéàòà ìöñáÿò âÿ éà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿí öíñöðëÿð-

ëÿ áàüëû hå÷ áèð òÿñèð ìåõàíèçìèíÿ ñàhèá äåéèë.

Áÿëè, èíñàí îðãàíèçìè hÿð úÿhÿòäÿí ãîðóíìàüà âÿ ãàéüûéà

ìþhòàúäûð. Äöíéàäà áàøûíà íÿ âàõò íÿ ýÿëÿúÿéè ìÿëóì äåéèë.

Èñòÿð äöíéàíûí èíêèøàô åòìèø øÿhÿðèíäÿ éàøàñûí, èñòÿðñÿ äÿ ìÿ-

äÿíèééÿòäÿí êèëîìåòðëÿðëÿ óçàãäà, åëåêòðèê âÿ ñóäàí ìÿhðóì

îëàí áèð äàü êÿíäè îëñóí; áóðàäà èíñàí hå÷ ýþçëÿìÿäèéè áèð

òÿhëöêÿ èëÿ ãàðøûëàøà áèëÿð. Þëöìúöë õÿñòÿëèéÿ òóòóëà âÿ éà øè-

êÿñò îëà áèëÿð. Ãàðøûëàøäûüû hàäèñÿ èòèðèëìÿç håñàá åòäèéè ôèçèêè

ýöúöíö, ýþçÿëëèéèíè âÿ éà þéöíäöéö ôèçèêè áèð õöñóñèééÿòèíè

îíäàí àëà áèëÿð. Йàøàäûüû éåð êèìè èíñàíûí êèìëèéè äÿ èñòèñíà

äåéèë; äàü áàøûíäà ñöðöëÿðèíè îòàðàí áèð ÷îáàí âÿ éà áöòöí äöí-

éàíûí òàíûäûüû ìÿøhóð áèð èíñàí îëñà äà, hàããûíäà äàíûøûëàí hà-

äèñÿëÿðäÿí hÿð hàíñû áèðè îíóí hÿéàòûíû òÿñÿââöðöíÿ ýÿòèðÿ áèë-

ìÿéÿúÿê ãÿäÿð äÿéèøäèðÿ áèëÿð.

Îðòà håñàáëà 70-80 êã-ëûã áèð “ÿò âÿ ñöìöê ïàð÷àñû îëàí”

îðãàíèçì èíúÿ áèð äÿðè èëÿ ÿhàòÿляниб. ßëáÿòòÿ, áåëÿ áèð äÿðè

àñàíëûãëà úûçûëàð, êÿñèëÿð âÿ ÿí àäè áèð çÿðáÿäÿí ýþéÿðÿ áèëÿð.

Ýöíÿø àëòûíäà óçóí ìöääÿò ãàëà áèëìÿç. Ìöÿééÿí áèð hÿää

ïîçóëàðñà, äÿðè ÿââÿëúÿ ãûçàðûð, ñîíðà øèøèá ñó òîïëàéûð. Ãûñàñû,

èñòè hàâàéà ìÿðóç ãàëàí áèð èíñàí þçöíö ãîðóìàã ìÿúáóðèééÿ-

òèíäÿäèð.

Àëëàh èíñàíû ÿí ýþçÿë áèð øÿêèëäÿ âÿ ÿí èäåàë ñèñòåìëÿðëÿ éà-

ðàòìûøäûð. Ëàêèí äöíéàíûí ìöâÿããÿòè îëìàñûíû ýþñòÿðìÿê âÿ

åhòèðàñëàðà ãàïûëìàëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí îðãàíèçìè ÿò

âÿ éàü êèìè òåç êîðëàíàí ìàääÿëÿðäÿí òÿøêèë åòìèøäèð. ßýÿð

èíñàíûí îðãàíèçìè áàøãà ìàääÿëÿðäÿí òÿøêèë åäèëìèø, çèðåhëè


43

áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëñàéäû, áó âàõò hå÷ áèð âèðóñ âÿ ìèêðîá, ñî-

éóã âÿ éà hÿð hàíñû áèð ãÿçà áó çèðåhè äåøèá êå÷ÿðÿê îíà çÿðÿð

âåðÿ áèëìÿçäè. Ùàëáóêè ÿò âÿ éàü áèð íå÷ÿ ñààò à÷ûãäà ãàëàíäà

òåç õàðàá îëàí ìàääÿëÿðäèð. Åëÿ èíñàíûí ÿí áþéöê àúèçëèêëÿðèí-

äÿí áèðè äÿ “áó ìàääÿ”ñèíèí ÷öðöìÿê òÿhëöêÿñèíèí áó ãÿäÿð

áþéöê îëìàñûäûð.

Èíñàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø áèð õàòûðëàòìà îëàðàã îðãà-

íèçìèíèí àúèçëèéèíè äàèì hèññ åäèð. Ìÿñÿëÿí, ñîéóã hàâàíûí òÿ-

ñèðè èíñàí áÿäÿíèíèí àúèçëèéèíè òàìàìèëÿ îðòàéà ÷ûõàðàí áèð ôàê-

òîðäóð. Ñîéóã hàâà èíñàíûí ôèçèîëîæè ìöäàôèÿñèíè éàâàø-éàâàø

èôëèú åäèð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ îðãàíèçìèí äàèì òàðàçëàéàðàã

ãîðóäóüó ñàáèò èñòèëèéèí (37 äÿðÿúÿ) íÿ ãÿäÿð ÿhÿìèééÿòëè îë-

ìàñû öçÿ ÷ûõûð: 1. ×îõ ñîéóã hàâàäà áÿäÿíèí hÿðàðÿòè ýåò-ýå-

äÿ àøàüû äöøÿ áèëÿð. ßââÿëúÿ öðÿéèí äþéöíìÿñè ñöðÿòëÿíèð, äà-

ìàðëàð éûüûëûð, àðòåðèàë ãàí òÿçéèãè éöêñÿëèð. Îðãàíèçì þçöíö

èñèòìÿê ö÷öí òèòðÿìÿéÿ áàøëàéûð; 2. Áÿäÿíèí hÿðàðÿòèíèí 35 äÿ-

ðÿúÿéÿ äöøìÿñè àðòûã òÿhëöêÿëè áèð âÿçèééÿòäèð. Öðÿê äþéöíòö-

ñö àçàëìàüà áàøëàéûð, òÿçéèã àøàüû äöøöð, ãîëëàðäà âÿ àéàãëàð-

äà, äàhà ÷îõ áàðìàãëàðäà äàìàðëàð éûüûëìàüà áàøëàéûð. Áÿäÿ-

íèí òåìïåðàòóðó 35 äÿðÿúÿéÿ äöøÿí áèð èíñàíäà øöóðóí äóìàí-

ëû îëìàñû, èñòèãàìÿò (ìöâàçèíÿò) ïîçüóíëóüó, éóõóéà ìåéëëèëèê

âÿ ôèêèð äàüûíûãëûüû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Çåhíè ïðîñåñëÿðäÿ ýåðèëèê hèññ

îëóíóð. Áóðàäà áàøãà áèð ÿñàñ ìÿãàì áÿäÿíèí òåìïåðàòóðóíóí

éàëíûç 1,5 äÿðÿúÿ àøàüû äöøìÿñè èëÿ áåëÿ ìöhöì äÿéèøèêëèêëÿ-

ðèí îðòàéà ÷ûõìàñûäûð. Ñîéóã éåðäÿ ÷îõ ãàëäûãäà âÿ áÿäÿíèí

òåìïåðàòóðó 33 äÿðÿúÿäÿí àøàüû äöøäöéö çàìàí éàääàø âÿ øö-

óð èòèð. 24 äÿðÿúÿéÿ ÷àòàíäà òÿíÿôôöñ, 20 äÿðÿúÿäÿ áåéèí, 19

äÿðÿúÿäÿ èñÿ öðÿê äàéàíûð âÿ èíñàí ö÷öí ãà÷ûëìàç îëàí þëöì

áàø âåðèð.


44

Йóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç éàëíûç áèð ìèñàëäûð. Êèòàáûí ñîíðà-

êû ñÿhèôÿëÿðèíäÿ èíñàíûí ôèçèêè çÿèôëèêëÿðèíè (àúèçëèêëÿðèíè) òÿôñè-

ëàòû èëÿ ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøàúàüûã. Áóðàäà îëàí ÿñàñ ìÿãñÿäèìèç

èíñàíûí áó äöíéàäà íÿ åäèðñÿ-åòñèí, hå÷ âàõò ðàçû âÿ ãàíå îë-

ìàéàúàüûíû, ìàëèê îëäóüó àúèçëèêëÿðèí áóíà ìàíå îëìàñûíû èñ-

áàò åòìÿêäèð. Áóíó áèëÿí áèð èíñàíûí äà úÿííÿòÿ éþíÿëìÿñèíèí,

áó äöíéàéà êîð-êîðàíÿ áàüëàíìàìàñûíûí âàúèáëèéèíè õàòûðëàò-

ìàãäûð. ×öíêè èíñàíûí âÿä åäèëÿí ñîíñóç áèð úÿííÿò hÿéàòû âàð.

Ãàðøûäà äà ãåéä åäÿúÿéèìèç êèìè, úÿííÿò hå÷ áèð ÷àòûøìàçëû-

üûí, ãöñóðóí âÿ ôèçèêè çÿèôëèêëÿðèí îëìàäûüû áèð éåðäèð. Èíñàí

îðàäà íÿôñèíèí àðçóëàäûüû hÿð øåéÿ íàèë îëàúàã, éîðüóíëóã, àú-

ëûã, ñóñóçëóã, ãîúàëûã, õÿñòÿëèê âÿ áàøãà ôèçèêè ãöñóðëàðäàí

óçàã îëàúàã.

Áàøãà áèð ìÿãñÿäèìèç èñÿ èíñàíûí þç çÿèôëèéè ãàðøûñûíäà Йà-

ðàäûúûìûç îëàí Àëëàhûí öñòöíëöéöíö, óúàëûüûíû äÿðê åäÿ áèëìÿ-

ñèíÿ âÿ Îíà ìþhòàú îëäóüóíó àíëàéà áèëìÿñèíÿ êþìÿê åòìÿê-

äèð. Áåëÿ êè, èíñàíëàðûí Àëëàhà ìþhòàú îëìàñû Ãóðàíäà áåëÿ áèë-

äèðèëìèøäèð:

“Åé èíñàíëàð! Ñèç Àëëàhà ìþhòàúñûíûç. Àëëàh èñÿ ìþhòàú

äåéèëäèð, hÿð úöð øöêöðÿ ëàéèãäèð!” (“Ôàòèð” ñóðÿñè, 15).

Áÿäÿíèí åhòèéàúëàðû

Èíñàíà áèð ÷îõ ôèçèêè çÿèôëèêëÿð âåðèëìèøäèð. Õöñóñÿí äÿ èí-

ñàí hÿì âöúóäóíó, hÿì äÿ ÿòðàôûíû òÿìèç ñàõëàìàã, îíëàðà

÷îõ äèããÿòëÿ áàõìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Áó ãàéüûéà àéûðäû-

üû âàõò èñÿ hÿéàòûí áþéöê áèð hèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. ×èìÿðêÿí,

ÿë-àéàüûíà, ñà÷ûíà âÿ äÿðèñèíÿ ãóëëóã êèìè èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëàð-

êÿí èíñàíëàðûí áóíëàðà íÿ ãÿäÿð âàõò ñÿðô åòìÿñèíÿ äàèð àíêåò-

ëÿðÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Áåëÿ ìÿëóìàòëàðû ýþðÿí èíñàí òÿ-


45

ÿúúöáöíö ýèçëÿäÿ áèëìÿç, ÷öíêè þìðöíöí áþéöê áèð hèññÿñèíè

áåëÿ èøëÿðÿ ñÿðô åòäèéèíè áÿëêÿ äÿ hå÷ ôèêèðëÿøìÿìèøäèð.

Ýöíäÿëèê hÿéàòäà, åâäÿ, éîëäà, èøäÿ, ìÿêòÿáäÿ ìöõòÿëèô èí-

ñàíëàðëà ãàðøûëàøìàã îëàð. Áó èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè äöçýöí

ýåéèíìèø, ìàêèéàæëû, ñà÷ëàðû äàðàíìûø, öçö ãûðõûëìûø, öòöëö ýå-

éèìëÿðäÿ îëàí èíñàíëàðäûð. Ëàêèí áó ýþðöíöøëÿðèíèí ÿêñè îëàí

òÿðÿôëÿðè äÿ âàð. Ýþðÿñÿí, áó èíñàíëàð áó çàhèðè ýþðöíöøö ÿëäÿ

åòìÿê ö÷öí íÿ ãÿäÿð âàõò ñÿðô åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûá-

ëàð?

Ñÿhÿð îéàíàíäàí ýåúÿ éàòàíà ãÿäÿð áèð èíñàíûí éåðèíÿ éå-

òèðìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ îëäóüó áó ãàéüû áèð ÷îõ hÿðÿêÿòè ÿhà-

òÿ åäèð. Î, éóõóäàí îéàíàíäàí ñîíðà èëê þíúÿ âàííà ãÿáóë åò-

ìÿéÿ ýåäèð. Йóõóäà îëäóüó ìöääÿòäÿ àüçûíäà ÷îõàëàí áàêòå-

ðèéàëàðà, õîø îëìàéàí ãîõóéà âÿ äàäà ýþðÿ îéàíàí êèìè äèøëÿ-

ðèíè ôûð÷àëàìàëûäûð. Èíñàíûí ýöíöíö áàøëàìàã ö÷öí ëàçûì îëàí-

ëàð éàëíûç áóíóíëà áèòìèð. Î, hÿì÷èíèí ÿëèíè âÿ öçöíö éóìàëû-

äûð. Ëàêèí ìÿñÿëÿ áóíóíëà äà áèòìèð. Áèð ýöí ÿââÿë áÿäÿíèíäÿ

âÿ äÿðèñèíäÿ áèð ÷îõ ïðîñåñëÿð áàø âåðìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, ñà÷ëàðû

âÿ öçö éàüëàíìûø, ñà÷ëàðûíäà êÿïÿê ÿìÿëÿ ýÿëìèø, áÿäÿíè òÿð-

ëÿìèøäèð. Áöòöí áó õîøàýÿëìÿç úÿhÿòëÿðäÿí õèëàñ îëìàüûí éî-

ëó èñÿ âàííà ãÿáóë åòìÿêäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ éàüëû ñà÷ëàðû, òÿð ãî-

õóñó ýÿëÿí áÿäÿíè èëÿ èíñàíëàðûí àðàñûíà ýåòìÿñè ÷îõ äà éàõøû

îëìàéàúàã.

Èíñàíëàð àðàñûíà ÷ûõìàã ö÷öí ëàçûì îëàí òÿìèçëèéèí àïàðûë-

ìàñûíäà èñòèôàäÿ åäèëÿí âàñèòÿëÿð î ãÿäÿð ÷îõäóð êè... Áó úÿ-

hÿòäÿí èíñàí áÿäÿíèíèí íÿ ãÿäÿð ÷îõ øåéÿ ìþhòàú îëìàñû hàã-

ãûíäà äöøöíìÿê ëàçûì ýÿëèð. Ìÿñÿëÿí, òÿìèçëèê ö÷öí ñó âÿ ñà-

áóíëà éàíàøû ÿëàâÿ øåéëÿðÿ äÿ åhòèéàú âàð. ×öíêè äÿðè öçÿðèí-

äÿêè þëö äÿðè òÿáÿãÿñèíè òÿìèçëÿìÿê ëàçûìäûð.


46

Ùÿð áèð èíñàí áÿäÿíèíèí òÿìèçëèéè èëÿ éàíàøû, ïàëòàðëàðûíûí,

åâèíèí âÿ ÿòðàôûíûí òÿìèçëèéèíÿ äÿ âàõò àéûðìàëûäûð. Йîõñà áèð

ìöääÿò áÿäÿíèíè éóìàñà âÿ éà åâèíè òÿìèçëÿìÿñÿ, hå÷ êÿñèí

îíà éàõûíëàøà áèëìÿéÿúÿéè áèð âÿçèééÿòÿ äöøÿ áèëÿð.

Ãûñàñû, èíñàí éàøàäûüû áèð ýöíöí áþéöê áèð hèññÿñèíè òÿìèç-

ëèéÿ âÿ þçöíÿ ãàéüû ýþñòÿðìÿéÿ àéûðûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áó òÿ-

ìèçëèê ö÷öí ìöõòÿëèô âàñèòÿëÿðÿ, êèìéÿâè ìàääÿëÿðÿ åhòèéàú

äóéóð. Àëëàh èíñàíû îëäóãúà àúèç áèð áÿäÿíëÿ éàðàòäûüû hàëäà,

îíà áó àúèçëèéè ìöâÿããÿòè þðòìÿñèíè, êÿíàðäàí hèññ åäèëìÿìÿ-

ñèíè òÿìèí åäÿí èìêàíëàðû äà âåðèá. Ùÿì÷èíèí èíñàíà òÿìèçëÿí-

ìÿñèíè, àúèç îëäóüóíó ýþñòÿðìÿìÿñèíè òÿìèí åäÿúÿê áèð äö-

øöíúÿ âåðèá. Ëàêèí áÿçÿí èíñàíëàð àüûëëàðûíäàí âÿ Àëëàhûí îí-

ëàðà âåðäèéè áàøãà òåõíèêè èìêàíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿäèêëÿðèíÿ

ýþðÿ ìÿíôè áèð ýþðöíöøëÿ áèçÿ ðàñò ýÿëÿ áèëÿðëÿð. ßñàñÿí òÿìèç-

ëèê ö÷öí ëàçûì îëàí âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿäèêëÿðèíÿ âÿ áó-

íóí ö÷öí ÷àëûøìàäûãëàðûíà ýþðÿ ãûñà ìöääÿòäÿ õîøàýÿëìÿç áèð

ýþðöíöøäÿ îëóðëàð.

Ëàêèí èíñàí þç ãàéüûñûíà íÿ ãÿäÿð ãàëûðñà-ãàëñûí, áó äà ìö-

âÿããÿòèäèð. Äèøèíè ôûð÷àëàéàí áèð èíñàí áÿëêÿ áèð ñààò ñîíðà hå÷

áóíó åòìÿìèø êèìè îëóð. Йàé ôÿñëèíäÿ âàííà ãÿáóë åòìèø áèð

èíñàí áèð ñààò ñîíðà ñàíêè áóíó åòìÿìèø êèìè îëóð. Ùÿì÷èíèí

ýþçÿëëèê ìÿãñÿäèëÿ ñààòëàðëà ýöçýö ãàðøûñûíäà ìàêèéàæ åäÿí

áèð ãàäûíû òÿñÿââöð åäèí: î áèðè ýöí îéàíäûüû çàìàí öçöíäÿêè

ìàêèéàæäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàéàúàã. Ùÿòòà ñÿhÿð îéàíäûüû çà-

ìàí öçöíäÿ ãàëàí áîéà ãàëûãëàðû îíó äàhà äà ïèñ ýþñòÿðèð. Âÿ

éà öçöíö òÿðàø åäÿí áèð êèøè î áèðè ýöí îéàíäûüû çàìàí éåíèäÿí

åéíè hÿðÿêÿòè éåðèíÿ éåòèðìÿëèäèð.

ßí ÿñàñ ìÿñÿëÿ èíñàíûí áöòöí áó ôèçèêè çÿèôëèêëÿðèíèí áèð

ìÿãñÿäè îëäóüóíó äÿðê åòìÿñèäèð. Ùÿì÷èíèí áóíëàð çÿðóðè çÿ-


47

èôëèêëÿð äåéèë, îíëàð õöñóñè îëàðàã éàðàäûëûá. Áèð ìèñàëû äöøöíÿê.

Èíñàí áÿäÿíèíèí hÿðàðÿòè ãàëõäûüû çàìàí òÿáèè îëàðàã òÿðëÿéèð.

Òÿðèí ãîõóñó èñÿ îëäóãúà õîøàýÿëìÿçäèð. Йåð öçöíäÿ éàøàéàí

èíñàí áó çÿèôëèêëÿðëÿ òåç-òåç ãàðøûëàøûð. Ùàëáóêè áåëÿ îëìàéà äà

áèëÿðäè. Ìÿñÿëÿí, áèòêèëÿðäÿ âÿçèééÿò áåëÿ äåéèë. Áèð ýöëö òÿ-

ñÿââöð åäèí. Î, òîðïàã è÷èíäÿí ÷ûõäûüû, êö÷ÿäÿ òÿáèè áèð øÿðàèò-

äÿ éåòèøäèéè, hÿð àí ïèñëèê âÿ íàòÿìèçëèêëÿ öçëÿøäèéè hàëäà äà,

þç ýþçÿë ãîõóñóíó ÿñëà èòèðìÿç. Ùÿð áèð hàëäà ýöë ãîõóñó îë-

äóãúà ýþçÿëäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ýöëöí òÿìèçëèê âÿ ãàéüûéà åh-

òèéàúû éîõäóð! Ëàêèí èíñàíûí âÿçèééÿòè áóíäàí ôÿðãëèäèð. Àëëàh

èíñàíà þç àúèçëèéèíè hèññ åòìÿси ö÷öí ëàçûì îëàí hÿð áèð õöñó-

ñèééÿòè âåðìèøäèð. Èíñàí íÿ ãÿäÿð òÿìèçëÿíèðñÿ-òÿìèçëÿíñèí,

êîñìåòèê âàñèòÿëÿðäÿí íÿ ãÿäÿð èñòèôàäÿ åäèðñÿ åòñèí, î, ýþçÿë

ãîõóíó hÿð çàìàí ñàõëàéà áèëìÿç.

Èíñàí îðãàíèçìèíäÿ îëàí áöòöí àúèçëèêëÿðëÿ éàíàøû, hÿéàòûíû

äàâàì åòäèðÿ áèëìÿñè ö÷öí hÿì äÿ ãèäàëàíìàëûäûð. Ùÿì÷èíèí

áó ãèäàëàíìà éàõøû ïëàíëàøäûðûëìàëûäûð. Èíñàí îðãàíèçìè hÿì

äÿ ïðîòåèíÿ, êàðáîhèäðàòà, øÿêÿðÿ, âèòàìèíëÿðÿ, ìöõòÿëèô ìèíå-

ðàëëàðà åhòèéàú äóéóð. Èíñàí àäû÷ÿêèëÿí ìàääÿëÿðäÿí ëàçûìè

ìèãäàðäà ãÿáóë åòìÿçñÿ, äàõèëè îðãàíëàðäà úèääè äÿéèøèêëèêëÿð

ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿð, äÿðè ñûðàäàí ÷ûõàð, èììóíèòåò ñèñòåìè âÿ

áöòöí îðãàíèçìè çÿèôëÿéÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàí òÿìèçëèéÿ ýþñ-

òÿðäèéè hÿññàñëûüû ãèäàëàíìàñûíà äà ýþñòÿðìÿëèäèð.

Èíñàíûí ãèäàäàí äà ÿhÿìèééÿòëè îëàí áèð åhòèéàúû äà âàð. Ãè-

äàëàíìàäàí áèð ìöääÿò éàøàìàã ìöìêöíäöð, ëàêèí îðãàíèç-

ìÿ ñóéóí áèð-èêè ýöí äàõèë îëìàìàñû èíñàí ö÷öí ÷îõ òÿhëöêÿ-

ëèäèð. Èíñàí îðãàíèçìè ñóéà îëäóãúà êÿñêèí øÿêèëäÿ ìþhòàúäûð.

×öíêè îðãàíèçìèí èíêèøàô åòìÿñè ö÷öí áöòöí êèìéÿâè ïðîñåñ-

ëÿð ñóéóí êþìÿéè èëÿ ìåéäàíà ýÿëèð.


48

ßëáÿòòÿ, áöòöí áóðàäà ãåéä îëóíàíëàð hÿð áèð èíñàíûí þçöí-

äÿ ýþðÿ áèëÿúÿéè ÷àòûøìàçëûãëàðäûð. Ëàêèí ýþðÿñÿí, hÿð áèð èí-

ñàí áóíëàðûí áèð ÷àòûøìàçëûã îëäóüóíó äÿðê åäÿ áèëèðìè? Йîõ-

ñà hÿð áèð èíñàí áöòöí áó ÷àòûøìàçëûãëàðûí hàìûäà îëäóüóíó äö-

øöíяряк áóíó òÿáèè ñàéûð? ßëáÿòòÿ, áóðàäà äåéèëÿíëÿð áöòöí èí-

ñàíëàðà àèääèð. Ëàêèí óíóòìàã îëìàç êè, ÿýÿð Àëëàh äèëÿñÿéäè,

áóíëàðûí hå÷ áèðèíè èíñàíëàðäà éàðàòìàçäû, hÿð èíñàí áèð ýöë êè-

ìè ýþçÿë ÿòèðëè âÿ òÿðòÿìèç îëà áèëÿðäè. Ëàêèí èíñàíû áöòöí àúèç-

ëèêëÿðè èëÿ Йàðàäàí Àëëàhûí áóíó éàðàòìàñûíäà äà áèð hèêìÿò

âàð. Йàðàäàíûìûç ãàðøûñûíäà àúèçëèéèíè äÿðê åäÿí èíñàí Îíóí

äÿâÿò åòäèéè éîëà òàáå îëìàëû, ìöâÿããÿòè âÿ ãöñóðëó îëàí äöí-

éàéà óéìàìàëû, ñîíñóç áèð ìÿñêÿí îëàí àõèðÿò ö÷öí ÷àëûøìàëû-

äûð.

“Øöóðñóç” 15 èë

Ùÿð áèð èíñàí ýöí ÿðçèíäÿ ìöÿééÿí áèð âàõòû éàòìàãëà êå-

÷èðìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Íÿ ãÿäÿð ÷îõ èøè îëñà äà, hÿð íÿ

ãÿäÿð èñòÿìÿñÿ äÿ, èíñàí éåíÿ ìöÿééÿí áèð âàõòäàí ñîíðà éàò-

ìàã, îðãàíèçìèíÿ ðàhàòëûã âåðìÿê, ýöíöíöí ÿí àçû 1/4 hèññÿ-

ñèíè éàòìàãëà êå÷èðìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ галыр. ßêñ òÿãäèðäÿ

hÿéàòûíû äàâàì åòäèðìÿñè ìöìêöí îëìàç. Î, hÿð ýöí 24 ñàà-

òûí ÿñëèíäÿ 18 ñààòûíû øöóðëó øÿêèëäÿ êå÷èðèð, éåðäÿ ãàëàí ìèíè-

ìóì 6 ñààòûíû èñÿ éóõóäà îëóð âÿ øöóðó ÿñëà èøëÿìèð. Ìÿñÿëÿ-

éÿ áó áàõûìäàí íÿçÿð éåòèðäèéèìèç çàìàí ãàðøûìûçà áåëÿ áèð

ðÿãÿì ÷ûõûð: òÿõìèíÿí 60 èëëèê áèð hÿéàòûí 1/4 hèññÿñè, éÿíè 15

èëè øöóðñóç êå÷èð.

Áÿñ éóõóíóí áèð àëòåðíàòèâè âàðìû? “Ìÿí éàòìàã èñòÿìè-

ðÿì” äåéÿí èíñàíûí âÿçèééÿòè íåúÿ îëóð?

Èêè ýöí éàòìàéàí èíñàíûí ýþçëÿðè ãàí ãîéóð, äÿðèñè ïîçóëóð,


49

ðÿíýè ñîëóð. Áó hàë áèð ãÿäÿð äÿ óçàíñà, îíóí øöóðóíó èòèðìÿê

òÿhëöêÿñè äÿ éàðàíà áèëÿð. Èíñàí èñòÿñÿ äÿ, èñòÿìÿñÿ äÿ ýöíöí

àõûðûíäà ýþçëÿðè áàüëàíàð, äèããÿòè äàüûëàð âÿ ãÿôèë éóõóéà ýå-

äÿð. Áó, ãà÷ûëìàçäûð, áó, ÿí ýöúëöñöíäÿí ÿí çÿèôèíÿ, ÿí ýþçÿ-

ëèíäÿí ÿí ÷èðêèíèíÿ, ÿí âàðëûñûíäàí ÿí éîõñóëóíà ãÿäÿð hÿð êÿñ

ö÷öí äÿéèøìÿéÿí áèð ãàéäàäûð.

Àäÿòÿí éóõóäàí ÿââÿë îðãàíèçì þëöðìöø êèìè hèññèééàòñûç

áèð øÿêèë àëûð, hå÷ íÿéÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿ áèëìÿéÿúÿê áèð hà-

ëà äöøöð. Áèð àç ÿââÿë ñÿñè åøèäÿí âÿ ãÿáóë åäÿí ãóëàãëàð ôèçè-

êè úÿhÿòäÿí ñàüëàì îëñàëàð äà åøèäÿ âÿ þç ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ

éåòèðÿ áèëìèð. Îðãàíèçì áöòöí ôÿàëèééÿòèíè ìèíèìóì hÿääÿ

åíäèðèð, äèããÿò àçàëûð, èíñàí ôèêðèíè áèð éåðÿ úÿì åäÿ áèëìèð, hÿ-

ðÿêÿòëÿðè ëÿíýèéèð. Þëöìö ðóhóí áÿäÿíäÿí àéðûëìàñû êèìè èçàh

åòäèéèìèçÿ ýþðÿ, йуху äà áèð íþâ þëöì êèìèäèð. ×öíêè èíñàí

áÿäÿíè éàòàãäà éàòûð, ëàêèí î çàìàí ðóhó áàøãà áèð ìÿêàíäà,

áàøãà hàäèñÿëÿð éàøàäûüûíû ýöìàí åäèð. Áÿëêÿ äÿ î þçöíö äÿ-

íèç êÿíàðûíäà, èñòèíèí àëòûíäà hèññ åäèð, ÿñëèíäÿ èñÿ þç îòàüûíäà

éàòûð. Þëöì äÿ èíñàíà î øÿêèëäÿ òÿñèð åäèð: îíó áó äöíéàäà èñ-

òèôàäÿ åòäèéè îðãàíèçìäÿí àéûðûð âÿ éåíè áèð áÿäÿíëÿ éåíè áèð

äöíéàéà àïàðûð.

Йóõó èëÿ þëöì àðàñûíäà îëàí áó áÿíçÿðëèê Ãóðàíäà äà áèëäè-

ðèëèð. Áèð àéÿäÿ “Ñèçè ýåúÿëÿð éóõóéà äàëäûðàí, ýöíäöç èñÿ íÿ

åòäèéèíèçè áèëÿí Îäóð. Ñîíðà Î, ñèçè ýöíäöç îéàíäûðûð êè,

ìöÿééÿí îëóíìóø âàõò ýÿëèá éåòèøñèí” (“ßíàì” ñóðÿñè, 60)

äåéÿ áóéóðóëóð. Þëöìëÿ éóõóíóí èêè îõøàð hàäèñÿ êèìè ýþñòÿ-

ðèëäèéè èêèíúè áèð àéÿ èñÿ áåëÿäèð:

“Àëëàh úàíëàðûíû îíëàð þëäöéö çàìàí, þëìÿéÿíëÿðèí úàí-

ëàðûíû èñÿ éóõóäà àëàð. Þëöìöíÿ hþêì îëóíìóø êèìñÿ-

ëÿðèí úàíëàðûíû ñàõëàéàð. Äèýÿð êèìñÿëÿðèí úàíëàðûíû èñÿ


50

ìöÿééÿí áèð ìöääÿòÿäÿê ãàéòàðàð. Ùÿãèãÿòÿí, áóíäà

äöøöíÿí áèð ãþâì ö÷öí ÿëàìÿòëÿð âàðäûð!” (“Çóìÿð”

ñóðÿñè, 42).

Ëàêèí èíñàíëàð íÿ ñÿáÿáäÿíñÿ hÿéàòëàðûíûí 1/4-íè hå÷ áèð øå-

éè ãÿáóë åòìÿéÿðÿê þëö êèìè êå÷èðäèêëÿðè hàëäà, áóíó áèð î ãÿ-

äÿð äÿ äöøöíìöðëÿð. Îíëàð éóõóéà ýåòäèêëÿðè çàìàí äöíéàäà

îëàí hÿð øåéè óíóòäóãëàðûíû беля àüûëëàðûíà ýÿòèðìèðëÿð. Ùàëáó-

êè èíñàí éóõóéà äàëäûüû çàìàí hÿìèí ýöí ãàçàíäûüû ïóë, ýåò-

äèéè èìòàhàí, àëäûüû ýþçÿë áèð hÿäèééÿ àðòûã îíóí ö÷öí hå÷ áèð

ìÿíà èôàäÿ åòìèð. Áó, áèð íþâ îíóí äöíéà èëÿ ÿëàãÿñèíèí ãàë-

ìàìàñû ìÿíàñûíà ýÿëèð.

Эюстярилян áöòöí бу ìèñàëëàð èíñàí hÿéàòûíûí ÿñëèíäÿ íÿ ãÿ-

äÿð ãûñà îëäóüóíó âÿ íÿ ãÿäÿð “çÿðóðè” èøëÿðëÿ êå÷èðèëäèéèíè

áèëäèðèð. Áó hÿéàòäàí çÿðóðè îëàí èøëÿðÿ ñÿðô åäèëìèø âàõòëàðû ÷û-

õàíäà èíñàíûí ÿéëÿíäèéèíè håñàá åòäèéè, èñòÿêëÿðèíè éåðèíÿ éåòèð-

äèéè, “äöíéàäà èñòÿäèéèì êèìè éàøàéûðàì” äåäèéè àíëàðûí îë-

äóãúà ÷îõ îëìàñûíûí øàhèäè îëóðóã. Ýåðèéÿ áàõäûüûìûç çàìàí

éàëíûç ãèäàëàíìàüà, ýåéèíìÿéÿ, òÿìèçëÿíìÿéÿ, éàòìàüà âÿ

äàhà éàõøû øÿðàèòäÿ éàøàìàã ö÷öí ÷àëûøìàüà ñÿðô åäèëÿí èëëÿðè

ÿhàòÿ åäÿí ÷îõ óçóí áèð çàìàí êÿñèìè èëÿ ãàðøûëàøûðûã.

Øöáhÿñèç êè, èíñàíûí äöíéàäà êå÷èðäèéè âàõòëà áàüëû håñàáëà-

ìàëàð ÷îõ äöøöíäöðöúöäöð. Áèð àç ÿââÿë äÿ ãåéä åòäèéèìèç êè-

ìè, òÿõìèíÿí 60 èëëèê áèð hÿéàòûí ÿí àçû 15-20 èëè òàìàìèëÿ éó-

õóäà êå÷èð. Йåðäÿ ãàëàí 40-45 èëèí 5-10 èëè èñÿ óøàãëûüûí øöóð-

ñóçëóã äþâðцäцð. Йÿíè 60 èë éàøàéàí èíñàí ÿñëèíäÿ áóíóí éàðû-

ñûíû øöóðñóç îëàðàã êå÷èðèð. Йåðäÿ ãàëàí éàðûñû èëÿ áàüëû áèð ÷îõ

ðÿãÿìëÿð ýþñòÿðèëÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, áó âàõòûí äà áèð hèññÿñè éå-

ìÿê hàçûðëàéàðàã âÿ éåéÿðÿê, áÿäÿíèíè âÿ ÿòðàôûíû òÿìèçëÿéÿ-

ðÿê, éîëäà áèð éåðÿ ÷àòìàüà ÷àëûøàðàã êå÷èð. Áó ìèñàëëàðû äàhà


51

äà àðòûðà áèëÿðèê. Íÿòèúÿäÿ èñÿ “áþéöê áèð þìöð”äÿí òÿáèè åhòè-

éàúëàðûí þäÿíìÿñèíäÿí áàøãà éàëíûç 3-5 èëëèê áèð âàõò ãàëûð.

Ñèçúÿ, áó ãÿäÿð áèð âàõòûí ñîíñóç hÿéàòëà ìöãàéèñÿäÿ íÿ äÿ-

éÿðè îëà áèëÿð?

Áåëÿëèêëÿ, áó éåðäÿ hÿãèãè èìàí ñàhèáëÿðè èëÿ èíêàð÷ûëàð àðà-

ñûíäà áþéöê áèð ôÿðãèí îëìàñû öçÿ ÷ûõûð. Èíêàð÷û áèð èíñàí éàøà-

äûüû hÿéàòûí éàëíûç áó äöíéàäà éàøàäûüû èëëÿðäÿí èáàðÿò îëäóüó-

íó ýöìàí åäèð. Þçöíÿ ýþðÿ “áèð ýþç ãûðïûìûíäà” ýÿëèá êå÷ÿí

äöíéàíûí ëÿççÿòèíè ýþðìÿê ö÷öí ÷àëûøûð, ëàêèí áîø éåðÿ éîðóëóð.

×öíêè ÿââÿë äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, áó äöíéà hÿì ÷îõ ãûñà-

äûð, hÿì äÿ ÷îõ ñàéäà ÷àòûøìàçëûãëàðäаí èáàðÿòäèð. Áóíäàí ÿëà-

âÿ, Àëëàhà ýöâÿíèá Îíà áàüëû îëìàäûüû ö÷öí äöíéàíûí áöòöí

÷ÿòèíëèêëÿðèíèí, íàðàhàòëûã âÿ ãîðõóëàðûíûí àúûñûíû ÷ÿêèð.

Èìàíëû áèð èíñàí èñÿ áöòöí hÿéàòûíû Àëëàh ðèçàñûíû ãàçàíìàã

ö÷öí ÷àëûøàðàã êå÷èðèð, Àëëàhà òàáå îëìàüûí ðàhàòëûüû ñàéÿñèíäÿ

äöíéàíûí áöòöí ãîðõó âÿ höçíëÿðèíäÿí õèëàñ îëóð, íÿòèúÿäÿ äÿ

ÿáÿäè áèð ñÿàäÿò ìÿñêÿíè îëàí úÿííÿòÿ ëàéèã ýþðöëöð. Áåëÿ êè,

èíñàíûí hÿéàòäàêû éàðàäûëûø ìÿãñÿäè äÿ îíóí hàíñû ÿìÿëëÿðè

åäÿúÿéèíèí ñûíàíìàñûäûð. Àëëàh ýþçÿë ÿìÿë ñàhèáëÿðèíÿ äöíéà

âÿ àõèðÿòäÿ ýþçÿëëèêëÿð âÿä åäèð:

“Àëëàhäàí ãîðõóá ïèñ ÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíÿíëÿðäÿí:

“Ðÿááèíèç íÿ íàçèë åòìèøäèð?” - äåéÿ ñîðóøäóãäà èñÿ îí-

ëàð: “Õåéèð!” - äåéÿ úàâàá âåðÿðëÿð. Áó äöíéàäà éàõøû-

ëûã åäÿíëÿðè ýþçÿë hÿéàò ýþçëÿéèð. Àõèðÿò éóðäó èñÿ, ñþç-

ñöç êè, äàhà éàõøûäûð. Ìöòòÿãèëÿðèí éóðäó íåúÿ äÿ ýþçÿë-

äèð! Îíëàð àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí ßäí úÿííÿòëÿðèíÿ äàõèë

îëàúàãëàð. Îðàäà îíëàðûí èñòÿäèêëÿðè hÿð øåé âàðäûð.

Àëëàh ìöòòÿãèëÿðè áåëÿ ìöêàôàòëàíäûðûð!” (“Íÿhë” ñóðÿ-

ñè, 30-31).


52

Õÿñòÿëèêëÿð âÿ ãÿçàëàð

Èíñàíà àúèçëèéèíè áèëäèðÿí hàäèñÿëÿðäÿí áèðè äÿ õÿñòÿëèêëÿð-

äèð. Îëäóãúà ìöкяммял шякилдя йарадылан îðãàíèçì ýþçëÿ ýþ-

ðöíìÿéÿí êè÷èê áèð âèðóñуí âÿ éà ìèêðîáуí úèääè òÿñèðиíя

мяруз гала биляр. Áóíó ôèêèðëÿøäèéèìèç çàìàí ÿñëèíäÿ îðãàíèç-

ìèí çÿèôëÿìÿñèíèí àíëàøûëàí îëìàäûüûíû ýþðöðöê. ×öíêè Àëëàh

èíñàíûí îðãàíèçìèíè îëäóãúà ãöñóðñóç ñèñòåìëÿðдян ибарят бир

øÿêèëäÿ éàðàäûá. Õöñóñÿí äÿ èíñàíûí иммун ñèñòåìè хариъи

тясирляря ãàðøû îëäóãúà “ýöúëö îðäó” êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëÿ áè-

ëÿð. Ëàêèí áóíëàðà áàõìàéàðàã èíñàíëàð òåç-òåç õÿñòÿëÿíèð. Äö-

øöíìÿê ëàçûìäûð êè, èíñàí îðãàíèçìèíäÿ îëäóãúà öñòöí îëàí áó

ñèñòåìëÿðè éåðëÿøäèðÿí Àëëàh äèëÿñÿéäè, èíñàí hå÷ âàõò õÿñòÿ-

ëÿíìÿçäè. Âèðóñëàð, ìèêðîáëàð, áàêòåðèéàëàð îíà òÿñèð åòìÿçäè

âÿ éà õöñóñè éàðàäûëìûø áó êè÷èê “äöøìÿíëÿð” öìóìèééÿòëÿ

îëìàçäû. Ùàëáóêè hÿð áèð èíñàí êè÷èê ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí áþéöê

õÿñòÿëèêëÿðÿ òóòóëà áèëèð. Ìÿñÿëÿí, äÿðèäÿ îëàí êè÷èê áèð éàðà-

äàí îðãàíèçìÿ äöøÿí áèð âèðóñ ãûñà ìöääÿòäÿ áþéöê áèð ñàhÿ-

íè éîëóõäóðà áèëèð. Òåõíîëîýèéà íÿ ãÿäÿð èíêèøàô åäèðñÿ åòñèí,

ÿí ñàäÿ áèð âèðóñ äà èíñàíà çÿðÿð âåðÿ áèëèð. Òàðèõäÿ áåëÿ hàäè-

ñÿëÿð ÷îõ áàø âåðèá. Ìÿñÿëÿí, 1918-úè èëäÿ Èñïàíèéàäà éàéûëàí

áèð ãðèï âèðóñó 25 ìèëéîí èíñàíûí щяйатына сон гоймушду.

Ùÿì÷èíèí 1955-úè èëäÿ Àëìàíèéàäà éàéûëàí áèð âèðóñ 30 ìèí

èíñàíûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð.

Áöòöí áóíëàð óçàã áèð òÿhëöêÿ äåéèë, hÿð ýöí hÿð áèð èíñàíûí

áàøûíà ýÿëÿúÿê hàäèñÿëÿðäèð. ßëáÿòòÿ, áóíëàðû òÿáèè ãàðøûëàéûá

îíëàðûí öñòöíäÿí äöøöíìÿäÿí êå÷ìÿê áþéöê áèð õÿòà îëàðäû.

Áàøãà àúèçëèêëÿð êèìè õÿñòÿëèêëÿð äÿ Àëëàh òÿðÿôèíäÿí õöñóñè

îëàðàã éàðàäûëàðàã èíñàíëàðà âåðèëìèøäèð. Òÿêÿááöðëö îëàí èí-

ñàí ÿñëèíäÿ íÿ ãÿäÿð àúèç îëäóüóíó áóíóí ñàéÿñèíäÿ ýþðöð.


53

Áóíäàí ÿëàâÿ, î, äöíéàíûí ÷àòûøìàçëûüûíû, hÿãèãè öçöíö ýþðöð.

Õÿñòÿëèêëÿðëÿ éàíàøû èíñàíûí öç-öçÿ ãàëäûüû òÿhëöêÿëÿðäÿí

áèðè äÿ ãÿçàëàðäûð. Ìÿñÿëÿí, éîë ãÿçàëàðû hÿð ýöí òåëåâèçèéàäà

ýþðäöéöìöç, ñåéð åòìÿéÿ âÿ ãÿçåòëÿðäÿ îõóìàüà âÿðäèø åòäè-

éèìèç hàäèñÿëÿðäèð. Èíñàí áèð ýöí îíóí äà áàøûíà áåëÿ áèð ãÿçà-

íûí ýÿëÿúÿéèíè åhòèìàë åòìèð. Ùàëáóêè ýöí ÿðçèíäÿ èíñàíûí éîë-

äà ñàäÿ ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ ãàðøûëàøà áèëÿúÿéè î ãÿäÿð hàäèñÿëÿð

âàð êè... Йÿãèí êè, äöç éîëäà éåðèéÿðêÿí àéàüû áöäðÿéèá éûõûëàí

âÿ áåéíèíÿ ãàí ñûçàí èíñàíëàð hàããûíäà åøèòìèñèíèç. Ùÿì÷èíèí

åâèíèí íÿðäèâàíûíäàí äöøÿðêÿí ãÿôëÿòÿí éûõûëàí âÿ àéàüûíû

ñûíäûðûá àéëàðëà éàòàãäàí ãàëõà áèëìÿéÿíëÿð, éåäèéè éåìÿê íÿ-

ôÿñ áîðóñóíó áàüëàäûüû ö÷öí áîüóëàíëàð hàãгынäà äà åøèòìèñè-

íèç. Áóíëàðûí ÷îõó êè÷èê ñÿáÿáëÿðëÿ áàüëûäûð âÿ hÿð ýöí ìèí-

ëÿðëÿ èíñàíûí áàøûíà ýÿëÿ áèëÿð.

Ùàããûíäà äàíûøûëàí hÿãèãÿòëÿðè ýþðÿí èíñàí äöíéàéà áàüëû-

ëûüûíûí íÿ ãÿäÿð ìÿíàñûç îëäóüóíó äöøöíìÿëè, ñàhèá îëäóãëà-

ðûíûí îíà ÿñëèíäÿ ñûíàíìàã ö÷öí ìöâÿããÿòè îëàðàã âåðèëäèéèíè

äÿðê åòìÿëèäèð. Ùÿòòà þç îðãàíèçìèíäÿ ýÿçÿí áèð ìèêðîáà ýöú

éåòèðìÿéÿí, ãàðøûñûíäàêû ïèëëÿíè ñàéà áèëìÿäèéè ö÷öí hÿéàòûны

òÿhëöêÿ алтына алан áèð èíñàí íåúÿ îëóð êè, îíó Йàðàäàí Àëëàh

ãàðøûñûíäà þç àúèçëèéèíè ýþðÿ áèëìÿéÿðÿê òÿêÿááöðлцк едир?

ßëáÿòòÿ, èíñàíû éàðàäàí Àëëàhäûð âÿ îíó áöòöí òÿhëöêÿëÿð-

äÿí ãîðóéàí äà éàëíûç Îäóð. Èíñàí íÿ ãÿäÿð òÿêÿááöðëö îëñà

беля, Àëëàh äèëÿìÿñÿ, î, hå÷ áèð ôàéäà ÿëäÿ åäÿ âÿ éà çÿðÿð-

äÿí ãîðóíà áèëìÿç. Àëëàh èñòÿñÿ, õÿñòÿëèê âåðÿð, èñòÿñÿ, èíñàíûí

àúèçëèéèíè ýþñòÿðìÿê ö÷öí îíóí îðãàíèçìèíäÿ ìöõòÿëèô ãöñóð-

ëàð éàðàäàð.

Íÿòèúÿ îëàðàã äåéÿê êè, ÿââÿë äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, äöí-

éà Àëëàhûí éàðàòäûüû áèð èìòàhàí éåðèäèð. Ùÿð áèð èíñàí äöíéà-


54

äà Àëëàhû ðàçû ñàëàúàã ÿìÿëëÿðëÿ ìÿøüóë îëìàüà ìÿñóëäóð âÿ

áóíà ýþðÿ èìòàhàíà ÷ÿêèëèð. Áó ñûíàüûí ñîíóíäà Àëëàhûí ÿìð

âÿ ãàäàüàëàðûíà òàáå îëàíëàð, ýþçÿë ÿõëàã ñàhèáëÿðè ÿáÿäè îëà-

ðàã úÿííÿòäÿ éàøàìàüà ëàéèã ýþðöëÿúÿêëÿð. Òÿêÿááöðëöëöêäÿ

èñðàð åäÿíëÿð âÿ áèð íå÷ÿ îíèëëèê hÿéàòëàðûíû àõèðÿò hÿéàòëàðûí-

äàí öñòöí òóòàíëàð èñÿ äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ ÷àòûøìàçëûãëàðäàí,

àúèçëèêëÿðäÿí âÿ ÷ÿòèíëèêëÿðäÿí õèëàñ îëìàéàúàãëàð.

Õÿñòÿëèê âÿ ãÿçàëàðûí íÿòèúÿëÿðè

ßââÿë äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, õÿñòÿëèê âÿ ãÿçàëàð Àëëàhûí

èíñàíëàðû ñûíàüà ÷ÿêìÿê ö÷öí éàðàòäûüû hàäèñÿëÿðäèð. Èìàí ýÿ-

òèðìèø hÿð áèð èíñàí áàøûíà ýÿëÿí áó hàäèñÿéÿ ýþðÿ äóà åäèá

Àëëàhà цз тутур âÿ áèëèð êè, îíó Àëëàhäàí áàøãà õèëàñ åäÿúÿê

èêèíúè áèð âàðëûã éîõäóð. Áу сябябдян, Ùç.Èáðàhèì ýþçÿë ÿõëà-

ãû âÿ ñÿìèìè äóàñû èëÿ нцмуня кими эюстярилир. Ìþìèíëÿðèí âÿ-

çèôÿñè äÿ áó ñÿìèìèééÿòè þðíÿê êèìè ãÿáóë åòìÿêäèð. Ùç.Èáðà-

hèìèí äóàñû áåëÿäèð:

“Ìÿíè éåäèðäÿí äÿ, è÷èðäÿí äÿ Îäóð! Õÿñòÿëÿíäèéèì çà-

ìàí ìÿíÿ éàëíûç Î øÿôà âåðèð. Ìÿíè þëäöðÿúÿê, ñîíðà

äèðèëäÿúÿê Îäóð” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 79-81).

Ùç.ßééóá äà áàøûíà ýÿëìèø øèääÿòëè ÿçàá âÿ õÿñòÿëèéÿ ýþðÿ

Àëëàhà ñûüûíìûø âÿ áó äàâðàíûøû èëÿ áöòöí ìþìèíëÿðÿ íöìóíÿ

îëìóøäóð:

“Áÿíäÿìèç ßééóáó äà éàä åò! Áèð çàìàí î þç Ðÿááèíÿ

ìöðàúèÿòëÿ áåëÿ äåìèøäè: “Øåéòàí ìÿíÿ áÿëà âÿ ÿçàá òî-

õóíäóðìóøäóð!”” (“Ñàä” ñóðÿñè, 41).

Áåëÿ ÷ÿòèíëèêëÿð èíñàíëàðûí Àëëàhà îëàí áàüëûëûüûíûí, êàìèëëè-

éèíèí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëóð, îíëàð ö÷öí “õåéèð” îëóð. Èíêàð÷û áèð

èíñàí ö÷öí èñÿ hÿð áèð ãÿçà âÿ õÿñòÿëèê áþéöê áèð áÿëàäûð. Î,


55

áàøûíà ýÿëäèêëÿðèíèí ìöÿééÿí áèð hèêìÿòëÿ éàðàäûëäûüûíû, àõè-

ðÿòäÿ ÿâÿçèíèí âåðèëÿúÿéèíè äöøöíìÿäèéèíÿ ýþðÿ áþéöê ÿçèé-

éÿò ÷ÿêèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áó áÿëàíûí ìàääè ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ éàíà-

øû ìÿíÿâè ÷ÿòèíëèêëÿðè äÿ âàð. ×öíêè Àëëàhû èíêàð åäÿí áèð ñèñ-

òåìäÿ éàøàéàí èíñàíëàðûí ÿñàñ äÿéÿð þë÷öëÿðè ìàääèééàò÷ûëûã-

äûð. Ùÿð hàíñû õÿñòÿëèê âÿ éà ãÿçà íÿòèúÿñèíäÿ øèêÿñò îëàí èí-

ñàí íÿ ãÿäÿð ñåâèëÿí âÿ hþðìÿò ýþñòÿðèëÿí áèð èíñàí îëñà äà, ÿëè

âÿ àéàüû hÿðÿêÿò åòìÿäèéè ö÷öí îëà áèëñèí êè, ÿââÿëêè “äîñò”ëà-

ðûíûí ÷îõó îíóí éàíûíäà ãàëûá îíа баш чякмясин вя онунла

марагланмасын. Èíêàð÷ûëàð àðàñûíäà ýþçÿë áèð èíñàí ýþçÿëëèéèíè,

ýöúëö áèð èíñàí äà ýöúöíö èòèðäèéèíÿ ýþðÿ îíëàðûí ãèéìÿòè äÿ

àçàëûð. Áóíóí éåýàíÿ ñÿáÿáè äèíäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿðäÿ

èíñàíëàðûí áèð-áèðèíÿ ìàääèééàò÷û äÿéÿðëÿð áàõûìûíäàí ãèéìÿò

âåðìÿñèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìàääè áèð ãöñóð éàðàíäûüû çàìàí èí-

ñàíûí äÿéÿðè äÿ éîõ îëóð.

Ìÿñÿëÿí, øèêÿñò ãàëàí áèð èíñàíûí hÿéàò éîëäàøû âÿ éà ãî-

hóìëàðû áóíäàí ÷îõ ýöìàí êè, ÷îõ øèêàéÿò åäÿúÿê, онлары

ящатя едян шяхсляря íÿ ãÿäÿð áÿõòñèç îëäóãëàðûíû äåéÿúÿêëÿð.

Áÿçèñè þçöíöí ýÿíú îëäóüóíó âóðüóëàéàúàã, áó éàøäà áóíà ëà-

éèã îëìàäûüûíû, “hÿéàòûíûí áàhàð ÷àüûíäà” áàøûíà ýÿëÿíëÿðäÿí

êÿäÿðëÿ äàíûøàúàã. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ äÿ õÿñòÿéÿ êèôàéÿò ãÿ-

äÿð ìàðàã ýþñòÿðìÿìÿñè èëÿ áàüëû ÿòðàôûíäàêûëàðûí îíà hàãã

ãàçàíäûðìàñûíû èñòÿéÿúÿê. Áÿçè èíñàíëàð õÿñòÿ èíñàíû hÿìèí

àíäà òÿðê åäèá ýåòìÿê èñòÿäèêëÿðè hàëäà, éàëíûç úÿìèééÿò òÿðÿ-

ôèíäÿí ãûíàíàúàüû âÿ àéûá ñàéûëàúàüû òÿhëöêÿñè ñÿáÿáèëÿ áóíó

åäÿ áèëìÿéÿúÿêëÿð. Õÿñòÿ èíñàíà ñàüëàì îëäóüó âàõò âåðèëÿí

ñÿäàãÿò âÿ âÿôà ñþçëÿðèíè èíäè åãîèñò, õóäáèí âÿ ìÿíôÿÿòúèë äö-

øöíúÿ âÿ ñþçëÿð ÿâÿç åòìèøäèð.

Ñÿäàãÿò âÿ âÿôàíûí ÷îõ ãûñàìöääÿòëè îëäóüó áåëÿ áèð ñèñ-


56

òåìäÿ îëàí hàäèñÿëÿðÿ òÿÿúúöá åòìÿê ÿñëèíäÿ ëàçûì äåéèë.

×öíêè èíñàíëàðû éàëíûç ìàääè þë÷öëÿðëÿ ãèéìÿòëÿíäèðÿí âÿ ÿí

ÿñàñû äà ãÿëáèíäÿ Àëëàh ãîðõóñó îëìàéàí áèð èíñàíäàí ñÿäàãÿò

ýþçëÿìÿê ìöìêöí äåéèë. ßìÿëëÿðèíèí ìöãàáèëèíäÿ úÿçàланды-

рылаъаьына èíàíìàéàí áèð èíñàíûí ìöñáÿò ÿìÿë ñàhèáè îëìàñû

îíóí åëÿ þç éàíëûø ìÿíòèãèíÿ ýþðÿ, áèð “àõìàãëûãäûð”. ×öíêè

úàhèë úÿìèééÿòÿ ýþðÿ, áèð íå÷ÿ îíèëëèê è÷èíäÿ þëöìëÿ áèðëèêäÿ

ÿáÿäè éîõ îëàúàüûíà èíàíàí áèð èíñàíà ôÿäàêàðëûã åäèá ñÿäàãÿò

ýþñòÿðìÿéèí ìÿíàñû éîõäóð. Îíñóç äà hÿð èêèñè ãûñà ìöääÿò

éàøàéûá éîõ îëàúàãëàðûíà èíàíûð, áó hàëäà åëÿ þç ìÿíôÿÿòëÿðèíè

ýöäìÿéÿ öñòöíëöê âåðèðëÿð.

Ùàëáóêè ìöñÿëìàíëàð àðàñûíäà âÿçèééÿò áåëÿ äåéèë. Àëëàhà

èìàí ýÿòèðÿí, Îíóí ãàðøûñûíäà àúèçëèéèíè áèëÿí âÿ Îíäàí ãîð-

õàí èíñàíëàð áèð-áèðèíè Àëëàhûí ÿìð åòäèéè øÿêèëäÿ äÿéÿðëÿíäè-

ðèðëÿð. Áèð èíñàíûí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿòè îíóí “òÿãâàñû”, éÿíè

Àëëàh ãàðøûñûíäàêû ãîðõóñó, hþðìÿòè âÿ áóíà ýþðÿ ñàhèá îëäó-

Àëëàh áèð èíñàíû øÿêèë-ëÿðäÿêè êèìè õÿñòÿ-ëèêëÿðëÿ ñûíàüà ÷ÿêÿáèëÿð. Äöíéàéà åhòè-ðàñëà áàüëû îëìàéàí,Àëëàhûí ðÿhìÿòèíè âÿúÿííÿòèíè èñòÿéÿí èí-ñàíëàð ö÷öí áåëÿ ÷ÿ-òèíëèêëÿð îíëàðûí ñÿáиðåòìÿñè âÿ Àëëàhà ãàð-øû îëàí èìàíëàðûíû àð-òûðìàñû ö÷öí áèð ôöð-ñÿòäèð. Ëàêèí hÿéàò-ëàðûíûí éàëíûç áó äöí-éàäàí èáàðÿò îëäóüó-íó çÿíí åäÿí èíñàí-ëàð áó ìöhöì ñèððèäÿðê åäÿ áèëìÿçëÿð.


57

üó õåéèðõàhëûã âÿ ýþçÿë ÿõëàãäûð. ßýÿð áèð èíñàí áó õöñóñèé-

éÿòëÿðÿ ìàëèêäèðñÿ, î, äöíéàäà áÿçè ôèçèêè ãöñóðëàðû îëñà äà,

àõèðÿòäÿ ÿáÿäè îëàðàã ýþçÿëëèêëÿð è÷èíäÿ éàøàéàúàã. Áó,

Àëëàhûí èíñàíëàðà îëàí âÿäèäèð âÿ áóíó áèëÿí ìþìèíëÿð äÿ áèð-

áèðèíèí ÷àòûøìàçëûãëàðûíû, ãöñóðëàðûíû øÿôãÿòëÿ ãàðøûëàéûð, îëäóã-

úà ñÿäàãÿòëè âÿ âÿôàëû îëóðëàð.

Áåëÿëèêëÿ, áó áþéöê ôÿðã úàhèë áèð úÿìèééÿòèí èíêàð÷ûëàðà

îëàí úÿçàñûäûð. Åéíè çàìàíäà Àëëàhûí Îíó èíêàð åäÿíëÿðÿ äöí-

éàäà âåðäèéè áþéöê áèð áÿëàäûð. Äöíéàäà þç èñòÿéè èëÿ éàøàéûá

ÿìÿëëÿðèíèí ÿâÿçèíè àëìàéàúàüûíû ýöìàí åäÿí èíñàíлар àõèðÿò-

äÿ áþéöê áèð ÷àøãûíëûã âÿ håéðÿò è÷èíäÿ îëàúàã. Äöíéàäà ýþñ-

òÿðäèéè ÿçàçèëëèê, âÿôàñûçëûã, ñÿäàãÿòñèçëèê âÿ áóíà áÿíçÿð áö-

òöí ìÿíôè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áèð-áèð håñàáà ÷ÿêèëÿúÿêляр.

Àëëàh èíñàíëàðûí äöíéàäàêû ÷èðêèí ÿìÿëëÿðèíèí îíëàðûí ÿëåéhèíÿ

îëàúàüûíû áåëÿ áèëäèðèð:

“Êöôð åäÿíëÿð îíëàðà âåðäèéèìèç ìþhëÿòè hå÷ äÿ þçëÿðè

ö÷öí õåéèðëè ñàíìàñûíëàð! Áèçèì îíëàðà âåðäèéèìèç ìþh-

ëÿò àíúàã ýöíàhëàðûíû äàhà äà àðòûðìàëàðû ö÷öíäöð. Îí-

ëàð çÿëèëåäèúè áèð ÿçàá ýþðÿúÿêëÿð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè,

178).

Йàøëûëûã

Çàìàíûí äÿéèøиклик етмяк хцсусиййяти hÿð øåéäÿ ýþçëÿ ýþ-

ðöíöð. ßí ñîí ìîäåëäÿí îëàí àâòîìîáèë áèð íå÷ÿ èë ÿðçèíäÿ úû-

çûëûð, çÿäÿëÿíèð âÿ òÿáèè îëàðàã êþhíÿëèð. ßí ÷îõ áÿéÿíèëÿí áèð

åâ 5-10 èë ñîíðà (ÿýÿð тямир ишляри апарылмазса) áîéàëàðû òþêöë-

ìöø êþhíÿ ýþðöíöøëö áèð éåðÿ ÷åâðèëяð. Ëàêèí áöòöí áóíëàðëà

éàíàøû èíñàí ÿí áþéöê äÿéèøèêëèéÿ þç îðãàíèçìèíäÿ øàhèä îëóð:

èíñàíûí ÷îõ áþéöê ãèéìÿò âåðäèéè îðãàíèçìè èëëÿðèí êå÷ìÿñè


58

èëÿ áÿðïàåäèëìÿç øÿêèëäÿ ìÿíôè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëûð. Èí-

ñàíûí ìöÿééÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ êå÷èðäèéè áó äÿéèøèêëèê Ãóðàí-

äà áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Ñèçè çÿèô áèð øåéäÿí éàðàäàí, ýöúñöçëöêäÿí ñîíðà ãöâ-

âÿòëè åäÿí, ãöââÿòëè îëäóãäàí ñîíðà òàãÿòñèç åäÿí Àëëàh-

äûð. Î, èñòÿäèéèíè éàðàäûð. Î, áèëÿíäèð, ãàäèðäèð!”


Йàøëûëûã ÷îõ âàõò èíñàíëàðûí äöøöíìÿê èñòÿìÿäèéè, hÿéàò

бойу ïëàíëàðûíà àèä åäèëìÿéÿí áèð äþâðäöð. Èíñàíëàð áÿçè ôèçè-

êè àúèçëèêëÿðëÿ êå÷èðÿúÿêëÿðè éàøëûëûã äþâðöíö áàúàðäûãëàðû ãÿ-

äÿð àüûëëàðûíà ýÿòèðìÿìÿéÿ ÷àëûøûðлар. Áÿçÿí йашлылыг барядя

дцшцнъяляря далдыгда èñÿ ãîðõó вя éà âÿ íàðàhàòчылыг щиссляри

кечирир, ëàêèí áèð ìöääÿò ñîíðà áóíëàðû éàääàí ÷ûõàðàðàã éåíè-

äÿí þç hÿéàòëàðûíû äàâàì åòäèðèðëÿð. Îíëàðûí гоъаëàúàãëàðûíû òÿ-

ñÿââöð åòìÿê èñòÿìÿìÿляриíèí ÿñàñ ñÿáÿáè áó äöøöíúÿíèí hÿ-

éàòäà ÿáÿäè îëàðàã ãàëìàéàúàãëàðûíû îíëàðà õàòûðëàòìàñûäûð.

Áóíà ýþðÿ äÿ áèð âàõò ãàðøûëàøàúàãëàðû ãà÷ûëìàç îëàí áó äþâð

áàðÿäÿ ÷îõ àç äöøöíöðëÿð. Ãàðøûëàðûíäà hÿëÿ óçóí áèð ìöääÿ-

òèí îëäóüóíó, гоъалыьûí âÿ þëöìöí ÷îõ óçàã îëäóüóíó ýöìàí

åäèðëÿð. Ãóðàíäà èíñàíëàðûí áåëÿ áèð ñÿhâ äöøöíúÿñè à÷ûã ýþñòÿ-

ðèëìèøäèð:

“Äîüðóñó, Áèç áóíóíëà âÿ àòàëàðûíà þìöðëÿðè óçàíûíúà-

éà ãÿäÿð ýöí-ýöçÿðàí âåðäèê...” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 44).

Áó èíñàíëàð ÷îõ áþéöê ñÿhâ åäèðëÿð. ×öíêè hÿð áèð éåòêèí èí-

ñàí íå÷ÿ éàøûíäà îëóðñà-îëñóí, ýåðèéÿ áàõäûüû çàìàí àüëûíäà

ìöÿééÿí õàòèðÿëÿðèí îëäóüóíó ýþðÿúÿê. Óøàãëûã âÿ ýÿíúëèê èë-

ëÿðèíäÿ áàøûíà ýÿëÿí ìÿíôè âÿ ìöñáÿò hàäèñÿëÿðè, îíó hÿéÿ-

úàíëàíäûðàí øåéëÿðè, ãÿáóë åòäèéè ìöhöì ãÿðàðëàðû, åhòèðàñû ñà-

éÿñèíäÿ íàèë îëìàã ö÷öí èëëÿðèíè ñÿðô åòäèéè ìÿãñÿäëÿðè ñîíðà-


59

äàí ÷ÿòèíëèêëÿ éàäà ñàëàíäà,

áóíëàðын îíóí ö÷öí éàëíûç áèð

õàòèðÿ олдуьуну дярк еäèð. Áó-

íà ýþðÿ äÿ ÷îõ âàõò “áþéöê áèð

hÿéàòû”íû данышмаг ö÷öí ÿí

÷îõó áèð íå÷ÿ ñààò ëàçûì ýÿëèð.

Йàëíûç áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ äö-

øöíìÿêëÿ äÿðê åäèëÿн áó hÿãè-

ãÿò hàíñû äþâðäÿ îëóðñà-îëñóí,

èíñàíû ãÿòè ãÿðàðà ýÿëìÿéÿ

ñþâã åòìÿëèäèð. Ìÿñÿëÿí, ÿýÿð

40 éàøûíäà îëàí áèð èíñàí 65

éàøûíà ãÿäÿð éàøàìàã èñòÿéèð-

ñÿ, î, áèëìÿëèäèð êè, ãàðøûñûíäà-

êû 25 èë êå÷èðäèéè 40 èë ãÿäÿð òåç ютцб êå÷ÿúÿê. Ùÿòòà hÿìèí èí-

ñàí 90 éàøûíà ãÿäÿð äÿ éàøàñà, âÿçèééÿò äÿéèøìÿéÿúÿê. ×öí-

êè ãàðøûäàêû èëëÿð óçóí âÿ éà ãûñà îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã

ñîíäà áèòÿúÿê. Áåëÿëèêëÿ, áó ìÿãàìäà èíñàíûí éàøëàнìàñû

äöíéàíûí ìöâÿããÿòè áèð ìÿêàí îëìàñûíûí ÿí áþéöê ÿëàìÿòëÿ-

ðèíäÿí áèðèäèð. Èíñàí íÿ åäèðñÿ-åòñèí, áèð äàhà ýåðè ãàéûòìàéà-

ðàã, áó äöíéàäàí ìöòëÿã àéðûëàúàã.

Áåëÿ îëàí hàëäà èíñàí ìÿíôè ìöëàhèçÿëÿðèíè áèð êÿíàðà ãî-

éóá þç hÿéàòû hàããûíäà äàhà äîüðó äöøöíìÿëèäèð. Õöñóñÿí äÿ

áèëäèðäèéèìèç êèìè, çàìàí ÷îõ ñöðÿòëÿ êå÷èð âÿ hÿð êå÷ÿí ýöí

èíñàíû äàhà ýÿíú âÿ åíåðæèëè ãóðóëóøà äåéèë, àéÿäÿ äÿ áèëäèðèë-

äèéè êèìè, “çÿèôëèéÿ” ñöðöêëÿéèð. Ãûñàñû, éàøëûëûã èíñàíûí àúèçëè-

éèíèí ìöhöì ýþñòÿðèúèñèäèð. Þòöá êå÷ÿí èëëÿðèí èíñàíûí îðãà-

íèçìèíÿ âÿ çåhíèíÿ ýþñòÿðäèéè ìÿíôè òÿñèðëÿð à÷ûã áèð hÿãèãÿò-

äèð. Ãóðàíäà èíñàíûí гоъалмасы иля йанашы, àúèçëèéèíäÿí äÿ


60

áÿhñ åäèëèð:

“Àëëàh ñèçè éàðàòìûøäûð, сîíðà äà þëäöðÿúÿêäèð. Ñèçèí áèð

ãèñìèíèç þìðöí ÿí ðÿçèë (èõòèéàð) ÷àüûíà ÷àòäûðûëàð êè,

áèëäèéè hÿð øåéè óíóäàð. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh áèëÿíäèð, ãà-

äèðäèð!” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 70).

Йàøëûëûüà òèááè äèëäÿ “èêèíúè óøàãëûã äþâðö” äÿ äåéèëèð. ×öí-

êè îðãàíèçìäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ìÿíôè hàëëàð èíñàíû áèð óøàã êè-

ìè ãàéüûéà âÿ ãîðóíìàüà ìþhòàú åäèð. Áåëÿ êè, гоъалан èíñàí-

äà ôèçèêè âÿ ðóhè áàõûìäàí óøàãëûã äþâðöíÿ àèä õöñóñèééÿòëÿð

éàðàíûð. Èíñàí ýÿíú îëäóüó çàìàí ôèçèêè áàõûìäàí ðàhàòëûãëà

ýöúöíöí ÷àòäûüû áèð ÷îõ èøè éàøëàøàíäà éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìир. Âÿ

éà ýÿíú îëäóüó çàìàí ÷îõ ýöúëö áèð éàääàøà ìàëèê îëдуьу

щалда, éàøëàøàíäà îíóí hàôèçÿñèíäÿ ýåðèëÿìÿ áàø âåðèð.

Ащыллашан инсанда баш верян дяйишикликляри чох садаламаг олар.

Íÿòèúÿ áóäóð êè, ìöÿééÿí éàøäàí ñîíðà hÿð áèð èíñàíäà ðàñò

ýÿëèíÿí ôèçèêè âÿ çåhíè ýåðèëèê áèð íþâ óøàãëûã hàëûíà бир нюв

гайыдышдыр.

Ãûñàñû, èíñàí hÿéàòûíà óøàã êèìè áàøëàéûð âÿ áèð ìöääÿò

ñîíðà éåíèäÿí óøàãëûüà гайыдараг hÿéàòûíà ñîí ãîéóð. Øöáhÿ-

ñèç êè, áó ìöääÿòин ýÿëèøè гцсурсуз ютцшмцр. Àëëàh äèëÿñÿéäè,

èíñàíû þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð ýÿíú ñàõëàéàð, îðãàíèçìèíäÿ

hå÷ áèð ãöñóð âÿ õÿñòÿëèê éàðàòìàçäû. Ëàêèí Àëëàh éàøëûëûã äþâ-

ðöíäÿ èíñàíäà áÿçè ÷àòûøìàçëûãëàð éàðàäàðàã, îíà äöíéàíûí

ìöâÿããÿòè îëäóüóíó áèð äàhà õàòûðëàäûð. Åéíè çàìàíäà äöíéà-

äà îëàí íþãñàíëàðû ýþñòÿðÿðÿê èíñàíûí àõèðÿòÿ, éÿíè hÿãèãè

ìÿñêÿí îëàí úÿííÿòÿ îëàí èñòÿéèíè äÿ àðòûðûð.

Áó äöíéàíûí ìöâÿããÿòè îëìàñû âÿ èíñàíûí éàøëàøìàñûíäà

ìöÿééÿí áèð hèêìÿòèí îëìàñû àøàüûäàêû àéÿäÿ àéäûí èôàäÿ åäè-

ëèð:


61

“Åé èíñàíëàð! Þëÿíäÿí ñîíðà éåíèäÿí äèðèëÿúÿéèíèçÿ

øöáhÿíèç âàðñà, èëê éàðàäûëûøûíûçû éàäà ñàëûí. Ùÿãèãÿòÿí,

Áèç ñèçè òîðïàãäàí, ñîíðà ìÿíèäÿí, ñîíðà ëàõòàëàíìûø

ãàíäàí, äàhà ñîíðà ìöÿééÿí, òàì áèð øÿêëÿ äöøìöø âÿ

äöøìÿìèø áèð ïàð÷à ÿòäÿí éàðàòäûã êè, ñèçÿ ýþñòÿðÿê. Èñ-

òÿäèéèìèçè àíà áÿòíèíäÿ ìöÿééÿí áèð ìöääÿò ñàõëàéàð,

ñîíðà ñèçè óøàã îëàðàã ÷ûõàðäàðûã. Ñîíðà éåòêèíëèê ÷àüû-

íà éåòèøÿñèíèç äåéÿ ñèçè áþéöäÿðèê. Êèìèíèç âÿôàò åäÿð,

êèìèíèç äÿ þìðöí åëÿ áèð ðÿçèë ÷àüûíà ÷àòäûðûëàð êè, âàõ-

òèëÿ áèëäèéèíè áèëìÿç îëàð. Ñÿí éåð öçöíö ãóïãóðó ýþðÿð-

ñÿí. Áèç îíà éàüìóð åíäèðäèéèìèç çàìàí î, hÿðÿêÿòÿ

ýÿëèá ãàáàðàð âÿ hÿð íþâ ýþçÿë áàð ýÿòèðÿð” (“Ùÿúú” ñó-

ðÿñè, 5).

Йàøëûëûãëà áàüëû ôèçèêè ãöñóðëàð

Âàðëû, ìÿøhóð âÿ éà ýöúëö îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã hå÷

áèð èíñàí îíó ãàðøûäà ýþçëÿéÿí âÿ àøàüûäà áÿhñ åòäèéèìèç ôèçè-

êè ãöñóðëàðäàí õèëàñ îëà áèëìÿç.

Äÿðè èíñàíûí ýþçÿëëèéèíäÿ ÿí ìöhöì ôàêòîðëàðäàí áèðèäèð.

Áÿäÿíäÿí òÿõìèíÿí áèð ìèëëèìåòðëèê áèð òîõóìà ýþòöðöëñÿ, àë-

òûíäàí åñòåòèê áàõûìäàí hå÷ äÿ õîø ýþðöíìÿéÿí áèð ìÿíçÿðÿ

îðòàéà ÷ûõàð. Áåëÿ êè, éàðàíàí ìÿíçÿðÿéÿ áàõìàã äà îëìàç.

×öíêè äÿðè ãîðóéóúó ôóíêñèéàñû èëÿ éàíàøû áÿäÿíÿ äöçýöí âÿ

hàìàð áèð ýþðöíöø âåðäèéè ö÷öí, åñòåòèê áàõûìäàí да ìöhöì

áèð ôóíêñèéà äà äàøûéûð. Áåëÿ îëäóüó hàëäà “Èíñàíûí þéöíäöéö,

þçöíö ÿòðàôынäàêûëàðà íöìàéèø åòäèðìÿê èстядийи áöòöí îðãà-

íèçìèíè ÿhàòÿ åäÿí òÿõìèíÿí 2 êã-ëûã äÿðèäèð” äåéÿ áèëÿðèê.

Ëàêèí ÿí hèêìÿòëèñè îäóð êè, éàøëûëûã þçöíö ÿí ÷îõ äÿðèäÿ áö-

ðóçÿ âåðèð.


62

Йàøëàíäûãúà äÿðèíèí åëàñòèêëèéè àçàëûð, î, èíúÿëèð âÿ àëò òÿáÿ-

ãÿëÿðäÿêè ãóðóëóøó, èíñàíûí ñêåëåòèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí òÿìÿë ïðî-

òåèíëÿðè hÿññàñëàøûá ÷þêäöéö ö÷öí ñàëëàíûð. Йàøëàøàí hÿð áèð èí-

ñàíûí ÿí ÷îõ ãîðõó èëÿ ýþçëÿäèéè öçäÿêè ãûðûøëàð âÿ õÿòëÿð áó

ñÿáÿáäÿí éàðàíûð. Äÿðèíèí öñò òÿáÿãÿñèíäÿ äàèì éàü òÿáÿãÿñè

éàðàäàí âÿ îíà òÿáèè éóìøàãëûã âåðÿí òîõóìà èôðàçûíûí àçàë-

ìàñûíà ýþðÿ ãàáûüûí ñîéóëìàñû áàø âåðèð. Ùÿäñèç ñîéóëìà âÿ

òþêöëìÿ íÿòèúÿñèíäÿ äÿðèíèí êå÷èðèúèëèê ãàáèëèééÿòè àðòûð âÿ õà-

ðèúè òÿñèðëÿðèí äÿðèäÿí êå÷èäè àñàíëàøûð. Áóíóíëà áàüëû îëàðàã äà

éàøëûëûã ãàøûíìàñû, äûðíàã éàðàëàðû, éóõóñóçëóã âÿ ñ. ìåéäàíà

ýÿëèð. Åéíèëÿ àëò äÿðèäÿ äÿ ìÿíôè hàëëàð éàðàíûð. Йàøëû èíñàíëàð-

äà äÿðè òîõóìàëàðûíäà éåíèëÿøìÿ âÿ ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñè ìå-

õàíèçìëÿðè îëäóãúà ÿhÿìèééÿòëè дяряъядя ïîçóëóð. Áóíà ýþðÿ

äÿ èíñàíëàðûí éàøëû инсанларäà áÿäõàññÿëè øèøëÿðÿ òåç-òåç ðàñò ýÿ-

ëèíèð.

Èíñàí áÿäÿíè ö÷öí ñöìöêëÿðèí ñàüëàì îëìàñû äà ÿhÿìèééÿò

кясб еäèð. Äöç äàéàíìàã ýÿíú áèð èíñàí ö÷öí ÷îõ àñàí îëäóüó

hàëäà, éàøëûëûã äþâðöíäÿ áó, ôèçèêè úÿhÿòäÿí ìöìêöí äåéèë.

Йàøëàøäûãúà îíóðüàäà ìåéäàíà ýÿëÿí òÿáèè ÿéèëìÿ íÿòèúÿñèí-

äÿ ãîçáåëëèê éàðàíûð. Áó, ýÿíúëèêäÿ îëàí hÿð úöð òÿêÿááöðöí

áèð êÿíàðà ãîéóëìàñû äåìÿêäèð. Àéàã öñòäÿ äàéàíìàã ýöúöíÿ

ìàëèê îëìàéàí áèð èíñàíäà áàøãà èíñàíëàðà ãàðøû hå÷ áèð

öñòöíëöê âÿ õóäáèíëèê hèññè òÿáèè êè, îëà áèëìÿç. Þçö èñòÿìÿñÿ

äÿ àðòûã àúèçëèéèíè ÿòðàôûíäà îëàí èíñàíëàðäàí ýèçëÿдÿ áèëìèð.

Йàøëû èíñàíëàðûí hÿì÷èíèí ñèíèð höúåéðÿëÿðèíäÿ éåíèëÿøìÿ

îëìàäûüû ö÷öí áöòöí hèññèééàò îðãàíëàðûíäà ìöÿééÿí áèð hÿñ-

ñàñëûã èòêèñè áàø âåðèð. Йàøëàøäûãúà ýþçëÿðäÿ èøûüûí øèääÿòèíÿ

ìöãàâèìÿò ãàáèëèééÿòè àçàëûð. Áó hàë ýþðìÿíè ìÿhäóäëàøäûðûð:

ðÿíýëÿðèí àéäûíëûüûны, úèñèìëÿðèí ôîðìàñûны, éåðëÿшмя мякан-


63

ßí éóõàðûäàêûèêè øÿêèë äöíéà-íûí ÿí éàøëû ôðàí-ñûçû îëàí ÆàííàÊàëìåíòåéÿ àèä-äèð. Áó èêè ðÿñìàðàñûíäà òàì 100èëëèê áèð çàìàíêÿñèéè âàð. Îðòà-äàêû ðÿñìëÿðäÿèñÿ Íåòè Ðåâéöåë-òàíûí ýÿíúëèê âÿãîúàëûã âÿçèééÿòèýþðöíöð.

Ðÿñìëÿðäÿ ýþðöíÿí äÿéèøèêëèê-ëÿð hÿð êÿñÿ àèääèð. Èíñàí áÿäÿ-íèíèí ìÿðóç ãàëäûüû éàøëàøìà âÿäÿéèøèëìÿ äöíéà hÿéàòûíûí ìö-âÿããÿòè îëìàñûíûí àøêàð äÿëèëëÿ-ðèíäÿíäèð. Èíñàí äîüóëóð, áþéö-éöð, éàøëàíûð âÿ þëöð. Àììà çà-ìàíëà áàüëû áó ìÿðhÿëÿëÿðè êå-÷èðÿí éàëíûç áÿäÿíäèð, èíñàíûí

ðóhó ÿñëà ãîúàëìàç.

ларыны âÿ óçàãëûüû áóëàíûã øÿêèëäÿ ýþðöð. ×îõ ìöhöì îëàí ýþð-

ìÿ àéäûíëûüû ýåò-ýåäÿ ïîçóëóð. Áó, éàøëûëàð ö÷öí ÿí ÷ÿòèí hàë-

ëàðäàí áèðèäèð.

Øöáhÿñèç êè, èíñàíûí éàøëûëûã äþâðöíäÿ ôèçèêè âÿ ðóhè áàõûì-

äàí áèð ÷îõ èòêèëÿð âåðìÿñè öçÿðèíäÿ äöøöíöëìÿсè эяряк îëàí

ìþâçóëàðäàíäûð. ßââÿë äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Àëëàh äèëÿñÿé-

äè, áöòöí áó ÷àòûøìàçëûãëàðûí hå÷ áèðèíè èíñàíà âåðìÿçäè: èíñàí

äîüóëäóãäàí ñîíðà áþéöéöð, èíêèøàô åäèð, hÿòòà âàõò êå÷äèêúÿ

áöòöí îðãàíëàðû, ãàáèëèééÿòëÿðè äàhà äà ãöââÿòëÿíÿ áèëÿðäè.

Äöíéàäà êå÷èðäèéè èëëÿð èíñàíûí ñàüëûüûíà ñàüëûã, ýöúöíÿ ýöú,

ãöââÿñèíÿ ãöââÿ ãàòà áèëÿðäè. Âÿðäèø îëóíìàéàí áèð hàë îëñà

äà ÿëáÿòòÿ êè, hÿéàòûí èíñàíû ãîúàëäàí äåéèë, éåíèëÿéÿí, èíêèøàô

åòäèðÿí õöñóñèééÿòèíèí îëìàñû ìöìêöí îëà

áèëÿðäè. Ëàêèí Àëëàhûí ìöÿééÿí áèð hèê-

ìÿòëÿ èíñàíëàð ö÷öí äèëÿéèá éàðàòäûüû

ñèñòåì éàøëàøìàã, çÿèôëÿìÿê ö÷öí

ïëàíëàøäûðûëûá. Äöíéàäà îëàí hÿð øåé

êèìè èíñàí îðãàíèçìè äÿ òÿäðèúÿí

ñöãóòà óüðàéûð.

Áåëÿëèêëÿ, èíñàí äöíéàíûí

ìöâÿããÿòè îëäóüóíó âÿ þçö-

íÿ ôàéäàëû îëìàäûüûíû áèð äà-

hà ýþðöð. Áöòöí áó àúèçëèê-

ëÿðäÿí àéäûí îëóð êè, ÿáÿäè

àõèðÿòля мцгайисядя áó äöí-

éàíûí hå÷ áèð ôàéäàñû éîõäóð.

Áåëÿ êè, Àëëàh Ãóðàíäà áó hÿ-

ãèãÿòÿ äÿôÿëÿðëÿ äèããÿò ÷ÿê-

ìèø âÿ äöíéàíûí ìöâÿããÿòè

Jóõàðûäàêû øÿêèëäÿ éàøëû ãàäûíûíÿëèíäÿ òóòäóüó ôîòîøÿêèë îíóí þçýÿíúëèê ôîòîøÿêëèäèð.


65

õöñóñèééÿòëÿðëÿ çÿíýèí îëäóüóíó àéÿëÿðèíäÿ õÿáÿð âåðìèøäèð.

Èíñàíëàðà äà áó hàë öçÿðèíäÿ äöøöíìÿëÿðèíè âÿ áóíäàí ëàçûìè

þéöä àëìàüû ÿìð åòìèøäèð:

“Ùÿãèãÿòÿí, äöíéà hÿéàòû ýþéäÿí åíäèðäèéèìèç éàüìó-

ðà áÿíçÿð êè, îíóíëà éåð öçöíäÿ èíñàíëàðûí âÿ håéâàíëà-

ðûí éåéÿúÿéè áèòêèëÿð éåòèøèá áèð-áèðèíÿ ãàòûøàð. Íÿhàéÿò,

éåð öçö áÿçÿêëÿíèá ñöñëÿíäèéè âÿ ñàêèíëÿðè äÿ éûüìàüà

ãàäèð îëäóãëàðûíû çÿíí åòäèêëÿðè âàõò ýåúÿ, éàõóä ýöí-

äöç ÿìðèìèç ýÿëÿð âÿ Áèç îíó, äöíÿí öçÿðèíäÿ áîë ìÿh-

ñóë îëìàìûø êèìè, áè÷èëìèø áèð hàëà ýÿòèðÿðèê. Áèç àéÿëÿ-

ðèìèçè äöøöíÿí áèð öììÿò ö÷öí áåëÿ ÿòðàôëû èçàh åäè-

ðèê!” (“Йóíóñ ñóðÿñè, 24).

Гåéä îëóíàíëàðäàí äà ýþðäöéöìöç êèìè, èíñàí äîüóëóð âÿ

èíêèøàô åäÿðÿê ìöÿééÿí áèð éàøà ÷àòûð. ßí ãöââÿëè ÷àüûíäà áö-

òöí áÿäÿíèíèí îíà àèä îëäóüóíà òàì ÿìèí îëóð âÿ þçöíö áöòöí

äöíéàíûí äàéàã íþãòÿñè håñàá åäèð. Ëàêèí áèð ìöääÿò ñîíðà ýö-

úö âÿ ýþçÿëëèéè éàøëàøдыгъа ãÿôëÿòÿí éîõ îëìàüà áàøëàéûð âÿ

þçö äÿ áó çàìàí hå÷ áèð øåé åäÿ áèëìèð. ×öíêè Àëëàh äöíéàíû

ìöâÿããÿòè îëàðàã éàðàòìûøäûð. Àëëàh èíñàíû äà îíà hÿãèãè ìÿñ-

êÿí îëàí àõèðÿòè õàòûðëàäàúàã, áó ìÿñêÿíÿ hàçûðëûã ýþðìÿñèíè

òÿìèí åäÿúÿê àúèçëèêëÿ áèðëèêäÿ éàðàòìûøäûð.

Йàøëûëûüûí èáðÿòàìèç íöìóíÿëÿðè

Йàøëàøìàã Йåð öçöíäÿ îëàí hÿð èíñàíûí áàøûíà ýÿëÿúÿê áèð

hàäèñÿäèð. Ëàêèí âàðëû, ìÿøhóð âÿ éà ýþçÿë àäàìëàðûí éàøëàø-

ìàñû èíñàíëàðû èáðÿò àëìà áàõûìûíäàí äàhà ÷îõ òÿñèðëÿíäèðèð.

Úàhèë áèð úÿìèééÿòäÿ ïóëó, øþhðÿòè âÿ éà ýþçÿëëèéè èëÿ òàíûíàí

èíñàíëàðûí éàøëûëûüû âÿ àúèçëèéè äöíéàíûí ãûñà îëìàñûíû âÿ äÿ-

éÿðñèçëèéèíè ýþñòÿðÿí ÿí áþéöê ðÿìçëÿðäÿí áèðèäèð.


66

ßòðàôûìûçäà áóíóí êèìè áàøãà íöìóíÿëÿðè äÿ ýþðÿ áèëÿðèê.

Áèð çàìàí ôèçèêè ýþçÿëëèéè, ýöúö èëÿ øþhðÿò ãàçàíàí, ÷îõ çÿêà-

ëû âÿ òàíûíìûø èíñàíëàðû áèð ýöí òåëåâèçèéà âÿ ãÿçåòëÿðäÿ çåhíè

âÿ ôèçèêè ýöúöíö èòèðìèø hàëäà ýþðìÿê îëàð. ßëáÿòòÿ êè, áöòöí

èíñàíëàð äàíûøäûüûìûç áó âÿçèééÿòÿ äöøÿ áèëÿð, ëàêèí éóõàðûäà

äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, áöòöí äöíéà òÿðÿôèíäÿí òàíûíìûø, håé-

ðàíëûãëà ñåéð åäèëян èíñàíëàðûí éàøëûëûã äþâðëÿðè èíñàíëàðà èñòÿð-

èñòÿìÿç äàhà ÷îõ òÿñèð ýþñòÿðèð. Ãàðøûäàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ áåëÿ èí-

ñàíëàðäàí íöìóíÿëÿð âåðÿúÿéèê. Ýþðÿúÿéèê êè, ýÿíú, ìÿøhóð

âÿ ýþçÿë îëмасындан асылы олмайараг, hÿð áèð èíñàíûí ãàðøûëàøà-

úàüû àãèáÿò éàøëûëûãäûð.

Èíñàíûí þëöìö

Þòöá êå÷ÿí hÿð ýöí þëöìÿ áèð ãÿäÿð äÿ éàõûíëàøäûüûíûçûí

ôÿðãèíäÿñèíèçìè? Þëöìöí áàøãà èíñàíëàð êèìè ñèçÿ äÿ äàhà éà-

õûí îëäóüóíó áèëèðñèíèçìè?

“Ùÿð êÿñ þëöìö äàäàúàãäûð. Ñîíðà äà höçóðóìóçà

ãàéòàðûëàúàãñûíûç!” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 57) àéÿñèíäÿ äÿ áèëäè-

ðèëäèéè êèìè, äöíéàäà áó âàõòà ãÿäÿð éàøàìûø, hàë-hàçûðäà éà-

øàéàí âÿ áóíäàí ñîíðà éàøàéàúàã hÿð áèð èíñàí þëöìëÿ ãàðøûëà-

øàúàã. Ëàêèí áó äàíûëìàç hÿãèãÿòÿ áàõìàéàðàã èíñàíëàð þçëÿ-

ðèíè þëöìäÿí íÿäÿíñÿ ÷îõ óçàã ýþðöðëÿð.

Äöíéàéà èëê äÿôÿ ýþçëÿðèíè à÷àí âÿ ýþçëÿðèíè ñîí äÿôÿ éó-

ìàí èêè èíñàíû òÿñÿââöð åäèí. Íÿ éåíè äîüóëìóø êþðïÿ áóíà

ìöäàõèëÿ åäÿ áèëèð, íÿ äÿ þëÿí áèð èíñàí. Йàëíûç Àëëàh áó ýöúÿ

ìàëèêäèð: èñòÿäèéè çàìàí éàðàäûð, èñòÿäèéè çàìàí äà îíó áó

äöíéàäàí ýåðè àëûð. Áöòöí èíñàíëàð ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòè

éàøàéàúàã, äàhà ñîíðà þëÿúÿêëÿð. Ãóðàíäà áó hÿãèãÿò áåëÿ áèë-

äèðèëìèøäèð:


67

Áðèúèò Áîðäî

Ìаðëîí Áðàíäî

Êåòðèí Ùåïáþðí

Ôðåä Àñòåéåð

×àðëè ×àïëèí

Æàí Ðàññåë

Êюðê Äóãëàñ

Оäðè Ùåïáþðí

Àëåí Äåëîí

Åëèçàáåò Òåéëîð

Òîíè Êóðòèñ

Ëåíà Òþðíåð

Ðèòà Ùåéâþñ

Ôðåíê Ñèíàòðà

Áåòòè Äåâèñ

Àíúåëà Ëåíñáþð

“Äå: “Ãà÷äûüûíûç þëöì ñèçè ìöòëÿã éàõàëàéàúàãäûð. Ñîí-

ðà ñèç ýèçëèíè äÿ, àøêàðû äà áèëÿíèí höçóðóíà ãàéòàðûëà-

úàãñûíûç. Î äà ñèçÿ íÿëÿð åòäèéèíèçè õÿáÿð âåðÿúÿêäèð!”

(“Úóìóÿ” ñóðÿñè, 8).

Áèð ÷îõ èíñàíëàð þëöì hàããûíäà äöøöíìÿê èñòÿìèð, åéíè çà-

ìàíäà ýöíäÿëèê èøëÿðè äÿ îíó òàìàìèëÿ áàøãà øåéëÿð hàããûíäà

äöøöíìÿéÿ ñþâã åäèð. Ùàíñû ìÿêòÿáäÿ îõóéàúàüû, hàíñû èøäÿ

èøëÿéÿúÿéè, íÿ ýåéèíèá íÿ éåéÿúÿéè îíóí ö÷öí äàhà âàúèáäèð.

×öíêè hÿéàòûí éàëíûç áóíëàðäàí èáàðÿò îëäóüóíó äöøöíöð.

Þëöì hàããûíäà äàíûøûëàíäà èñÿ “àüçûíû õåéèðëèéÿ à÷” êèìè ìÿ-

íàñûç âÿ þëöìöí ãàðøûñûíû àëìàüà ýöúö ÷àòìàéàí äàéàç ñþçëÿ-

ðèí àðõàñûíäà ýèçëÿíèðëÿð. Þçöíöí éàøëàøäûãäà þëÿúÿéèíè, ÿí àçû

50-60 èë éàøàéàúàüûíû håñàáëàéûð, ýÿíú éàøëàðûíäà áó úöð “êÿ-

äÿðëè” ìþâçóëàðäàí áÿhñ åòìÿê èñòÿìèð. Ùàëáóêè hÿòòà áèð ñà-

íèéÿ ñîíðà hÿéàòäà îëóá-îëìàéàúàüûíà ÿìèí äåéèë. Ùÿð ýöí òå-

ëåâèçèéà âÿ ãÿçåòëÿðäÿ þëöìëÿ áàüëû ÷îõ õÿáÿðëÿð éåð àëûð, éà-

õûíëàðûíûí þëöìöíÿ øàhèäëèê åäèð, ëàêèí áèð ýöí áàøãàëàðûíûí

îíóí þëöìöíÿ øàhèä îëàúàüûíû, îíó äà áåëÿ áèð ýöíöí ýþçëÿäè-

éèíè àüëûíà áåëÿ ýÿòèðìèð.

Ùàëáóêè èíñàíы щаглайан þëöì äöíéà èëÿ áàüëû hÿð áèð “hÿ-

ãèãÿòè” àëò-öñò åäèð, ñèçäÿí ñîíðà hå÷ áèð øåé ãàëìûð. Ùàë-hàçûð-

êè âÿçèééÿòèíèçè, ýþçëÿðèíèçèí à÷ûëûá-áàüëàíìàñûíû, îðãàíèçìè-

íèçèí hÿðÿêÿò åòìÿñèíè, äàíûøà áèëìÿéèíèçè, ýöëÿ áèëìÿéèíèçè,

éÿíè áöòöí ôóíêñèéàëàðûíûçû òÿñÿââöðöíöçÿ ýÿòèðèí. Ñîíðà äà

ýþçöíöç þíöíäÿ þëöì çàìàíû íÿ âÿçèééÿòäÿ îëàúàüûíûçû úàí-

ëàíäûðûí...

Òàìàìèëÿ hÿðÿêÿòñèç hàëäà, ÿòðàôûíûçäà áàø âåðÿíëÿðäÿí

õÿáÿðñèç âÿçèééÿòäÿ éàòàúàãñûíûç. Áÿäÿíèíèç áàøãà èíñàíëàð

òÿðÿôèíäÿí äàøûíàúàã âÿ áèð “ÿò ïàð÷àñû” êèìè ãÿáóë åäèëÿúÿê-


72

ñèíèç. Òàáóòóíóç ãîéóëàí ìÿçàð ãàçûëäûüû çàìàí ñèç ãöñëõàíà-

äà áèð èíñàí òÿðÿôèíäÿí éóéóëàúàãñûíûç. Ñèçè àü êÿôÿíÿ áöðöéÿ-

úÿêëÿð. Даща сонра тàõòà òàáóòà ãîéóëàúàãñûíûç. Ìÿñúèääÿêè èø-

ëÿð áèòäèêäÿí ñîíðà ãÿáиðèñòàíëûüà ýåäÿúÿêëÿð, îðàäà öçÿðèíäÿ

ñèçèí àäûíûçûí, äîüóì âÿ þëöì òàðèõèíèçèí îëäóüó áèð äàø îëà-

úàã. Êÿôÿíëÿ áèðëèêäÿ ñèçèí ö÷öí ãàçûëìûø ìÿçàðà ãîéóëàúàãñû-

íûç. Öñòöíöçÿ òàõòà ãîéóëàúàã, ñîíðà èñÿ òîðïàã òþêöëÿúÿê.

Òîðïàã ñèçèí öçÿðèíèçè òàì þðòäöêäÿí ñîíðà áó èø áèòìèø îëà-

úàã.

Яввялъя мÿçàðûíûçû çèéàðÿò åäÿíëÿð ÷îõ îëаъаг, эет-эедя

ися онларын сайы азалаъаг вя демяк олар ки, hå÷ îëìàéàúàã. Öñ-

òÿëèê ñèçèí áó çèéàðÿòëÿðäÿí hå÷ õÿáÿðèíèç äÿ îëìàéàúàã.

Èëëÿðëÿ èñòèôàäÿ åòäèéèíèç îòàüûíûç âÿ éàòàüûíûç áîø ãàëàúàã.

Úÿíàçÿíèç ýþòöðöëäöêäÿí áèð ìöääÿò ñîíðà åâèíèçäÿ ñèçÿ àèä

îëàí ÿøéàëàð áàøãàëàðûíà ïàéëàíàúàã. Йàõûíëàðûíûç ìöâàôèã

èäàðÿëÿðÿ ýåäÿðÿê ñèçèí þëäöéöíöçö âÿ ãåéäèééàòûíûçûí ñèëèí-

ìÿñèíèí ëàçûì îëäóüóíó áèëäèðÿúÿêëÿð. Áÿëêÿ äÿ ÿââÿëúÿ õàòûð-

ëàíàúàãñûíûç, ñèçèí àðõàíûçúà áèð íå÷ÿ èíñàí àüëàéàúàã. Ëàêèí

çàìàíûí óíóòäóðóúó òÿñèðè ãàðøûäàêû èëëÿðäÿ ýåòäèêúÿ àðòàúàã.

Áèð íå÷ÿ îíèëëèêëÿð ñîíðà èñÿ “áþéöê áèð þìöð” ñöðäöéöíöç

äöíéàäà ñèçè õàòûðëàéàí îëìàéàúàã. Ëàêèí ñîíðàäàí ñèçèí ãî-

éóá ýåòäèéèíèç àèëÿíèç âÿ òàíûøëàðûíûç äà áó äöíéàäàí àéðûëàúà-

üû ö÷öí õàòûðëàíûá-õàòûðëàíìàìàã áþéöê áèð ìÿíà èôàäÿ åòìÿ-

éÿúÿê.

Äöíéàäà áöòöí áóíëàð áàø âåðÿðêÿí ñèçèн úÿñÿäèíèç òîðïàã

àëòûíäà éàâàø-éàâàø ïàð÷àëàíìàüà áàøëàéàúàã. Òîðïàüà

басдырылдыгдан äÿðhàë ñîíðà hÿøÿðàòëàð âÿ áàêòåðèéàëàð hÿðÿêÿ-

òÿ êå÷ÿúÿê. Ãàðûíäà òîïëàíìûø ãàçëàð úÿñÿäè øèøèðäÿúÿê âÿ áó

øèøëèê áÿäÿíèí hÿð áèð òÿðÿôèíÿ éàéûëàðàã áÿäÿíè òàíûíìàç hàëà


73

ýÿòèðÿúÿê. Áóíäàí ñîíðà ãàçûí âÿ äèàôðàãìàíûí òÿçéèãè íÿòèúÿ-

ñèíäÿ àüûç âÿ áóðíóíóçäàí ãàíëû êþïöêëÿð ýÿëìÿéÿ áàøëàéà-

úàã. ×öðöìÿ äàâàì åòäèêúÿ, òöêëÿð, äûðíàãëàð, îâóúóí è÷ëÿðè âÿ

äàáàíëàð éåðèíäÿí àéðûëàúàã. Áó õàðèúè äÿéèøèêëèêëÿðëÿ éàíàøû

äàõèëè îðãàíëàðäà äà ÷öðöìÿ áàø âåðÿúÿê. ßí ãîðõóëó âÿçèééÿò

èñÿ áó éåðäÿ îëàúàã: ãàðûí íàhèéÿñèíäÿ òîïëàíàí ãàçëàð äÿðèíè

çÿèô éåðèíäÿí ïàðòëàäàúàã âÿ áÿäÿíäÿí äþçöëìÿç äÿðÿúÿäÿ

ïèñ ãîõóëàð éàéûëàúàã. Ìöÿééÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ áàøûíûçäàí

òóòìóø ÿçÿëÿëÿðèíèçÿ ãÿäÿð hÿð øåé éåðèíäÿí гопаъаг. Äÿðè âÿ

éóìøàã hèññÿëÿð òàìàìèëÿ òþêöëÿúÿê. Áåéèí òàìàìèëÿ ÷öðöéÿ-

úÿê âÿ òöê êèìè îëàúàã, ñöìöêëÿð áàüëàðûíäàí àéðûëàúàã âÿ

ñêåëåò äàüûëìàüà áàøëàéàúàã... Áó ïðîñåñ áÿäÿíèíèç áèð òîðïàã

âÿ ñöìöê éûüûíû олана гядяр äàâàì åäÿúÿê.

Àðòûã ÿââÿëêè âÿçèééÿòÿ ãàéûòìàã ãåéðè-ìöìêöí îëàúàã.

Àèëÿ èëÿ ýþðöøìÿê, äîñòëàðëà ýþðöøöá ÿéëÿíìÿê, ÿí éöêñÿê éå-

ðÿ ÷ûõìàã øàíñû äà îëìàéàúàã. Àðòûã áÿäÿí ìÿçàðäà ÷öðöéÿ-

ðÿê ñêåëåò hàëûíà ýÿëÿúÿê.

Ãûñàñû, îíóíëà áèðëèêäÿ îëäóüóíóç, “ìÿí” àäëàíäûðäûüûíûç

áÿäÿí îëäóãúà äÿhøÿòëè áèð âÿçèééÿòäÿ éîõ îëóá ýåäÿúÿê. Ñèç,

éÿíè hÿãèãÿòäÿ áèð ðóh îëàí ñèçëÿð áó áÿäÿíè ÷îõäàí òÿðê åäÿ-

úÿêñèíèç, éåðäÿ ãàëàí áÿäÿí èñÿ èéðÿíú áèð øÿêèëäÿ èòèá ýåäÿ-

úÿê.

Áÿñ áöòöí áóíëàðûí ñÿáÿáè íÿäèð?

Àëëàh äèëÿñÿéäè, èíñàí áÿäÿíèíè áó âÿçèééÿòÿ ýÿòèðìÿéÿ áè-

ëÿðäè. Ëàêèí áóíóí ÷îõ áþéöê áèð ìÿíàñû âàð.

Èíñàí èëê þíúÿ þçöíöí ÿñëèíäÿ áÿäÿíäÿí èáàðÿò îëìàäûüûíû,

áÿäÿíèí éàëíûç ìöâÿããÿòè áèð þðòöê îëäóüóíó, áó ãîðõóíú àãè-

áÿòè äÿðê åòìÿëè, áÿäÿíèí àðõàñûíäà áèð âàðëûã îëäóüóíó hèññ

åòìÿëèäèð. Ùÿì÷èíèí èíñàí áÿäÿíèíèí þëöìöíÿ äèããÿò éåòèðìÿ-


74

ëè, äöíéàéà ÿáÿäè áèð hèññëÿ áàüëàíäûüû âÿ áöòöí àðçóëàðûíà áî-

éóí ÿéÿí áÿäÿíèíèí àãèáÿòè hàããûíäà äöøöíìÿëèäèð. Î áÿäÿí

áèð ýöí ìöòëÿã òîðïàã àëòûíäà ÷öðöéÿúÿê, ãóðä ñàëàúàã âÿ ñêå-

ëåòÿ ÷åâðèëÿúÿê. Î ýöí áÿëêÿ äÿ óçàã äåéèë, áèð àääûìëûãäàäûð...

Ãåéä îëóíàí áöòöí áó hÿãèãÿòëÿðÿ áàõìàéàðàã, èíñàíûí ðó-

hóíäà ñåâèëìÿéÿí, èñòÿíìÿéÿí øåéëÿðè äöøöíìÿìÿê, éîõ hå-

ñàá åòìÿê êèìè áèð õöñóñèééÿò âàð. Áó hàë þëöìäÿí áÿhñ åäèë-

äèéè çàìàí äàhà àéäûí ýþðöíöð. Йóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç

êèìè, þëöì àíúàã áèð òàíûø èòèðèëäèéè çàìàí âÿ éà áèðèíèí þëöìö-

íöí èëäþíöìöíäÿ õàòûðëàíûð. Äåìÿê îëàð êè, hàìû þëöìö þçöí-

äÿí óçàã håñàá åäèð. Ñàíêè éîëäà ýåäÿðêÿí, éàòàãäà éàòàðêÿí

þëÿíëÿð îíäàí ôÿðãëèäèð. Йîõñà î, “÷îõ ýÿíúäèð”, hÿëÿ “óçóí èë-

ëÿð” éàøàéàúàã? Áåëÿ êè, åâèíäÿí ìÿêòÿáÿ ýåòìÿê ö÷öí éîëà

÷ûõäûüû âÿ éà ìöhöì áèð òîïëàíòûéà ÷àòìàüà ÷àëûøäûüû çàìàí

éîë ãÿçàñûíà óüðàéàí, hå÷ ýþçëÿìÿäèéè áèð âàõòäà õÿñòÿëèê ñÿ-

áÿáèëÿ þëÿí áèð èíñàí äà ÿââÿëúÿ áåëÿ äöøöíÿ áèëÿðди. Áèð ýöí

ÿââÿë äöíéàäà éàøàäûãëàðû hàëäà, ертяси ýöí ãÿçåòëÿðäÿ онларын

þëöì õÿáÿðëÿðèíèí чап едиляъяйини àüûëëàðûíà áåëÿ ýÿòèðìèðди-

ëÿð.

Ãÿðèáÿñè áóäóð êè, ñèç áó ñÿòèðëÿðè îõóäóãäàí ãûñà áèð ìöä-

äÿò ñîíðà þëìÿ åhòèìàëûíûçûí îëìàñûíà èíàíìàéàúàãñûíûç. Ùÿ-

ëÿ åäèëÿúÿê èøëÿðèí èðÿëèäÿ îëìàñû гянаятиня ýþðÿ, ñèçèí þëöìö-

íöçöí ÷îõ òåç âÿ âàõòñûç îëäóüóíó äöøöíöðñöíöç. Ùàëáóêè áó,

áèð áÿhàíÿäèð âÿ Àëëàh áóíóí áèð ôàéäà âåðìÿéÿúÿéèíè áåëÿ

áèëäèðìèøäèð:

“Äå: “ßýÿð þëìÿêäÿí, éàõóä þëäöðöëìÿêäÿí ãà÷àðñû-

íûçñà, ãà÷ìàã ñèçÿ hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿç. Àíúàã àç áèð

ìöääÿò äîëàíûá-êå÷èíÿðñèíèç” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 16).

Èíñàí áèëìÿëèäèð êè, î áó äöíéàéà “÷ûëïàã” øÿêèëäÿ ýÿëèá âÿ


75

þëäöêäÿí äÿðhàë ñîíðà àüçûíäàí êþïöê ýÿëìèø áèð èíñàí

úÿñÿäèí ïàð÷àëàíìàçäàí ÿââÿëêè âÿçèééÿòè þëöìäÿí ñîíðà ýþçëÿðäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ýþéÿðìÿëÿð

éàíûá þëÿí èíñàíûí úÿñÿäè ìÿçàðäà áþúÿêëÿð òÿðÿôèíäÿí éåéèëìèø èíñàí öçö


76

áóðàäàí äà “÷ûëïàã” øÿêèëäÿ ýåäÿúÿê. Ëàêèí èíñàí äîüóëäóã-

äàí äÿðhàë ñîíðà åhòèéàúëàðûíû þäÿìÿê ö÷öí îíà âåðèëÿí íå-

ìÿòëÿðäÿí úàhèëúÿñèíÿ ìþhêÿì-ìþhêÿì éàïûøûð, îíëàðû ÿëèí-

äÿ ñàõëàìàüû hÿéàòûíûí ÿí ìöhöì ìÿãñÿäè hесаб едир. Ùàëáó-

êè hå÷ áèð èíñàí ìàëыны-ìöëêöíö þëäöêäÿí ñîíðà þçö èëÿ éàíû-

íà àïàðà áèëìÿйяъяк. Íÿòèúÿäÿ áÿäÿí áèð íå÷ÿ ìåòðëèê áèð áåç-

ëÿ ñàðûëàðàã äÿôí åäèëяъяк. Èíñàí áó ãûñà äöíéàéà “÷ûëïàã” ýÿ-

ëèð, “÷ûëïàã” äà ýåäèð. Îíóíëà àõèðÿòÿ ýåäÿí éåýàíÿ øåé

Àëëàhà îëàí èíàìû âÿ éà èíàìñûçëûüûäûð.


77

Áèð ÷îõ èíñàíûí hÿéàòû áîéó íàèë îëìàã èñòÿäèéè âÿ áóíóí

ö÷öí ãöââÿ ñÿðô åòäèéè áèð íå÷ÿ hÿäÿô âàð. Âàðëûëûã, ìàë-äþâ-

ëÿò, åòèáàð, hÿéàò éîëäàøû, óøàã êèìè ìàääè âÿ ìÿíÿâè äÿéÿðëÿð

áó èíñàíëàð ö÷öí äöíéàíûí äÿéèøìÿéÿí áÿçÿêëÿðèäèð. Йåðèíÿ

éåòèðèëÿí ïëàíëàð, ÷àëûøìàëàð áó äÿéÿðëÿðÿ ìàëèê îëìàãäàí þò-

ðöäöð. Èíñàíëàð áöòöí áóíëàðûí ìöâÿããÿòè îëäóüóíó, äöíéàäà-

êû hÿð øåéèí þç äÿéÿðèíè èòèðäèéèíè, êþhíÿëäèéèíè, éîõ îëäóüóíó

áèëäèêëÿðè hàëäà áóíëàðäàí óçàã îëà áèëìÿçëÿð. Ìàëûí êþhíÿëÿ-

úÿéèíè, òîðïàãëàðûí hÿð çàìàí ÿââÿëêè áÿðÿêÿòÿ ìàëèê îëìàéà-

úàüûíû, ÷îõ äÿéÿð âåðäèêëÿðè hÿéàò éîëäàøëàðûíûí áèð ýöí éàøëà-

íûá ýþçÿëëèêëÿðèíè èòèðÿúÿêëÿðèíè âÿ ÿí ÿñàñû äà hÿð áèð èíñàíûí

áöòöí ñàhèá îëäóãëàðûíäàí áèð ýöí àéðûëìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ

ãàëûá äöíéàäàí àéðûëàúàüûíû áèëñÿëÿð äÿ, áó åhòèðàñëàðûíû äàâàì

åòäèðèðëÿð.

Áåëÿ èíñàíëàð þëäöêäÿí ñîíðà áöòöí þìöðëÿðèíè éàëíûç áèð

øåéè “ÿëäÿ åòìÿê” ö÷öí ñÿðô åòäèêëÿðèíè, äöíéàíûí òÿñèðåäèúè âÿ

îíëàðû ñåhðÿ ñàëàí áÿçÿêëÿðèíÿ àëäàíäûãëàðûíû, þëöìëö îëàí hÿð

øåéÿ hÿäñèç äÿéÿð âåðäèêëÿðèíè äÿðê åäÿúÿêëÿð. Äöíéàäàêû âÿ-

ÄÖÍЙÀ ÙßЙÀÒÛÍÛÍÁßÐ-ÁßÇßЙÈ

78

çèôÿëÿðèíèí éàëíûç ñàhèá îëäóãëàðûíäàí èáàðÿò ùåñàá åòäèêëÿðè,

ëàêèí ÿñëèíäÿ hå÷ áèð øÿêèëäÿ hàãã èääèà åäÿ áèëìÿéÿúÿêëÿðè

hÿð øåéèí éåýàíÿ ñàhèáè îëàí Àëëàhà ãóëëóã åòìÿê îëäóüóíó

ýþðÿúÿêëÿð.

Èíñàíëàðûí äöíéàäàêû áó “åhòèðàñëû áàüëûëûüû” Ãóðàíäà áåëÿ

èôàäÿ åäèëèð:

“Ãàäûíëàð, óøàãëàð, ãûçûë-ýöìöø éûüûíëàðû, éàõøû úèíñ àò-

ëàð, ìàë-ãàðà âÿ ÿêèí éåðëÿðè êèìè íÿôñèí èñòÿäèéè âÿ àð-

çóëàäûüû øåéëÿð èíñàíëàðà ýþçÿë ýþñòÿðèëìèøäèð. Áóíëàð

äöíéà hÿéàòûíûí êå÷èúè çþâãöäöð, ýþçÿë äþíöø éåðè èñÿ

Àëëàh éàíûíäàäûð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 14).

Ñÿðâÿò, hÿéàò éîëäàøëàðû, îüóë-óøàãëàð, òèúàðÿò êèìè äöíéàéà

àèä îëàí áöòöí äÿéÿðëÿð Àëëàhû âÿ àõèðÿòè óíóäуб éàëíûç áóíëàð

ö÷öí éàøàéàí èíñàíëàðû àëäàäûð. Ùàëáóêè Àëëàhûí ýöúöíö âÿ áþ-

éöêëöéöíö ëàçûìûíúà ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëñÿëÿð, äöíéàéà àèä îëàí

hÿð øåéèí áèð èìòàhàí âàñèòÿñè îëäóüóíó äà ýþðÿрëÿð. Âÿçèôÿëÿ-

ðèíèí äÿ áöòöí áó íåìÿòëÿðè âåðÿí Àëëàhà ãóëëóã åòìÿê âÿ

øöêцð åòìÿê îëäóüóíó äÿðê åäÿрëÿð. Ëàêèí hÿãèãÿòÿ èìàí ýÿ-

òèðìÿéÿí èíñàíëàð åhòèðàñëà äöíéàéà áàüëû îëäóãëàðûíà ýþðÿ îí-

ëàðûí àíëàéûøû äàðàëûð, îëäóãúà ãöñóðëó îëàí äöíéàíû îíà àèä

îëàí hÿð áèð äÿéÿðëÿ áèðëèêäÿ ýþçëÿðèíäÿ áþéöê ýþðöðëÿð.

Àëëàh àõèðÿòäÿ äàhà õåéèðëèñèíè âÿ äàhà öñòöíöíö èíñàíëàðà

âåðÿúÿéèíè âÿä åòäèéè âÿ áó ýþçÿëëèéÿ ãîâóøìàã ö÷öí éàëíûç

Îíà ëàçûìè ãÿäÿð ãóëëóã åäèëìÿñèíè, éàëíûç Þç ðèçàñûíûí ÿñàñ

îëìàñûíû ÿìð åòäèéè hàëäà, èíñàíëàðûí áóíäàí öç ÷åâèðèá äöíéà-

éà ìåéиë åòìÿñè ÷îõ òÿÿúúöáëöäöð. Ùàëáóêè áèð èíñàí äèíñèç âÿ

èíàìñûç îëñà беля, ÿí àçû þëÿíäÿí ñîíðà äèðèëìÿ “åhòèìàëû” îíó

àüûëëû äàâðàíìàüà ìÿúáóð åòìÿëèäèð.


79

Ìþìèíëÿð èñÿ áóíóí åhòèìàë äåéèë, hÿãèãÿò îëäóüóíó áèëèð.

Áóíó øöóðëó øÿêèëäÿ áèëäèêëÿðèíÿ ýþðÿ äÿ áöòöí hÿéàòëàðûíû úÿ-

hÿííÿì åhòèìàëûíäàí óçàã îëóá úÿííÿòè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ÷à-

ëûøìàãëà êå÷èðèðëÿð. ×öíêè éàëíûç äöíéàäàêû ìÿíôÿÿòëÿðè âÿ

çþâãëÿðè ö÷öí ÷àëûøàí èíñàíëàðûí àõèðÿòäÿ äöøÿúÿкляри âÿçèé-

éÿòин âÿ ðóh äöøêöíëöéöíöí ÷îõ àúû îëàúàüûíû áèëèðëÿð. Äöíéà-

äà éûüäûüû ìàëëàð, ìÿñÿëÿí, йыьылан ãûçûëëàð, áàíêëàðäà îëàí

ïóëëàð, åâëÿð, òîðïàã ñàhÿëÿðè, àâòîìîáèëëÿð àõèðÿòäÿ õèëàñ îë-

ìàã ö÷öí êèôàéÿò åòìÿéÿúÿê, ÷îõ ýöâÿíäèéè àèëÿñè âÿ éàõûí

äîñòëàðû îíó îðàäà ãîðóìàéàúàã, hÿòòà îíäàí öç ÷åâèðÿúÿêëÿð.

Ëàêèí áöòöí áó hÿãèãÿòëÿðÿ áàõìàéàðàã èíñàíëàðûí ÷îõó éàøà-

äûãëàðû hÿéàòû àëòåðíàòèâñèç ýþðöð, îíà êîð-êîðàíÿ áàüëû îëóð âÿ

àõèðÿòè óíóäóðлар. Áó hÿãèãÿò Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð:

“×îõëóã (ìàë-äþâëÿò, îüóë-óøàã âÿ ãîhóì-ÿãðàáà ÷îõ-

ëóüó) èëÿ þéöíìÿê ñèçè î ãÿäÿð øèðíèêëÿíäèðäè êè, hÿòòà

ãÿáèðëÿðè çèéàðÿò åòäèíèç” (“Òÿêàñöð” ñóðÿñè, 1-2).

Áóðà ãÿäÿð áÿhñ åòäèéèìèç “áÿð-áÿçÿê âÿ úàçèáÿäàðëûã” ÿë-

áÿòòÿ êè, äöíéàäàêû èìòàhàíûí áèð ñèððèäèð. Àëëàh äöíéàäà èí-

ñàíëàðà âåðäèéè áöòöí èìêàíëàðû ÷îõ ýþçÿë âÿ áÿçÿêëè éàðàòìûø-

äûð. Ëàêèí áó î ãÿäÿð çÿèô, ìöâÿããÿòè âÿ ãûñàäûð êè, èíñàíëàð

àðàäà îëàí ôÿðãè ýþðÿ áèëмирëÿð. Áåëÿ êè, ñèðð áóðàäà ýèçëÿíèð.

Äöíéà hÿãèãÿòÿí äÿ Àëëàhûí øÿíèíÿ óéüóí îëàðàã ÷îõ ýþçÿë,

ðÿíýàðÿíý âÿ ìþhòÿøÿìäèð. ßëáÿòòÿ êè, áóðàäà éàøàìàã, îí-

äàí çþâã àëìàã áèð íåìÿòäèð âÿ áóíó Àëëàhäàí äèëÿìÿê ëàçûì-

äûð. Ëàêèí áó äöíéà hÿéàòû Àëëàh ðèçàñûíäàí âÿ àõèðÿòäÿí hå÷

âàõò öñòöí олмайыб. Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàíëàð щямин немятлярдян

èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè çàìàí hÿãèãè ìÿãñÿäëÿðèíè ÿñëà óíóòìàìàëû-

äûðлар. Àëëàh èíñàíëàðû áó áàõûìäàí õÿáÿðäàð åòìèøäèð:


80

“Ñèçÿ âåðèëÿí hÿð hàíñû áèð øåé àíúàã áó ôàíè äöíéàíûí

ìàëû âÿ áÿðáÿçÿéèäèð, Àëëàh éàíûíäà îëàí èñÿ äàhà éàõøû

âÿ äàhà áàãèäèð. Ìÿýÿð àüûëà ýÿëìÿçñèíèç?!” (“Ãÿñÿñ”

ñóðÿñè, 60).

Áÿçè èíñàíëàð äöíéà äÿéÿðëÿðèíÿ áàüëàíûð âÿ àõèðÿòè óíó-

äóðлар. Áóíäàí ÿëàâÿ, îíëàðûí öçÿðèíäÿ äöøöíìÿäèéè ìöhöì

áèð íþãòÿ äÿ âàð. Áàüëû îëäóãëàðû äÿéÿðëÿð, ñàhèá îëìàã èñòÿäèê-

ëÿðè “áÿçÿêëÿð” îíëàðà äöíéàäà hÿãèãè õîøáÿõòëèéè âåðìèð. Áó-

íóí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè èíñàíûí òöêÿíìÿç åhòèðàñû âÿ hÿð

çàìàí äàhà àðòûüûíû èñòÿéÿí íÿôñèäèð. Èíñàíëàðûí öñòöíëöê âåð-

äèéè øåéëÿðèí “ÿí éàõøûñûíû” ÿëäÿ åòìÿñè áó äöíéàíûí øÿðòëÿðè

÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìöìêöí äåéèë. Îíëàð íÿ ãÿäÿð éàõøûñûíû ÿëäÿ åò-

ñÿëÿð äÿ ìöòëÿã áèëìÿëèäèðëÿð êè, îíäàí äà éàõøûñû, äàhà öñòö-

íö, äàhà ýþçÿëè âàð. Чцнки áó äöíéà èíñàí ðóhóíóí hÿãèãè ðà-

hàòëûг тапдыьы âÿ ðàçû ãàëдыüû éåð äåéèë.

Ùÿãèãè çÿíýèíëèê áó äöíéàäàäûðìû?

Áÿçè èíñàíëàð åëÿ ýöìàí åäèðëÿð êè, äöíéàäàêû hÿéàòëàðûíûí

èäåàë âÿ îíëàðû ðàçû ñàëàúàã øÿêèëäÿ îëìàñû îíëàðûí ÷àëûøìàëà-

ðûíäàí àñûëûäûð. Âÿ äöøöíöðëÿð êè, áó щяйаты êèôàéÿò ãÿäÿð ìàä-

äè èìêàí ÿëäÿ åòìÿêëÿ гурмаг ìöìêöíäöð. Áунунла да

эцман едирляр ки, ðàhàòëûьëà, õîøáÿõòëèéÿ íàèë îëàúàã, èíñàíëàðûí

ýþçöíäÿ åòèáàð ãàçàíàúàã, hÿéàòëàðûíû ðàhàòëûãëà äàâàì åòäèðÿ-

úÿêëÿð. Ùàëáóêè áöòöí þìöðëÿðèíè éàëíûç áóíëàðû ÿëäÿ åòìÿê âÿ

èòèðìÿìÿê ö÷öí ñÿðô åäÿí èíñàíëàð ÿñëèíäÿ áþéöê ñÿhâ åäèðëÿð.

×öíêè hÿéàòëàðûíû éàëíûç äöíéàäàêû ðàhàòëûãëàðûíû äöøöíÿðÿê

êå÷èðèð, hÿãèãè âÿ ÿáÿäè îëàí àõèðÿò hÿéàòûíû èñÿ òàìàìèëÿ óíó-

äóðëàð. ßí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðè Àëëàhà ãóëëóã åòìÿê îëäóüó hàëäà


81

äöíéàéà àëäàíûð, ñàhèá îëäóãëàðû áöòöí çÿíýèíëèêëÿðè îíëàðà âå-

ðÿí âÿ îíëàðû éàðàäàí Àëëàhà øöêöð åòìÿëÿðè ëàçûì îëдуьу hàë-

äà, Àëëàhû óíóäóð âÿ éàëíûç èíñàíëàðû ðàçû ñàëìàã ö÷öí ÷àëûøûð-

ëàð.

Ùàëáóêè Àëëàh äöíéàäà îëàí äÿéÿðëÿðèí ìöâÿããÿòè îëìàñû-

íû, ÿhÿìèééÿòñèçëèéèíè âÿ àëäàäûúû îëìàñûíû èíñàíëàðà áèëäèðìèø-

äèð:










Áèð ÷îõ èíñàíûí ñÿhâè àõèðÿòè óçàã ýþðìÿñè âÿ éà она èíàí-

ìàìàñû, äöíéàíû îíäàí öñòöí håñàá åòìÿñèäèð. Áó èíñàíëàð ÿë-

äÿ åòäèêëÿðèíè hå÷ âàõò èòèðìÿéÿúÿêëÿðèíè ýöìàí åäèðëÿð. Áó òÿ-

êÿááöðëÿðèíÿ ýþðÿ äÿ Àëëàhäàí âÿ Îíóí âÿä åòäèêëÿðèíäÿí öç

÷åâèðÿðÿê úàhèëëèê ýþñòÿðèðëÿð. Áåëÿ èíñàíëàðû âÿ îíëàðûí ñîíóíó

Àëëàh Ãóðàíäà áåëÿ òÿðèô åäèð:

“Áèçèìëÿ ãàðøûëàøàúàãëàðûíà öìèä åòìÿéÿí, äöíéàíû áÿ-

éÿíèá îíà áåë áàüëàéàí âÿ àéÿëÿðèìèçäÿí ãàôèë îëàíëàðûí

- ìÿhç îíëàðûí ãàçàíäûãëàðû ýöíàhëàðà ýþðÿ äöøÿúÿêëÿ-

ðè éåð úÿhÿííÿìäèð!” (“Йóíóñ” ñóðÿñè, 7-8).

Бу ъцр ъащил мцнасибят нцмайиш етдирян инсанлара òàðèõ áî-

éóíúà ÷îõ ðàñò ýÿëèíèá. Êå÷ìèøäÿ яксяр êðàëëàð, hþêìäàðëàð, ôè-

ðîíëàð ÿëäÿ åòäèêëÿðè çÿíýèíëèêëÿðèí îíëàðû ÿáÿäèляшдиряъяйини


82

дцшцнмцш, hÿòòà ìàëëàðûíûí áèð ãèñìèíè þçëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ìÿ-

çàðà áàñäûðìûøäûëàð. Çÿíýèíëèêäÿí öñòöí áèð äÿéÿð îëäóüóíó

hå÷ åhòèìàë беля åòìÿìèøäèëÿð. Áóíëàðû ýþðÿí èíñàíëàð äà оíóí

бир hÿãèãÿò îëäóüóíó ýöìàí åдяряк äîüðó ñàéìûøäûëàð. Ùàëáó-

êè äöíéàäà çþâã-ñÿôà è÷èíäÿ éàøàéàí êèìè ýþðöíÿí áó èíñàíëà-

ðûí ñîíó hå÷ äÿ èñòÿäèêëÿðè êèìè îëìàìûøäûð. Àëëàh Ãóðàíäà áó

èíñàíëàðëà áàüëû áåëÿ áóéóðóð:

“Ìÿýÿð åëÿ çÿíí åäèðëÿð êè, îíëàðà âåðäèéèìèç âàð-äþâ-

ëÿò âÿ þâëàäëà Áèç îíëàðûí éàõøûëûãëàðûíà òÿëÿñèðèê? Õåéð,

àíëàìûðëàð!” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 55-56).

“Íÿ ìàëëàðû, íÿ äÿ îüóë-óøàüû ñÿíè òÿÿúúöáëÿíäèðìÿñèí.

Àëëàh îíëàðëà àíúàã ìöíàôèãëÿðÿ äöíéàäà ÿçàá âåðìÿê,

êàôèð îëäóãëàðû hàëäà, úàíëàðûíû àëìàã èñòÿð” (“Òþâáÿ”

ñóðÿñè, 55).

Ëàêèí áó èíñàíëàð ÷îõ ìöhöì áèð hÿãèãÿòè éàääàí ÷ûõàðìûø-

äûëàð. Áöòöí çÿíýèíëèêëÿð âÿ hÿãèãè “äÿéÿð” âåðèëìÿëè îëàí hÿð

øåé éàëíûç Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Ìöëêöí hÿãèãè ñàhèáè îëàí Àëëàh

èñòÿäèéè èíñàíà þç ìöëêöíäÿí ïàé âåðèð. Âåðäèêëÿðèíèí ÿâÿçèí-

äÿ èñÿ éàëíûç èíñàíëàðûí Îíà øöêöð åòìÿñèíè âÿ ëàçûìûíúà ãóë-

ëóã åòìÿñèíè èñòÿéèð. Áåëÿ êè, Àëëàhûí âåðäèéè çÿíýèíëèéè äÿ

Àëëàhäàí áàøãà hå÷ êèì àëà áèëìÿç âÿ ìàëû-ìöëêö ÿëèíäÿí àëû-

íàí àäàìà äà hå÷ áèð èíñàí êþìÿê åäÿ áèëìÿç. Áöòöí áóíëàð

Àëëàhûí äöíéàäà éàðàòäûüû ñûíàã øÿðàèòèíèí áèð ïàð÷àñûäûð. Àüûë-

ëû âÿ øöóðëó ìþìèí áóíëàðû áèëèð. Îíó Йàðàäàí âÿ Îíà håñàá

âåðÿúÿéèíè óíóäàí èíñàí èñÿ áóíäàí òàìàìèëÿ ãàôèëäèð:

“Àëëàh èñòÿäèéè áÿíäÿíèí ðóçèñèíè áîë äà åäÿð, àçàëäàð

äà. Îíëàð äöíéà hÿéàòû èëÿ ñåâèíäèëÿð. Ùàëáóêè äöíéà

hÿéàòû àõèðÿò hÿéàòû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ÷îõ úöçè (ÿhÿìèé-

éÿòñèç) áèð øåéäèð” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 26).


83

84

Сол òÿðÿôäÿêè ðÿñìäÿÙîíäóðàñûí Ìàéà øÿhÿ-ðèíäÿêè áèð àêðàïîëèñèíãÿäèì âÿçèééÿòèíèí úèçýè-ëÿðè òÿñâèð åäèëèð. Àøàüûäàèñÿ áèð çàìàíëàð áþéöêáèð ÿçÿìÿòèí éàøàíäûüûàíëàøûëàí àêðàïîëèñèí áó-ýöíêö ìÿíçÿðÿñè ýþðö-íöð. Áóðàäàí áåëÿ айдынолур êè, áó äöíéàäà éîõîëìàéàí ýåð÷ÿê áèð çÿí-ýèíëèéÿ âÿ ÿçÿìÿòÿ ñàhèáîëìàã ìöìêöí äåéèë.

“Áó, ìÿhâ îëìóø ìÿìëÿêÿòëÿðèí

õÿáÿðëÿðèíäÿíäèð êè, ñÿíÿ ñþéëÿäèê.Îíëàðûí áÿçèñèíäÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìûø,

áÿçèñè èñÿ éåðëÿ-éåêñàí îëìóøäóð”(“Ùóä” ñóðÿñè, 100).

Солдакы øÿêèëäÿ ýþðäö-éöíöç ìþhòÿøÿì Ðî-ìà øÿhÿðèíèí îëäóüóéåðäÿ èíäè ìöõòÿëèô áè-íàëàð âàð. Áó ýöíÿ ãÿ-äÿð ãàëà áèëìèø áó àí-òèê òåàòðûí (êè÷èê øÿêèë)âÿçèééÿòè èñÿ îëäóãúàïèñäèð. Áèð çàìàíëàðhÿìèí ìþhòÿøÿìëèéèéàøàìûø èíñàíëàðäàíèñÿ hå÷ áèð ÿñÿð-ÿëàìÿòäÿ ãàëìàéûá.


87

Äöíéàäàêû çÿíýèíëèê âÿ åòèáàð

hÿãèãÿòÿí ÿhÿìèééÿòëèäèðìè?

Áèð ÷îõ èíñàíëàð äöíéàäà ãöñóðñóç áèð hÿéàò ãóðàðàã îëäóã-

úà èäåàë áèð hÿéàò êå÷èðÿ áèëÿúÿêëÿðèíè ýöìàí åäèðëÿð. Îíëàðûí

ôèêðèíúÿ, õÿéàë åòäèêëÿðè çÿíýèíëèéÿ ñàhèá îëäóãäàí ñîíðà õîø-

áÿõò îëàúàã, èñòÿäèêëÿðè åòèáàðû ãàçàíàúàã, áó äà hÿéàòëàðûíûí

ñîíóíà ãÿäÿð äàâàì åäÿúÿê. Ùàëáóêè Àëëàhû âÿ àõèðÿòè óíóäàí

áèð èíñàí hå÷ âàõò èñòÿäèéè êèìè, õÿéàëûíäà òóòäóüó êèìè éàøà-

éà áèëìÿç. ×öíêè èëê èñòÿäèéèíÿ íàèë îëäóüó çàìàí äàhà éàõøû-

ñûíû âÿ àðòûüûíû èñòÿäèéèíè äÿðê åäèð. Áåëÿëÿðèíèí ïóëó îëóð, àì-

ìà áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìèð, äàhà äà àðòûüûíû ãàçàíìàã ö÷öí ÷à-

ëûøûðлар. Åâè îëñà äà áÿéÿíìèð, ìöòëÿã õîøóíà ýÿëÿí áèð åâ ýþ-

ðöá îíó àëìàüà ÷àëûøûð. Ùÿð èë äÿéèøÿí çþâãëÿðèíÿ ýþðÿ åâèíèí

è÷èíè äÿ, þç ïàëòàðëàðûíû äà áÿéÿíìèð, hÿìèøÿ äàhà ýþçÿë ìå-

áåëëÿðèí âÿ ýåéèìëÿðèí õÿéàëû èëÿ éàøàéûðëàð. Èíêàð÷û èíñàíûí áó

hàëû àøàüûäàêû àéÿäÿ à÷ûã øÿêèëäÿ òÿðèô åäèëèð:

“Ìÿíè Þç éàðàòäûüûì êèìñÿ èëÿ òÿê áóðàõ! Ìÿí îíà áîë

ìàë-äþâëÿò ÿòà åòäèì. Йàíûíäà hàçûð äóðàí îüóëëàð âåð-

äèì. Îíà àðòûãëàìàñû èëÿ ìöéÿññÿð åòäèì. Áöòöí áóíëàð-

äàí ñîíðà éåíÿ äÿ àðòûðìàüûìû èñòÿéèð” (“Ìóääÿññèð”

ñóðÿñè, 11-15).

Øöóðëó èíñàí áåëÿ äöøöíìÿëèäèð: ÿí ÷îõ åâè îëàí, ÿí áàhàëû

àâòîìîáèëëÿðè àëà áèëÿí, ÿí ÷îõ ýåéèìè îëàí, ãûñàñû, ÿí âàðëû

îëàí èíñàíûí äà éàøàéàúàüû åâ, èñòèôàäÿ åäÿúÿéè àâòîìîáèë, éå-

éÿúÿéè éåìÿê, éàòàúàüû éàòàã, ýåéÿúÿéè ïàëòàð ÷îõ ìÿhäóä-

äóð. Äöíéàíûí ÿí áþéöê ñàðàéëàðûíäà îëàí áèð èíñàí åéíè àíäà

ÿí ÷îõó íå÷ÿ îòàãäà éàøàéà áèëÿð? Âÿ éà ÿí ýþçÿë ýåéèìëÿðÿ

ìàëèê îëàí èíñàí åéíè àíäà íå÷ÿ ýåéèìè öñò-öñòÿ ýåéèíÿ áèëÿð?


88

Áó èíñàíëàðûí hÿéàòëàðûíà áàõäûüûìûç çàìàí ýþðöðöê êè, îíëàð-

ëà îòàãäàí èáàðÿò îëàí ìàëèêàíÿëÿðè îëñà äà, åéíè àíäà áöòöí

îòàãëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿúÿêëÿðè ö÷öí ÿí ÷îõó áèð îòàãäà éà-

øàéûðëàð. Øêàô äîëóñó ýåéèìëÿðè îëñà äà, îíëàðûí éàëíûç áèðèíè

ýåéèíèðëÿð. Àëëàhûí éàðàòäûüû ìèíëÿðëÿ íåìÿòÿ ñàhèá îëñàëàð äà,

ÿí ÷îõó 2-3 ãàá éåìÿê éåéÿ áèëèðëÿð, áóíäàí àðòûüûíû éåìÿê

èñòÿñÿëÿð, áó, îíëàð ö÷öí áèð èøýÿíúÿ îëàð...

Øöáhÿñèç êè, áó ìèñàëëàðû àðòûðìàã äà îëàð. Ëàêèí áóíëàðûí

ÿí òÿñèðëèñè èíñàíûí ìàëûíûí, ìöëêöíöí “êåô-äàìàüûíû éàøàéà

áèëÿúÿéè” þìðöíöí ãûñà îëìàñû hÿãèãÿòèäèð. Ùÿð áèð èíñàí ñö-

ðÿòëÿ ãà÷ûëìàç îëàí ñîíà äîüðó ýåäèð. Ëàêèí áÿçè èíñàíëàð hÿ-

éàòëàðû áîéóíúà áó hÿãèãÿòè äÿðê åòìèð âÿ Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéè

êèìè, “ìàë-äþâëÿòè îíó ÿáÿäè éàøàäàúàã” (“Ùóìÿçÿ” ñóðÿ-

ñè, 3) äåéÿ ýöìàí åäèðëÿð. Îíëàð áó éàíëûø èíàìà åëÿ êîð-êîðà-

íÿ áàüëàíûáëàð êè, hÿòòà àõèðÿòäÿ Àëëàhûí höçóðóíäà ÿçàáû ýþð-

äöêëÿðè çàìàí äà ñàhèá îëäóãëàðûíû ôèäéÿ êèìè âåðìÿéÿ ÷àëûøà-

ðàã õèëàñ îëìàã èñòÿéÿúÿêëÿð, ëàêèí áöòöí áóíëàð ÿëáÿòòÿ êè, ÷îõ

ýåú îëàúàã âÿ áóíäàí ñîíðà âåðÿúÿêëÿðè hå÷ áèð øåé ãÿáóë åäèë-

ìÿéÿúÿê:

“Îíëàð áèð-áèðèíÿ ýþñòÿðèëÿúÿêëÿð. Î ýöíöí ÿçàáûíäàí

ãóðòàðìàã ö÷öí ýöíàhêàð èñòÿðäè êè, ôÿäà åòñèí þç îüóë-

ëàðûíû; þâðÿòèíè âÿ ãàðäàøûíû; îíà ñûüûíàúàã âåðÿí ÿøèðÿ-

òèíè! Âÿ éåð öçöíäÿ îëàíëàðûí hàìûñûíû - òÿêè þçöíö ãóð-

òàðñûí! Õåéð. Ùÿãèãÿòÿí, î, àëîâëó àòÿøäèð” (“Ìÿàðèú”


Ùàëáóêè áöòöí çÿíýèíëèéèí ñàhèáèíèí Àëëàh îëäóüóíó, äöí-

éàäà îëàí ìàëûí âÿ åòèáàðûí éåíÿ äÿ äöíéàäà ãàëàúàüûíû áèëÿí

èíñàíëàð äöíéàéà hå÷ âàõò ìåéë åòìÿçëÿð. Áåëÿ èíñàíëàð ñàhèá


89

îëäóãëàðû çÿíýèíëèéÿ ýþðÿ hå÷ âàõò éîëëàðûíû àçìûð, Àëëàhû

óíóòìóð, âåðèëÿí áöòöí íåìÿòëÿðÿ øöêöð åäÿðÿê ÷àëûøûð, þçëÿðè-

íÿ âåðèëÿíëÿðëÿ êèôàéÿòëÿíèðëÿð. Àëëàh äöíéàäàêû äÿéÿðëÿðÿ åh-

òèðàñëà áàüëû îëìàéàí áó èíñàíëàðà øÿðÿôëè âÿ ðàhàò áèð hÿéàò òÿð-

çè âÿä åäèð. Àëëàhû ëàçûìûíúà òÿãäèð åäÿí âÿ Îíà ýöâÿíÿí áó

èíñàíëàð äöíéàíûí ìöâÿããÿòè îëìàñûíû, ìàë-äþâëÿòèí âÿ ìÿí-

ñÿáëÿðèí äöíéàäà éàëíûç êè÷èê áèð ôàéäà âÿ ìÿíôÿÿò âåðäèéèíè,

îíëàðûí àõèðÿòäÿêè ÿáÿäè hÿéàòëà ìöãàéèñÿäÿ ÷îõ àç äÿéÿðèíèí

îëäóüóíó áèëèðëÿð. Áóíó äöøöíÿí áèð èíñàí ìàë ñàhèáè îëñà äà,

áóíäàí hàãñûçëûã åòìÿê âÿ èíñàíëàðû ÿçìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åò-

ìÿç. Áó çÿíýèíëèéè îíó äöíéàéà áàüëàíìàãäàí äàhà äà óçàã-

ëàøäûðàúàã, îíóí Àëëàhà îëàí èíàìûíû âÿ øöêöðàíëûüûíû àðòûðà-

úàã. Áåëÿ èíñàíëàð hå÷ êèìèí hàããûíû éåìÿç âÿ òàïäàëàìàç,

Àëëàhûí îíà âåðäèêëÿðè èëÿ hÿð çàìàí éàõøû èøëÿð ýþðìÿéÿ ÷àëû-

øàð. Î, åòèáàðûí âÿ ÿñë òÿðèôèí Àëëàh äÿðýàhûíäà îëäóüóíó áèëèð,

áóíà ýþðÿ äÿ äöíéàäà ìàääèééàòûí àðäûíúà äöøìÿêäÿíñÿ îíó

àõèðÿòäÿ ÿñë çÿíýèíëèéÿ ãîâóøäóðàúàã ÿõëàãûí àðäûíúà ýåäяð âÿ

îíó éàøàéаð. Áåëÿ êè, áó ìþâçóäà áèçèì ö÷öí ÿí ìöhöì ìè-

ñàë Ùç.Ñöëåéìàíûí äàâðàíûøûäûð. ×îõ áþéöê ìàëà-ìöëêÿ âÿ

çÿíýèíëèéÿ ñàhèá îëàí Ùç.Ñöëåéìàí áó çÿíýèíëèéè íÿ ìÿãñÿä-

ëÿ òÿëÿá åòäèéèíè “...Ìÿí áó àòëàðû Ðÿááèìèí çèêðèíäÿí äîëà-

éû ñåâèðÿì” (“Ñàä” ñóðÿñè, 32) ñþçëÿðè èëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ èôàäÿ

åòìèøäèð.

Áåëÿ äöøöíúÿéÿ ìàëèê îëìàéàí èíñàíëàð èñÿ äöíéàäà ãàçàí-

äûãëàðûíûí hå÷ áèð ìÿíàñûíûí îëìàäûüûíû, ÿñëèíäÿ áóíëàðûí þçëÿ-

ðèíÿ ÷îõ àç ôàéäà âåðäèéèíè, ÿí ÿñàñû äà áó ãàçàíúäàí ÿí ÷îõó

60-70 èë èñòèôàäÿ åäÿ áèëäèêëÿðèíè äöøöíìöðëÿð. Ñàhèá îëäóãëàðû

ìàëëàðûíû, þâëàäëàðûíû, åâëÿðèíè, àâòîìîáèëëÿðèíè, áöòöí ñÿðâÿò-


90

ëÿðèíè áèð ýöí äöíéàäà ãîéóá ýåäÿúÿêëÿðèíè, áóíëàðû òÿðê åäÿ-

ðÿê ìÿçàðà эюмцляъякляри hÿãèãÿòèíè óíóäóð, ñîíó îëìàéàí

âÿ hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿéÿúÿêëÿðè âàðëû îëìàã hÿñðÿòè èëÿ þìöð

ñöðöðëÿð.

Ùàëáóêè îíó éàðàäàí Àëëàhû óíóäóá þç ìàë-äþâëÿòèíÿ ýöâÿ-

íÿí èíñàí äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ äÿ ÿçàá ýþðÿúÿê:

“Ùàããû èíêàð åäÿíëÿðèí íÿ ìàëëàðû, íÿ äÿ þâëàäëàðû îí-

ëàðû Àëëàh éàíûíäà hå÷ áèð øåéäÿí ãóðòàðà áèëìÿç. ßëáÿò-

òÿ, îíëàð úÿhÿííÿì îäóíóí éàíàúàüûäûðëàð!” (“Àëè-Èì-

ðàí” ñóðÿñè, 10).

“Ìàë éûüûá òîïëàéàí âÿ îíó ñàéàí” èíñàí hàããûíäà Ãóðàí-

äà áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Î êèìñÿ êè, ìàë éûüûá îíó äþíÿ-äþíÿ ñàéàð. Âÿ åëÿ

çÿíí åäÿð êè, ìàë-äþâëÿòè îíó ÿáÿäè éàøàäàúàãäûð. Õåéð!

Î ìöòëÿã Ùöòÿìÿéÿ àòûëàúàãäûð! Ñÿí íÿ áèëèðñÿí êè, Ùö-

òÿìÿ íÿäèð?! Î, Àëëàhûí éàíàð îäóäóð. Åëÿ áèð îä êè,

öðÿêëÿðè éàíäûðûá-éàõàð. Î, áåëÿëÿðèíèí öçöíÿ ãàïàíûá

êèëèäëÿíÿúÿêäèð. Îíëàð höíäöð ñöòóíëàðà áàüëàíìûø îëà-

úàãëàð!” (“Ùóìÿçÿ” ñóðÿñè, 2-9).

Ùÿãèãè çÿíýèíëèê èñÿ Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿí âÿ äöíéàíûí ìö-

âÿããÿòè áÿçÿêëÿðèíè hÿäñèç ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿí, áó áÿð-áÿçÿ-

éÿ ëàéèã îëäóüóíäàí àðòûã ÿhÿìèééÿò âåðìÿéÿí, hÿð øåéèí éàë-

íûç Àëëàhäàí ýÿëäèéèíè áèëÿí ìþìèíëÿðÿ àèääèð. Ãûñà ñöðÿí

äöíéà hÿéàòûíûí ÿâÿçèíÿ Àëëàhûí ÿáÿäè àõèðÿò hÿéàòûíû öñòöí

òóòàí áó èíñàíëàð ÿñë çÿíýèí èíñàíëàðäûð. Ìþìèí èíñàí àõèðÿòè

äöíéàäàí öñòöí òóòìàãëà ÿí äîüðó ñå÷èì åòìèø, ìöâÿããÿòè äå-

éèë, ÿáÿäè çÿíýèíëèéè ñå÷ìèøäèð. Ãóðàíäà áó hÿãèãÿò áåëÿ èôàäÿ

åäèëèð:


91

“Àëëàh, øöáhÿñèç êè, Àëëàh éîëóíäà âóðóøóá þëäöðÿí âÿ

þëäöðöëÿí ìþìèíëÿðèí úàíëàðûíû âÿ ìàëëàðûíû Òþâðàòäà,

Èíúèëäÿ âÿ Ãóðàíäà hàãã îëàðàã âÿä åäèëìèø úÿííÿò ìö-

ãàáèëèíäÿ ñàòûí àëìûøäûð. Àëëàhäàí äàhà ÷îõ ÿhäÿ âÿôà

åäÿí êèìäèð? Åòäèéèíèç ñþâäÿéÿ ýþðÿ ñåâèíèí. Áó, áþéöê

ãóðòóëóøäóð!” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 111).

Áó hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿéÿðÿê ôàíè äöíéàéà ÷îõ áàüëû îëàí èí-

ñàíëàð èñÿ àõèðÿòäÿ öç-öçÿ ýÿëäèêëÿðè çàìàí êèìèí äàhà öñòöí

îëàúàüûíû à÷ûã øÿêèëäÿ þéðÿíÿúÿêëÿð.

Åâëèëèê

Èíñàíû äöíéàéà áàüëàéàí ÿí ìöhöì ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè äÿ

åâëèëèêäèð. Ýþçÿë áèð àèëÿ ãóðìàã hÿð áèð ýÿíú ãûçûí âÿ éà îü-

ëàíûí ÿí áþéöê ìÿãñÿäëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàíëàð

hÿëÿ êè÷èê éàøëàðûíäàí åòèáàðÿí “éàõøû hÿéàò éîëäàøû” òàïìàã

èñòÿéèðëÿð. ßëáÿòòÿ êè, áó, îëäóãúà òÿáèè áèð èñòÿêäèð. Ëàêèí úà-

hèë úÿìèééÿòëÿðäÿ ãàäûí-êèøè ìöíàñèáÿòëÿðè ÷îõ éàíëûø ÿñàñëàð

öçÿðèíäÿ ãóðóëóá. Áåëÿ ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ÿñàñ ýþòöðöëÿí þë÷ö

ðîìàíòèçì, þòÿðè äóéüóëàð âÿ áÿçè ãàðøûëûãëû ìÿíôÿÿòëÿðäèð.

ßñàñÿí äÿ ãàäûíëàðûí öìèäè îíëàðû ðàhàò éàøàäàúàã “âàðëû áèð

ÿð” òàïìàüà баьлыдыр. Ýÿíú áèð ãûç áóíäàí þòðö hÿòòà õîøëàìà-

äûüû êèøè èëÿ äÿ áèðýÿ îëà áèëÿð. Йà äà áèð êèøè éàëíûç ôèçèêè ýþ-

çÿëëèéèíÿ ýþðÿ áèð ãàäûíû ñå÷ÿ áèëÿð.

Ùàëáóêè áóðàäà úàhèë úÿìèééÿò öçâëÿðèíèí äèããÿò åòìÿäèéè

ìöhöì áèð hÿãèãÿò âàð: hàããûíäà äàíûøûëàí ìàääè õöñóñèééÿò-

ëÿðèí hàìûñû áèð àíäà éîõ îëà, Àëëàh äèëÿäèéè çàìàí èíñàíûí áö-

òöí çяíýèíëèéèíè îíóí ÿëèíäÿí àëà áèëÿð. Áöòöí ôèçèêè õöñóñèé-

éÿòëÿð äÿ áèð ìöääÿò ñîíðà éîõ îëàúàãдыр. Åâëÿíäèéè èíñàí áèð


92

ýöí íÿhàéÿò éàøëàøàúàã, ñàüëàìëûüûíû, ýöúöíö âÿ ýþçÿëëèéèíè

hÿìèøÿëèê èòèðÿúÿê. Âÿ éà ìöòëÿã èëëÿðèí êå÷ìÿñèíè âÿ éàøëàø-

ìàüû ýþçëÿìÿéÿ åhòèéàú éîõäóð. Áó èíñàí ãÿôèë áèð ãÿçàéà óü-

ðàéà, øèêÿñò, èôëèú îëà âÿ éà þëöìúöë õÿñòÿëèéÿ òóòóëà áèëÿð. Áó

hàëäà ìàääè ìÿíôÿÿòëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø ñèñòåìèí òàëåéè íÿ

îëàúàã? Ìÿñÿëÿí, áèð ãàäûíëà бянизинин ýþçÿëëèéèíÿ ýþðÿ åâ-

ëÿíìèø êèøè hÿìèí ãàäûí áó ýþçÿëëèéèíè áèð ãÿçàäà èòèðÿðñÿ âÿ

éà éàøëàøàíäà öçö ãûðûøàðñà, íÿ åäÿúÿê? Øöáhÿñèç êè, hÿéàòûíûí

ÿí áþéöê ìÿãñÿäëÿðèíäÿí áèðè håñàá åòäèéè åâëèëèéè îëäóãúà

éàíëûø òÿìÿë öçÿðèíäÿ ãóðäóüóíó äÿðê åäÿúÿê.

Áóðàäà èçàh åòìÿê èñòÿäèéèìèç ÿñàñ ìÿñÿëÿ åâëèëèéèí éàëíûç

Àëëàh ðèçàñû ö÷öí, Îíóí hþêìëÿðèíÿ ýþðÿ åäèëäèéè çàìàí äîü-

ðó îëàúàüû ìÿñÿëÿñèäèð. Áóíóí ÿêñèíÿ åäèëÿí hÿð áèð hÿðÿêÿò

hÿì áó äöíéàäà, hÿì äÿ àõèðÿòäÿ èíñàíà õîøáÿõòëèê âåðìÿéÿ-

úÿê. Ùÿìèí èíñàí áöòöí hÿéàòûíû ôÿäà åòäèéè âÿ áöòöí ïëàíëàðû-

íû áóíà ýþðÿ òÿíçèìëÿäèéè áó ñèñòåìèí íÿ ãÿäÿð áîø âÿ ìöâÿã-

ãÿòè îëäóüóíó àõèðÿòäÿ òàì îëàðàã áèëÿúÿê. Ëàêèí áóíóí hå÷

áèð ìÿíàñû îëìàéàúàã. Äöíéàäà þçöíÿ ÿí éàõûí håñàá åòäèéè,

äîñò áèëäèéè hÿéàò éîëäàøû äà àõèðÿòäÿ îíóí ýþðìÿê èñòÿìÿäè-

éè, hÿòòà ÿçàáäàí õèëàñ îëìàã ö÷öí ôèäéÿ âåðìÿê èñòÿäèéè áèð

èíñàíà ÷åâðèëÿúÿê. Ùåñàá ýöíö èíñàíëàðûí áó âÿçèééÿòèíè Àëëàh

áåëÿ áèëäèðèð:

“Îíëàð áèð-áèðèíÿ ýþñòÿðèëÿúÿêëÿð. Î ýöíöí ÿçàáûíäàí

ãóðòàðìàã ö÷öí ýöíàhêàð èñòÿðäè êè, ôÿäà åòñèí þç îüóë-

ëàðûíû; þâðÿòèíè âÿ ãàðäàøûíû. Îíà ñûüûíàúàã âåðÿí ÿøèðÿ-

òèíè!” (“Ìÿàðèú” ñóðÿñè, 11-13).

Àéÿëÿðäÿí äÿ ìÿëóì îëäóüó êèìè, håñàá ýöíö èíêàð÷ûëàð

ö÷öí äöíéàäà îëàí hÿéàò éîëäàøûíûí, äîñòóí, ãàðäàøûí hå÷ áèð


93

äÿéÿðè ãàëìàéàúàã. Ùÿòòà áó èíñàíëàð áèð-áèðèíè ôèäéÿ âåðìÿê

èñòÿäèêëÿðè êèìè äöíéàäà áèð-áèðèíèí ïèñëèêëÿðèíèí ãàðøûñûíû àë-

ìàäûãëàðû, úÿhÿííÿìÿ äÿâÿò åòäèêëÿðè ö÷öí áèð-áèðèíÿ ëÿíÿò äÿ

îõóéàúàãëàð. Ìöâÿããÿòè äöíéà hÿéàòûíäà Àëëàhûí ðèçàñûíäàí

áàøãà èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëàí èíñàíëàð àõèðÿòäÿ áþéöê çèéàíëà ãàð-

øûëàøàúàãëàð. Áó ìþâçóäà Ãóðàíäà âåðèëÿí áàøãà áèð ìèñàë äà

õàíûìû èëÿ áèðëèêäÿ úÿhÿííÿìÿ àòûëàí ßáó Ëÿhÿáäèð:

“ßáó Ëÿhÿáèí ÿëëÿðè ãóðóñóí, ãóðóäó äà! Îíà íÿ ìàë-

äþâëÿòè ôàéäà âåðÿúÿê, íÿ äÿ ãàçàíäûüû. Î, àëîâëó àòÿøÿ

ýèðÿúÿêäèð. Îíóí îäóí äàøûéàí þâðÿòè äÿ hÿì÷èíèí!

Îíóí áîüàçûíäà õóðìà ëèôèíäÿí hþðöëìöø èï îëàúàã-

äûð!” (“Ìÿñÿä” ñóðÿñè, 1-5).

Àëëàhû ðàçû салан ñåâýè âÿ áÿðàáÿðëèê кими дяйярляр îëäóãúà

ôÿðãëè мейарлар öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Çÿíýèíëèê, øþhðÿò, ýþ-

çÿëëèê áåëÿ áèð áÿðàáÿðëèêäÿ ÿñàñ àìèë îëà áèëìÿç. Äöíéàíûí

ìöâÿããÿòè áèð éåð îëäóüóíó áèëÿí ìþìèíëÿð ö÷öí ÿñàñ àìèë

òÿãâàäûð. Áèð èíñàíûí Àëëàhà áàüëûëûüû, ñåâýèñè, Îíäàí ãîðõóñó,

éÿíè òÿãâàñû íÿ ãÿäÿð éöêñÿêäèðñÿ, î èíñàíà äóéóëàí ñåâýè äÿ

áèð î ãÿäÿð áþéöêäöð. Áóíäàí ÿëàâÿ, Àëëàh ðèçàñûíûí ÿñàñ îë-

äóüó åâëèëèê èíñàíà îëäóãúà áþéöê ðàhàòëûã âÿ åòèáàðëûëûã âåðèð.

Àëëàh Ãóðàíäà áåëÿ áèð åâëèëèê áàðÿäÿ àøàüûäàêûëàðû áèëäèðèð:

“Ñèçèí ö÷öí îíëàðëà öíñèééÿò åäÿñèíèç äåéÿ þç úèíñèíèç-

äÿí çþâúÿëÿð õÿëã åòìÿñè, àðàíûçäà ñåâýè âÿ ìÿðhÿìÿò

éàðàòìàñû äà Îíóí ãöäðÿò ÿëàìÿòëÿðèíäÿíäèð. Ùÿãèãÿ-

òÿí, áóíäà äöøöíÿí áèð ãþâì ö÷öí èáðÿòëÿð âàðäûð!”


Ùÿì÷èíèí äöíéàäà òÿãâàëàðûíà ýþðÿ áèð-áèðèíÿ áàüëû îëàí

ìþìèíëÿð àõèðÿòäÿ äÿ hÿð øåéè ÿëäÿ åäÿúÿêëÿð. Îíëàð áöòöí hÿ-


94

éàòëàðû áîéó áèð-áèðèíè õåéèðëè ÿìÿëëÿðÿ, ýþçÿëëèêëÿðÿ äÿâÿò åò-

äèêëÿðè âÿ úÿííÿòÿ ÷àüûðäûãëàðû ö÷öí àõèðÿòäÿ äÿ ÿí éàõûí äîñò-

ëàð îëàúàãëàð. Àëëàh ìþìèí ãàäûíëàðëà ìþìèí êèøèëÿðèí âÿçèé-

éÿòè hàããûíäà áåëÿ áóéóðóð:

“Ìþìèí êèøèëÿðëÿ ìþìèí ãàäûíëàð áèð-áèðèíÿ hàéàíäûð-

ëàð. Îíëàð éàõøû èøëÿð ýþðìÿéè ÿìð åäÿð, ïèñ èøëÿðè éàñàã

åäÿð, íàìàç ãûëûá çÿêàò âåðÿð, Àëëàhà âÿ Ïåéüÿìáÿðèíÿ

èòàÿò åäÿðëÿð. Àëëàh, ÿëáÿòòÿ êè, îíëàðà ðÿhì åäÿúÿêäèð.

Àëëàh, hÿãèãÿòÿí, éåíèëìÿç ãöââÿò, hèêìÿò ñàhèáèäèð!”

(“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 71).

Óøàãëàð

Èíñàíûí íÿôñè hÿääè-höäóäó îëìàéàí ìàë-äþâëÿò, ìöëê âÿ

ñÿðâÿò ñàhèáè îëìàãла éàíàøû, þçö þëäöêäÿí ñîíðà íÿñëèíè äà-

âàì åòäèðÿъяк þâëàäëàð äöíéàéà ýÿòèðìÿê èñòÿéè èëÿ äîëóäóð.

Áåëÿ êè, Ãóðàíäà áó èñòÿéèí Àëëàh ðèçàñû ö÷öí îëìàéàúàüû òÿã-

äèðäÿ îíóí èíñàíû Àëëàhûí çèêðèíäÿí àéûðàí âÿ ÿí ÿñàñû Îíà øÿ-

ðèê ãîøìàüà ñÿáÿá îëàí áèð öíñöð îëà áèëÿúÿéè áèëäèðèëèð. Èíñàí

Àëëàhûí îíà âåðäèéè þâëàäëàðëà äà ñûíàüà ÷ÿêèëèð âÿ Àëëàhûí ðà-

çû галàúàüû ÿìÿëëÿð åäèá-åòìÿéÿúÿéè ìöøàhèäÿ åäèëèð. Áó,

“Ùÿãèãÿòÿí ìàë-äþâëÿòèíèç âÿ îüóë-óøàüûíûç ñèçèí ö÷öí àí-

úàã áèð ñûíàã âàñèòÿñèäèð. ßí áþéöê ìöêàôàò èñÿ Àëëàh äÿð-

ýàhûíäàäûð!” (“Òÿüàáóí” ñóðÿñè, 15) àéÿñèíäÿ äÿ à÷ûã áèëäè-

ðèëèð.

Àéÿäÿ ìàë-äþâëÿò âÿ þâëàäëàð ö÷öí “ôèòíÿ” ñþçöíäÿí èñòè-

ôàäÿ îëóíìàñû îëäóãúà äèããÿò÷ÿêèúèäèð. Áÿçè èíñàíëàð äöíéàíûí

áÿçÿéè håñàá åäèëÿí þâëàä ñàhèáè îëìàã äöøöíúÿñèíè hÿéàòëàðû-

íûí ÿí ÿñàñ ìÿãñÿäè êèìè ýþðöðëÿð. Àëëàh Ãóðàíäà þâëàäëàðûí


95

èíñàí ö÷öí áþéöê áèð ñûíàã îëìàñûíäàí áÿhñ åäèð, éàëíûç Àëëàh

ðèçàñû ö÷öí þâëàä ñàhèáè îëìàüû, ÿêñ òÿãäèðäÿ áóíóí áèð îëàí

Àëëàhà øÿðèê ãîøìàüà ñÿáÿá îëàúàüû áèëäèðèëèð. Àëëàhûí îíëàðà

âåðäèéè þâëàäû Àëëàhû óíóäàðàã áèð “hÿéàò ãàéÿñè” håñàá åäÿí

âÿ áåëÿëèêëÿ, Îíà øÿðèê ãîøàí àèëÿëÿðèí ìèñàëû Ãóðàíäà áåëÿ

áèëäèðèëèð:

“Ñèçè òÿê áèð íÿôÿðäÿí õÿëã åäÿí âÿ îíóíëà öíñèééÿò åò-

ìÿê ö÷öí þçöíäÿí çþâúÿñèíè éàðàäàí Îäóð. Çþâúÿñè èëÿ

éàõûíëûã åòäèêäÿ, î, éöíýöë áèð éöêëÿ éöêëÿíäè âÿ äàøûäû.

Àüûðëàøäûüû âàõò îíëàðûí hÿð èêèñè Àëëàhà äóà åäèá:

“ßýÿð áèçÿ ñàëåh áèð óøàã âåðñÿí, øöêöð åäÿíëÿðäÿí îëà-

ðûã!” - äåäè. Àëëàh îíëàðà ñàëåh þâëàä âåðäèêäÿ þçëÿðèíÿ

âåðäèéè èëÿ ÿëàãÿäàð Àëëàhà áèð ïàðà øÿðèêëÿð ãîøìàüà

áàøëàäûëàð. Àëëàh èñÿ Îíà ãîøóëàí øÿðèêëÿðäÿí óúàäûð!

Ìÿýÿð hå÷ áèð øåé éàðàòìàüà ãàäèð îëìàéûá þçëÿðè éàðà-

äûëàíûìû øÿðèê ãîøàðëàð?” (“ßðàô” ñóðÿñè, 189-191).

Йàëíûç Àëëàh ðèçàñûíû äèëÿéÿðÿê þâëàä ñàhèáè îëìàã èñòÿéè

äîüðó äàâðàíûøäûð. Áåëÿ êè, Ãóðàíäàêû håêàéÿëÿðÿ áàõûëäûüû çà-

ìàí ïåéüÿìáÿðëÿðèí þâëàä ñàhèáè îëìàã èñòÿêëÿðèнин éàëíûç

Àëëàh ðèçàñûíû íÿçÿðäÿ òóòäóãëàðû àéäûí ýþðöíöð. Áó ìþâçó èëÿ

áàüëû Ãóðàíäà áèð ÷îõ ìèñàëëàð âàðäûð:

“Èìðàíûí çþâúÿñèíèí: “Åé Ðÿááèì, áÿòíèìäÿêèíè ñÿíÿ

õèäìÿòêàð îëìàã ö÷öí íÿçèð åäèðÿì. Ìÿíäÿí ãÿáóë åò!

ßëáÿòòÿ, Ñÿí åøèäÿíñÿí, áèëÿíñÿí!” - äåäèéèíè õàòûðëà!”

(“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 35).

Ùç.Èáðàhèìèí äóàñû èñÿ áåëÿäèð:

“Åé Ðÿááèìèç! Áèçèì hÿð èêèìèçè Ñÿíÿ èòàÿòêàð, íÿñëè-

ìèçäÿí éåòèøÿíëÿðè Ñÿíÿ òÿñëèì îëàí öììÿò åò, áèçÿ


96

ÿìÿëëÿðèìèçè ýþñòÿð, òþâáÿìèçè ãÿáóë åò! Ùÿãèãÿòÿí, Ñÿí

òþâáÿëÿðè ãÿáóë åäÿíñÿí, ìÿðhÿìÿòëèñÿí!” (“Áÿãÿðÿ”

ñóðÿñè, 128).

Øöáhÿñèç êè, éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿ áèëäèðèëäèéè øÿêèëäÿ þâëàä

ñàhèáè îëìàüûí íÿòèúÿñè õåéèðëè îëàúàã. Àëëàhûí ðàçû îëàúàüû,

Ãóðàí ÿõëàãûíû ìÿíèìñÿìèø áèð ìþìèí éåòèøäèðìÿê èáàäÿò êè-

ìè ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð. Ëàêèí ÿêñ òÿãäèðäÿ èíñàí äöíéàäà âÿ àõè-

ðÿòäÿ äÿ áó íèééÿòèí ìÿíôè íÿòèúÿñè èëÿ ãàðøûëàøàð. ßýÿð þâëàäû

Àëëàhûí îíà ëöòôö îëàí áèð ÿìàíÿò êèìè ýþðìÿéèá îíó þçöíÿ

ìÿõñóñ îëàí âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ÿòðàôûíäàêûëàð ãàðøûñûíäà ëîâüà-

ëàíìà öíñöðö håñàá åäÿðñÿ, éîëóíó àçìûø îëàð.

Áóíóí àõèðÿòäÿêè ÿâÿçè èñÿ äàhà øèääÿòëèäèð. Àõèðÿò ýöíö èí-

ñàí äöíéàäà þçöíÿ ÿí áþéöê äÿñòÿê êèìè ýþðäöéö þâëàäûíû

óíóäóð, hÿòòà ÿçàáäàí õèëàñ îëìàã ö÷öí hÿéàò éîëäàøûíû, àèëÿ-

ñèíè, ãàðäàøûíû ôèäéÿ âåðìÿê èñòÿäèéè êèìè þâëàäûíû äà ôèäéÿ

âåðìÿê èñòÿéèð. Áåëÿëèêëÿ, ÿçàáäàí õèëàñ îëà áèëÿúÿéèíè ýöìàí

åäèð. Ëàêèí î ýöí ÿçàáäàí õèëàñ îëìàã ìöìêöí äåéèë.

ßñëèíäÿ úàhèë úÿìèééÿòèí èíñàíëàðû ö÷öí þâëàä éàëíûç àõèðÿò-

äÿ äåéèë, äöíéàäà äà áèð ÷îõ ïðîáëåìÿ ñÿáÿá îëóð. Ùÿð øåéäÿí

ÿââÿë óøàãëàð äöíéàéà ýÿëäèêëÿðè àíäàí àèëÿëÿðèíèí âàõòûíû àëûð

âÿ ÷îõ áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ áþéöéöðëÿð. Áó ÷ÿòèíëèéè àíà hÿëÿ

hàìèëÿ îëäóüó âàõòäàí åòèáàðÿí hèññ åòìÿéÿ áàøëàéûð. ×öíêè

hÿð øåéèíè áÿòíèíäÿ äàøûäûüû êþðïÿñèíÿ íÿçÿðÿí òÿíçèìëÿìÿê

ìÿúáóðèééÿòèíäÿ галыр. Àíà éåìÿéèíÿ, è÷ìÿéèíÿ âÿ hÿðÿêÿò-

ëÿðèíÿ äèããÿò éåòèðìÿëè îëóð, õöñóñÿí äÿ hàìèëÿëèéèí ñîí àéëà-

ðûíäà àðòûã ÷îõ ÷ÿòèí áèð âÿçèééÿòÿ ýÿëèá ÷àòûð. Ùÿì÷èíèí óøàã

äöíéàéà ýÿëäèêäÿí ñîíðà äà èíñàí ö÷öí áàøãà áèð ïðîáëåì

îëóð. Àíà ñàíêè àéàüûíäàí áèð éåðÿ áàüëàíìûø êèìè óøàãäàí àé-


97

ðû hÿðÿêÿò åäÿ áèëìèð. Áèð тяряфдян óøàüûí áþéöìÿñè ýþçëÿíäè-

éè hàëäà, диэяр тяряфдян èñÿ þç hÿéàòûíäàêû èëëÿðèí íåúÿ ñöðÿòëÿ

êå÷äèéèíèí ôÿðãèíäÿ îëà áèëìÿç. Àëëàh ðèçàñû ö÷öí ñÿáиð åäèëÿí-

äÿ áþéöê áèð èáàäÿò hþêìöíÿ ýÿëÿí áó ÷ÿòèíëèêëÿð úàhèë ìÿäÿ-

íèééÿòÿ ìàëèê îëàí áèð èíñàí ö÷öí ìÿãñÿäñèç áèð ÷ÿòèíëèéÿ ÷åâ-

ðèëèð.

Úàhèë úÿìèééÿòäÿ ãàðøûëàøûëàí ÿí áþéöê ðóh äöøêöíëöéö

óøàãëàðûí áþéöìÿñè èëÿ áàüëûäûð. Àëëàhûí ÿìð åòäèéè ÿõëàãëà áþ-

éöäöëìÿéÿí áèð óøàã òÿáèè îëàðàã úàhèë úÿìèééÿòèí ïîçüóí ÿõ-

ëàãûíû ýþòöðÿúÿê. Áó ÿõëàãûí íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ î, éàëíûç àòà-àíà-

ñûíà ãàðøû öñéàíêàð, âÿôàñûç áèð èíñàí êèìè áþéöéÿúÿê. Âàëè-

äåéíëÿð þç óøàãëàðûíû þçëÿðèíèí ýÿëÿúÿê êþìÿê÷èñè âÿ ãîðóéó-

úóñó håñàá åòìèø, ãàðøûäà îíëàðà ÿí áþéöê äÿñòÿê îëàúàüûíû ýö-

ìàí åòìèøëÿð. Ùàëáóêè öñéàíêàð áèð ÿõëàãëà áþéöéÿí áèð èíñàí

ÿêñÿð âàõòëàðäà áó êåéôèééÿòëÿðäÿí óçàã îëóð. Î þç èñòÿêëÿðèíè

hÿéàòà êå÷èðìÿéÿ, ìÿíôÿÿòëÿðèíè ãîðóìàüà ÷àëûøàúàã, âàëè-

äåéíëÿðèíèí èñòÿêëÿðèíè äÿ áó ìÿíôÿÿòëÿðÿ óéüóí îëäóüó çà-

ìàí éåðèíÿ éåòèðÿúÿêдир. Ùÿòòà áåëÿ þâëàäëàðûí âàëèäåéíëÿðèíèí

ãîúàëàð åâèíäÿ ãàëìàñû hàëëàðûíà äà àç ðàñò ýÿëèíìèð.

Ùàëáóêè Ãóðàí ÿõëàãû èëÿ áþéöéÿí áèð èíñàíûí äàâðàíûøû òà-

ìàìèëÿ áàøãàäûð. ×öíêè Ãóðàíäà âàëèäåéíëÿðèí çÿhìÿòèíäÿí,

îíëàðà ãàðøû ýþñòÿðèëÿúÿê hþðìÿòäÿí áÿhñ åäèëèð âÿ éàøëàøäûã-

ëàðû çàìàí îíëàðû èíúèòìÿìÿê ÿìð åäèëèð:

“Ðÿááèí éàëíûç Îíà èáàäÿò åòìÿéè âÿ âàëèäåéíëÿðÿ éàõ-

øûëûã åòìÿéè áóéóðìóøäóð. ßýÿð îíëàðûí áèðè âÿ éà hÿð

èêèñè ñÿíèí éàíûíäà ãîúàëûüûí ÿí äöøêöí ÷àüûíà éåòÿðñÿ,

îíëàðà: “Óô!” - áåëÿ äåìÿ, öñòëÿðèíÿ ãûøãûðûá àúû ñþç ñþé-

ëÿìÿ. Îíëàðëà õîø äàíûø! Îíëàðûí hÿð èêèñèíÿ àúûéàðàã


98

ìÿðhÿìÿò ãàíàäûíûí àëòûíà àëûá: “Åé Ðÿááèì! Îíëàð

ìÿíè êþðïÿëèéèìäÿí òÿðáèéÿ åäèá áÿñëÿäèêëÿðè êèìè, Ñÿí

äÿ îíëàðà ðÿhì åò!” - äå” (“Èñðà” ñóðÿñè, 23-24).

Àéÿëÿðäÿí äÿ àéäûí îëäóüó êèìè, áèð èíñàíû áþéöòìÿê, îíà

àõèðÿòäÿêè âÿçèééÿòèíè äöøöíÿðÿê òÿðáèéÿ âåðìÿê ÿñàñ âÿçèôÿ-

ëÿðäÿí áèðèäèð. Ëàêèí áèð óøàã äöíéàéà âÿ îíóí ìöâÿããÿòè ôàé-

äàëàðûíà óéüóí òÿðáèéÿëÿíäèðèëÿðñÿ, áó, äöíéàéà àèä hÿð áèð èø

êèìè ìöâÿããÿòè, ãåéðè-êàôè âÿ íÿòèúÿñèç áèð èø îëàð. Áóíäàí

ÿëàâÿ, Àëëàh ðèçàñû ö÷öí òÿðáèéÿëÿíäèðèëÿí áèð óøàã ìþìèí îë-

ìàñà äà, áèð øåé èòèðèëìÿéÿúÿê. ×öíêè áöòöí èíñàíëàðûí âÿëèñè

Àëëàhäûð âÿ èíñàí Îíó ðàçû ñàëàúàã áèð òÿðáèéÿ âåðäèéè çàìàí

àðòûã ãàëàí èøëÿðè Àëëàhà hÿâàëÿ åòìèø âÿ ÿáÿäè áèð ñàâàá ãà-

çàíìûøäûð.

Äöíéàíû ÿñàñ ýþòöðöá òÿðáèéÿ âåðäèéè óøàüûíäà èñòÿäèéèíè

àëà áèëìÿéÿúÿéè êèìè, åéíè çàìàíäà àõèðÿòäÿ äÿ íÿ óøàüû þçö-

íÿ, íÿ äÿ þçö óøàüûíà áèð ôàéäà âåðìÿéÿúÿê. Ãóðàíäà áó hàë

õöñóñè âóðüóëàíûð:

“Íÿhàéÿò, ãóëàãëàðû êàð åäÿí î äÿhøÿòëè ñÿñ ýÿëÿíäÿ, î

ýöí èíñàí ãà÷àúàã þç ãàðäàøûíäàí; àíàñûíäàí, àòàñûí-

äàí; çþâúÿñèíäÿí âÿ îüóëëàðûíäàí! Î ýöí îíëàðäàí hÿð

áèðèíèí èñòÿíèëÿí ãÿäÿð èøè îëàúàãäûð!” (“ßáÿñÿ” ñóðÿñè,

33-37).

ßââÿë äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, èíñàí éàëíûç Àëëàhà ãóëëóã

åòìÿê ö÷öí éàðàäûëìûøäûð. Äöíéàäàêû hÿéàòûíäà îíà ýþñòÿðè-

ëÿí áöòöí ýþçÿëëèêëÿð éàëíûç îíóí Ðÿááèìèçÿ ãóëëóã åäèá-åò-

ìÿìÿñèíè ñûíàìàã, Îíóí ðèçàñûíà óéüóí юмцр сцрцб-

сцрмядийини ìöøàhèäÿ åòìÿê ö÷öíäöð. Áåëÿ êè, èíñàí þëäöêäÿí

ñîíðà äöíéàäà éåðèíÿ éåòèðäèéè èáàäÿòëÿðÿ âÿ åòäèéè èíêàðà ýþ-


99

ðÿ àõèðÿòäÿ håñàá âåðÿúÿê âÿ ÿìÿëëÿðèíÿ ÿâÿç îëàðàã éà úÿí-

íÿò, éà äà Àëëàhûí ÿáÿäè úÿhÿííÿìè èëÿ ãàðøûëûã àëàúàã. Áóíà

ýþðÿ äÿ äöíéàäà èíñàíëàðûí àüëûíû áàøûíäàí àëàí ýþçÿëëèêëÿðèí

Àëëàh äÿðýàhûíäà hå÷ áèð äÿéÿðè éîõäóð. Èíñàíû Àëëàhà éàõûí-

ëàøäûðàí âÿ àõèðÿòäÿ îíó úÿhÿííÿìèí ÿáÿäè ÿçàáûíäàí õèëàñ

åäÿí àìèë ñàhèá îëäóüó ìàë-äþâëÿòè âÿ þâëàäëàðû äåéèë, éàëíûç

òÿãâàñû âÿ èìàíûäûð. Àéÿëÿðäÿ áó ìÿñÿëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ áèëäèðè-

ëèð:

“Ñèçè áèçÿ éàõûíëàøäûðàí íÿ âàð-äþâëÿòèíèç, íÿ äÿ îüóë-

óøàüûíûçäûð. Йàëíûç èìàí ýÿòèðèá éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿðèí

ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ ìöêàôàòëàðû ãàò-ãàò àðòûã îëàúàã âÿ îí-

ëàð úÿííÿò îòàãëàðûíäà ÿìèí-àìàíëûã è÷èíäÿ éàøàéàúàã-

ëàð” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 37).

“ßáÿòòÿ, êàôèð îëàí øÿõñëÿðèí íÿ ìàëëàðû, íÿ äÿ þâëàäëà-

ðû îíëàðû Àëëàhäàí ÿñëà ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿê. Îíëàð úÿ-

hÿííÿìëèêäèðëÿð âÿ îðàäà ÿáÿäè ãàëàúàãëàð” (“Àëè-Èì-

ðàí” ñóðÿñè, 116).

“Îíëàðû íÿ ìàëëàðû, íÿ äÿ þâëàäëàðû hå÷ áèð âÿúhëÿ Àëëàh-

äàí ãóðòàðà áèëìÿç. Îíëàð úÿhÿííÿìëèêäèðëÿð âÿ îðàäà

ÿáÿäè ãàëàúàãëàð” (“Ìóúàäÿëÿ” ñóðÿñè, 17).


100

ÁßËÀËÀÐ

Öçÿðèíäÿ éàøàäûüûìûç äöíéà áèç hèññ åòìÿñÿê äÿ, äàõèëäÿí

âÿ õàðèúäÿí áèð ÷îõ òÿhëöêÿ ìÿíáÿëÿðè èëÿ äîëóäóð. Ìåòåîðèò-

ëÿð, ãàðà äÿëèêëÿð âÿ êîìåòëÿð õàðèúè òÿhëöêÿëÿðèí éàëíûç áèð

hèññÿñèäèð. Áàøãà òÿðÿôäÿí äÿ äöíéàíûí äÿðèíëèêëÿðèíÿ ýåòäèê-

úÿ, ìèíëÿðëÿ äÿðÿúÿ èñòèëèéè îëàí òÿáÿãÿëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê îëàð.

Áåëÿ êè, äöíéàíû “àéàüûìûçûí àëòûíäà ãàéíàéàí áèð êöðÿ” êèìè

òÿãäèì åòñÿê, áó, hå÷ äÿ éàíëûø îëìàç. Áóíëàðäàí áàøãà, äöí-

éàíûí hÿð òÿðÿôèíè ãîðóéàí áèð àòìîñôåð òÿáÿãÿñè äÿ âàð. Àò-

ìîñôåðèí ãîðóéóúó õöñóñèééÿòè èëÿ éàíàøû, hÿì äÿ îëäóãúà áþ-

éöê òÿñèðè îëàí àòìîñôåð hàäèñÿëÿðè иля зянэиндир: êöëÿêëÿð, ôûð-

òûíàëàð, òàéôóíëàð...

Áöòöí áó òÿhëöêÿ ìÿíáÿëÿðè ÷îõ âàõò òÿñèðëè îëóð: áóíëàðûí

ñàéÿñèíäÿ äÿ úàí âÿ ìàë èòêèñè èëÿ íÿòèúÿëÿíÿíÿí âÿ òÿáèè ôÿëà-

êÿòëÿð àäëàíäûðûëàí hàäèñÿëÿð áàø âåðèð. Áàøäà çÿëçÿëÿëÿð îë-

ìàãëà, âóëêàíëàð, ñåëëÿð, íÿhÿíý äàëüàëàð, ôûðòûíàëàð, áþéöê

éàíüûíëàð áèð-áèðèíäÿí øèääÿòëè òÿñèðëÿðÿ ìàëèêäèðляр. Îíëàðûí

îðòàã õöñóñèééÿòëÿðè èñÿ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ áèð øÿhÿðè, îðàäà

éàøàéàí èíñàíëàðû âÿ áöòöí úàíëûëàðû éîõ åäÿ áèëìÿëÿðè, áþéöê

äàüûíòûëàðà ñÿáÿá îëìàëàðûäûð. ßí ìöhöì úÿhÿò èñÿ èíñàíëàðûí

101

áó ôÿëàêÿòëÿðèí ãàðøûñûíäà àúèç ãàëìàñûäûð.

Áöòöí áó ôÿëàêÿòëÿð èíñàíëàðûí ÷îõ éàõøû áèëäèéè, ëàêèí îíëàð-

ëà ãàðøûëàøàíà ãÿäÿð àüûëëàðûíà áåëÿ ýÿòèðìÿê èñòÿìÿäèéè hÿãè-

ãÿòëÿðäèð. Äöíéàäàêû hÿéàò åëÿ óéüóí òàðàçëûãëàð öçÿðèíäÿ òÿí-

çèìëÿíèá êè, áåëÿ hàäèñÿëÿð áþéöê ñàhÿëÿðè ÿhàòÿ åòìèð. Èíñàí-

ëàð äà äàõèë îëìàãëà áöòöí úàíëûëàð ö÷öí õöñóñè áèð ãîðóìà ñèñ-

òåìè âàðдыр. Ëàêèí áó ãîðóìà èëÿ éàíàøû, Àëëàh áÿçÿí èíñàíëà-

ðà éàøàäûãëàðû ìÿêàíûí íÿ ãÿäÿð åòèáàðñûç îëäóüóíó äà ýþñòÿ-

ðèð. Ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç hàäèñÿëÿðля инсанлара öçÿðèíäÿ éà-

øàäûãëàðû ïëàíåòèí hàêèìè îëìàäûãëàðûíû áèð äàhà îíëàðà áèëäèðèð.

Îíëàðûí àúèçëèéèíè þçëÿðèíÿ ýþñòÿðèð âÿ áöòöí áóíëàð àüûëëû èí-

ñàíëàð ö÷öí áèð íÿñèhÿòäèð.

Áÿñ áóíäàí ÿëàâÿ èíñàíëàð áó hàäèñÿëÿðäÿí hàíñû íÿòèúÿëÿ-

ðè ÷ûõàðìàëûäûð?

Êèòàáûí ÿââÿëèíäÿ äÿ âóðüóëàäûüûìûç êèìè, áó äöíéà èíñàí-

ëàðûí ñûíàüà ÷ÿêèëìÿñè, Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿíëÿðëÿ иман ýÿòèðìÿ-

éÿíëÿðèí áèð-áèðèíäÿí àéðûëìàñû ö÷öí hàçûðëàíìûø èìòàhàí éåðè-

äèð. Àëëàh áó hÿãèãÿòè “...hàíñûíûçûí äàhà ýþçÿë ÿìÿë ñàhèáè

îëàúàüûíûçû ñûíàéûá áèëìÿê ö÷öí ýþéëÿðè âÿ éåðè àëòû ýöíäÿ

éàðàäàí Îäóð” (“Ùóä” ñóðÿñè, 7) àéÿñè èëÿ áèëäèðèð.

Äöíéàäàêû áó èìòàhàí øÿðàèòè îëäóãúà ãöñóðñóç hàçûðëàíûá:

áåëÿ êè, hÿð áèð hàäèñÿ ìöÿééÿí ñÿáÿáëÿðëÿ áàø âåðèð. Ùÿð áèð

úÿhÿò ñÿáÿá-íÿòèúÿ ÿëàãÿñè èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ìÿñÿëÿí, èíñàíëà-

ðûí Йåð öçöíäÿ äàéàíà áèëìÿñè éåðèí úàçèáÿ ãöââÿñè èëÿ èçàh

åäèëèð; éàüûøûí éàüìàñû áóëóäëàð âÿ êöëÿê íÿòèúÿñèíäÿ áàø âå-

ðèð; þëöì, ãÿçà âÿ õÿñòÿëèê ìöòëÿã áèð ñÿáÿáÿ áàüëûäûð... Øöá-

hÿñèç êè, áåëÿ ñÿáÿá-íÿòèúÿ ÿëàãÿëÿðèíäÿí ÷îõ áÿhñ åòìÿê îëàð.


102

Ëàêèí ÿí ÿñàñû îíëàðûí ñàéû äåéèë, íÿ äÿðÿúÿäÿ “èíàíäûðûúû” áèð

ñèñòåì ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿëÿðèäèð.

Áó ñèñòåìèí áèð õöñóñèééÿòè äÿ hÿð áèð hàäèñÿíèí èíñàí ìÿí-

òèãèíèí àíëàéà áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ áàø âåðìÿñèäèð. Ìÿñÿëÿí, Àëëàh

áÿçÿí èíñàíëàðà òÿáèè ôÿëàêÿòëÿðëÿ õÿáÿðäàðëûã åäÿ áèëèð. Ìÿñÿ-

ëÿí, çÿëçÿëÿ êèìè áèð hàäèñÿ èëÿ áèð ÷îõ èíñàíëàð þëÿ âÿ éà éàðà-

ëàíà áèëÿð. Áóíëàðûí äà àðàñûíäà ýÿíúëÿð âÿ éàøëûëàð, êèøèëÿð âÿ

ãàäûíëàð, hÿòòà óøàãëàð äà îëà áèëÿð. Áöòöí áóíëàð ñîí äÿðÿúÿ

“òÿáèè” ýþðöíöð âÿ ãàôèë áèð èíñàí áó ôÿëàêÿòëÿðèí ìöÿééÿí áèð

ìÿãñÿäëÿ Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû онлар áèëìÿç. Èíäè ôè-

êèð âåðÿê, ÿýÿð áåëÿ îëìàñàéäû âÿ áèð çÿëçÿëÿäÿí éàëíûç Àëëàh

ãàðøûñûíäà ýöíàhêàð îëàíëàð çÿðÿð ÷ÿêñÿéäèëÿð, íÿ áàø âåðÿðäè?

Øöáhÿñèç êè, èìòàhàí øÿðàèòè àðàäàí ãàëõàðäû. Ëàêèí Àëëàh áåëÿ

áèð øåéÿ èçí âåðìÿìèø âÿ éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè,

äöíéàäàêû hÿð áèð hàäèñÿíè îëäóãúà “òÿáèè” ìèçàíäà éàðàòìûø-

äûð. Áó “òÿáèè” hàäèñÿëÿðèí àðõàñûíäà ìöÿééÿí ìÿãñÿäëÿðèí

îëäóüóíó éàëíûç Àëëàhа инанан âÿ баш вермядийини анлайан

ìþìèíëÿð äÿðê åäÿ áèëÿðëÿð.

Áóíäàí ÿëàâÿ, Àëëàh “Ùÿð êÿñ þëöìö äàäàúàãäûð. Йîõëà-

ìàã ìÿãñÿäèëÿ Áèç ñèçè õåéèð âÿ øÿðëÿ ñûíàüà ÷ÿêÿðèê. Âÿ ñèç

àíúàã Áèçèì höçóðóìóçà ãàéòàðûëàúàãñûíûç!” (“ßíáèéà”

ñóðÿñè, 35) àéÿñè èëÿ hÿìèøÿ áöòöí èíñàíëàðû éàõøû âÿ ïèñ hàäè-

ñÿëÿðëÿ èìòàhàíà ÷ÿêÿúÿéèíè áèëäèðèð. Áèð hàäèñÿ îëäóüó çàìàí

hÿìèí éåðäÿ îëàí áèð ÷îõ èíñàíûí áóíäàí òÿñèðëÿíìÿñè, ÿëáÿòòÿ

êè, èìòàhàíûí áèð ñèððèäèð. Йàääàí ÷ûõàðûëìàìàëûäûð êè, Àëëàh

ñîíñóç ÿäàëÿò ñàhèáèäèð âÿ áó ÿäàëÿòè èëÿ àõèðÿòäÿ hÿð áèð èíñà-

íà þç ÿìÿëëÿðèíèí ÿâÿçèíè âåðÿúÿê. Áó äöíéàäà èíñàíëàðûí áà-


103

øûíà ýÿëÿí áöòöí hàäèñÿëÿð áèð ñûíàãäûð. Ñÿáиð åäÿíëÿðèí äÿ, ñû-

íàüà ÷ÿêèëäèêëÿðèíè áèëìÿéÿíëÿðèí äÿ åòäèêëÿðèíèí ÿâÿçè òàì

îëàðàã âåðèëÿúÿêдир. Áåëÿ êè, Àëëàhà ãÿëáÿí áàüëû îëàí, Îíóí

óúàëûüûíû ëàçûìûíúà ãèéìÿòëÿíäèðÿí áöòöí èíñàíëàð äöíéàíûí

áó ñèððèíè äÿðê åòìèøëÿð. Îíëàð áàøûíà áèð ìöñèáÿò ýÿëäèéè çà-

ìàí äÿðhàë Àëëàhà öç òóòóð âÿ òþâáÿ åäèðëÿð. ×öíêè Àëëàhûí

Ãóðàíäàêû áó âÿäèíè áèëèðëÿð:

“ßëáÿòòÿ, Áèç ñèçè áèð àç ãîðõó, áèð àç àúëûã, áèð àç äà

ìàë, úàí âÿ ìÿhñóë ãûòëûüû èëÿ èìòàhàí åäÿðèê. Ñÿáиð

åäÿí øÿõñëÿðÿ ìöæäÿ âåð! Î êÿñëÿð êè, áàøëàðûíà áèð ìö-

ñèáÿò ýÿëäèéè çàìàí: “Áèç Àëëàhûíûã âÿ Îíà òÿðÿô ãàéûäà-

úàüûã!” - äåéèðëÿð. Îíëàðû Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí áàüûøëàíìàã

âÿ ðÿhìÿò ýþçëÿéèð. Îíëàð äîüðó éîëäà îëàíëàðäûð!”

(“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 155-157).

ãûñàìöääÿòëè ãëîáàë ôÿëàêÿòëÿð

ìöõòÿëèô ÿðàçèëÿðäÿ àíè áàø âåðÿí ôÿëàêÿòëÿð

òóðøó àõûíû

òîðïàã ñöðöøìÿñè

ñóíàìè Àëëàh éåð öçöíö hÿð àí ãàð-øûëàøà áèëÿúÿéèìèç ìöõòÿëèôôÿëàêÿòëÿðëÿ öçëÿøäèðèð. Áåëÿ-ëèêëÿ, èíñàíëàðà äöíéàíûíäàèìè ìÿêàí îëìàäûüûíû,ìöâÿããÿòè èìòàhàí éåðè îë-äóüóíó ýþñòÿðèð.

ñóéóí áóõàðëàíìàñû

ãàéàëàðûí äàüûëìàñû

çÿëçÿëÿëÿð

ãëîáàë ÷èðêëÿíìÿ

ãëîáàë ÷èðêëÿíìÿ

êöêöðäöí òÿñèðè

óçóíìöääÿòëè ôÿëàêÿòëÿðãëîáàë éàíüûíëàð

éàéûëàí äàëüàëàðûí ãëîáàë ïàéëàíìàñû


104

Йóõàðûäà ãåéä îëóíäóüó êèìè, èíàíàí âÿ èíàíìàéàí áöòöí

èíñàíëàð áÿçè hàäèñÿëÿðëÿ ñûíàüà ÷ÿêèëèðëÿð. Инсанын бÿçÿí òÿáèè

ôÿëàêÿò, áÿçÿí ýöíäÿëèê hÿéàòäà îëàí áèð hàäèñÿ, áÿçÿí äÿ áèð

÷îõ ÷àòûøìàçëûã âÿ õÿñòÿëèêëÿðля цзляшмяси hÿãèãÿòäèð. Áåëÿ

hàäèñÿëÿð áÿçÿí èíñàíëàðà, áÿçÿí äÿ úÿìèééÿòëÿðÿ òÿñèð åäÿúÿê

ñÿâèééÿäÿ ìåéäàíà ýÿëèð âÿ èíñàíëàðà hÿì ìàääè, hÿì äÿ

ìÿíÿâè áàõûìäàí òÿñèð ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí, ðèôàh è÷èíäÿ âÿ áîë-

ëóãäà éàøàéàí èíñàíëàðûí èôëàñà óüðàìàñû, îëäóãúà ýþçÿë áèð èí-

ñàíûí öçöíöí ãÿçàäàí ñîíðà äÿhøÿòëè øÿêèë àëìàñû âÿ éà ñàüàë-

ìàç õÿñòÿëèéÿ òóòóëìàñû, àíè áèð ôûðòûíà èëÿ áèð øÿhÿðèí äàüûëìà-

ñû òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí âÿ äöíéàíûí “òöêäÿí àñûëû îëäóüóíó”

ýþñòÿðÿí hàäèñÿëÿðäèð.

ßí ÿñàñ îëàí ìÿñÿëÿ èíñàíëàðûí áöòöí áó hàäèñÿëÿðäÿí þç-

ëÿðè ö÷öí íÿòèúÿ ÷ûõàðìàñûäûð. ×öíêè Àëëàhûí èíñàíëàðû ìàääè

âÿ ìÿíÿâè çÿðÿð âåðÿí hàäèñÿëÿðëÿ õÿáÿðäàð åòìÿñè, î èíñàíëà-

ðûí äöøäöêëÿðè éàíëûø éîëäàí ÷ûõìàñû, Àëëàhûí äîüðó éîëóíà

ýÿëìÿñè ö÷öí áèð âàñèòÿäèð. Àëëàh èíñàíëàðà áàø âåðÿí áó ôÿëà-

êÿòëÿðèí äÿ äöíéàäà îëàí áàøãà ôÿëàêÿòëÿð êèìè ìöÿééÿí áèð

ìÿãñÿäèíèí îëäóüóíó, áóíëàðûí èíñàíëàð ö÷öí áèð “õàòûðëàтма”

îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Àëëàh Ãóðàíäà hÿð øåéèí Îíóí èçíè èëÿ hÿ-

éàòà êå÷äèéèíè áåëÿ áèëäèðèð:

“Àëëàhûí èçíè îëìàäûãúà hå÷ áèð ìöñèáÿò öç âåðìÿç. Êèì

Àëëàhà èìàí ýÿòèðñÿ, îíóí ãÿëáèíè hàããà äîüðó éþíÿë-

äÿð. Àëëàh hÿð øåéè áèëÿíäèð!” (“Òÿüàáóí” ñóðÿñè, 11).

“Àëëàhûí èçíè îëìàéûíúà hå÷ êÿñÿ þëöì éîõäóð. Î, âàõòû

ìöÿééÿí åäèëìèø áèð éàçûäûð. Äöíéà ìÿíôÿ-ÿòè èñòÿéÿí

øÿõñÿ äöíéà ìÿíôÿÿòèíäÿí, àõèðÿò ñàâàáû èñòÿéÿí øÿõñÿ

èñÿ àõèðÿò ñàâàáûíäàí âåðÿðÿê. Øöêöð åäÿíëÿðè äÿ, ÿëáÿò-


105

òÿ, ìöêàôàòëàíäûðàúàüûã!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 145).

Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû, ãàðøûéà ÷ûõàí ÷ÿòèíëèêëÿðèí áàøãà áèð

hèêìÿòè äÿ áåëÿäèð: þçöíö äöíéàäà áþéöê áèð ãöââÿ ñàhèáè hå-

ñàá åäÿí èíñàí Àëëàhûí äèëÿìÿñè èëÿ áèð àíäà áàø âåðÿí ôÿëàêÿò-

ëÿð ãàðøûñûíäà þçöíöí íÿ ãÿäÿð àúèç îëäóüóíó äÿðê åäèð. Î, íÿ

þçöíÿ, íÿ äÿ ÿòðàôûíäàкыëàðà êþìÿê åäÿ áèëìèð. Ùÿð øåé

Àëëàhûí ÿëèíäÿäèð, Îíäàí áàøãà hå÷ êèì çÿðÿð âÿ éà ôàéäà âå-

ðÿ áèëìÿç. Áó hÿãèãÿò èíñàíëàðà áåëÿ áèëäèðèëèð:

“ßýÿð Àëëàh ñÿíÿ áèð ñûõûíòû âåðñÿ, Àëëàhäàí áàøãà hå÷

êÿñ ãóðòàðà áèëìÿç. ßýÿð Àëëàh ñÿíÿ áèð õåéèð éåòèðñÿ,

hå÷ êÿñ Îíà ìàíå îëà áèëìÿç. ×öíêè Î, hÿð øåéÿ ãàäèð-

äèð!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 17).

Áó ôÿñèëäÿ áó âàõòà ãÿäÿð áöòöí äöíéàäà áàø âåðìèø òÿáèè

ôÿëàêÿòëÿð вя онларын òÿñèðëÿðè èçàh åäилир. Âÿ áóíóí íÿòèúÿñèí-

äÿ äÿ èíñàíëàðûí äþðäÿëëè éàïûøäûüû áó äöíéàíûí ÿñëèíäÿ êîð-

êîðàíÿ áàüëàíûëàí áèð éåð îëдуьуну âÿ hÿãèãè hÿéàòûí ися àõè-

ðÿò hÿéàòû îëäóüóíó õàòûðëàäàúàüûã. Ñèçÿ ýþñòÿðÿúÿéèìèç áó

hàäèñÿëÿð åéíè çàìàíäà èíñàíëàðûí ôÿëàêÿòëÿðäÿí ÿââÿë âÿ ñîí-

ðà áó hàäèñÿëÿð ãàðøûñûíäà íÿ ãÿäÿð àúèç îëäóãëàðûíû ýþñòÿðèð.

Áó ÷àðÿñèçëèê âÿ àúèçëèê Àëëàhûí ãöââÿñè ãàðøûñûíäà hÿð áèð èí-

ñàíûí ýöúñöç îëìàñûíûí âÿ îíóí Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð äîñò

âÿ êþìÿê÷èñèíèí îëìàìàñûíûí èôàäÿñèäèð.

Çÿëçÿëÿëÿð

Çÿëçÿëÿëÿð òÿáèè ôÿëàêÿòëÿð àðàñûíäà ÿí бюйцк даьыдыъы õöñó-

ñèééÿòÿ ìàëèê îëàí âÿ èíñàíëàðû ÿí ÷îõ ãîðõóäàí hàäèñÿëÿðäèð.

Àïàðûëàí àðàøäûðìàëàðà ýþðÿ, äöíéàäà hÿð èêè äÿãèãÿäÿí áèð


106

çÿëçÿëÿ áàø âåðèð. Ùåñàáëàìà àïàðñàã, áèð èë ÿðçèíäÿ äöíéàäà

ìèëéîíà éàõûí çÿëçÿëÿ áàø âåðèð. Áóíëàðûí òÿõìèíÿí 300 ìèíÿ

ãÿäÿðè hèññ åäèëÿí ãöââÿäÿ, 20 äÿíÿñè èñÿ áèð øÿhÿðè äàüûäàúàã

ãöââÿéÿ ìàëèêäèð. Ëàêèí çÿëçÿëÿëÿð hÿìèøÿ ÿhàëèíèí ñûõ éàøà-

äûüû éåðëÿðäÿ áàø âåðìÿäèéèíäÿí, ÷îõ äà ìÿíôè íÿòèúÿëÿðÿ ñÿ-

áÿá îëìóðëàð. Ùÿð èë áàø âåðÿí çÿëçÿëÿëÿðèí éàëíûç бешè äàüûíòû

âÿ þëöìлÿ нятиъялянир.

Йóõàðûäà äà ýþðäöéöìöç êèìè, èíñàíëàð çÿëçÿëÿëÿðëÿ щеч дя

òåç-òåç цзляшмир. Òÿõìèíÿí hÿð èêè äÿãèãÿäÿí áèð äöíéàíûí

hÿð hàíñû áèð éåðèíäÿ çÿëçÿëÿ îëñà äà, áó çÿëçÿëÿëÿðèí ýöúö åëÿ

hÿññàñ øÿêèëäÿ þë÷öëöá-áè÷èëìèøäèð êè, áÿçÿí èíñàíëàðûí ÷îõó

áóíó hå÷ hèññ åòìèð. ßëáÿòòÿ êè, áó, Àëëàhûí èíñàíëàðû ãîðóìà-

ñûíûí àøêàð äÿëèëëÿðèíäÿí áèðèäèð.

Áó ýöí çÿëçÿëÿëÿð ÿí ÷îõó áèð øÿhÿðäÿ âÿ éà áèð øÿhÿðèí ÿò-

ðàôûíäà îëàí ìöÿééÿí áþëýÿëÿðäÿ hèññ åäèëèð. Ùàëáóêè áöòöí

äöíéàéà òÿñèð åäÿúÿê øèääÿòäÿ, hÿéàòà ñîí ãîéàúàã, Йåð öçö-

íö òàìàìèëÿ äàüûäàúàã áèð ýöúäÿ çÿëçÿëÿ éàðàòìàã Àëëàh ö÷öí

÷îõ àñàíäûð. Áåëÿ êè, Йåð öçöíöí ãóðóëóøó ñÿáÿáè èëÿ çÿëçÿëÿ-

ëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ÷îõ íîðìàëäûð: àéðûëìà éåðëÿðè, òÿáÿãÿëÿð

àðàñûíäàêû áîøëóãëàð âÿ ñ. áó òÿáèÿò hàäèñÿñèíè ãà÷ûëìàç åäèð.

Áèð åëìè ìÿíáÿ çÿëçÿëÿëÿðäÿí áåëÿ áÿhñ åäèð:

“Äöíéàíûí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ îëàí ãöââÿ ñÿðò Йåð ãàáûüûíà

îíóí ìþhêÿìëèéèíäÿí àðòûã øÿêèëäÿ òÿçéèã ýþñòÿðèð, áó òÿáÿ-

ãÿ hÿìèí òÿçéèãÿ äàâàì ýÿòèðìÿéÿðÿê ãûðûëûð âÿ éàðûëûð. Áó

éåð òèòðÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ øÿhÿðèí áöòöí òèêèíòèëÿðè éåðëÿ-éåê-

ñàí îëà, áöòöí èíñàíëàð õèëàñ îëìàäàí hÿìèí äàüûíòûëàðûí

àëòûíäà ãàëà áèëÿð” (“Òÿáèè ôÿëàêÿòëÿð”, Ðèäåðñ Äàéýåñò,

1996).


107

Øöáhÿñèç êè, Àëëàhûí çÿëçÿëÿíè ìåéäàíà ýÿòèðìÿñè ö÷öí hÿ-

ìèí éåðèí “òÿáèè øÿðòëÿð”èíèí çÿëçÿëÿéÿ óéüóí îëóá-îëìàìàñû-

íûí åëÿ áèð ÿhÿìèééÿòè éîõäóð. Àëëàh äèëÿäèéèíè hÿð àí åäÿ áè-

ëÿð. Ëàêèí Àëëàh éåð öçÿðèíäÿ îëàí òÿáèè øÿðòëÿðè îëäóãúà åòèáàð-

ñûç âÿ ãåéðè-ñàáèò åòìÿêëÿ, èíñàíà áó äöíéàíûí hÿãèãÿòÿí äÿ

÷îõ òÿhëöêÿëè îëäóüóíó õàòûðëàäûð. Èíñàíëàð òÿáèè ôÿëàêÿòëÿðëÿ

áàüëû Ãóðàíäà áåëÿ õÿáÿðäàð åäèëèð:

“Ïèñ hèéëÿëÿð ãóðàíëàð Àëëàhûí îíëàðû éåðÿ

ýþììÿéÿúÿéèíÿ, éàõóä þçëÿðè äÿ áèëìÿäèêëÿðè áèð éåð-

äÿí îíëàðà ÿçàáûí ýÿëìÿéÿúÿéèíÿ ÿìèíäèðëÿðìè? Âÿ éà

ýÿçèá äîëàøàðêÿí ÿçàáûí îíëàðû éàõàëàìàñûíäàí ãîðõ-

ìóðëàðìû?. Àõû îíëàð ãà÷ûá úàíëàðûíû ãóðòàðà áèëìÿç-

ëÿð! Йîõñà îíëàð òÿäðèúëÿ ÿçàáà ýèðèôòàð îëìàéàúàãëàðûíà

ÿìèíäèðëÿð?! Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèí øÿôãÿòëèäèð, ìÿðhÿìÿò-

ëèäèð!” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 45-47).

Àëëàh äèëÿñÿ, áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ ñöðÿí áó çÿëçÿëÿëÿð ñààòëàðëà,

hÿòòà ýöíëÿðëÿ äàâàì åäÿð. Èíñàíëàð áàøëàðûíà ýÿëÿí ôÿëàêÿòèí

äÿhøÿòèíè ýþðäöêëÿðè hàëäà éåíè ôÿëàêÿòëÿðÿ ìÿðóç ãàëà áèëÿð-

ëÿð. Øöáhÿñèç êè, áó äà Àëëàh ö÷öí ÷îõ àñàíäûð. Ëàêèí Àëëàh èí-

ñàíëàðû Þç ðÿhìÿòè èëÿ ãîðóéóð. Èíñàíëàðà Þçöíöí áþéöêëöéö-

íö âÿ Îíóí äèëÿìÿñèíÿ ãàðøû ýÿëìÿéèí ìöìêöí îëìàäûüûíû

õàòûðëàäûð. Ùÿì÷èíèí äöíéàéà îëàí åhòèðàñûí âÿ áóíóí ö÷öí ÷à-

ëûøìàüûí hå÷ áèð ÿâÿçèíèí îëìàäûüûíû áèëäèðèð.

XX ÿñðäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ÿí áþéöê çÿëçÿëÿëÿðè âÿ îíóí òÿ-

ñèðëÿðèíè éàäà ñàëìàã áó ìÿãàìäà ôàéäàëû îëàúàã.

Òåõíîëîýèéàíûí ìÿüëóáèééÿòè: Êîáå çÿëçÿëÿñè

Áÿçÿí èíñàíëàð ÿëëÿðèíäÿ îëàí òåõíèêà èëÿ ñàíêè òÿáèÿòÿ

hþêì åäÿúÿê áèð ãöââÿéÿ ñàhèá îëäóãëàðû êèìè áèð hèññÿ ãàïû-


108

Êîáå. Jàïîíèéàíûí ÿhàëèñèíèí ñàéûíà âÿñÿíàéåëÿøìÿ ñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ Òîêèî-äàí ñîíðà èêèíúè ÿí áþéöê øÿhÿðèäèð.Áó ìÿøhóð çÿëçÿëÿ 10 ìèëéîí íÿôÿðÿhàëèñè îëàí Êîáåíè âÿ Úÿíóáè Jàïîíè-éàäàêû Îñàêà øÿhÿðèíè äÿ þç òÿñèðè àëòû-íà àëäû.

1995-úè èë, éàíâàðûí 17-äÿ ñÿhÿðÿ éàõûí ñààò 05.46-äà áàø âåðÿí øèääÿòëè çÿëÿçÿëÿ òÿõìèíÿí 20 ñàíèéÿ äàâàìåòäè, áþéöê áèð ÿðàçèäÿ hèññ åäèëäè âÿ áþéöê äàüûíòûéà ñÿáÿá îëäó. Èíñàíëàðûí ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí èëëÿðëÿ ÷àëûø-äûüû hÿð øåéè ìÿhâ åòìÿéÿ ñàäÿúÿ îëàðàã 20 ñàíèéÿ êèôàéÿò åòäè.

109

ëûðëàð. Ùàëáóêè áåëÿ ýöìàí åäÿíëÿð ãûñà ìöääÿòäÿ éàíûëäûãëà-

ðûíûí øàhèäè îëàúàãëàð. ×öíêè íÿòèúÿ îëàðàã òåõíîëîýèéà äà

Àëëàhûí èíñàíëàðûí èõòèéàðûíà âåðäèéè áèð âàñèòÿ îëóá Îíóí ÿì-

ðè àëòûíäàäûð. Áåëÿ êè, ìöõòÿëèô hàäèñÿëÿð hÿòòà ÿí éöêñÿê òåõ-

íîëîýèéàëàð âàñèòÿñèëÿ äÿ èíñàíûí òÿáèÿòÿ hþêì åäÿúÿê ãöââÿ-

äÿ îëìàäûüûíû èñáàò åòìèøäèð.

Ìÿñÿëÿí, éàïîíëàðûí ÷îõ äèããÿòëÿ hàçûðëàäûüû “çÿëçÿëÿéÿ

ãàðøû òÿäáèð” òåõíîëîýèéàñûíà áàõìàéàðàã, 1995-úè èëèí éàíâàð

àéûíäà ñÿhÿðÿ éàõûí äàâàì åòìèø çÿëçÿëÿíèí îíëàðû ìÿüëóá åò-

ìÿñèíäÿí õèëàñ îëà áèëìÿìèøëÿð. Йöêñÿê òåõíîëîýèéà ÿñàñûíäà

òèêäèêëÿðè áèíàëàðûí ÷îõó êàüûç ïàð÷àñû êèìè ó÷óëìóøäó. Йàïîí

hþêóìÿòè âÿ óíèâåðñèòåòëÿðè çÿëçÿëÿíè ÿââÿëúÿäÿí õÿáÿð âåðÿí

âàñèòÿéÿ ìàëèê îëìàã ö÷öí àïàðäûãëàðû àðàøäûðìàëàðà ñîí 30 èë

ÿðçèíäÿ 1 ìèëéàðä äîëëàðà éàõûí сярмайя ãîéóáëàð. Ëàêèí áó

ìÿñÿëÿäÿ óüóð ãàçàíà áèëìÿäèëÿð, ÷öíêè Йåð öçöíäÿ îëàí çÿë-

çÿëÿëÿðè þéðÿíèá àéûðä åäÿ áèëìÿê ö÷öí òàì äÿãèã ìîäåëëÿð

éàðàäûá èíêèøàô åòäèðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áåëÿ êè, Êîáåäÿ ìåé-

äàíà ýÿëÿí çÿëçÿëÿ áàøãàëàðûíäàí ÷îõ ôÿðãëÿíìÿñè áàõûìûíäàí

áóíà ìèñàë îëà áèëÿð.

Êîáåäÿ îëàí ÿhàëè çÿëçÿëÿíè îíëàðà áèð íå÷ÿ ñààò, hÿòòà áèð

íå÷ÿ ýöí ÿââÿëäÿí õÿáÿð âåðÿ áèëÿúÿê ñèñòåìÿ ýöâÿíèðäè. Ëà-

êèí áó ýþçÿë ëèìàí øÿhÿðèíè áèð àíäà àëò-öñò åäÿí âÿ ìÿðêÿçè

Êîáåäÿí 25 êì àðàëûäà, äÿíèçèí 15 êì äÿðèíëèéèíäÿ îëàí çÿë-

çÿëÿíè hå÷ áèð ñèñòåì õÿáÿð âåðÿ áèëìÿäè. Йàïîíëàðûí “ÿí øèä-

äÿòëè çÿëçÿëÿéÿ äÿ äþçöð” äåäèêëÿðè áèíàëàðûí áó çÿëçÿëÿéÿ ãàð-

øû hå÷ áèð ìþhêÿìëèéèíèí îëìàäûüû ìÿëóì îëäó.

Çÿëçÿëÿíèí ìåéäàíà ýÿëäèéè Êîáå âÿ Îñàêà øÿhÿðëÿðè Йà-


110

ïîíèéàíûí àïàðûúû ñÿíàéå âÿ òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðèíäÿíäèð. Áóíà

ýþðÿ äÿ çÿëçÿëÿíèí âóðäóüó çÿðÿð ìèëéàðäëàðëà äîëëàðà áÿðàáÿð

îëäó.

Áó áþéöê çÿëçÿëÿäÿí ÿââÿë ÷îõ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ hÿéàò

òÿðçè êå÷èðÿí èíñàíëàð ýþçëÿìÿäèêëÿðè hàëäà ýÿëÿí áèð ôÿëàêÿò

íÿòèúÿñèíäÿ íÿèíêè ýÿëÿúÿêäÿ, hå÷ hÿìèí àíäà äà íÿ åäÿúÿê-

ëÿðèíè áèëìÿäèëÿð.

Òàéôóíëàð, ãàñûðüàëàð, ôûðòûíàëàð...

Òàéôóí âÿ ãàñûðüà êèìè àòìîñôåð hàäèñÿëÿðè äÿ äöíéàäà òåç-

òåç ðàñò ýÿëèíÿí ôÿëàêÿòëÿðäÿíäèð. Áó hàäèñÿëÿð çàìàíû ÿìÿëÿ

ýÿëÿí êöëÿêëÿð áÿçÿí åâëÿðè, áèíàëàðû, òàõòà åâëÿðè, àüàúëàðû,

åëåêòðèê äèðÿêëÿðèíè âÿ èíñàíëàðû ñîâóðàúàã ãÿäÿð ýöúëö олурлар.

Õöñóñÿí äÿ ýöúëö òàéôóíëàð äÿíèçè ÷àëõàëàéàðàã íÿhÿíý

äàëüàëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ âÿ äÿíèçèí ãÿôèëäÿí ãàáàðìàñûíà

ñÿáÿá îëóð. Ôûðòûíà äàëüàñû àäëàíäûðûëàí áó hàäèñÿäÿ äàëüàëàð

ýöúëö òÿñèðëÿ ñàhèëÿ ÷ûðïûëûð. Áó, áÿçÿí hÿìèí ñàhÿäÿ îëàí ãó-

ðó hèññÿíèí òàìàìèëÿ ñó àëòûíäà ãàëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Áóí-

äàí ÿëàâÿ, òàéôóíëà ýÿëÿí éàüûøëàð ÷àéëàðäà úèääè äàøãûíëàðà

ñÿáÿá îëóð.

ßñàñÿí éöíýöë áèð ÿñèíòè îëàðàã ýþðäöéöìöç êöëÿéèí áÿçÿí

èíñàíëàðû, håéâàíëàðû, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè, hÿòòà åâëÿðè äÿ éå-

ðèíäÿí îéíàäûá hÿðÿêÿò åòäèðÿúÿê ãöââÿäÿ îëìàñû Àëëàhûí

ãöäðÿòèíèí äàhà áèð äÿëèëëÿðèíäÿíäèð. Áóðàäà äà Îíóí çÿëçÿëÿ-

ëÿð ö÷öí îëàí ãàíóíó hÿéàòà êå÷èð. Àëëàh äèëÿñÿéäè, òàéôóí, ãà-

ñûðüà, ôûðòûíà êèìè ôÿëàêÿòëÿð äàhà øèääÿòëè îëàð âÿ òåç-òåç áàø

âåðÿ áèëÿðäè. Èíñàíëàð áèð ôÿëàêÿòäÿí õèëàñ îëìàìûø áàøãàñûíà


111

1988-úè èëèí ôåâðàë àéûíäà Ôëîðèäàäà ìåé-äàíà ýÿëÿí ãàñûðüà åâëÿðè éåðëÿ-éåêñàí åò-ìèø, àâòîìîáèëëÿðè éîëäàí ÷ûõàðàðàã åâëÿ-ðèí öçÿðèíÿ àòìûøäû. Йухарыда âÿ àøàüûäàøèääÿòëè êöëÿê íÿòèúÿñèíäÿ ÿòðàôà ñÿïÿëÿí-ìèø àâòîìîáèëëÿð âÿ ÿøéàëàð ýþðöíöð.


112

äö÷àð îëà áèëÿðäèëÿð. Êöëÿêëÿðèí Àëëàhûí íÿçàðÿòèíäÿ îëìàñû

Ãóðàíäà èíñàíëàðà áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Ýþéäÿ îëàíûí éåð hÿðÿêÿòÿ ýÿëèá ÷àëõàëàíäûüû çàìàí ñè-

çè îíóí äèáèíÿ áàòûðìàéàúàüûíà ÿìèíñèíèçìè?! Йàõóä

ýþéäÿ îëàíûí ñèçèí öñòöíöçÿ äàø éàüäûðàí áèð éåë ýþí-

äÿðìÿéÿúÿéèíÿ àðõàéûíñûíûçìû?! Îíäà Ìÿíèì ãîðõóò-

ìàüûìûí íåúÿ îëäóüóíó ìöòëÿã áèëÿúÿêñèíèç. Îíëàðäàí

ÿââÿëêèëÿð äÿ òÿêçèá åòìèøäèëÿð. Ìÿíèì îíëàðû úÿçàëàí-

äûðìàüûì íåúÿäèð?” (“Ìöëê” ñóðÿñè, 16-18).

Ùàëáóêè hÿð áèð hàäèñÿäÿ îëäóüó êèìè, áóðàäà äà Àëëàh èí-

ñàíëàðы ãîðóдуьуну áèëäèðèð âÿ îíëàðà àðà-ñûðà ýþíäÿðäèéè ôûðòû-

íàëàðëà õÿáÿðäàðëûã åäèð. Áåëÿ õÿáÿðäàðëûãëàð èíñàíëàðûí äöíéà-

éà íÿ ìÿãñÿäëÿ ýÿëäèêëÿðèíè, Àëëàhûí ãöââÿñè ãàðøûñûíäà àúèç

îëäóãëàðûíû âÿ áèð ýöí Îíà håñàá âåðÿúÿêëÿðèíè óíóòìàìàëàðû

ö÷öíäöð.

Йàíàðäàüëàð, âóëêàíëàð

Йåð ãàáûüûíûí ñåéñìèê hÿðÿêÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí

çÿëçÿëÿëÿðëÿ éàíàøû, âóëêàíèê äàüëàðäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí ïàðòëàéûø

âÿ ïöñêöðìÿëÿð äÿ ìöhöì òÿáèè ôÿëàêÿòëÿðÿ àèääèð. Äöíéàäà

550-ñè Йåð öçÿðèíäÿ4 âÿ äèýÿðëÿðè äÿ äÿíèçèí äèáèíäÿ îëìàãëà,

1500-ÿ éàõûí àêòèâ âóëêàí âàð. Áóíëàðäàí hÿð hàíñû áèðèíèí

мцяййян çàìàí кясийи ярзиндя ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìàñû ÷îõ àñàí

ìÿñÿëÿäèð. Áèð âóëêàí ïöñêöðмяси èñÿ ÿòðàôûíäà îëàí áþéöê áèð

áþëýÿíè þç òÿñèðè àëòûíà àëûð. Ùå÷ áèð òåõíîëîýèéà äà áóíóí ãàð-

øûñûíû àëà áèëìÿç.

Âóëêàíëàð êå÷ìèøäÿ âÿ áó ýöí дя îëäóãúà áþéöê èçëÿð áó-


113

Áèð ÿðàçèíè éåðëÿ-éåêñàí åäÿ áèëÿúÿê áþéöê áèð ãàñûðüà.

1988-úè èëèí ôåâðàë àéûíäà Ôëîðèäàäà ìåéäàíà ýÿëÿí ãàñûðüà íÿòèúÿñèíäÿ ýÿìèëÿ-ðèí âÿçèééÿòè.


114

ðàõûð. Âóëêàíëàð êå÷ìèøäÿ ìþâúóä îëìóø øÿhÿðëÿðè éåð öçöí-

äÿí ñèëìèø, áèð ÷îõ èíñàíëàðû éîõ åòìèøäèð. ßêèí ñàhÿëÿðè éîõ

îëìóø, òàðëàëàð êöëÿ äþíìöø âÿ ýþéöí öçö äÿ áóëóäëàðëà òóòóë-

ìóøäóð.

Áþéöê áèð ôÿëàêÿò ìÿíáÿéè îëàí âóëêàíëàð òàðèõäÿ Ïîìïåé

êèìè íÿhÿíý øÿhÿðëÿðè éîõ åòìèøäèð. Âåçóâè êèìè áþéöê áèð

âóëêàíûí éàíëûø hÿéàò òÿðçè êå÷èðÿí, àçüûíëûã âÿ èôðàò÷ûëûã è÷èí-

äÿ éàøàéàí áèð õàëãû áèð àíäà ìÿhâ åòìÿñè, øöáhÿñèç êè, èáðÿ-

òàìèç áèð hàäèñÿäèð.

Áó ýöí äÿ âóëêàíëàð hå÷ êèìèí ýþçëÿìÿäèéè áèð àíäà ïöñ-

êöðöð âÿ îíëàðûí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè ëàâàëàð óçóí ìÿñàôÿ áîéóíúà

hÿðÿêÿò åäÿðÿê áþéöê äàüûíòûëàðà ñÿáÿá îëóð. Âóëêàí ïöñêöð-

ìÿñèíèí ëàâàäàí áàøãà äèýÿð áèð òÿñèðè äÿ ãàðøûñûíà ÷ûõàí hÿð

Øÿêèëäÿ áöòöí ýöúö èëÿ ïöñêöðìÿêäÿ îëàí áèð âóëêàí ýþðöíöð.


115

1991-úè èëäÿ Ôèëèïïèíäÿ Ïèíàòóáîäàüûíûí ïàðòëàìàñû XX ÿñðèí ÿíäÿhøÿòëè ïàðòëàéûøû êèìè ãåéäÿ àëû-íûá. Øÿêèëäÿ Ïèíàòóáî äàüûíûíïàðòëàìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿ-ëÿí äÿhøÿòëè áóëóä (àëòäà)Ïèíàòóáî äàüûíûí éàõûíëûüûíäà éà-øàéàíëàð ðÿíýè èòìèø áîç øÿhÿðäÿêöë éàüûøûíäàí ãîðóíìàã ö÷öí÷ÿòèðëÿ ýÿçèðëÿð5. (ñîëäà).


116

øåéè éàíäûðûá-éàõàí ãàç âÿ êöëäÿí èáàðÿò êöëÿйя малик

олмасыдыр. Áó êöëÿéèí ñöðÿòè áÿçÿí ñààòäà 160 êì-ÿ äÿ ÷àòà áè-

ëèð, îíóí éàíäûðûúû òÿñèðè îëóð, ýþðìÿ ìÿñàôÿñèíè éîõ åäèð.

ßðàçèñèíäÿ 200 àêòèâ âóëêàí îëàí Èíäîíåçèéàäàêû Êàðàêà-

òîó âóëêàíûíûí 1883-úö èëäÿ ïöñêöðìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ 160-äàí

àðòûã êÿíä ìÿhâ îëìóø âÿ 36000 èíñàí áó çàìàí éàðàíàí ñó-

íàìèäÿ áîüóëìóøäó. Áó ïöñêöðìÿíèí òîçëàðû 10 ýöí ñîíðà

3000 ìèë ìÿñàôÿéÿ ãÿäÿð ÷àòìûøäû.6

Âóëêàíëàðûí áàøãà áèð õöñóñèééÿòè äÿ îíëàðûí ãÿôèë ïöñêöð-

ìÿñèäèð. 150 èë ìöääÿòèíäÿ ñþíìöø Íåâàäî äåë Ðóèç âóëêàíû-

íûí 1985-úè èëäÿ ïöñêöðìÿñèíè áóíà ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð.

Йöçëÿðëÿ èíñàíûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëàí áó ïöñêöðìÿ ÿñëèíäÿ î

ãÿäÿð äÿ áþéöê áèð ïöñêöðìÿ äåéèëäè. ßýÿð ìöãàéèñÿ åòìÿëè

îëñàã, áó, 1980-úè èëäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí Ìöãÿääÿñ Ùåëåíñ âóë-

êàíûíûí ïöñêöðìÿñèíèí ýöúöíöí 3 ôàèçèíÿ áÿðàáÿð èäè. Íåâàäî

äåë Ðóèç âóëêàíûíûí ïöñêöðìÿñè ÿòðàôà hÿìèí áþëýÿäÿ îëàí

áóç âÿ ãàðû ÿðèäÿúÿê ãÿäÿð èñòèëèê éàéäûüû ö÷öí ïàë÷ûã âÿ ñó ñå-

ëè äàüûí ÿòÿêëÿðèíäÿí ýÿëÿðÿê Àðìåðî øÿhÿðèíè éåð öçöíäÿí

ñèëìèøäè. Áó ïöñêöðìÿ 1902-úè èëäÿ Êàðèá àäàñûíäà 30000 èí-

ñàíûí þëöìö èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí Ïåëåå âóëêàíûíûí ïöñêöðìÿñèíäÿí

áÿðè ðàñò ýÿëèíÿí ÿí áþéöê âóëêàí ïöñêöðìÿñè èäè. Áó hàäèñÿ

áàø âåðÿí àíäà éàòìàüà hàçûðëàøàí 25000 èíñàíäàí éàëíûç

2000 íÿôÿðèíèí ñàü ãàëäûüû ìÿëóì îëмушäó. Йåðäÿ ãàëàí

23000 èíñàí èñÿ ïöñêöðìÿ çàìàíû ïàë÷ûã ñåëèíèí àëòûíäà ãàëà-

ðàã òÿëÿô îëìóøäó.7

Ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Àëëàh áó hàäèñÿëÿðëÿ äÿ èíñàíëàðà þëö-

ìöí íÿ ãÿäÿð àñàí âÿ éàõûí îëäóüóíó ýþñòÿðèð, îíëàðû äöíéà-


117

éà ýÿëìÿ ìÿãñÿäëÿðè áàðÿäÿ äöøöíìÿéÿ äÿâÿò åäèð. Àëëàhûí

áåëÿ ñîíñóç ãöââÿñèíè ýþðÿí èíñàíëàðûí âÿçèôÿñè èñÿ äöíéàäàêû

50-60 èëëèê áèð hÿéàòëàðûíû óçóí ýþðöá ÿáÿäè àõèðÿò hÿéàòëàðûíû

óíóòìàìàãäûð. Áöòöí èíñàíëàð áèëìÿëèäèð êè, íÿ îëóðñà-îëñóí,

îíëàð áèð ýöí Àëëàhûí höçóðóíäà äöíéàäàêû ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ

håñàá âåðÿúÿêëÿð:

“Åëÿ áèð ýöíäöð êè, Йåð áàøãà áèð éåðëÿ, ýþéëÿð äÿ áàø-

ãà ýþéëÿðëÿ ÿâÿç îëóíàúàã âÿ îíëàð áèð îëàí, ãàëèá îëàí

Àëëàhûí höçóðóíäà äóðàúàãëàð!” (“Èáðàhèì” ñóðÿñè, 48).

Äÿíèçäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí íÿhÿíý äàëüàëàð (ñóíàìèëÿð) äöíéàíûí áèð ÷îõ éåðèíäÿñàhèë øÿhÿðëÿðèíè áèð àíäà ñó àëòûíäà ãîéìóøäóð.


118

Ñóíàìèëÿð

Йàïîí ñþçö îëàí ñóíàìè “ëèìàí äàëüàñû” äåìÿêäèð. Áóíëàð

ÿñàñÿí çÿëçÿëÿëÿðäÿí ñîíðà ÿìÿëÿ ýÿëÿí íÿhÿíý äàëüàëàðäûð.

Áó íÿhÿíý äàëüàëàðûí òÿñèð ýöúöíöí áÿçÿí àòîì áîìáàñûíûí

òþðÿòäèéè äàüûíòûëàð ãÿäÿð äàüûíòûéà ñÿáÿá îëäóüó ñöáóòà éåòè-

ðèëèá.

Ñåëëÿð

Øöáhÿñèç êè, éåð öçöíöí áèð ÷îõ áþëýÿëÿðèíèí áåëÿ úèääè ôÿ-

ëàêÿòëÿðëÿ öç-öçÿ ãàëìàñû ìöhöì áèð hÿãèãÿòè ýþñòÿðèð. Àëëàh

èíñàíëàðà hÿð úÿhÿòäÿí ÿçàá ýþíäÿðìÿéÿ âÿ îíëàðûí áöòöí ãà-

çàíäûãëàðûíû áèð íå÷ÿ ñàíèéÿäÿ ÿëëÿðèíäÿí àëìàüà ãàäèðäèð. Ôÿ-

ëàêÿòëÿðèí éåð öçöíöí hÿð áèð òÿðÿôèíäÿ îëà áèëìÿñè èíñàíëàðûí

Àëëàhûí äèëÿìÿñèíäÿí êÿíàð hå÷ áèð éåðäÿ òÿhëöêÿñèçëèêäÿ îëà

áèëìÿéÿúÿéèíÿ ñöáóòäóð. Àëëàh ÿçàáûíû èñòÿäèéè øÿêèëäÿ - éåðèí

àëòûíäàí, öñòöíäÿí, ãóðóäàí âÿ äÿíèçäÿí ýþíäÿðÿ áèëÿð. Èíñàí-

ëàðûí áó hÿãèãÿòè ýþçàðäû åòìÿìÿñè ö÷öí Àëëàh áåëÿ áóéóðóð:

“Ìÿýÿð î ìÿìëÿêÿòëÿðèí ÿhàëèñè ÿçàáûìûçûí îíëàðà ýåúÿ

éàòàðêÿí ýÿëìÿéÿúÿéèíÿ ÿìèí èäèëÿðìè? Âÿ éà î ìÿì-

ëÿêÿòëÿðèí ÿhàëèñè ÿçàáûìûçûí îíëàðà ýöíäöç îéíàéûá ÿé-

ëÿíÿðêÿí ýÿëìÿéÿúÿéèíÿ àðõàéûí èäèëÿðìè? Йàõóä

Àëëàhûí îíëàðû äîëàøäûðûá áÿëà òîðóíà ñàëìàéàúàüûíà

ÿìèí èäèëÿðìè? Àëëàhûí äîëàøäûðûá áÿëà òîðóíà ñàëìàéà-

úàüûíà þçëÿðèíÿ çÿðÿð åëÿéÿíëÿðäÿí áàøãà hå÷ êÿñ àðõà-

éûí îëà áèëìÿç!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 97-99).

Áåëÿ êè, Àëëàhûí íåìÿò âÿ ýþçÿëëèê îëàðàã âåðäèéè ñó éåíÿ

äÿ Àëëàhûí äèëÿìÿñè èëÿ áþéöê áèð ÿçàá âàñèòÿñèíÿ ÷åâðèëÿ áèëÿð.

Ùÿð èë áåëÿ ôÿëàêÿòëÿðèí øàhèäè îëñàëàð äà, áÿçè èíñàíëàðûí áóí-

äàí hÿëÿ äÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðìàìàñû, þçëÿðèíè áó ôÿëàêÿòëÿðäÿí

óçàã ýþðìÿñè òÿÿúúöá äîüóðóð.


119

1997-1998-úè èëëÿðäÿ áöòöíäöíéàíû þç òÿñèðè àëòûíà àëàí“Åë Íèíî” áèð ÷îõ øÿhÿðèí ñó-ëàð àëòûíäà ãàëìàñûíà, áöòöíäöíéàéà 20 ìèëéàðä äîëëàðëûãçèéàí âóðóëìàñûíà ñÿáÿá îë-ìóøäóð.8

Йóõàðûäàêû øÿêèëäÿ “Åë Íè-íî”íóí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ñó-ëàðа гярг олмуш áèð øÿhÿðòÿñâèð åäèëìèøäèð.Ñó èíñàíëàð ö÷öí ÿí ÿñàñìàääÿ îëñà äà, áÿçÿí ñóéóíòÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ áþéöê äà-üûíòûëàð ÿìÿëÿ ýÿëèð. Йàíäàêûøÿêèëäÿ ñåë íÿòèúÿñèíäÿ éàðû-éà ãÿäÿð ñóéà áàòìûø áèð åâòÿñâèð åäèëìèøäèð.

Òàìïà, Ôëîðèäà. Ñà-àòäà 100 êì-ëÿ hÿðÿ-êÿò åäÿí àâòîìîáèëÿäÿéÿí äîëóëàð àâòî-ìîáèëèí øöøÿëÿðèíèäåøèê-äåøèê åòìèøäèð.Åéíèëÿ бåëÿ áèð øèä-äÿòëè äîëó áèð åâèí äà-ìûíäà äà äåøèêëÿðÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäèð.

Áÿçÿí òÿáèè ñÿáÿáëÿð-ëÿ, áÿçÿí äÿ èíñàíëà-ðûí åhòèéàòñûçëûüû íÿòè-úÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõàíéàíüûíëàð äà ÷îõ áþ-éöê ìàääè âÿ ìÿíÿâèçèéàíà ñÿáÿá îëóð.9

1993-úö èëäÿ Êàëèôîðíèéàäà ìåéäàíà ýÿëÿí éàíüûí 14.000 håêòàðëûã ñàhÿíèí âÿ441 åâèí éàíìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäè. Йóõàðûäà øÿhÿðèí éàíüûíäàí ÿââÿëêè âÿçèé-éÿòè, àøàüûäà èñÿ éàíüûí íÿòèúÿñèíäÿ ìÿðóç ãàëäûüû çèéàí òÿñâèð åäèëèð.10

Òàðèõèí èáðÿòàìèç íöìóíÿñè:

“Òèòàíèê” ýÿìèñè

Äöíéà òàðèõè þç ýöúöíÿ âÿ òåõíîëîýèéàñûíà ýöâÿíèá Àëëàhûí

ãöäðÿòèíè óíóòìóø èíñàíëàðûí áàøûíà ýÿëÿí èáðÿòàìèç hàäèñÿ-

ëÿðëÿ çÿíýèíäèð. Áó hàäèñÿëÿðèí hÿð áèðè íÿ ýöúöí, íÿ çÿíýèíëè-

éèí, íÿ åëìèí, íÿ òåõíîëîýèéàíûí, ãûñàñû, hå÷ áèð øåéèí Àëëàhûí

ýöúöíäÿí öñòöí îëìàäûüûíûí èñáàò åäèëìÿñè âÿ Îíóí ãöââÿñè-

íèí âÿ áþéöêëöéöíöí hÿð øåéèí ôþâãöíäÿ îëìàñûíûí èíñàíëàðà

áèð äàhà õàòûðëàäûëìàñû áàõûìûíäàí îëäóãúà ìöhöìäöð.

Ñàéñûç-håñàáñûç ìèñàëëàðûíû ýþñòÿðÿ áèëÿúÿéèìèç áó hàäèñÿ-

ëÿðèí ÿí áàðèç íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðè “Òèòàíèê” àäëû òðàíñàòëàíòèê

ýÿìèíèí òÿõìèíÿí 86 èë ÿââÿë ãàðøûëàøäûüû ôÿëàêÿòäèð. “Òèòà-

íèê” 15 ìèí èíñàíûí ÿìÿéè íÿòèúÿñèíäÿ hàçûðëàíàí íÿhÿíý ñÿ-

éàhÿò ýÿìèñè èäè. Ùöíäöðëöéö 55 ì, óçóíëóüó 275 ì îëàí áó

ýÿìè î çàìàíà ãÿäÿð ÿí íÿhÿíý ýÿìè èäè. Áó ýÿìè òåõíèêè úÿ-

hÿòäÿí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ hàçûðëàíäûüû ö÷öí èíñàíëàð áó ýÿìè-

íèí hå÷ áèð øÿðàèòäÿ áàòìàéàúàüûíà ÿìèí èäèëÿð. Ëàêèí hÿìèí

èíñàíëàð ìöhöì áèð hÿãèãÿòè óíóäóðäóëàð êè, Àëëàhû óíóäóá

îíóí ãöââÿñèíè håñàáà àëìàìàã ìöìêöí äåéèë. Áåëÿ êè, ÷îõ

êè÷èê áèð çÿäÿ ýÿìèíèí ñûðàäàí ÷ûõìàñûíà âÿ ÷îõ ãûñà ìöääÿò-

äÿ áàòìàñûíà ñÿáÿá îëäó.

Ùÿìèí hàäèñÿäÿí õèëàñ îëàíëàðûí áèëäèðäèкляриня ýþðÿ, áàòà-

úàãëàðûíû ýþðÿí èíñàíëàð ýÿìèíèí ýþéÿðòÿñèíäÿ äàéàíûá Àëëàhà

äóà åäèðäèëÿð. Áåëÿ êè, Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿëÿðèíäÿ èíñàíëàðûí

÷ÿòèí àíëàðûíäà Àëëàhà äóà åòäèêëÿðè, ëàêèí áó âÿçèééÿòäÿí ÷ûõ-

äûãäàí ñîíðà hÿìèí äóàíû óíóòäóãëàðû áèëäèðèëèð:


123

“Òèòàíèê” ýÿìèñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ÿøéàëàðûí áèð ãèñìè. Áó ÿøéàëàðûí hàìûñûýÿìè èëÿ áèðëèêäÿ îêåàíûí äÿðèíëèêëÿðèíÿ ýþìöëöá. Áó ÿøéàëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿíàäàìëàðûí èñÿ áó ýöí áÿëêÿ hå÷ àäëàðû äà õàòûðëàíìûð.

125

“Ñèçèí ö÷öí íåìÿòèíäÿí þçöíöçÿ ðóçè àõòàðìàã ìÿãñÿ-

äèëÿ äÿíèçäÿ ýÿìèëÿðè hÿðÿêÿòÿ ýÿòèðÿí ìÿhç Ðÿááèíèç-

äèð! Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèíèç ñèçÿ ãàðøû ðÿhìëèäèð! Ñèçÿ äÿ-

íèçäÿ áèð ÷ÿòèíëèê öç âåðäèéè çàìàí ãåéðè èáàäÿò åòäèéè-

íèç áöòëÿð ãåéá îëàð. Ëàêèí Î ñèçè õèëàñ åäèá ãóðóéà ÷û-

õàðòäûãäà öç äþíäÿðèðñèíèç. Èíñàí íàíêîðäóð! Ìÿýÿð

ãóðóäà ñèçè éåðÿ áàòûðìàéàúàüûíà, éàõóä áàøûíûçà äàø

éàüäûðìàéàúàüûíà ÿìèíñèíèçìè?! Ñîíðà hå÷ ñèçè ãîðó-

éàí äà òàïûëìàç. Йîõñà áèð äÿ ñèçè äÿíèçÿ ãàéòàðìàéà-

úàüûíà, øèääÿòëè áèð ôûðòûíà ýþíäÿðèá ñèçè áàòûðìàéàúàüû-

íà àðõàéûíñûíûç? Ñîíðà ñèçäÿí þòðö Áèçäÿí èíòèãàì àëà-

úàã áèð êÿñ äÿ òàïà áèëìÿçñèíèç” (“Èñðà” ñóðÿñè, 66-69).

Áèð èíñàíûí hÿéàòûíäà áåëÿ áèð hàäèñÿíè éàøàéûá-éàøàìàìà-

ñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, î, äöíéàäàêû hÿð øåéèí ìöâÿããÿòè îë-

äóüóíó ÿñëà óíóòìàìàëûäûð. ×öíêè èíñàí áåëÿ áèð hàäèñÿ èëÿ

ãàðøûëàøäûüû çàìàí áèð äàhà hÿìèí ñÿhâëÿðè äöçÿëòìÿê èìêàíû

îëìàéà áèëÿð. Àëëàh èíñàíûí ýþçëÿìÿäèéè áèð øÿðàèòäÿ þëöìö

îíóí ãàðøûñûíà ÷ûõàðà áèëÿð:

“Ìÿýÿð îíëàð ýþéëÿðèí âÿ éåðèí ìöëêöíÿ, Àëëàhûí éàðàò-

ìûø îëäóüó hÿð øåéÿ, ÿúÿëëÿðèíèí éàõûíëàøìàñû åhòèìàëû-

íà äèããÿò éåòèðèá äöøöíìöðëÿðìè? Àðòûã áóíà èíàíìà-

äûãäàí ñîíðà hàíñû êÿëàìà èíàíàúàãëàð?” (“ßðàô” ñóðÿ-

ñè, 185).

Àëëàhûí áèð ðÿhìÿòè êèìè

“Áèç îíëàðûí hÿð áèðèíè þç ýöíàhû èëÿ éàõàëàäûã. Êèìèíèí

áàøû öñòöíÿ ãûçìàð äàø éàüäûðäûã, êèìèíè äÿhøÿòëè ñÿñ

éàõàëàäû, êèìèíè éåðÿ áàòûðäûã, êèìèíè äÿ ñóéà ãÿðã åò-


126

äèê. Àëëàh îíëàðà çöëì åòìèðäè, îíëàð þçëÿðè þçëÿðèíÿ

çöëì åäèðäèëÿð” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 40).

Áóðà ãÿäÿð ãåéä îëóíàíëàð ìþâúóäëóãëàðûíûí hÿãèãè ìÿã-

ñÿäèíè óíóäàðàã éàøàéàí èíñàíëàðà ìöhöì áèð hÿãèãÿòè áèëäèð-

ìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð. Äöíéàäà hå÷ áèð øåé Àëëàhäàí àéðû, Îí-

äàí àçàä äåéèë. “... Àëëàh þç èøèíäÿ ãàëèáäèð, ëàêèí èíñàíëàðûí

ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!” (“Йóñèô” ñóðÿñè, 21) àéÿñèíäÿ äÿ áèëäè-

ðèëäèéè êèìè, hå÷ áèð ãöââÿ Àëëàhà ãàðøû ÷ûõà áèëìÿç.

Ëàêèí àéÿäÿ ýþñòÿðèëäèéè êèìè, “èíñàíëàðûí ÿêñÿðèйéÿòè” áó-

íó áèëìÿçëÿð. Îíëàð äöíéàäà hå÷ áèð ïðîáëåìëÿ ãàðøûëàøìàéà-

úàãëàðûíû, áàøëàðûíà hå÷ áèð èø ýÿëìÿéÿúÿéèíè ýöìàí åäèðëÿð.

Ùÿòòà ÿòðàôëàðûíäà áàø âåðÿí ôÿëàêÿòëÿðëÿ áèð ýöí þçëÿðèíèí äÿ

ãàðøûëàøàúàãëàðûíû äöøöíìÿê áåëÿ èñòÿìèðëÿð. ßýÿð äîüðóäàí

äà áèð áàüëûëûãëàðû éîõäóðñà, hàããûíäà äàíûøûëàí hàäèñÿëÿðè þç-

ëÿðèíäÿí óçàã ýþðöðëÿð. Îëà áèëñèí êè, áó hàäèñÿëÿðè åøèòäèêëÿðè

çàìàí áèð ãÿäÿð òÿñèðëÿíñèíëÿð, ëàêèí áèð ìöääÿò êå÷äèêäÿí

ñîíðà éåíÿ äÿ óíóäóðëàð.

Ùàëáóêè hÿð éåíè ýöíöí ÿââÿëêè ýöí êèìè îëàúàüûíû äöøöí-

ìÿê îëäóãúà éàíëûø áèð ôèêèðäèð. Áó áþëöìäÿ ãåéä åòäèéèìèç

áÿëàëàðà áÿíçÿð ôÿëàêÿòëÿðÿ ìÿðóç ãàëàí èíñàíëàð äà, ÿëáÿòòÿ

êè, øàhèä îëäóãëàðû ôÿëàêÿò ýöíëÿðèíèí äÿ áàøãà ýöíëÿðäÿí ôÿðã-

ëè îëìàäûüûíû äöøöíìöøëÿð. Ëàêèí hÿìèí ýöí îíëàð ö÷öí áàøãà

ýöíëÿðäÿí ôÿðãëè îëìóø âÿ Àëëàh îíëàðû ñàhèá îëäóãëàðû hÿð øå-

éè áèð àíäà èòèðÿ áèëÿúÿêëÿðèíè ýþñòÿðÿí áèð hàäèñÿ èëÿ öçëÿøäèð-

ìèøäèð.

Èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áó ìöhöì hÿãèãÿòè áèëìèð. Ùÿì

äöíéàíûí ìöâÿããÿòè áèð hÿéàò îëäóüóíó óíóäóð, hÿì äÿ

Àëëàhà håñàá âåðÿúÿêëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìûðëàð. Áó ãÿôëÿòÿ ýþðÿ


127

äÿ Àëëàh ðèçàñû ö÷öí éàøàìàëàðû ëàçûì îëàí hÿéàòû îíëàðà hå÷

áèð ôàéäà âåðìÿéÿí èøëÿðëÿ áîø éåðÿ êå÷èðèðëÿð.

Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàíëàðûí áàøëàðûíà ýÿëÿí ÷ÿòèíëèêëÿð hÿì þç-

ëÿðè, hÿì äÿ îíëàðà øàhèä îëàí èíñàíëàð ö÷öí Àëëàhûí áèð ðÿhìÿ-

òèäèð. Áó éîëëà Àëëàh äöíéàíûí ìöâÿããÿòè áèð ìÿêàí îëäóüóíó

îíëàðà ýþñòÿðèð, “hÿãèãè ìÿêàí” îëàí àõèðÿòÿ hàçûðëûã ýþðìÿéÿ

òÿøâèã åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÿñëèíäÿ äöíéàäà èíñàíëàðûí áàøûíà

ýÿëÿí áÿëàëàðûí áèð ÷îõó Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè áèð ôöðñÿòäèð.

Áó áÿëàëàð îíëàðûí òþâáÿ åòìÿñè âÿ äàâðàíûøëàðûíû äöçÿëòìÿñè

ö÷öí âåðèëèð. Áöòöí áó hàäèñÿëÿðäÿí èíñàíëàðûí àëàúàãëàðû èáðÿ-

òè Àëëàh Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð:

“Ìöíàôèãëÿð èëäÿ áèð-èêè äÿôÿ áÿëàéà ýèðèôòàð îëäóãëàðûíû

ýþðìöðëÿðìè? Áóíóíëà áåëÿ, éåíÿ òþâáÿ åäèá èáðÿò àë-

ìûðëàð!” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 126).


128

ÊÅ×ÌÈØ

ÑÈÂÈËÈÇÀÑÈЙÀËÀÐ

“Áèç îíëàðäàí ÿââÿë íå÷ÿ-íå÷ÿ íÿñèëëÿðè ìÿhâ åòäèê. Èí-

äè hå÷ îíëàðäàí áèðèíè ýþðöð, éàõóä îíëàðäàí áèð ñÿñ-ñÿ-

ìèð åøèäèðñÿíìè?” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 98).

Àëëàh èíñàíëàðû õöñóñè áèð ñûíàã éåðè îëàí äöíéàäà éåðëÿøäèð-

ìèø âÿ òàðèõ áîéóíúà îíëàðû õÿáÿðäàð åäèá ãîðõóòìàã, äîüðó

éîëà äÿâÿò åòìÿê ö÷öí Þç åë÷èëÿðèíè hàãã êèòàáëàðëà ýþíäÿð-

ìèøäèð. Áó ýöí äÿ Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè âÿ ìþìèíëÿð ö÷öí hèäà-

éÿò îëàí hàãã êèòàá ÿëèìèçäÿäèð. Ùàããû áàòèëäÿí àéûðàí, êå÷-

ìèøäÿ èíêàðчы ãþâìëÿðèí áàøëàðûíà ýÿëÿíëÿðëÿ áèçëÿðè ãîðõóäàí

áó êèòàá Ãóðàíäûð.

Àëëàh Ãóðàíäà òàðèõ áîéó éàøàìûø áöòöí ãþâìëÿðÿ äîüðó

éîëó ýþñòÿðäèéèíè âÿ îíëàðà åë÷èëÿð âàñèòÿñèëÿ äöíéàíûí ìöâÿã-

ãÿòè îëìàñûíû, hÿãèãè ìÿñêÿíèí àõèðÿò îëìàñûíû õàòûðëàòäûüûíû

áèëäèðìèøäèð. Ëàêèí éåíÿ äÿ Ãóðàíäàí þéðÿíäèéèìèçÿ ýþðÿ, èí-

ñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè èíêàð åòìèø âÿ åë÷èëÿðèí äÿâÿòèíè ãÿáóë åò-

ìÿìèøäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Àëëàh îíëàðà hå÷ ýþçëÿìÿäèêëÿðè hàëäà

ÿçàá âåðìèø âÿ áèð ãèñìèíè äÿ òàìàìèëÿ éåð öçöíäÿí ñèëìèøäèð.

Ãóðàíäà áåëÿ áóéóðóëóð:

“Áèç Àäû äà, Ñÿìóäó äà, Ðÿññ ÿhëèíè äÿ, hÿì÷èíèí îíëà-

ðûí àðàñûíäà îëàí áèð ÷îõ íÿñèëëÿðè äÿ éåðëÿ éåêñàí åòäèê.

Áèç îíëàðûí hÿð áèðè ö÷öí úöðáÿúöð ìÿñÿëëÿð ÷ÿêäèê, îí-

129

ëàðû éåðëè-äèáëè éîõ åòäèê. Ôÿëàêÿò éàüûøû éàüìûø øÿhÿðÿ

ýÿëèá ÷àòìûøäûëàð. Ìÿýÿð îíó ýþðìÿäèëÿðìè? Õåéð, îí-

ëàð þëäöêäÿí ñîíðà éåíèäÿí äèðèëìÿéÿ èíàíìûðëàð”

(“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 38-40).

Êå÷ìèø ñèâèëèçàñèéàëàðûí áàøûíà ýÿëÿíëÿðäÿí áèçèì àëìàëû

îëäóüóìóç èáðÿò äÿðñè àéÿëÿðäÿ áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Ìÿýÿð þçëÿðèíäÿí ÿââÿë íå÷ÿ-íå÷ÿ íÿñèëëÿðè ìÿhâ åòäè-

éèìèçè ýþðìÿäèëÿðìè? Îíëàðà éåð öçöíäÿ ñèçÿ âåðìÿäè-

éèìèç èìêàíëàð âåðìèøäèê. Ýþéäÿí îíëàðà áîë éàüûø ýþí-

äÿðìèø, àëòûíäàí ÷àéëàð àõûòìûøäûã. Áèç îíëàðû ýöíàhëà-

ðûíà ýþðÿ ìÿhâ åòäèê âÿ îíëàðäàí ñîíðà áàøãà éåíè áèð

íÿñèë éàðàòäûã” (“ßíàì” ñóðÿñè, 6).

Йåíÿ äÿ áó ìþâçóäà èíñàíëàðû õÿáÿðäàð åäèá ãîðõóäàí âÿ

äöøöíöá þéöä àëà áèëÿíëÿðÿ òÿñèðè îëàí áàøãà áèð àéÿ èñÿ áåëÿ-

äèð:

“Áèç îíëàðäàí ÿââÿë þçëÿðèíäÿí äàhà ãöââÿòëè íå÷ÿ-íå÷ÿ

íÿñèëëÿðè ìÿhâ åòäèê. Îíëàð: “Ýþðÿñÿí, úàí ãóðòàðìàüà

áèð éåð âàðìû?” - äåéÿðÿê þëêÿ-þëêÿ ýÿçèá äîëàøìûøäûëàð.

Øöáhÿñèç êè, áóíäà ãÿëá ñàhèáè, éàõóä hàçûð îëóá ãóëàã

àñàí êèìñÿ ö÷öí þéöä-íÿñèhÿò âàðäûð!” (“Ãàô” ñóðÿñè,

36-37).

Йóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, êå÷ìèøäÿ éà-

øàìûø ãþâìëÿðëÿ áàüëû âåðèëÿí õÿáÿðëÿðèí ÿí ìöhöì ñÿáÿáè

áóýöíêö èíñàíëàðû hÿìèí âÿçèééÿòÿ äöøìÿêäÿí ÷ÿêèíäèðìÿê-

äèð. Ùÿãèãÿòÿí äÿ ÿââÿëêè ãþâìëÿðèí áàøûíà ýÿëÿí ôÿëàêÿòëÿðÿ

âÿ îíëàðà àèä îëàí àðõåîëîæè ãàçûíòûëàðà éàëíûç hÿð hàíñû áèð òà-

ðèõè ìÿëóìàò êèìè áàõìàã ñÿhâ îëàðäû. “Áèç áóíó îíëàðëà áèð

äþâðäÿ éàøàéàíëàð âÿ ñîíðàäàí ýÿëÿíëÿð ö÷öí èáðÿò âÿ


130

ìöòòÿãèëÿðäÿí þòðö íÿñèhÿò îëñóí äåéÿ åòäèê” (“Áÿãÿðÿ”

ñóðÿñè, 66) àéÿñèíäÿ äÿ ýþñòÿðèëäèéè êèìè, áó hàäèñÿëÿð áèð èá-

ðÿò âÿ äèýÿð èíñàíëàð ö÷öí áèð þéöääöð. Ëàêèí áóíó äà íÿçÿð-

äÿí ãà÷ûðìàã îëìàç êè, Àëëàhы èíêàð етмякдя тякид åäÿí áó

ãþâìëÿðÿ Йарадан äÿðhàë ÿçàáëà ÿâÿç âåðìÿìèø, ÿêñèíÿ, hà-

ìûñûíà “áÿëêÿ ôèêèðëÿðèíäÿí äàøûíäûëàð äåéÿ” åë÷èëÿð ýþíäÿð-

ìèøäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, Àëëàh äöíéàäà èíñàíëàðûí áàøûíà ýÿëÿí

÷ÿòèíëèêëÿðèí àõèðÿòäÿêè ÷ÿòèí ÿçàáûí áèð ÿëàìÿòè îëäóüóíó äà

Ãóðàíäà áèëäèðìèøäèð:

“Áèç ÿí áþéöê ÿçàáäàí ÿââÿë îíëàðà ìöòëÿã äöíéà ÿçà-

áûíäàí äàääûðàúàüûã. Áÿëêÿ, ãàéûäàëàð!” (“Ñÿúäÿ” ñóðÿ-

ñè, 21).

Áó ãþâìëÿðèí ìÿhâ åäèëìÿñè èñÿ îíëàðûí áó õÿáÿðäàðëûãëàðû

äèíëÿìÿìÿñèíäÿí, ýåò-ýåäÿ äàhà äà àçüûíëàøìàñûíäàí ñîíðà

ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìèøäèð. Àëëàh éîëóíó àçìûø áåëÿ ãþâìëÿðè ìÿhâ

åòìèø âÿ îíëàðûí éåðèíÿ éåíè õàëãëàð éàðàòìûøäûð. ×öíêè hàã-

ãûíäà äàíûøûëàí ãþâìëÿð Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè çÿíýèíëèê, ýþ-

çÿë åâëÿð, ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè è÷èíäÿ Àëëàhû óíóäàðàã ýöíëÿðèíè, àé-

ëàðûíû, èëëÿðèíè éàëíûç áîø ìÿãñÿäëÿðÿ ñÿðô åòìèøäèëÿð. Йåð öçöí-

äÿ ñàhèá îëäóãëàðûíûí äàèìè òÿíÿççöëÿ, ñöãóòà óüðàäûüûíû âÿ

êþhíÿëäèéèíè äöøöíìÿìèø, áóíëàðëà Àëëàhûí îíëàðû ñûíàüà ÷ÿê-

äèéèíè âÿ ãûñà ìöääÿòäÿí ñîíðà hå÷ áèðèíèí hÿéàòäà îëìàéàúà-

üûíû àüûëëàðûíà áåëÿ ýÿòèðìÿìèøäèëÿð. Þëöìäÿí ñîíðà ÿáÿäè éà-

øàéàúàãëàðû áèð ìÿêàíûí ìþâúóä îëäóüóíó àüûëëàðûíà ýÿòèðìÿ-

éÿðÿê éàëíûç hÿìèí àíû éàøàìûø, þëöìëÿ áèðëèêäÿ áàøëàéàúàã

ÿáÿäè hÿéàò îëäóãúà éàõûí èêÿí äöíéàíû ÿáÿäè çÿíí åòìèøäè-

ëÿð. Ùàëáóêè áó àëäàíûø îíëàðà hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿìèø, áàøëà-

ðûíà ýÿëÿí ôÿëàêÿòëÿð àðàäàí ìèí èëëÿðèí êå÷ìÿñèíÿ áàõìàéà-


131

ðàã áèð èáðÿò íöìóíÿñè îëàðàã ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìöø,

óíóäóëìàз òàðèõè áèð из гоймушдур.

Ñÿìóä ãþâìö

Àëëàhûí äèíèíÿ ãàðøû ÷ûõäûãëàðûíà âÿ àçüûíëûãëàðûíà ýþðÿ

Àëëàhûí ìÿhâ åäÿðÿê éåð öçöíäÿí ñèëäèéè ãþâìëÿðäÿí áèðè äÿ

Ñÿìóä ãþâìöäöð. Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, Ñÿìóä ãþâìö

ýöúëö, çÿíýèí âÿ áèð ÷îõ ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíÿ ìàëèê îëàí áèð ãþâì

îëóá. Ñÿìóä ãþâìöíöí áó õöñóñèééÿòëÿðèíè ýþñòÿðÿí àéÿëÿð

áóíëàðäûð:

“Àëëàhûí ñèçè Àä òàéôàñûíäàí ñîíðà îíóí éåðèíÿ ýÿòèðäè-

éè, äöçëÿðèíäÿ ãÿñðëÿð òèêäèéèíèç, äàüëàðûíû îâóá åâëÿð

äöçÿëòäèéèíèç éåð öçöíäÿ éåðëÿøäèéè âàõòû õàòûðëàéûí,

Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè éàäà ñàëûí, éåð öçöíäÿ äîëàøûá ôèò-

íÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéèí!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 74).

Áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ Ñÿìóä ãþâìöíöí éàøàäûüû ìöhèò áåëÿ

òÿñâèð åäèëèð:

“Ìÿýÿð ñèç åëÿ áóðàäà îíëàðûí è÷èíäÿ àðõàéûíëûãëà ãàëà-

úàãñûíûç? Áàüëàð âÿ ÷åøìÿëÿð è÷èíäÿ, ÿêèíëÿð âÿ ëÿòèô ÷è-

÷ÿêëè õóðìàëûãëàð è÷èíäÿ! Äàüëàðäàí ìÿhàðÿòëÿ åâëÿð

éîíóá äöçÿëäÿúÿêñèíèç?” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 146-149).

Àëëàh éàøàäûãëàðû ýþçÿë hÿéàò øÿðàèòèíäÿ éîëóíó àçàí Ñÿ-

ìóä ãþâìöíö ÿáÿäè ÿçàá hÿéàòû èëÿ õÿáÿðäàð åäèá ãîðõóòìàã

ö÷öí Ùç.Ñàëåhÿ åë÷è âÿçèôÿñè âåðìèøäèð. Ùç.Ñàëåh þç ãþâìö

àðàñûíäà òàíûíàí áèðè îëìóø âÿ î, ãþâìöíö àçüûíëûãäàí õèëàñ

îëìàüà ÷àüûðäûüû çàìàí ãþâìö ÷àøãûíëûüà äöøìöøäö. Õàëãûí

÷îõ àç áèð ãèñìè Ñàëåh ïåéüÿìáÿðèí ÷àüûðûøûíà òàáå îëìóø, ÿê-

ñÿðèééÿò èñÿ îíó ãÿáóë åòìÿìèøäè.


132

Ùç.Ñàëåhè èíêàð åäÿíëÿðèí áàøûíäà ãþâìöí òàíûíìûø àäàì-

ëàðû äàéàíûðäû âÿ áó èíñàíëàð ÿëëÿðèíäÿ îëàí ìàääè ýöúÿ ÿñàñëà-

íàðàã ïåéüÿìáÿðëÿðèíÿ ãàðøû äöøìÿí ìöíàñèáÿòè ýþñòÿðèðäè.

Îíëàð Ùç.Ñàëåhÿ òàáå îëàíëàðû çÿèôëÿòìÿéÿ âÿ îíëàðà òÿçéèã

ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ùç.Ñàëåhèí îíëàðû Àëëàhà èáàäÿò åòìÿ-

éÿ ÷àüûðìàñûíäàí ãÿçÿáëÿíèá îíà íèôðÿò åäèðäèëÿð. Áó íèôðÿò ÿñ-

ëèíäÿ éàëíûç Ñÿìóä õàëãûíà õàñ äåéèëäè. Ñÿìóä ãþâìö îíäàí

ÿââÿë éàøàìûø Íóh âÿ Àä ãþâìëÿðèíèí ñÿhâèíè òÿêðàð åäèðäè.

Áóíà ýþðÿ äÿ Ãóðàíäà áó ö÷ ãþâìäÿí áåëÿ áÿhñ åäèëèð:

“Ìÿýÿð ñÿíäÿí ÿââÿëêè Íóh, Àä, Ñÿìóä òàéôàëàðûíûí âÿ

îíëàðäàí ñîíðà ýÿëèá ýåòìèø, àíúàã Àëëàhûí áèëäèéè öì-

ìÿòëÿðèí õÿáÿðëÿðè ñèçÿ ýÿëèá ÷àòìàäûìû? Ïåéüÿìáÿðëÿ-

ðè îíëàðà à÷ûã-àøêàð ìþúöçÿëÿðëÿ ýÿëìèøäèëÿð. Îíëàð ÿë-

ëÿðèíè àüûçëàðûíà ãîéóá: “Áèç ñèçèíëÿ ýþíäÿðèëÿíëÿðÿ

èíàíìûðûã âÿ áèçè äÿâÿò åòäèéèíèç áàðÿñèíäÿ äÿ ìþhêÿì

áèð øÿêê-øöáhÿ è÷èíäÿéèê!” -äåìèøäèëÿð” (“Èáðàhèì” ñó-

ðÿñè, 9).

Ñÿìóä ãþâìö Ñàëåh ïåéüÿìáÿðÿ ãàðøû ÷ûõìàãäà èñðàð åäèð-

äè, hÿòòà îíó þëäöðìÿê ö÷öí ïëàí äà ãóðóðäó. Ñàëåh ïåéüÿì-

áÿð èñÿ äöíéàíûí ìöâÿããÿòè áÿçÿêëÿðèíÿ àëäàíàðàã áóíëàðûí

ÿáÿäè îëäóüóíó çÿíí åäÿí Ñÿìóä ãþâìöíöí òàíûíìûø öçâëÿ-

ðèíè áåëÿ õÿáÿðäàð åäèðäè: “Ìÿýÿð ñèç åëÿ áóðàäà îëàíëàðûí

è÷èíäÿ àðõàéûíëûãëà ãàëàúàãñûíûç?” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 146).

Ùÿãèãÿòÿí äÿ áó ãþâì Àëëàhûí ÿçàáûíäàí õÿáÿðñèç îëàðàã

hÿääèíè àøìûøäû. Ùç.Ñàëåhÿ “Åé Ñàëåh! ßýÿð ñÿí hÿãèãè ïåé-

üÿìáÿðëÿðäÿíñÿíñÿ, áèçè ãîðõóòäóüóí ÿçàáû ýÿòèð ýþðÿê!”

(“ßðàô” ñóðÿñè, 77) äåéÿúÿêëÿðè øÿêèëäÿ èíêàð÷ûëûãäà âÿ òÿêÿá-

áöðлцкäÿ hÿääè àøàí áó ãþâìÿ Ùç.Ñàëåh Àëëàhûí îíà âÿhé åò-


133

ìÿñè èëÿ áó ãþâìöí ö÷ ýöí ÿðçèíäÿ

ìÿhâ îëàúàüûíû áèëäèðìèøäè (“Ùóä”

ñóðÿñè, 65).

Áåëÿ êè, Ùç.Ñàëåhèí áó õÿáÿðäàð-

ëûüû hÿãèãÿòÿí äÿ áàø âåðìèø âÿ Ñÿ-

ìóä ãþâìö ìÿhâ åäèëìèøäè:

“Î çöëì åäÿíëÿðè ãîðõóíú áèð

ñÿñ áöðöäö âÿ åâëÿðèíäÿ äèç öñ-

òÿ ÷þêöá ãàëäûëàð. Ñàíêè îíëàð

hå÷ éàøàìàìûøäûëàð. Áèëèí êè,

Ñÿìóä òàéôàñû Ðÿááèíè èíêàð

åòìèøäè. Õÿáÿðèíèç îëñóí êè, Ñÿ-

ìóä òàéôàñû êÿíàð îëäó!”

(“Ùóä” ñóðÿñè, 67-68).

Йåð öçöíäÿ éàøàéàí hàíñû ãþâì

îëóðñà-îëñóí, òàðèõ áîéó áþéöê çÿí-

ýèíëèê âÿ øþhðÿòÿ ñàhèá îëìàëàðûíà

áàõìàéàðàã éîëóíäàí àçäûãëàðû òÿã-

äèðäÿ Àëëàhûí ÿçàáûíà äö÷àð îëìóø-

ëàð. Áó ýöí Ñÿìóä ãþâìöíäÿí,

ïåéüÿìáÿðëÿðèíè þëäöðÿúÿê ãÿäÿð

éîëóíäàí àçìûø èíñàíëàðûí ÿëäÿ åòäè-

éè ìàë-äþâëÿòèíäÿí, ýöúëÿðèíäÿí

hå÷ áèð ÿñÿð-ÿëàìÿò галмамышдыр.

Ùàë-hàçûðäà àäëàðû áåëÿ ìÿëóì îë-

ìàéàí èíñàíëàðûí hÿéàòû äèýÿð èíêàð-

÷ûëàð êèìè úÿhÿííÿì hÿéàòû èëÿ ñîíà

÷àòìûøäûð. Ùÿð áèð èíñàí áóíäàí èá-

ðÿò àëàðàã äöøöíìÿëèäèð.

Áèð ÿðÿá ãþâìö îëàí Íÿáàòèëÿð Èîð-äàíèéàäàêû Ðóì âàäèñèíäÿ áèð êðàë-ëûã ãóðìóøäóëàð. Áÿçÿí äÿ Ïåòðà âà-äèñè àäëàíäûðûëàí áó éåðäÿ áó ãþâ-ìöí hÿêêàêëûüûíûí ÿí ýþçÿë íöìó-íÿëÿðèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Ãó-ðàíäà Ñÿìóä ãþâìöíöí äÿ hÿêêàê-ëûã óñòàëûãëàðûíäàí áÿhñ åäèëèð. Ëàêèíáó ýöí hÿð èêè ãþâìäÿí áèçÿ éàëíûç îýöíöí ñÿíÿòè hàããûíäà ôèêèð áèëäèðÿíáÿçè ÿñÿðëÿð ãàëìûøäûð. Áó øÿêèëëÿðäÿÏåòðà âàäèñèíäÿêè áÿçè hÿêêàêëûã íö-ìóíÿëÿðè ýþðöíöð.


“Àëëàhûí ñèçÿ Àä òàéôà-

ñûíäàí ñîíðà îíóí éåðèíÿ

éåòèðäèéè, äöçëÿðèíäÿ ãÿñð-

ëÿð òèêäèéèíèç, äàüëàðûíû

îâóá åâëÿð äöçÿëòäèéиíèç

éåð öçÿðèíäÿ éåðëÿøäèðäèéè

âàõòû õàòûðëàéûí. Àëëàhûí

íåìÿòëÿðèíè éàäà ñàëûí,

éåð öçöíäÿ äîëàøûá ôèòíÿ-

ôÿñàä òþðÿòìÿéèí!”

(“ßðàô” ñóðÿñè, 74).

135

Ñÿáà õàëãû

Ñÿáà õàëãûíäàí Ãóðàíäà áåëÿ áÿhñ åäèëèð:

“Ñÿáà éóðäóíäà áèð íèøàíÿ âàð èäè. Ñàüäàí âÿ ñîëäàí èêè

áàü÷à âàð èäè. Ñÿáà ÿhëèíÿ áåëÿ áóéóðóëìóøäó: “Ðÿááè-

íèçèí ðóçèñèíäÿí éåéèí âÿ Îíà øöêöð åäèí. Йóðäóíóç ýþ-

çÿë áèð äèéàð, Ðÿááèíèç äÿ áàüûøëàéàí áèð Ðÿááäèð!” Ëà-

êèí îíëàð öç äþíäÿðäèëÿð, Áèç äÿ öñòëÿðèíÿ ßðèì ñåëèíè

ýþíäÿðäèê. Îíëàðûí èêè áàü÷àñûíû àúû ìåéâÿëè, éóëüóí

àüàúëàðû âÿ áèð àç äà ñèäð àüàúû îëàí èêè áàü÷àéà ÷åâèð-

äèê. Îíëàðû íàíêîðëóãëàðûíà ýþðÿ áåëÿ úÿçàëàíäûðäûã.

Áèç hå÷ íàíêîðäàí áàøãàñûíà úÿçàìû âåðÿðèê?” (“Ñÿáà”


Àéÿëÿðäÿí ìÿëóì îëäóüó êèìè, Ñÿáà õàëãû ÷îõ áÿðÿêÿòëè

îëàí áàü-áàüàòëû éåðëÿðäÿ éöêñÿê hÿéàò òÿðçè êå÷èðèðäè. Áó ãÿ-

äÿð íåìÿòèí ÿâÿçèíäÿ Àëëàh îíëàðäàí éàëíûç Îíà øöêöð åòìÿ-

ëÿðèíè èñòÿéèðäè. Ëàêèí îíëàð Àëëàhû èíêàð åòäèëÿð, äöíéàäà öñòöí

áèð ãöââÿéÿ ìàëèê îëäóãëàðûíû çÿíí åäèá ÿëëÿðèíäÿ îëàíëàðëà

ëîâüàëàíäûëàð, òÿêÿááöðлцк ýþñòÿðäèëÿð. Íÿòèúÿ èñÿ ëàáöä ÿçàá

îëäó.

Õàðàáàëûãëàðû ýþðöíÿí Ìÿðèá ñóhþâçÿñè Ñÿáàëûëàðûí ÿí ìöhöìÿñÿðëÿðèíäÿí áèðè èäè. Ãóðàíäàáÿhñ åäèëÿí Àðèì ñåëè èëÿ ñó hþâ-çÿñè äàüûëäû âÿ áöòöí ÿêèí ñàhÿ-ëÿðè ñó àëòûíäà ãàëäû.


136

Ìþhòÿøÿì Øóìåðëÿð

“Èðàãûí úÿíóáóíäà Äÿúëÿ âÿ Ôÿðàò ñàhèëëÿðèíäÿí óçàãëàøàí

êèìè ýåíèø ÷þëëöê ñàhÿëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Áó óúñóç-áóúàãñûç

äöçëÿðèí áÿçè éåðëÿðèíäÿ håéáÿòëè òÿïÿëÿð ýþðöíöð. ×öíêè ãóì-

ëà þðòöëö îëàí áó òÿïÿëÿðèí àëòûíäà áþéöê øÿhÿðëÿðèí ãàëûãëàðû

âàð. Áó øÿhÿðëÿð Øóìåðëÿð àäëàíäûðûëàí õàëã òÿðÿôèíäÿí ñàëûí-

ìûøäû. Àðòûã ãóðó ÷þë êöëÿêëÿðèíèí ãàáàüûíà ãàòûá ãîâäóüó

ãóìëàðäàí áàøãà hå÷ áèð øåé ýþçÿ ÷àðïìàéàí, éàëíûç ÷àããàë-

ëàðûí âÿ ãàðòàëëàðûí éàøàäûüû áó éåðëÿðäÿ 45 ÿñð ÿââÿë êàíàëëàð-

ëà òÿúhèç îëóíìóø, áàü÷àëàðëà áÿçÿäèëìèø ýþç îõøàéàí øÿhÿðëÿð

óúàëûðäû. Áó ýöí èñÿ áóðàäà áèð þëöì ñöêóòó hþêì ñöðöð...”

Йóõàðûäàêû úöìëÿëÿð ìÿøhóð àðõåîëîã Ãàé Ðàõòûí ñþçëÿðè-

äèð. Йàëíûç òàðèõ êèòàáëàðûíäà áèð ìþâçó êèìè õàòûðëàäûëàí áó

ìþhòÿøÿì þëêÿ ÿñëèíäÿ áóýöíêö úÿìèééÿòëÿð ãÿäÿð hÿãèãÿò-

äèð. Î äþâðöí èíñàíëàðû äà áèçèì êèìè éàøàìûø, ìþhòÿøÿì ìå-

ìàðëûã àáèäÿëÿðè èëÿ ñå÷èëÿí øÿhÿðëÿðè ãóðìóøäóëàð.

Áó äþâðöí êðàëè÷àñû Ïóàáè ö÷öí êå÷èðèëÿí úÿíàçÿ ìÿðàñèìè

îëäóãúà äÿããÿò÷ÿêèúè èäè. Áó ìÿðàñèìëÿ áàüëû ìöõòÿëèô ìÿí-

áÿëÿðäÿ ìÿëóìàòëàð âåðèëèð. Êðàëè÷àíûí úÿñÿäèíèí ìèñèëñèç ìþh-

òÿøÿìëèêëÿ áÿçÿäèëäèéè, áÿäÿíèíèí öçÿðè ãûçûë âÿ ýöìöø ìóí-

úóãëàðëà, ëàúèâÿðä äàøû, ãûðìûçû ÿãèã, Êàäûêþé äàøû, áàáàêîðó

êèìè ãèéìÿòëè äàøëàðëà, ìèðâàðèëÿðëÿ áÿçÿíìèø áèð þðòöêëÿ þðòöë-

äöéö, þðòöéöí óúóíäàêû ñà÷àãëàðûí åëÿ hÿìèí äàøëàðäàí hàçûð-

ëàíìûø ìèðâàðèëÿðäÿí èáàðÿò îëäóüó áèëäèðèëèð. Áóíäàí ÿëàâÿ,

êðàëè÷àíûí áàøûíà àüûð áèð ïàðèê, îíóí öñòöíÿ äÿ òàú éàðïàãëàðû

ìàâè âÿ äÿðèí îéìàëàðëà áÿçÿäèëìèø, òÿìèç ãûçûëäàí hàçûðëàíàí

÷è÷ÿêëÿðäÿí âÿëÿñ âÿ ñþéöä éàðïàãëàðûíäàí áèð áàøëûã òàõûëäûüû

äà ìÿëóì îëóð. Ãóëàãëàðûíû áÿçÿéÿí ñûðüàëàðäà, þëöíöí éàíûíà


137

ãîéóëìóø ëÿë-úÿâàhèðàòäà, ñà÷ ñàíúàãëàðûíäà âÿ áÿçÿêëè áàøëûã-

ëàðäà ãûçûëûí ïàðûëäàäûüû íÿãë åäèëèð.11

Ãûñàñû, Øóìåð ìÿäÿíèééÿòèíäÿ ìÿøhóð àä îëàí êðàëè÷à Ïóà-

áè ìþhòÿøÿì áèð úÿíàçÿ ìÿðàñèìè âÿ úÿíàçÿ ëÿâàçèìàòëàðû èëÿ

áèðëèêäÿ áàñäûðûëìûøäûð. Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, úÿíàçÿ èëÿ áèðëèêäÿ

ìÿçàðà ãîéóëàí äèýÿð õÿçèíÿëÿð ñèëàhëû ìöhàôèçÿ÷èëÿð âÿ õèä-

ìÿò÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí çîðëà äàøûíàúàã ãÿäÿð ÷îõ èäè.

Ëàêèí îíóí ìÿçàðà õÿçèíÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ãîéóëìàñû êðàëè-

÷à Ïóàáèíè ñêåëåò øÿêëèíÿ äöøìÿêäÿí ãîðóéà áèëìÿìèøäè. Î äà

áàøãà èíñàíëàð êèìè, hÿòòà áÿëêÿ äÿ ãèéìÿò âåðìÿäèéè, õîð áàõ-

äûüû éîõñóë âÿ çÿèô èíñàíëàð êèìè òîðïàüûí àëòûíà ýåòìèø, îðàäà

÷öðöéÿðÿê áÿäÿíè áàêòåðèéàëàðà éåì îëìóøäó. Êðàëè÷à Ïóàáè-

íèí áó âÿçèééÿòè áèð èíñàíûí íÿ ãÿäÿð çÿíýèí âÿ ìþhòÿøÿì hÿ-

éàò òÿðçè êå÷èðèðñÿ-êå÷èðñèí, ìàë-äþâëÿòèíÿ íÿ ãÿäÿð ýöâÿíèðñÿ

ýöâÿíñèí, ñîíäà áóíëàðûí hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿéÿúÿéèíè ýþñòÿ-

ðÿí áèð èáðÿòäèð.

Êðàëè÷à Ïóàáèíèí ìÿçàðû hÿ-ëÿ äÿ 270 äÿñò ÿøéà èëÿ ÿí çÿí-ýèí ìÿçàðëàðäàí áèðè êèìèãÿáóë åäèëèð вя ãîðóíур.


138

Êðèò ìÿäÿíèééÿòè

Àâðîïàíûí èëê ÿí áþéöê ìÿäÿíèééÿòè îëàí Êðèò ìèëàääàí

ÿââÿë XIV ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìÿhâ îëмóшду.

Áóíäàí ÿââÿë Àðàëûã äÿíèçèíèí ÿí ýþçÿë éåðëÿðèíäÿí áèðè îëàí

Êðèò àäàñûíäà ìèëàääàí 2000 èë ÿââÿë Àñèéà âÿ Йóíàíûñòàíäàí

ýÿëÿí èíñàíëàð ìÿñêóíëàøìûø âÿ áóðàäà ìþhòÿøÿì ñàðàéëàð

óúàëòìûøäûëàð. Ëàêèí áóðàäàêû õàëãûí ÿí úÿëáåäèúè õöñóñèééÿò-

ëÿðèíäÿí áèðè îíëàðûí àçüûí ÿéëÿíúÿ àíëàéûøûíà ìàëèê îëìàëàðû-

äûð. Àëëàh îíëàðûí áó àçüûíëûãëàðäàí õèëàñ îëìàñû, àõèðÿòè õàòûð-

ëàìàñû ö÷öí áÿçè hàëëàðäà îíëàðà êè÷èê çÿëçÿëÿëÿðëÿ õÿáÿðäàð-

ëûã åòìèøäè. Ëàêèí ñîíðà áþéöê áèð ôÿëàêÿò áàø âåðìèø, Êðèòèí øè-

ìàëûíäàêû Êàéêëàäåñ àäàëàð ãðóïóíà àèä îëàí Òåðà àäàñûíäà

âóëêàí ïöñêöðìöø, áó ãîðõóëó ïöñêöðìÿ íÿòèúÿñèíäÿ Êðèò ñà-

ðàéëàðûíû éåðëÿ-éåêñàí åäÿí øèääÿòëè áèð çÿëçÿëÿ ìåéäàíà

ýÿëìèøäè.12

Âóëêàíûí êöëö Êðèòÿ ãÿäÿð áöòöí ýþé öçöíö ãàðàíëûüà ãÿðã

åäèá ó÷óëàí ñàðàéëàðûí öçÿðèíÿ ÷þêäöéö çàìàí Êíîñîñóí ëè-

ìàí шящяри îëàí Àìíèñîñó ñóëàðà ãÿðã åäÿí ìèñëè ýþðöíìÿìèø

áèð äÿíèç ãàáàðìàñû áàø âåðìèøäè. Êðèò ñàðàéëàðûíûí ó÷ìàñû hÿ-

ãèãÿòÿí äÿ òöêöðïÿäèúè áèð øÿêèëäÿ áàø âåðìèø, íÿhÿíý áèð äàë-

üà ñàhèë øÿhÿðëÿðèíè áèð àíäà ñóëàðà ãÿðã åòìèøäè.

Áèð ÷îõ úÿhÿòëÿðäÿí äþâðöíöí ÿí ìöhöì ìÿäÿíèééÿòëÿðèí-

äÿí áèðè сайылан Êðèò ñèâèëèçàñèéàñû îíó áåëÿ áèð агибятин ýþçëÿ-

äèéèíè àüëûíà áåëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçäè. Áèð-áèðèíèí àðäûíúà áàø âå-

ðÿí ôÿëàêÿòëÿð î ìþhòÿøÿì òèêèëèëÿðè òàìàìèëÿ ìÿhâ åòìèø, äå-

ìÿê îëàð êè, áöòöí èíñàíëàðûí hÿëàê îëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäó.

Áóíäàí ñîíðà èñÿ íÿ çÿíýèíëèêëÿðè èëÿ þéöíÿí èíñàíëàð, íÿ îí-

ëàðûí þéöíäöêëÿðè çÿíýèíëèêëÿð, íÿ äÿ ÿáÿäè håñàá åòäèêëÿðè hÿ-


139

éàò ãàëìàìûøäû. Йåðäÿ ãàëàíëàð èñÿ éàëíûç õàðàáàëûüà ÷åâðèëìèø

áèð øÿhÿð âÿ àðòûã ìþâúóä îëìàéàí áèð ìÿäÿíèééÿò èäè. Ãóðàí-

äà èíñàíëàðûí áó êþhíÿ ìÿäÿíèééÿòëÿðäÿí èáðÿò àëìàñûíûí âà-

úèáëèéè áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Ìÿýÿð îíëàð èíäè éóðäëàðûíäà ýÿçèá äîëàøäûãëàðû þçëÿ-

ðèíäÿí ÿââÿëêè íå÷ÿ-íå÷ÿ íÿñèëëÿðè ìÿhâ åòäèéèìèçè ýþð-

ìöðëÿðìè? Ùÿãèãÿòÿí, áóíäà èáðÿòëÿð âàðäûð. Ìÿýÿð

åøèòìÿéÿúÿêëÿð?” (“Ñÿúäÿ” ñóðÿñè, 26).

Ïîìïåé ôàúèÿñè

Òàðèõ÷èëÿðèí áèëäèðäèéèíÿ ýþðÿ, òÿõìèíÿí 2000 èë áóíäàí ÿâ-

âÿë Ïîìïåéäÿ hÿéàò ÷îõ ðÿíýàðÿíý èäè. ×öíêè ãÿäèì äöíéàäà

áÿçè øÿhÿðëÿð çþâã âÿ ñÿôàíûí hþêì ñöðäöéö øÿhÿðëÿð êèìè òà-

íûíûðäû. Ïîìïåé äÿ áóíëàðäàí áèðè èäè. Ùàë-hàçûðäà éàëíûç õàðà-

áàëûãëàðû ãàëàí Ïîìïåéèí êö÷ÿëÿðèíäÿ ÷îõëó ìåéõàíÿ, òàâåðíà

âÿ ýþðöø åâëÿðè âàð èäè.

Âåçóâè äàüûíûí éàìàúëàðû áàüëàðëà þðòöëìöøäö. Ïîìïåé äÿ

áó éàìàúëàðëà äÿíèç àðàñûíäà ãóðóëìóø âÿ ÿñàñÿí âàðëû ðîìà-

ëûëàðûí õîøëàäûüû áèð ìÿêàí èäè. Áóíà éàõûí âèëàéÿò îëàí Ùåðúó-

ëàíóì äà åéíè øÿðàèòÿ ìàëèê èäè. Ëàêèí òàðèõèí ÿí ìÿøhóð âóë-

êàí ïöñêöðìÿëÿðèíäÿí áèðè áó ýþçÿë éåðëÿðèí âàðëûüûíà ñîí

ãîéмушäó. Áó ýöí âóëêàí ëàâàëàðû èëÿ “äàøëàøìûø” Ðîìà hÿ-

éàòû áöòöí èíúÿëèéè èëÿ ýþðöíöð.

Áó ôÿëàêÿò 79-úó èëèí 24 àâãóñò тарихиндя сящяр вахты áàø

âåðмишäè. Ïîìïåéäÿ îíóí ÿhàëèñèíäÿí áàøãà áóðà éàéäà äèí-

úÿëìÿéÿ ýÿëÿí âàðëû ðîìàëûëàð, Ùåðúóëàíóì âÿ Âåçóâèíèí

ÿòÿêëÿðèíäÿ òèêäèêëÿðè ìþhòÿøÿì åâëÿðäÿ éàøàéàí äèýÿð èíñàí-

ëàð äà âàð èäè.13


140

Âåçóâè âóëêàíû ãÿôèëäÿí ïöñêöðäö. Áóíäàí ÿââÿë éåð òèòðÿ-

ìèø, äàüäàí ýþé ýóðóëòóñóíà áÿíçÿð, óçàã âÿ áîüóã ýóðóëòóëàð

åøèäèëìèøäè. Àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðà ýþðÿ, àëîâëàð hàâàéà ñöòóí

øÿêëèíäÿ éöêñÿëèð, äàhà ñîíðà èñÿ ÿçÿìÿòëè áèð äóìàí ÿìÿëÿ

ýÿëèðäè. Ñîíðà èñÿ éåíÿ ïöñêöðìÿëÿð hàâàéà ãàëõûð âÿ êöëäÿí,

äàø-òîðïàãäàí âÿ ëàâà éûüûíëàðûíäàí èáàðÿò îëàí òÿáÿãÿ øÿhÿðèí

öñòöíÿ ахûðäû. Ùåðúóëàíóìëóëàð Âåçóâèéÿ äàhà éàõûí îëäóãëà-

ðû ö÷öí øÿhÿðÿ äîüðó äàëüà øÿêëèíäÿ ýÿëÿí éàíàð êþçÿ áÿíçÿð

ïàë÷ûã àõûíûíû ýþðÿðÿê ãîðõóéà äöøìöø âÿ ãà÷ìàüà ÷àëûøìûø-

äûëàð. Ëàêèí ãà÷à áèëìÿéÿíëÿð äàüûíòûëàðûí âÿ ÿðèìèø ëàâàíûí

àëòûíäà ãàëìûøäû. Ãàçûíòûëàðäàí ÿëäÿ åäèëÿí ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ,

ÿí ìàðàãëûñû ÿêñÿð èíñàíëàðûí øÿhÿðäÿí ÷ûõìàã èñòÿìÿìÿêäÿ

èíàä ýþñòÿðìÿñè èäè. Ïîìïåéëèëÿð þç øÿhÿðëÿðèíèí êðàòåðäÿí

óçàã îëìàñûíà ÿìèí îëìóø, áóíà ýþðÿ äÿ âàðëûëàðûí ÷îõó áó

êöëäÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí åâëÿðèíäÿ ãàëûá ãîðóíìàüû äöøöí-

ìöø, ìàë-ìöëêëÿðèíè ãîéóá ýåòìÿê èñòÿìÿìèøäèляр. Áèð ìöä-

äÿò сонра èñÿ âàõòûí àðòûã ÷îõ ýåú îëäóüóíó äöøöíìÿéÿ беля

ìàúàë òàïìàéàðàã ìÿhâ îëìóøäóëàð. Áèð ýöíöí è÷èíäÿ èêè øÿ-

hÿð - Ïîìïåé, Ùåðúóëàíóì âÿ àøàüû ãÿñÿáÿäÿ éàøàéàí áöòöí

úàíëûëàð òàðèõäÿí ñèëèíмишäèëÿð. Ãóðàíäà áó øÿêèëäÿ ìÿhâ åäè-

ëÿí èíñàíëàðäàí áåëÿ áÿhñ îëóíóð:

“Áó, ìÿhâ îëìóø ìÿìëÿêÿòëÿðèí õÿáÿðëÿðèíäÿíäèð êè,

ñÿíÿ ñþéëÿäèê. Îíëàðûí áÿçèñèíäÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìûø,

áÿçèñè èñÿ éåðëÿ éåêñàí îëìóøäóð” (“Ùóä” ñóðÿñè, 100).

Áÿøÿð òàðèõè èñÿ áöòöí áóíëàðû ÷îõ ÿñðëÿð ñîíðà áèëäè. Àïàðû-

ëàí òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Ïîìïåéäÿêè ãÿäèì øÿhÿð “úàíëû

èêÿí äîíìóø øÿêèëäÿ” îðòàéà ÷ûõàðûëäû. Èíñàíëàð úàí âåðäèêëÿðè

hàëäà äàøëàøìûøäûëàð. Ãóðàíäà äà áèëäèðèëäèéè êèìè:


141

20 ìèí ящалиси олан Ïîìïåé

малик олдуьу бцтцн эюзялликляри

иля йер цзцндян силинди.

142

“Ðÿááèí çöëìêàð ìÿìëÿêÿòëÿðè ÿçàáëà éàõàëàéàíäà áå-

ëÿ éàõàëàéàð. Îíóí úÿçàñû, äîüðóäàí äà, àüðûëû-àúûëûäûð,

øèääÿòëèäèð!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 102).

Йöç âÿ hÿòòà ìèí èëëÿð áóíäàí ÿââÿë ìþâúóä îëìóø ìÿäÿ-

íèééÿòëÿðèí þçëÿðèíäÿí ñîíðà ÷îõëó ÿñÿð ãîéóá ýåòìÿñè ÿëëÿðèí-

äÿ îëàí çÿíýèíëèéèí îíëàðà hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿéÿúÿéèíè ýþñ-

òÿðìèø, þçëÿðèíäÿí ñîíðà ãîéäóãëàðû hÿð øåéи ися ñîíðàêû íÿñèë-

ëÿðÿ ìèðàñ ãàëìûøäûð. Áó úÿìèééÿòëÿðäÿ éàøàìûø èíñàíëàðûí

áÿëêÿ äÿ ÿí áþéöê ñÿhâè þçëÿðèíäÿí ÿââÿë éàøàéûá ìÿhâ îë-

ìóø úÿìèééÿòëÿðèí ìþâúóäëóüóíà áàõìàéàðàã, äöíéà íåìÿò-

ëÿðèíÿ ÿáÿäè ñàhèá îëàúàãëàðûíû çÿíí åòìÿëÿðè âÿ éàðàòäûãëàðû

ÿñÿðëÿðèí îíëàðà ÿáÿäè hÿéàò ãàçàíäûðàúàüûíû ýöìàí åòìÿëÿðè-

äèð. Áó ñÿhâ áóýöíêö äþâðÿ äÿ éàä äåéèë. Èíñàíëàðûí ÿêñÿðèé-

éÿòè ôàéäàëû îëìàã äöøöíúÿñè èëÿ áöòöí þìöðëÿðèíè ìàë-äþâëÿò

òîïëàìàüà ñÿðô åäèð, þçëÿðèíèí þëöìäÿí ñîíðà äà õàòûðëàíìàëà-

ðû ö÷öí ìöõòÿëèô ÿñÿðëÿð éàðàäûðëàð. Áóíäàí ÿëàâÿ, îíëàð áåëÿ

ìÿñÿëÿëÿðäÿ þçëÿðèíäÿí ÿââÿëêèëÿðäÿí hÿääè äàhà ÷îõ àøмыш

âÿ Àëëàhäàí îíëàðà ýÿëÿí õÿáÿðäàðëûãëàðà ÿhÿìèééÿò âåð-

ìямишдиëÿð. Ëàêèí áåëÿ èíñàíëàð áир hÿãèãÿòè äÿ áèëìÿëèäèð êè,

áèð çàìàí ìþâúóä îëóá ñîíðàäàí ìÿhâ îëàí áó úÿìèééÿòëÿðèí

þçëÿðèíäÿí ñîíðà ãîéäóãëàðû îíëàð ö÷öí áþéöê áèð èáðÿò äÿðñè-

äèð. Îíëàðûí hå÷ áèðè ÿáÿäè îëàðàã äöíéàäà ãàëìàìûøäûð. Àäëà-

ðûíû ÿáÿäèëÿøäèðìÿê ö÷öí þçëÿðèíäÿí ñîíðà ÿñÿðëÿð ãîéóá ýå-

äÿí èíñàíëàðûí áèð ãèñìèíèí àäëàðû áÿëêÿ äÿ ãàëûð. Ëàêèí áó, îí-

ëàðûí ÷öðöìöø áÿäÿíëÿðèíÿ âÿ àõèðÿòëÿðèíÿ hå÷ áèð ôàéäà âåð-

ìèð. Áó ÿñÿðëÿð þéöä àëûá äöøöíÿ áèëÿíëÿð ö÷öí èáðÿò âÿ

Àëëàhûí ÷ÿòèí ÿçàáûíûí áèð ÿëàìÿòè êèìè ãàëûð.

Áåëÿëèêëÿ, Àëëàh èíñàíëàðà áó íöìóíÿëÿðè âåðèð, áóíóíëà äà

äöíéàéà åhòèðàñëû áàüëûëûüû îëàí èíñàíëàðû õÿáÿðäàð åäèð. Øöáhÿ-


143

Àëëàhûí øèääÿòëè ÿçàáû èëÿ ãàðøûëàøàí Ïîìïåé õàëãû þçëÿðèí-äÿí ñîíðà ýÿëÿí èíñàíëàðà áèð íöìóíÿäèð.

144

ñèç êè, áóíäàí þéöä àëûá íÿòèúÿ ÷ûõàðàí èíñàíëàð òàðèõ áîéó

ìåéäàíà ýÿëÿí hå÷ áèð hàäèñÿíèí áîø éåðÿ éàðàäûëìаäûüûíû,

Àëëàhûí hÿð éåðäÿ âÿ hÿð àí èíñàíëàð ö÷öí áóíäàí äà øèääÿòëè

ôÿëàêÿòëÿð òþðÿòìÿéÿ ãöââÿñèíèí ÷àòäûüûíû äÿðê åäèðëÿð. Äöíéà

éàëíûç áèð èìòàhàí éåðèäèð. Áóðàäà èìòàhàíûí òÿëÿáëÿðèíè éåðèíÿ

éåòèðÿíëÿð ãàçàíûð. Йàëíûç äöíéàíû ябяди ìÿñêÿí håñàá åäÿí-

ëÿð êå÷ìèøäÿêèëÿðèí áàøûíà ýÿëÿí ôÿëàêÿòëÿðÿ ìÿðóç ãàëàúàã-

ëàð. Øöáhÿñèç êè, áó äà онларын þç ÿìÿëëÿðèíèí ÿâÿçèäèð. Àõèðÿò-

äÿ îíëàðà éàëíûç ÿìÿëëÿðèíèí ÿâÿçè âåðèëÿúÿê. Òÿáèè êè, ÿí äîü-

ðóñóíó Àëëàh áèëèð.


145

Áèð ÷îõ èíñàíëàð éåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿ ýþçÿë áèð hÿéàòûí

éàðàäûëà áèëÿúÿéèíè çÿíí åäèðляр. Êèôàéÿò ãÿäÿð ìàääè èìêàí-

ëàð ÿëäÿ åòäèêäÿн сонра áó äöíéàäàêû hÿéàòûí èíñàíû òàìàìèëÿ

òÿìèí åäÿ áèëÿúÿéèíè âÿ îíó õîøáÿõò åäÿúÿéèíè äöøöíöð. Äàhà

ýåíèø éàéûëìûø áèð ìöëàhèçÿéÿ ýþðÿ, èíñàí ìàääè çÿíýèíëèê,

“õîøáÿõò áèð àèëÿ” âÿ äèýÿð èíñàíëàðûí ýþçöíäÿ hþðìÿò ãàçàí-

äûüû çàìàí ãöñóðñóç áèð hÿéàò ãóðìóø îëóð.

Ùàëáóêè Àëëàh Ãóðàíäà áèçÿ áåëÿ áèð äöøöíúÿ, áåëÿ áèð äöí-

éàýþðöøö âåðìèð. ßêñèíÿ, Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, éåð

öçöíäÿ éàøàäûüûìûç hÿéàò hå÷ âàõò ãöñóðñóç, ýþçÿë âÿ ïðîá-

ëåìñèç îëà áèëìÿç. ×öíêè áó hÿéàò áåëÿ äÿ ïëàíëàøäûðûëìûøäûð.

“Äöíéà” ñþçöíöí êþêö áó ìÿíàäà ÷îõ ÿhÿìèééÿòëèäèð. Áó

ñþç ÿðÿá äèëèíäÿêè “äÿíèéÿ” ñèôÿòèíäÿí òþðÿéèá. “Äÿíèéÿ” èñÿ

“àë÷àã”, “àøàüû”, “áÿñèò”, “äÿéÿðñèç” êèìè ìÿíàëàðà ýÿëèð. Áå-

ëÿ îëäóãäà “äöíéà” ñþçö äÿ áó ñèôÿòëÿðè ÿhàòÿ åäÿí ìÿêàí

ìÿíàñûíû äàøûéûð.

Õöñóñèëÿ áöòöí êèòàá áîéóíúà ýþðäöéöìöç êèìè, äöíéàíûí

äÿéÿðñèç îëìàñû âÿ ìÿíàñûçëûüû Ãóðàíäà òåç-òåç ãåéä îëóíóð.

Äöíéàíû áÿçÿéÿí áöòöí àìèëëÿð, çÿíýèíëèê, ôÿàëèééÿò, àèëÿ, þâ-

ëàäëàð, óüóð âÿ ñ. Ãóðàíà ýþðÿ, ÿñëèíäÿ ìöâÿããÿòè, àëäàäûúû âÿ

áîø áèð øåéäèð:

ÝÅÐ×ßÊ ÌßÑÊßÍ:ÀÕÈÐßÒ

146










Èíñàíûí äöíéà èëÿ áàüëû íåúÿ àëäàíäûüû, íåúÿ áèð þçöíöàëäàò-

ìàéà ãàïûëäûüû áàøãà áèð àéÿäÿ áåëÿ èçàh åäèëèð:

“Ëàêèí ñèç äöíéàíû öñòöí òóòóðñóíóç! Ùàëáóêè àõèðÿò

äàhà õåéèðëè âÿ äàhà áàãèäèð” (“ßëà” ñóðÿñè, 16-17).

ßñàñ ìÿñÿëÿ äÿ éóõàðûäàêû àéÿäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, äöíéà-

íûí àõèðÿòäÿí öñòöí òóòóëìàñû èëÿ áàøëàéûð. ×öíêè èíñàíëàð äöí-

éàíû àõèðÿòäÿí öñòöí òóòìàãëà Àëëàhû âÿäèíäÿí âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ

Àëëàhäàí öç ÷åâèðìèø îëóðëàð. Àëëàh Ãóðàíäà áó èíñàíëàðû “Áè-

çèìëÿ ãàðøûëàøàúàãëàðûíà öìèä åòìÿéÿ, äöíéàíû áÿéÿíèá

îíà áåë áàüëàéàí âÿ àéÿëÿðèìèçäÿí ãàôèë îëàíëàðûí” (“Йó-

íóñ” ñóðÿñè, 7) êèìè òÿãäèì åäèð âÿ áóíëàðûí úÿhÿííÿìÿ ýåäÿ-

úÿêëÿðèíè õÿáÿð âåðèð.

ßëáÿòòÿ, äöíéà hÿéàòûíûí ãöñóð âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðû áó äöí-

éàäà ýþçÿëëèêëÿðèí îëìàìàñû äåìÿê äåéèë. ßêñèíÿ, Àëëàh äöí-

éàíû úÿííÿòè õàòûðëàäàúàã ÷îõ ýþçÿë íåìÿòëÿðëÿ äîëäóðóá. Ëà-

êèí äöíéà hÿéàòûíäà áó ýþçÿëëèêëÿðëÿ éàíàøû úÿhÿííÿìÿ àèä

îëàí ãöñóðëàð âÿ ÷èðêèíëèêëÿð äÿ âàð. Äöíéàäàêû èìòàhàí øÿðàè-

òèíèí hèêìÿòèíÿ ýþðÿ, úÿííÿòÿ âÿ úÿhÿííÿìÿ àèä îëàí õöñóñèé-

éÿòëÿðя бирэя раст эялмяк олар. Áåëÿëèêëÿ, ìþìèíëÿð hÿì úÿí-

íÿò, hÿì äÿ úÿhÿííÿì hàããûíäà òÿñÿââöð ÿëäÿ åäèð, hÿì äÿ


147

þçëÿðèíè äöíéàäàêû ãûñà âÿ ìöâÿããÿòè hÿéàòà ãóðáàí âåðìÿê

ÿâÿçèíÿ hÿãèãè, ãöñóðñóç, íþãñàíñûç âÿ ÿáÿäè hÿéàò îëàí àõè-

ðÿòÿ öç òóòóðëàð. Àëëàhûí ãóëëàðû ö÷öí ñå÷èá áÿéÿíäèéè hÿéàò äà

åëÿ áó àõèðÿò hÿéàòûäûð. Àõèðÿò Ãóðàíäà èíñàíëàðûí hÿãèãè âÿ

ÿáÿäè ìÿñêÿíè êèìè ýþñòÿðèëèð.

Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ àõèðÿòè ãàçàíìàã, éÿíè úÿííÿòÿ ãîâóøìàã

ö÷öí ÷îõ ÷àëûøìàã ëàçûìäûð. Àëëàh èíàíàí ãóëëàðûíà áóíëàðû

ÿìð åòìèøäèð:

“Ðÿááèíèçèí ìÿüôèðÿòèíÿ âÿ ýåíèøëèéè ýþéëÿðëÿ éåð öçö

ãÿäÿð îëàí, ìöòòÿãèëÿð ö÷öí hàçûðëàíìûø úÿííÿòÿ òÿëÿ-

ñèí” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 133).

Úÿííÿòäÿí þòðö

éàðûøàíëàðûí âÿçèééÿòè

Ìþìèí Ãóðàíäà ñîíñóç áèð ÿúðëÿ, ñîíñóç áèð ìöêàôàòëà,

ñîíñóç áèð õîøáÿõòëèêëÿ ìöæäÿëÿíìèøäèð. Ëàêèí áóðàäà ÿêñÿð

èíñàíëàðûí äèããÿòèíäÿí éàéûíàí ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿãàì

âàð. Áó äà ñîíñóç çàìàí ìöääÿòèíäÿ ñîíñóç ýþçÿëëèêëÿðÿ àïà-

ðàí ìöæäÿíèí ìþìèí ö÷öí hÿëÿ äöíéàäà èêÿí áàøëàìàñûäûð.

×öíêè ìþìèí àõèðÿòäÿ úÿííÿòëÿ ìöæäÿëÿíäèéè êèìè, áó äöíéà-

äà äà Àëëàhûí ëöòôöíäÿí, èêðàìûíäàí âÿ íåìÿòèíäÿí ìÿhðóì

åäèëìÿéèá.

Ãóðàíäà ñàëåh ÿìÿë ñàhèáëÿðèíèí áó äöíéàäà äà ýþçÿë hÿéàò

òÿðçè êå÷èðÿúÿêëÿðè áèëäèðèëèð:

“Ìþìèí îëóá éàõøû èøëÿð ýþðÿí êèøè âÿ ãàäûíà õîø hÿéàò

íÿñèá åäÿúÿê âÿ åòäèêëÿðè éàõøû ÿìÿëëÿðÿ ýþðÿ ìöêàôàò-

ëàðûíû âåðÿúÿéèê” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 97).

Èñòÿð ìöêàôàò âÿ øþâã ìÿíáÿéè, èñòÿðñÿ äÿ ÿâÿçñèç ëöòô âÿ

åhñàíûí áèð ýþñòÿðèúèñè îëàðàã ñàëåh ãóëëàðûíà äöíéàäà äà íåìÿò


148

âÿ ýþçÿëëèêëÿð âåðìÿñè Àëëàhûí äÿéèøìÿç áèð ãàíóíóäóð. Çÿí-

ýèíëèê, ìþhòÿøÿìëèê âÿ ýþçÿëëèê úÿííÿòèí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿò-

ëÿðèíäÿí áèðè îëäóüó ö÷öí Àëëàh ñåâäèéè ñå÷êèí ãóëëàðûíà úÿí-

íÿòè õàòûðëàäàúàã, îíëàðûí úÿííÿòÿ ãîâóøìàã àðçó âÿ hÿéÿúàí-

ëàðûíû àðòûðàúàã íåìÿòëÿðèí âÿ øÿðàèòëÿðèí îõøàðûíû áó äöíéàäà

äà éàðàäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ èíêàð÷ûëàðûí ÿçàáëàðû áó äöíéàäàí

áàøëàäûüû êèìè ñàëåh ìþìèíëÿð ö÷öí âÿä åäèëÿí ÿáÿäè ýþçÿëëèê-

ëÿð äÿ îíëàðà äöíéà hÿéàòëàðûíäà ýþñòÿðèëìÿéÿ áàøëàíûð. Àëëàh

ìþìèíè ñûíàìàã ìÿãñÿäèëÿ áöòöí hÿéàòû áîéóíúà îíà ñûõûíòû-

ëàð, ÷ÿòèíëèêëÿð, ÿçàáëàð, àüðû-àúûëàð äà âåðèð, ëàêèí áöòöí áóíëà-

ðà Àëëàh ðèçàñû ö÷öí ñÿáиð åäÿí ìþìèí áöòöí áó ÷ÿòèíëèêëÿðäÿí

èíêàð÷û áèð èíñàíûí àëà áèëìÿéÿúÿéè ìÿíÿâè çþâã àëûð.

Ìþìèí áèð èíñàí îíó éàðàäàí Àëëàhû äöøöíìÿñèíÿ, Îíóí

ÿìð âÿ ãàäàüàëàðûíà òàáå îëìàñûíà, Îíóí èíñàíëàð ö÷öí ñå÷èá

áÿéÿíäèéè äèíÿ ÿìÿë åòìÿñèíÿ, þëöìäÿí ñîíðàêû hÿéàò ö÷öí

áþéöê áèð öìèä âÿ ýþçëÿìÿëÿðÿ ýþðÿ hÿð áèð ðóhè ÿçèééÿò âÿ

öçöíòöäÿí óçàãäûð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë îíó éàðàäàí Àëëàhûí

éàðäûìû âÿ äÿñòÿéè îíóíëà áèðëèêäÿäèð. Áó, ìþìèíëÿðèí hÿð áèð

íàìàçäà, hÿð áèð ñàëåh ÿìÿëäÿ Àëëàh ðèçàñû óüðóíäà ýþðöëÿí

hÿð áèð áþéöê âÿ êè÷èê èøäÿ Àëëàhûí îíëàðû ýþðäöéöíö, ìÿëÿê-

ëÿðèí áöòöí áóíëàðû ÿìÿë äÿôòÿðèíÿ éàçäûüûíû âÿ àõèðÿòäÿ áóí-

ëàðûí ÿâÿçèíè àëàúàãëàðûíû áèëìÿéèíäÿí éàðàíàí áèð яминлик

щиссидир. Ùÿì÷èíèí áó, Àëëàhûí îíëàðû ýþðöíìÿéÿн ìÿëÿêëÿðëÿ

äÿñòÿêëÿäèéè, “þíäÿí âÿ àðõàäàí òÿãèá” åòäèéè âÿ áóíóí þç-

ëÿðèíè “Àëëàhû ÿìðè èëÿ ãîðóéóðëàð” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 11) àéÿ-

ñèíäÿ ýþñòÿðèëäèéè êèìè, Îíóí éîëóíäà ìöáàðèçÿ àïàðûá ãàëèá

ýÿëÿúÿê îëàí èíñàíëàðûí, úÿííÿòëÿ ìöæäÿëÿíÿíëÿðèí èìàí ýÿòè-

ðÿíëÿð îëäóãëàðûíû áèëìÿñèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. Áåëÿëèêëÿ äÿ ñàëåh

ìþìèíëÿð Àëëàhû ìÿëÿêëÿðÿ, “...Ìþìèíëÿðÿ ãöââÿò âÿ ìÿòà-


149

íÿò âåðèí” (“ßíôàë” ñóðÿñè, 12) âÿhéèíÿ ýþðÿ ÿñëà ãîðõóéà âÿ

höçíÿ ãàïûëìàçëàð.

Ìþìèíëÿð “Ðÿááèìèç Àëëàhäûð!” äåéÿí, ñîíðà äà ñþçöí-

äÿ äöç” (“Ôóññèëÿò” ñóðÿñè, 30) îëàí èíñàíëàðäûð. Âÿ îíëàðûí

öçÿðèíÿ “ìÿëÿêëÿð íàçèë îëóá áåëÿ äåéÿúÿêëÿð: “Ãîðõìàéûí

âÿ êÿäÿðëÿíìÿéèí! Ñèç äÿ âÿä îëóíàí úÿííÿòëÿ ñåâèíèí!”

(“Ôóññèëÿò” ñóðÿñè, 30) äåéèðëÿð. Ìþìèíëÿð “hå÷ êÿñè ýöúö ÷àò-

äûüûíäàí àðòûã èøÿ âàäàð åòìÿðèê” (“ßðàô” ñóðÿñè, 42) ÿìðè-

íè áèëèðëÿð. Îíëàð Àëëàhûí éàçûñûíà âÿ hÿð øåéè éåðèíÿ éåòèðÿíèí

Àëëàh îëäóüóíà ãÿòè îëàðàã èíàíûð âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ áàøëàðûíà ýÿ-

ëÿíëÿðÿ “Àëëàhûí áèçèì ö÷öí éàçäûüûíäàí áàøãà áèçÿ hå÷ áèð

øåé áàø âåðìÿç” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 51) äåéÿðÿê òÿâÿêêöë åäèð-

ëÿð. Àëëàh ðèçàñûíà òàáå îëäóãëàðû âÿ hÿð çàìàí “Àëëàh áèçÿ

áÿñ åäÿð, Î, íÿ ýþçÿë âÿêèëäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 173-

174) äåäèêëÿðèíÿ ýþðÿ äÿ îíëàðà hå÷ áèð ïèñëèê äÿéìÿéÿúÿê.

Ëàêèí äöíéà èìòàhàí éåðè îëäóüóíäàí, ÿëáÿòòÿ êè, ìþìèíèí

ãàðøûñûíà ìöõòÿëèô ÷ÿòèíëèêëÿð ÷ûõà áèëÿð. Îíëàð ìöÿééÿí äþâð-

ëÿðäÿ àúëûã, õÿñòÿëèê, éóõóñóçëóã, ãÿçà, ìàääè èòêè âÿ ñ. êèìè

÷ÿòèíëèêëÿðëÿ öç-öçÿ ýÿëÿ áèëÿðëÿð. Ìþìèíëÿð éîõñóëëóã âÿ ÷ÿ-

òèíëèêëÿрдя äÿ èìòàhàíà ÷ÿêèëÿ áèëÿðëÿð:

“Ñèçäÿí ÿââÿëêèëÿðèí áàøûíà ýÿëÿíëÿð ñèçèí áàøûíûçà ýÿë-

ìÿìèø áåhèøòÿ äàõèë îëàúàüûíûçûìû ýöìàí åäèðñèíèç? Îí-

ëàðû ôÿëàêÿò âÿ ñûõûíòû åëÿ áöðöìöø, åëÿ ñàðñûëìûøäûëàð êè,

hÿòòà ïåéüÿìáÿð âÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿð áèðëèêäÿ: “Àëëàhûí

êþìÿéè íÿ âàõò ýÿëÿúÿê?” - äåìèøäèëÿð. Áèëèí êè, Àëëàhûí

êþìÿéè éàõûíäûð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 214).

Øöáhÿñèç êè, áó ÷ÿòèí âÿçèééÿò ïåéüÿìáÿðèí âÿ éàíûíäàêû

ìþìèíëÿðèí Àëëàhà ãàðøû äóéäóüó hþðìÿò âÿ ãîðõóíó, úÿííÿ-

òÿ îëàí èñòÿêëÿðèíè äàhà äà àðòûðûð. Åëÿ Àëëàh äà àéÿíèí ñîíóíäà


150

éàðäûìûíûí ÷îõ éàõûí îëäóüóíó ìöæäÿëÿéèð. Íÿòèúÿäÿ “Àëëàh

ìöòòÿãèëÿðÿ èìàíëàðûíà ýþðÿ íèúàò âåðÿð. Îíëàðà ïèñëèê òî-

õóíìàç âÿ îíëàð ãÿì-ãöññÿ äÿ ýþðìÿçëÿð” (“Çóìÿð” ñóðÿ-

ñè, 61).

Ìþìèí ÷ÿòèíëèêëÿðèí èìàíûíûí ñûíàíìàñû ö÷öí õöñóñè îëàðàã

éàðàäûëäûüûíû, ýþçÿë ñÿáиð âÿ òÿâÿêêöë ýþñòÿðäèéè òÿãäèðäÿ áóí-

ëàðûí îíóí àõèðÿòè ö÷öí ñîíñóç áèð ÿúð ìÿíáÿéè, èíêèøàô åòìÿñè

ö÷öí áþéöê áèð ôöðñÿò îëäóüóíó áèëäèéèíÿ ýþðÿ онун дуйдуьу

ðàhàòëûã, õîøáÿõòëèê âÿ ñåâèíúè кими щисслярдян hå÷ áèð øåé ÿê-

ñèëìÿç.

Êàôèðëÿð ö÷öí èñÿ áó âÿçèééÿò òàìàìèëÿ ÿêñèíÿäèð. Áèð èí-

êàð÷û ýþðäöéö ôèçèêè ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ éàíàøû ðóhè úÿhÿòäÿí äÿ ÿçàá

÷ÿêÿð.

Èíêàð÷ûëàðà õàñ îëàí ãîðõó, êÿäÿð, öìèäñèçëèê, íàðàhàò÷ûëûã,

ïåññèìèçì êèìè íåãàòèâ hèññëÿð îíëàðûí úÿhÿííÿìäÿ ýþðÿúÿéè

ÿçàáûí ìÿíÿâè hèññÿñèíèí áó äöíéàäàêû êè÷èê áèð áàøëàíüûúûäûð.

Àëëàh àçäûðäûüû áó èíñàíëàðûí “êþêñöíö Èñëàì ö÷öí à÷ûá ýå-

íèøëÿíäèðÿð, êèìè àçäûðìàã èñòÿñÿ, îíóí öðÿéèíè äàðàëäûá

ñûõûíòûéà ñàëàð. Î, ñàíêè (ñûõûíòûíûí øèääÿòèíäÿí) ýþéÿ ÷û-

õàð” âÿ “Àëëàh èìàí ýÿòèðìÿéÿíëÿðÿ ïèñëèéè áåëÿ åäÿð!”

(“ßíàì” ñóðÿñè, 125).

Àëëàh áóíóí ìöãàáèëèíäÿ Îíäàí áàüûøëàíìàëàðûíû äèëÿéÿí,

òþâáÿ åäÿí ñàëåh ìþìèíëÿðÿ äöíéàäà äà ôàéäà âåðÿúÿéèíè âÿ

åhñàí åäÿúÿéèíè àéÿëÿðäÿ áèëäèðèð. “Ùóä” ñóðÿñèíèí 3-úö àéÿ-

ñèíäÿ áåëÿ äåéèëèð:

“Âÿ Ðÿááèíèçäÿí áàüûøëàíìàüûíûçû äèëÿéÿñèíèç. Ñîíðà

Îíà òþâáÿ åäèí êè, ìöÿééÿí áèð ìöääÿò ñèçÿ éàõøû ýöí-

ýöçÿðàí âåðñèí âÿ hÿð áèð ÿìÿë ñàhèáèíÿ ìöêàôàòûíû åh-

ñàí áóéóðñóí. ßýÿð öç äþíäÿðñÿíèç, áèëèí êè, ìÿí áþéöê


151

ýöíöí ñèçÿ öç âåðÿúÿê ÿçàáûíäàí ãîðõóðàì” (“Ùóä”

ñóðÿñè, 3).

Áàøãà áèð àéÿäÿ äÿ ìþìèíëÿðèí äöíéà hÿéàòû áåëÿ òÿðèô åäè-

ëèð:

“Àëëàhäàí ãîðõóá ïèñ ÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíÿíëÿðäÿí:

“Ðÿááèíèç íÿ íàçèë åòìèøäèð?” - äåéÿ ñîðóøäóãäà èñÿ îí-

ëàð: “Õåéèð!” - äåéÿ úàâàá âåðÿðëÿð. Áó äöíéàäà éàõøû-

ëûã åäÿíëÿðè ýþçÿë hÿéàò ýþçëÿéèð. Àõèðÿò éóðäó èñÿ, ñþç-

ñöç êè, äàhà éàõøûäûð. Ìöòòÿãèëÿðèí éóðäó íåúÿ äÿ ýþçÿë-

äèð!” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 30).

Àõèðÿò éåðè áó äöíéàäàí äàhà õåéèðëè âÿ äàhà öñòöíäöð.

Äöíéàíûí áöòöí ýþçÿëëèêëÿðè àõèðÿò ýþçÿëëèêëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ-

äÿ ìÿíàñûçäûð. Áåëÿ îëäóüó hàëäà äöíéàäà éåýàíÿ hÿäÿô àõè-

ðÿò îëìàëûäûð. Àëëàh áóíó þçöíÿ ìÿãñÿä ñå÷ÿí ìþìèíëÿðèí

äöíéàäàêû íåìÿòëÿðèíè äÿ àðòûðûð.

Ìþìèíëÿðèí hÿãèãè ìÿñêÿíè: úÿííÿò

Àëëàh ìþìèí îëàðàã Îíóí höçóðóíà ýÿëÿíëÿðÿ ÿáÿäè ãàëà-

úàãëàðû úÿííÿòè âÿä åäèá. Øöáhÿñèç êè, Àëëàhûí âÿäè ãÿòè áèð

ñþçäöð. Áåëÿëèêëÿ, áó äÿãèã ñþçÿ èíàíàíëàð áó âÿäèí éåðèíÿ éå-

òÿúÿéèíÿ ÿñëà øöáhÿ åòìÿçëÿð âÿ ìþìèí êèìè úàíëàðûíû òàïøûð-

äûãëàðû çàìàí ýöíàhëàðûíûí áàüûøëàíàðàã úÿííÿòÿ ãÿáóë åäèëÿ-

úÿêëÿðèíè áèëèðëÿð. Áèð àéÿäÿ áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Ðÿhìàíûí Þç áÿíäÿëÿðèíÿ âÿä åòäèéè âÿ îíëàðûí ýþð-

ìÿäèéè ßäí úÿííÿòëÿðèíÿ. Îíóí âÿäè ìöòëÿã éåðèíÿ éå-

òÿúÿêäèð” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 61).

Íÿhàéÿò, ýþçëÿíèëÿí î àí ýÿëÿð. Úÿííÿò áèð ìþìèíèí áöòöí

hÿéàòû áîéó äöøöíäöéö, ãîâóøà áèëìÿê ö÷öí äóà åòäèéè âÿ ëà-

éèã îëà áèëìÿê ö÷öí âàð ýöúö èëÿ ÷àëûøäûüû éåð, “ìÿñêÿíëÿðèí


152

ÿí õåéèðëèñè” âÿ “Àëëàh ãàòûíäàêû hÿãèãè ìÿêàí”äûð. Úÿííÿòин

гапылары ìþìèíëÿð ö÷öí hàçûðëàíìûø, îíëàðà òÿãäèì îëóíìàã

ö÷öí à÷ûëìûøäûð. Ìþìèíëÿðèí úÿííÿòÿ äàõèë îëìàñû èëÿ áàüëû áèð

àéÿäÿ áó ìèñèëñèç ìÿíçÿðÿ áåëÿ òÿñâèð åäèëèð:

“Þçëÿðèíèí, hÿì÷èíèí ÿìÿëèñàëåh àòàëàðû, þâðÿòëÿðè âÿ þâ-

ëàäëàðûíûí äàõèë îëàúàãëàðû ßäí úÿííÿòëÿðè ýþçëÿéèð. Ìÿ-

ëÿêëÿð äÿ hÿð áèð ãàïûäàí äàõèë îëóá: Ñÿáиð åòäèéèíèçÿ

ýþðÿ ñèçÿ ñàëàì îëñóí! Àõèðÿò éóðäóíóí àãèáÿòè íÿ ýþ-

çÿëäèð!” - äåéÿúÿêëÿð” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 23-24).

Úÿííÿòäÿêè ýþçÿëëèêëÿð

“Àëëàhäàí ãîðõóá ïèñ ÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíÿíëÿðÿ âÿä åäè-

ëÿí úÿííÿòèí âÿñôè áåëÿäèð: àëòûíäàí ÷àéëàð àõàð, éåìÿê-

ëÿðè äÿ, êþëýÿëÿðè äÿ äàèìèäèð. Áó, Àëëàhäàí ãîðõóá ïèñ

ÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíÿíëÿðèí àãèáÿòèäèð. Êàôèðëÿðèí àãèáÿòè

èñÿ úÿhÿííÿìäèð!” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 35).

Ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë ãåéä îëóíìàñû âàúèá îëàí ìö-

höì áèð ìÿñÿëÿ âàð. Эениш йайылан áèð èíàì îëàí “úÿííÿòèí

éàëíûç òÿáèè ýþçÿëëèêëÿðäÿí, éàøûëëûãëàðäàí âÿ àõàð ñóëàðäàí èáà-

ðÿò îëìàñû” ôèêðè Ãóðàíà ÿñàñëàíìàéàí îëäóãúà ñÿòhè áèð äö-

øöíúÿíèí ìÿhñóëóäóð. ßëáÿòòÿ êè, òÿáèè ýþçÿëëèêëÿð âÿ éàøûëëûã-

ëàð úÿííÿòèí ìöêÿììÿë àòìîñôåðèíè òàìàìëàéàí ÷îõ ýþçÿë âÿ

åñòåòèê áèð ôîí éàðàäûð. Ìöëêëÿðèí âÿ êþëýÿëèêëÿðèí áàü÷àëàðûí

è÷èíäÿ, áóëàãëàðûí éàíûíäà îëìàñûíûí äà hèêìÿòè åëÿ áóäóð. Ëà-

êèí áó âÿ éà áóíà áÿíçÿð äåéèëÿíëÿðèí hå÷ áèðè hÿãèãè úÿííÿòè

èôàäÿ åòìÿê ö÷öí êèôàéÿò етмир.

Áÿçè hèññÿëÿðè äöíéàäàêûëàðû õàòûðëàäàí, áÿçèëÿðè èñÿ hå÷ áèð

íÿôñèí ýþðìÿäèéè “Î èêè úÿííÿòèí àüàúëàðû ãîëëó-áóäàãëû,

ìåðëè-ìåéâÿëè” (“Ðÿhìàí” ñóðÿñè, 48) îëàí úÿííÿòèí íåìÿò


153

âÿ ýþçÿëëèêëÿðè òÿõÿééöë âÿ èôàäÿ höäóäëàðûíäàí ÷îõ óçàãäûð.

Áóíó áèëìÿê ëàçûìäûð êè, ìþìèíëÿðè úÿííÿòäÿ áèçèì õÿéàëû-

ìûçäàí óçàã îëàí âÿ Àëëàhûí ñîíñóç åëìè íÿòèúÿñèíäÿ hàçûðëàí-

ìûø áèð ÷îõ ýþçÿëëèê âÿ hÿäèééÿëÿð ýþçëÿéèð. Õöñóñÿí äÿ

“...Ðÿááèíèí äÿðýàhûíäà îíëàð ö÷öí èñòÿäèêëÿðè hÿð øåé îëà-

úàãäûð. Áóäóð ÿí áþéöê íåìÿò!” (“Øóðà” ñóðÿñè, 22) àéÿñèí-

äÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, áöòöí òÿáèè ýþçÿëëèêëÿð äÿ äàõèë îëìàã-

ëà, úÿííÿòäÿêè hÿð øåé ìþìèíèí þç çþâãö èëÿ ýåð÷ÿêëÿøèð. Йÿ-

íè Ãóðàíäà áèëäèðèëìèø ýþçÿëëèêëÿðäÿí äÿ öñòöí, èíñàíûí õÿéàë

ýöúö, Àëëàhûí èçíè âÿ ëöòôö èëÿ úÿííÿòäÿ hÿð úöð ýþçÿëëèêëÿð

îëàúàãäûð.

Úÿííÿòäÿ ìþìèíëÿðèí éàøàäûüû øÿðàèò

“Àëëàh ìþìèí êèøèëÿðÿ âÿ ãàäûíëàðà àëòûíäàí ÷àéëàð

àõàí úÿííÿòëÿð âÿ ßäí úÿííÿòëÿðèíäÿ ýþçÿë ìÿñêÿíëÿð

âÿä áóéóðìóøäóð. Îíëàð îðàäà ÿáÿäè ãàëàúàãëàð.

Àëëàhäàí îëàí áèð ðàçûëûã èñÿ äàhà áþéöêäöð. Áó, áþéöê


Ìþìèíëÿðèí äöíéàäà éàøàäûüû åâëÿð “Àëëàhûí òèêèëèá óúàë-

äûëìàñûíà âÿ Þç àäûíûí çèêð åäèëìÿñèíÿ èçí âåðäèéè î åâëÿð-

äÿäèð” (“Íóð” ñóðÿñè, 36) êèìè ýþñòÿðèëÿí ìÿêàíëàðäûð âÿ éå-

íÿ äÿ Àëëàhûí ÿìðè èëÿ òÿìèç ñàõëàíûëàí, äèããÿò ýþñòÿðèëÿí éåð-

ëÿðäèð. Úÿííÿò åâëÿðè äÿ áóíà áÿíçÿð îëàðàã ìþìèíëÿðèí

Àëëàhû àíäûãëàðû âÿ Îíà øöêöð åòäèêëÿðè òÿðòÿìèç ìÿêàíëàðäûð.

Ìþìèíëÿðèí éàøàäûãëàðû ýþçÿë ìÿñêÿíëÿð, åâëÿð, ìöëêëÿð áèð

àç ÿââÿë òÿñâèð åäèëìèø òÿáèè ýþçÿëëèêëÿðèí è÷èíäÿ ãóðóëà áèëäèéè

êèìè, áóíëàðûí îëäóãúà ìöàñèð âÿ åñòåòèê ìåìàðëûã íöìóíÿëÿ-

ðè îëàí øÿhÿðëÿðäÿ èíøà åäèëìÿñè äÿ ìöìêöíäöð.

Ãóðàíäà hàããûíäà äàíûøûëàí åâëÿð ÿñàñÿí òÿáèè ýþçÿëëèêëÿðèí


154

è÷èíäÿ èíøà åäèëìèøäèð. Áèð àéÿ áóíó áåëÿ áèëäèðèð:

“Ëàêèí Ðÿááèíäÿí ãîðõàíëàðû áèð-áèðèíèí öñòöíäÿ òèêèë-

ìèø îòàãëàð ýþçëÿéèð. Îíëàðûí àëòûíäàí ÷àéëàð àõàð. Áó,

Àëëàhûí âÿäèäèð. Àëëàh âÿäÿ õèëàô ÷ûõìàç!” (“Çóìÿð” ñó-

ðÿñè, 20).

Ùàããûíäà àéÿëÿðäÿ áÿhñ åäèëÿí ìÿñêÿíëÿð höíäöð éåðëÿðäÿ

ãóðóëìóø ìöëêëÿð, àëòûíäàí ñóëàð àõàí, áó ìÿíçÿðÿíè ñåéð åò-

ìÿê ö÷öí ýåíèø ïÿíúÿðÿëè âÿ éà äþðä áèð òÿðÿôè øöøÿëÿðäÿí òè-

êèëìèø ñàëîíëàð äà îëà áèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, ìþìèíëÿð èíñàí ðóhóíóí

ÿí ÷îõ çþâã àëàúàüû øÿêèëäÿ äþøÿíìèø åâëÿðäÿ, òàõòëàð öçÿðèí-

äÿ äèíúÿëÿðêÿí âÿ ÿí ýþçÿë ìåéâÿëÿðëÿ, è÷êèëÿðëÿ ðóçèëÿíäèðè-

ëÿðêÿí, höíäöðëöêëÿðäÿí áàõàðàã áèð-áèðèíäÿí ìþhòÿøÿì ìÿí-

çÿðÿëÿðè ñåéð åäÿ áèëÿðëÿð.

Ìöëêëÿðèí ãóðóëóøó âÿ äþøÿìÿñè ÿí êåéôèééÿòëè ìàòåðèàëëàð-

äàí, ÿí óéüóí ðÿíýëÿðëÿ hàçûðëàíìûøäûð. Ðàhàò êðåñëîëàðû, öç-

áÿöç îòóðìàüà èìêàí âåðÿí òàõòëàðû âàð. Àëëàh áèð ÷îõ àéÿëÿð-

äÿ òàõòëàðà äèããÿò ÷ÿêìèøäèð: “Îíëàð ãûçûë-ýöìöø, ëÿë-úÿâàhè-

ðàòëà áÿçÿíìèø òàõòëàð öçÿðèíäÿ ãÿðàð òóòàúàã, î òàõòëàðà

ñþéêÿíèá áèð-áèðèëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ÿéëÿøÿúÿêëÿð” (“Âàãèÿ”

ñóðÿñè, 15-16), “Ñÿô-ñÿô äöçöëìöø òàõòëàðà ñþéêÿíäèéèíèç

hàëäà!” (“Òóð” ñóðÿñè, 20) àéÿëÿðèíäÿí äÿ ìÿëóì îëäóüó êè-

ìè, òàõòëàð çÿíýèíëèê, ìþhòÿøÿìëèê âÿ ãöäðÿò ñèìâîëóäóð.

Àëëàh úÿííÿòè íÿñèá åòäèéè ìþìèíëÿðÿ áåëÿëÿðèíè ëàéèã ýþðöð.

Îíëàð úÿííÿòäÿêè òàõòëàð öçÿðèíäÿ óçàíûá äèíúÿëèðëÿð. Áó øÿðà-

èòäÿ ìþìèíëÿð äàèì Àëëàhû õàòûðëàéàðëàð:

“Îíëàð ßäí úÿííÿòëÿðèíÿ äàõèë îëàúàã, îðàäà àëòóí áè-

ëÿðçèêëÿð âÿ èíúèëÿðëÿ áÿçÿíÿúÿêëÿð. Ëèáàñëàðû äà èïÿê-

äÿí îëàúàãäûð. Îíëàð äåéÿúÿêëÿð: “Ãÿì-ãöññÿíè áèçäÿí

óçàã åäÿí Àëëàhà hÿìä îëñóí. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèìèç áà-


155

üûøëàéàíäûð, ãÿäèðáèëÿíäèð! Åëÿ áèð Ðÿáá êè, Þç ëöòôö èëÿ

áèçè èãàìÿòýàhäà éåðëÿøäèðäè. Îðàäà áèçÿ íÿ áèð éîðüóí-

ëóã öç âåðÿúÿê, íÿ áèð ìÿøÿããÿò òîõóíàúàãäûð!”” (“Ôà-

òèð” ñóðÿñè, 33-35).

Úÿííÿòäÿêè ÿñàñ ëÿâàçèìàòëàð “ìöõòÿëèô èíúÿëèêëÿð” âÿ

“håéðàíåäèúè ýþçÿëëèêëÿð”äèð. Áöòöí áóíëàð Àëëàhûí ñîíñóç åë-

ìèíèí âÿ ñÿíÿòèíèí èíèêàñûäûð. Ìÿñÿëÿí, òàõòëàð ëÿë-úÿâàhèðàòëû

höíäöð éåðäÿ ãóðóëìóø, äèããÿòëÿ äöçöëìöøäöð. Ýåéèìëÿðè

èïÿê âÿ àòëàñäàí îëóá ãûçûë âÿ ýöìöøäÿí îëàí áÿçÿê ÿøéàëàðû

èëÿ áÿçÿäèëìèøäèð. Àëëàh ÷îõ òÿôñèëàòëàð äà âåðìèø, ëàêèí èíñàí

õÿéàëûíäàí êÿíàð èôàäÿëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð. ×îõ ýöìàí

êè, úÿííÿòäÿ hÿð ìþìèíèí þç çþâãöíÿ óéüóí éàðàäûëìûø ìÿí-

çÿðÿляри âÿ òÿñâèðëÿðи âàð. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh úÿííÿòÿ ëàéèã áèë-

äèéè âÿ éöêñÿëòäèéè äÿéÿðëè ìþìèíëÿðÿ Ãóðàíäà ýþñòÿðäèéè íå-

ìÿòëÿðäÿí даща артыг hÿäèééÿëÿð äÿ hàçûðëàìûøäûð.

Úÿííÿò èíñàí èäðàêûíûí

ñÿðhÿäëÿðèíèí ôþâãöíäÿäèð

“...Îðàäà îíëàðûí öðÿêëÿðè èñòÿéÿí âÿ ýþçëÿðèíè îõøàéàí

hÿð øåé îëàúàãäûð. Ñèç îðàäà ÿáÿäè ãàëàúàãñûíûç!” (“Çóõ-

ðóô” ñóðÿñè, 71).

Ãóðàíäàêû òÿðèô, òÿñâèð âÿ áÿíçÿòìÿëÿðÿ, áóíäàí ÿëàâÿ

“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñèíèí 25-úè àéÿñèíäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, úÿííÿò

íåìÿòëÿðèíèí äöíéàäà îëàíëàðà áÿíçÿìÿñèíÿ ÿñàñëàíàðàã úÿí-

íÿòèí íåúÿ áèð éåð îëàúàüûíû ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ òÿñÿââöð

åäÿ áèëÿðèê. Áèëèðèê êè, Àëëàh ìþìèíëÿðè “þçëÿðèíÿ òàíûòìûø îë-

äóüó úÿííÿòÿ äàõèë åäÿúÿêäèð” (“Ìÿhÿììÿä” ñóðÿñè, 6).

Áåëÿëèêëÿ, äöíéàäà äà Àëëàhûí èçíè èëÿ úÿííÿòëÿ áàüëû ìÿëóìàò-

ëàð ÿëäÿ åòìÿéèìèç ìöìêöíäöð. Ëàêèí ÿëäÿ îëóíàí áó ìÿëó-


156

ìàò éàëíûç Àëëàhûí áèçÿ þéðÿòäèéè âÿ úÿííÿòè äöøöíìÿéèìèçÿ

ñÿáÿá îëàí ìÿëóìàòäûð. “Áó ìÿëóìàò áöòöíëöêëÿ úÿííÿòè òÿ-

ðÿííöì åäèð” äåéÿ áèëìÿðèê. Õöñóñèëÿ äÿ áÿçè àéÿëÿðäÿ äèããÿ-

òè úÿëá åäÿí ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè áèð òÿôñèëàò âàð. Áó äà úÿííÿòèí

“òÿõÿééöëö úàíëàíäûðàí” òÿñâèðèäèð. Èíäè áó àéÿëÿðÿ áàõìàç-

äàí ÿââÿë ãåéä îëóíìàëû áèð ìÿãàìà äèããÿò éåòèðÿê. Ãóðàíäà

áÿhñ åäèëÿí “îðàäà äàäû äÿéèøìÿéÿí, ãîõóìàéàí ñóäàí èð-

ìàãëàð, òÿìè ÷þíìÿéÿí ñöääÿí ÷àéëàð, è÷ÿíëÿðÿ ëÿççÿò âå-

ðÿí øÿðàáäàí íÿhðëÿð âÿ òÿìèç áàëäàí èðìàãëàð” (“Ìó-

hÿììÿä” ñóðÿñè, 15) ìèñàëû áèçëÿðÿ úÿííÿòèí èíñàíëàðûí õÿéà-

ëûíäà îëàí øÿêëèíäÿí äÿ öñòöí áèð éåð îëäóüóíó hèññ åòäèðèð. Áó

àéÿ èíñàí ðóhóíäà úÿííÿòèí áèð “hÿäèééÿëÿð âÿ ìöæäÿëÿð ìÿ-

êàíû” îëìàñû ôèêðèни éàðàäûð.

Áàøãà áèð àéÿäÿ äÿ Àëëàh úÿííÿòäÿí “áèð ìÿðàñèì” êèìè

áÿhñ åäèð:

“Ëàêèí þç Ðÿááèíäÿí ãîðõàíëàðû àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí

úÿííÿòëÿð эþçëÿéèð êè, îíëàð îðàäà Àëëàh ãîíàüû êèìè hÿ-

ìèøÿëèê ãàëàúàãëàð. Àëëàh éàíûíäà îëàí íåìÿòëÿð éàõøû

ÿìÿë ñàhèáëÿðè ö÷öí äàhà õåéèðëèäèð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿ-

ñè, 198).

Àëëàh áó àéÿñèíäÿ úÿííÿòè áèð ìÿðàñèì âÿ ÿéëÿíúÿ éåðè êè-

ìè òàíûäûð. Äöíéà hÿéàòûíûí áèòìÿñè, èìòàhàíäàí àëíûà÷ûã ÷ûõûë-

ìàñû âÿ Ãóðàíûí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “ÿñë éóðäà”, éÿíè ÿáÿäè éà-

øàíàúàã éåðèí ÿí ýþçÿëèíÿ ÷àòìàã, øöáhÿñèç êè, òÿíòÿíÿ èëÿ

ãåéä îëóíìàüà äÿéÿí áèð íÿòèúÿäèð. Áó ìÿðàñèì þçöíöí ìöä-

äÿòè, þë÷öëÿðè âÿ ìàhèééÿòè èëÿ äöíéàäà îëàíëàðûí hå÷ áèðè èëÿ

ìöãàéèñÿ îëóíìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ìþhòÿøÿì áèð ìÿðàñèìäèð.

Áåëÿ áèð ìÿðàñèìèí äöíéàäà êå÷ìèøäÿí áóýöíöìöçÿäÿê áö-

òöí õàëãëàðûí âÿ þëêÿëÿðèí àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíäÿ éåð àëàí áàéðàì,

ìÿðàñèì âÿ ÿéëÿíúÿëÿðäÿí öñòöí îëìàñû äÿãèãäèð (яí äîüðóñó-


157

íó Àëëàh áèëèð).

Йîðóëìàìàã, ÿáÿäè äöíéàäà áåëÿ ìÿðàñèìëÿðëÿ âÿ áóíà

áÿíçÿð чешидли íåìÿòëÿðëÿ äàèì ìÿøüóë îëìàã þçö èëÿ éàëíûç

úÿííÿòÿ õàñ áèð ñèôÿòè äÿ ýÿòèðÿúÿê. Ãóðàíäà áó ýþçÿëëèêëÿ áàü-

ëû úÿííÿòäÿêè ìþìèíëÿðèí áåëÿ äåäèêëÿðè áèëäèðèëèð: “Îðàäà áè-

çÿ íÿ áèð éîðüóíëóã öç âåðÿúÿê, íÿ äÿ áèð ìÿøÿããÿò, ÿçèé-

éÿò òîõóíàúàãäûð” (“Ôàòèð” ñóðÿñè, 35). Áó éîðüóíëóüà, ÿëáÿò-

òÿ, çåhíè éîðüóíëóã äà äàõèëäèð.

Äöíéÿâè øÿðòëÿðäÿ èíñàí úèñìàíè îëàðàã çÿèô éàðàäûëäûüûíà

ýþðÿ ÷îõ òåç éîðóëóð. Йîðóëäóãäà èñÿ çåhíè ãàðûøìàüà áàøëàéûð,

äèããÿòè äàüûëûð, ñàüëàì äöøöíìÿñè ÷ÿòèíëÿøèð, äÿðê åòìÿñè äÿ

çÿèôëÿéèð. Ùàëáóêè áó âÿçèééÿòäÿí úÿííÿòäÿ ñþháÿò ýåòìÿéÿ-

úÿê. Çåhèí ìþìèíèí Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè òàì äÿðê åäÿ âÿ áóí-

ëàðäàí çþâã àëà áèëìÿñè ö÷öí hÿìèøÿ àéäûí, øöóðó èòè îëàúàãдыр.

Äöíéàíûí ÷àòûøìàçëûãëàðûíäàí áèðè îëàí éîðüóíëóã hèññè àðàäàí

ãàëäûðûëàúàüû ö÷öí ìþìèíëÿðèí ñîíñóç íåìÿòëÿðäÿí äàèì èñòè-

ôàäÿ åäÿ áèëìÿñè ìöìêöí îëàúàã. Çþâã àëмаг щисси ôàñèëÿñèç

давам едяъяк, áèð íåìÿòäÿí ñîíðà äèýÿðè ýÿëяъяк. Çþâã àë-

ìàãдан óñàíìà hèññèíèí îëìàìàñûíà Àëëàh òÿðÿôèíäÿí çÿìà-

íÿò âåðèëìèøäèð.

Àëëàh éîðüóíëóüóí âÿ óñàíìà hèññèíèí îëìàäûüû áèð øÿðàèò-

äÿ ìþìèíëÿðèí “hÿð äèëÿäèéèíè” éàðàäàðàã îíëàðû ìöêàôàòëàí-

äûðûð. Ùÿòòà “Îðàäà îíëàð ö÷öí èñòÿäèêëÿðè hÿð øåé âàðäûð. Äÿð-

ýàhûìûçäà èñÿ îíäàí àðòûüû ìþâúóääóð!” (“Ãàô” ñóðÿñè, 35)

äåéÿðÿê Àëëàh èíñàíûí èñòÿäèéèíäÿí, õÿéàëûíà ýÿòèðÿúÿéèíäÿí

äÿ àðòûüûíû âåðÿúÿéèíè, ìöÿééÿí hÿääÿ îëàí èñòÿêëÿðèìèçè úÿí-

íÿòäÿ ìÿðòÿáÿ-ìÿðòÿáÿ àðòûðûëàúàüûíû ýþñòÿðèð.

Йàääàí ÷ûõàðìàã îëìàç êè, hÿãèãè ìÿêàí îëàí úÿííÿòèí ÿí

áþéöê íåìÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ úÿhÿííÿì ÿçàáûíäàí ãîðóíìàã-


158

äûð (“Äóõàí” ñóðÿñè, 56). Ùÿòòà óüóëòóñóíó äà åøèòìÿäèêëÿðè

(“ßíáèéà” ñóðÿñè, 102) úÿhÿííÿìè ýþðÿ áèëÿí, úÿhÿííÿì ÿhëè

èëÿ äàíûøà áèëÿí ìþìèíëÿð ö÷öí áöòöí áóíëàð øöêöð âÿñèëÿñè

îëàúàã áèð hàäèñÿäèð:

“Âÿ áåëÿ äåéÿúÿêëÿð: “Áèç áóíäàí ÿââÿë àèëÿìèç è÷èíäÿ

îëàðêÿí ãîðõàðäûã. Àðòûã Àëëàh áèçÿ ìÿðhÿìÿò áóéóðóá

áèçè úÿhÿííÿì ÿçàáûíäàí ãîðóäó. Áèç áóíäàí ÿââÿë

Îíà èáàäÿò åäèðäèê. Øöáhÿñèç êè, Î, êÿðÿì ñàhèáèäèð,

ðÿhì åäÿíäèð!”” (“Òóð” ñóðÿñè, 26-28).

Úÿííÿò åëÿ ìþhòÿøÿì áèð ìÿêàíäûð êè, Ãóðàíäàêû òÿðèôè áå-

ëÿäèð: “Ùàðà áàõñàí, íåìÿò âÿ áþéöê áèð ìöëê ýþðÿðñÿí”

(“Èíñàí” ñóðÿñè, 20). Áóðàäà ýþçëÿðè äîëàíäûðûá hå÷ íÿéè ýþð-

ìÿìÿêäÿí hÿòòà ñþç ýåäÿ áèëìÿç. Ùÿð áèð éåð âÿ áóúàã âÿ éà

“hÿð áèð ýþðöíòö” Àëëàhûí ìèñèëñèç åëìè ñàéÿñèíäÿ ñàéñûç-hå-

ñàáñûç íåìÿòëÿðëÿ äîëäóðóëìóøäóð. Йàëíûç âÿ éàëíûç Àëëàhûí

ðÿhì åäèá áàüûøëàäûüû âÿ úÿííÿòèíÿ äàõèë åòäèéè ìþìèíëÿðÿ

ìÿõñóñ éàðàäûëìàãëà... “Áèç îíëàðûí öðÿêëÿðèíäÿêè êèí-êö-

äóðÿòè ÷ûõàðûá àòäûã. Îíëàð ãàðäàø îëóá òàõò öñòöíäÿ ãàðøû-

ãàðøûéà ÿéëÿøÿðëÿð” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 47). Îíëàð “úÿííÿòëÿðäÿ

ÿáÿäè ãàëûá îðàäàí àéðûëìàã èñòÿìÿéÿúÿêëÿð!” (“Êÿhô” ñó-

ðÿñè, 108).

ßí áþéöê íåìÿò îëàí Àëëàhын разылыьыны газанмаг

“Àëëàh ìþìèí êèøèëÿðÿ âÿ ãàäûíëàðà àëòûíäàí ÷àéëàð

àõàí úÿííÿòëÿð âÿ ßäí úÿííÿòëÿðèíäÿ ýþçÿë ìÿñêÿíëÿð

âÿä áóéóðìóøäóð. Îíëàð îðàäà ÿáÿäè ãàëàúàãëàð.

Àëëàhäàí îëàí áèð ðàçûëûã èñÿ äàhà áþéöêäöð. Áó, áþéöê


Úÿííÿòäÿêè íåìÿòëÿðèí ýþçãàìàøäûðûúû îëäóüóíó þòÿí ñÿhè-


159

ôÿëÿðäÿ áèðëèêäÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðäèê. Îðòàéà ÷ûõàí ìÿíçÿðÿ

Àëëàhûí úÿííÿòäÿ èíñàíûí áåø äóéüó öçâöíÿ ìöìêöí çþâã âÿ

ëÿççÿòëÿðèí ÿí áþéöéöíö äàääûðàúàüûíû ýþñòÿðèð.

Ëàêèí úÿííÿòèí áöòöí áóíëàðäàí äà áþéöê îëàí íåìÿòè

Àëëàh ðèçàñûäûð, ìþìèíèí Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíäûüû ö÷öí äóé-

äóüó ñåâèíú âÿ ðàhàòëûã hèññèäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, Àëëàh ðèçàñû

Àëëàhûí âåðäèéè hÿð øåéäÿí ðàçû îëìàã âÿ Ðÿááèìèçÿ äàèì øö-

êöð åòìÿê õþøáÿõòëèéèäèð. Ãóðàíäà úÿííÿò ÿhëèíäÿí áÿhñ åäè-

ëÿðêÿí áó âÿñôÿ õöñóñè äèããÿò åäèëèð:

“...Àëëàh îíëàðäàí, îíëàð äà Àëëàhäàí ðàçûäûðëàð. Áó, áþ-

éöê ãóðòóëóøäóð!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 119).

ßñëèíäÿ úÿííÿòèí äèýÿð íåìÿòëÿðèíÿ äÿéÿð âåðÿí øåé éåíÿ

äÿ Àëëàhûí ðèçàñûäûð. ×öíêè úÿííÿòäÿêè íåìÿòëÿðäÿí áÿçèñè éåð

öçöíäÿ äÿ îëà áèëÿð, ëàêèí îíëàð þç äÿéÿðèíè éàëíûç Àëëàh ðèçà-

ñû äàõèëèíäÿ ãàçàíûðëàð.

Áó ìÿãàì îëäóãúà ÿhÿìèééÿòëè âÿ äöøöíäöðöúöäöð. Íå-

ìÿòëÿðèí ÿñë äÿéÿðè îíëàðûí è÷èíäÿ îëàí ëÿççÿò âÿ çþâãäÿí äà-

hà öñòöíäöð. Îíóí ÿñë äÿéÿðè hÿìèí íåìÿòè Àëëàhûí “áÿõø” åò-

ìÿñèäèð. Áó íåìÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿí âÿ øöêöð åäÿí ìþìèí

Àëëàhûí îíà èêðàì åòäèéèíè, Àëëàhûí îíó ñåâäèéèíè, ãîðóéóá íÿ-

çàðÿò åòäèéèíè âÿ Þç íåìÿòèíäÿí îíà çþâã âåðäèéèíè hèññ åäèð

êè, ÿñë hÿççè äÿ åëÿ áóíäàí àëûð.

Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ èíñàíûí ãÿëáè éàëíûç úÿííÿòëÿ ãàíå îëóð.

Èíñàí Àëëàhà ãóëëóã åòìÿê ö÷öí éàðàäûëìûøäûð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ

éàëíûç Îíóí èêðàìûíäàí çþâã àëûð. Äöíéàäà èñÿ úÿííÿòè õàòûð-

ëàäàí øÿðàèòëÿðäÿ, éÿíè íåìÿòëÿðäÿí Àëëàh ðèçàñû âÿ Îíà øöêöð-

ëÿ èñòèôàäÿ åäèëäèéè øÿðàèòëÿðäÿ ðàhàòëûã òàïûð. Èíêàð÷ûëàðûí ãÿ-

äèìäÿí áÿðè þç õÿéàëëàðûíäà ãóðäóüó “éåð öçöíäÿ úÿííÿò”

èäåàëûíûí ýåð÷ÿêëÿøìÿñè ìÿhç áó ñÿáÿáëÿ ìöìêöí äåéèë. Úÿí-


160

íÿòäÿêè ìàääè ýþçÿëëèêëÿðèí äöíéàäàêû áÿíçÿðëÿðèíè áèð éåðÿ

òîïëàñàíûç äà, îíëàð Àëëàhûí ðèçàñû îëìàäàí hå÷ áèð ìÿíà èôàäÿ

åòìÿçëÿð. Àëëàh hÿìèí ìàääè ýþçÿëëèêëÿðäÿí àëûíàí çþâãö äÿ

äÿðhàë éîõ åäÿð.

Ãûñàñû, úÿííÿò Àëëàhûí èêðàìû îëìàñû ñÿáÿáè èëÿ ÷îõ äÿéÿð-

ëèäèð. Úÿííÿò ÿhëè “õÿëã åäèëìèø ìþhòÿðÿì ãóëëàð” (“ßíáè-

éà” ñóðÿñè, 26) îëäóüó ö÷öí ÿáÿäè õîøáÿõòëèéÿ âÿ ñåâèíúÿ ãî-

âóøаð. Îðàäà ñþéëÿíÿúÿê ÿí hèêìÿòëè ñþç èñÿ “ÿçÿìÿò âÿ êÿ-

ðÿì ñàhèáè îëàí” (“Ðÿhìàí” ñóðÿñè, 78) Àëëàhûí àäûíû ìÿäh

åäèá óúàëòìàãäûð.

Èíêàð÷ûëàðûí éåðè îëàí úÿhÿííÿì

Úÿhÿííÿì èíêàð÷ûëàðûí è÷èíäÿ ÿáÿäè ãàëàúàãëàðû, èíñàí áÿ-

äÿíèíÿ âÿ ðóhóíà ÿçàá âåðìÿê ö÷öí õöñóñè îëàðàã éàðàäûëìûø

бир ìÿñêÿíäèð. ×öíêè èíêàð÷ûëàð ýöíàhêàðäûð âÿ Àëëàhûí ÿäàëÿ-

òè hÿð ýöíàh ö÷öí áèð úÿçà âåðèëìÿñèíè âàúèá ñàéûð. Èíêàð÷ûëàðûí

éîë âåðäèéè ýöíàhëàð èñÿ áöòöí ìöìêöí ýöíàhëàð àðàñûíäà ÿí

áþéöê ýöíàhäûð. Èíñàíûí îíó éàðàäàí, îíà úàí âåðÿí Àëëàhà

ãàðøû ÷ûõûá íàíêîðëóã åòìÿñè êàèíàòäà ÿí áþéöê ýöíàhäûð. Úÿ-

hÿííÿì ÿí áþéöê ýöíàhà ÿí áþéöê úÿçà âåðìÿê ö÷öí Àëëàhûí

ÿäàëÿòèíèí éåðèíÿ éåòèðèëäèéè ìÿêàíäûð. Èíñàí Àëëàhûí ãóëó îë-

ìàã ö÷öí éàðàäûëìûøäûð. ßýÿð î, éàðàäûëûø ãàéÿñèíè ðÿää åäÿð-

ñÿ, áóíóí ÿâÿçèíè ýþðÿúÿê. Àëëàh áèð àéÿñèíäÿ áåëÿ áóéóðóð:

“...Ìÿíÿ èáàäÿò åòìÿéè òÿêÿááöðëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàéàí-

ëàð úÿhÿííÿìÿ çÿëèë îëàðàã ýèðÿúÿêëÿð” (“Ìóìèí” ñóðÿ-

ñè, 60).

Áèð hàëäà êè ÿêñÿð èíñàíëàðûí åòäèêëÿðèíèí ÿâÿçè úÿhÿííÿì-

äèð âÿ hå÷ êèì áóðàäàí õèëàñ îëàúàüûíäàí ÿìèí äåéèë, î çàìàí

áöòöí áÿøÿðèééÿòèí ÿñàñ ïðîáëåìè äÿ áó îëìàëûäûð. Áèçèì ö÷öí


161

ÿí áþéöê òÿhëöêÿ úÿhÿííÿìäèð âÿ áèçèì úÿhÿííÿìäÿí ãîðóí-

ìàãäàí ãåéðè-ìöhöì âÿçèôÿìèç éîõäóð. Äöíéàäà îëàí hå÷ áèð

èø úÿhÿííÿìäÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí åäèëÿí èøëÿðäÿí ÿhÿìèééÿò-

ëè äåéèë.

Áåëÿ àéäûí hÿãèãÿòÿ áàõìàéàðàã èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèð

íþâ ñÿðõîøäóð âÿ þçëÿðè ö÷öí áàøãà ïðîáëåìëÿð àõòàðûðлар.

ßhÿìèééÿòñèç áèð ìÿñÿëÿäÿí þòðö àéëàðëà, èëëÿðëÿ ÷àëûøäûãëàðû

hàëäà, þçëÿðè ö÷öí ÿí áþéöê òÿhëöêÿ îëàí úÿhÿííÿì hàããûíäà

ôèêèðëÿøìèðëÿð. Úÿhÿííÿì îäó îíëàðà ÷îõ éàõûí îëäóüó hàëäà,

áóíó ýþðìÿéÿúÿê ãÿäÿð êîðäóðëàð. Ãóðàíäà “äàèìè ñÿðõîø-

ëóã” (ãÿôëÿò) hàëûíäà îëàí áó ÿêñÿð èíñàíëàðäàí áåëÿ áÿhñ åäè-

ëèð:

“Èíñàíëàðûí hàãã-håñàá âàõòû éàõûíëàøäû, îíëàð èñÿ hÿëÿ

äÿ ãÿôëÿò è÷èíäÿäèðëÿð âÿ öç äþíäÿðèðëÿð. Ðÿááèíäÿí îí-

ëàðà åëÿ áèð éåíè õÿáÿðäàðëûã ýÿëìÿç êè, îíó ìÿñõÿðÿéÿ

ãîéóá äèíëÿìÿñèíëÿð. Ãÿëáëÿðè ãÿôëÿò è÷èíäÿ îëàðàã îíà

ãóëàã àñìàñûíëàð...” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 1-3).

Áÿçè èíñàíëàðûí ãÿëáè åhòèðàñà àëäàíûð, áöòöí hÿéàòëàðûíû ìÿ-

íàñûç äöøöíúÿëÿðÿ ñÿðô åäèðëÿð. Áÿçèëÿðè þç èøèíäÿ èðÿëè ýåòìÿ-

éè, áÿçèëÿðè “õîøáÿõò áèð àèëÿ” ãóðìàüû, ÷îõ ïóë ãàçàíìàüû âÿ

éà áîø áèð èäåîëîýèéàíû ìöäàôèÿ åòìÿéè hÿéàòûíûí ÿñàñ ìÿãñÿ-

äè håñàá åäèð. Ãàðøûëàðûíäàêû áþéöê òÿhëöêÿíè èñÿ ýþðìöðëÿð.

Úÿhÿííÿì ÿñàñÿí õÿéàëè áèð àíëàéûø êèìè ãÿáóë îëóíóð.

Ùàëáóêè úÿhÿííÿì ñûõ áàüëû îëäóãëàðû áó äöíéàäàí äàhà ðå-

àëäûð. Äöíéà áèð ýöí éîõ îëàúàã, ëàêèí úÿhÿííÿì ÿáÿäèäèð.

Äöíéàíû, êàèíàòû âÿ èíñàíû ìèñëè-áÿðàáÿðè îëìàéàí ñàéñûç òà-

ðàçëûã âÿ òÿôñèëàò öçÿðèíäÿ ãöñóðñóç øÿêèëäÿ éàðàäàí Àëëàh åé-

íèëÿ àõèðÿòè âÿ úÿhÿííÿìè äÿ éàðàòìûø âÿ úÿhÿííÿì ÿçàáûíû


162

áöòöí ìöøðèêëÿðÿ, ìöíàôèãëÿðÿ âÿ êàôèðëÿðÿ âÿä åòìèøäèð.

ßí ïèñ ìÿñêÿí êèìè éàðàäûëàí úÿhÿííÿì èíñàíëàðûí òÿñÿâ-

âöð беля едя билмяйяъякляри бир ÿçàá ìÿíáÿéèäèð. Áó ÿçàá

Àëëàhûí øÿíèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ éàðàäûëûá âÿ äöíéàäà îëàí ÿí

øèääÿòëè ÿçàáëàðû ÿhàòÿ åäèð.

Èíñàíûí öçöíÿ ÷ûðïûëàí èêèíúè áèð hÿãèãÿò èñÿ úÿhÿííÿì ÿçà-

áûíûí èíêàð÷ûëàð ö÷öí ÿáÿäè îëàúàüû hÿãèãÿòèäèð. Úàhèë úÿìèé-

éÿòëÿðäÿ áèð ÷îõ èíñàíëàð úÿhÿííÿì ÿçàáûíûí ìöÿééÿí ìöä-

äÿò äàâàì åäèá ñîíðàäàí áàüûøëàíàúàãëàðû êèìè áèð õóðàôàòà

èíàíûðëàð. Áó èíñàíëàð äöíéàäàí èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð ôàéäàëàíûá

áóíóí ÿâÿçèíäÿ èñÿ ãûñà áèð ìöääÿò úÿhÿííÿìäÿ ãàëäûãäàí

ñîíðà ÿôâ åäèëÿúÿêëÿðèíè çÿíí åäèðëÿð. Àììà îíëàðû ýþçëÿéÿí

àãèáÿò òÿõìèí åòäèêëÿðèíäÿí äàhà àúûäûð. ×öíêè úÿhÿííÿì

ÿáÿäè äàâàì åäÿúÿê áèð ÿçàá ìÿêàíûäûð. Ãóðàíûí hå÷ áèð àéÿ-

ñèíäÿ úÿhÿííÿìäÿ “áèð àç” ÿçàá ýþðöá ñîíðà äà úÿííÿòÿ àïà-

ðûëàúàã èíñàíëàðäàí áÿhñ åäèëìèð. Òàì ÿêñèíÿ, Ãóðàíûí áóíóí-

ëà áàüëû àéÿëÿðè úÿhÿííÿìèí êàôèðëÿð ö÷öí éàðàäûëäûüûíû âÿ

îíóí ÿçàáûíûí ÿáÿäè äàâàì åäÿúÿéèíè, ýåðèéÿ hå÷ áèð äþíöøöí

îëìàäûüûíû âóðüóëàéûð. Èíêàð÷ûëàð “îðàäà ñîíñóç ìöääÿò ãà-

ëàúàãëàð” (“Íÿáÿ” ñóðÿñè, 23).

Îíó éàðàäûá “ãóëàã, ýþç âÿ ãÿëá” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 78) âå-

ðÿí Àëëàhà ãàðøû áöòöí hÿéàòûíû íàíêîðëóã âÿ Àëëàhà öñéàí åò-

ìÿêëÿ êå÷èðÿí áèð èíñàí - Àëëàhûí äèëÿìÿñèíäÿí áàøãà - ÿáÿäè

ÿçàá ãàçàíìûøäûð. Îíóí þçöíÿ òÿñÿëëè âåðìÿê ö÷öí èðÿëè ñöð-

äöéö äÿëèëëÿðèí hå÷ áèðинин ôàéäàñû îëìàéàúàã. Äöíéàäà îëäó-

üó çàìàí åòäèéè àçüûíëûãëàð, Àëëàhûí äèíèíÿ ãàðøû ýþñòÿðäèéè ëà-

ãåéäëèê âÿ hÿòòà ãèñàñ hèññè îíó áó âÿçèééÿòÿ ýÿòèðìèøäèð. Äöí-

éàäà îëäóüó çàìàí Àëëàhà ãàðøû òÿêÿááöðëöëöê åòìèø, ìþìèí-


163

ëÿðÿ äöøìÿí ìöíàñèáÿò ýþñòÿðìèø èíñàíëàðà ìÿhøÿð ýöíö áåëÿ

äåéèëÿúÿê:

“Ùàéäû, ýèðèí ÿáÿäè ãàëàúàüûíûç úÿhÿííÿìèí ãàïûëàðûíà.

Òÿêÿááöðëöëÿðèí ìÿñêÿíè íåúÿ äÿ ïèñäèð!” (“Íÿhë” ñó-

ðÿñè, 29).

Úÿhÿííÿìèí ÿí ãîðõóíú õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ áóðà-

äàêû ÿçàáûí ÿáÿäè îëìàñûäûð. Îðà äàõèë îëàí êÿñ áèð äàhà ýåðè

äþíìÿéÿúÿê. Áóðàäà òÿê hÿãèãÿò ÿáÿäè îëàí úÿhÿííÿì îäó-

äóð. Àëëàhûí áÿëà âåðÿí (“Ãÿhhàð”) ñèôÿòèíèí ÿí ÷îõ áèëèíäèéè

éåð äÿ áóðàäûð. Áóíóíëà ãàðøûëàøàí èíñàí ðóhÿí ÿáÿäè ìÿhâÿ

óüðàéûð. ×öíêè îíóí àðòûã hå÷ áèð öìèäè ãàëìàìûøäûð. Úÿhÿí-

íÿì ÿhëèíèí ÷àðÿñèçëèéè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Ôàñèãëÿðÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, îíëàðûí ìÿñêÿíè úÿhÿííÿì

îäóäóð. Îíëàð hÿð äÿôÿ îääàí ÷ûõìàã èñòÿäèêäÿ éåíÿ

îðà ãàéòàðûëàúàã âÿ îíëàðà: “Äàäûí éàëàí håñàá åòäèéè-

íèç úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíû!” - äåéèëÿúÿêäèð” (“Ñÿú-

äÿ” ñóðÿñè, 20).

Úÿhÿííÿì ÿçàáû

Èíêàð÷ûëàð Àëëàhûí höçóðóíäà håñàáà ÷ÿêèëäèêäÿí ñîíðà äÿô-

òÿðëÿðèíè ñîë òÿðÿôäÿí àëàúàãëàð. Áó, îíëàðûí ÿáÿäè ìÿñêóíëàøà-

úàãëàðû úÿhÿííÿìÿ ñöðöêëÿíìÿ àíûäûð. Êàôèðëÿð hå÷ áèð éîëëà

õèëàñ îëà áèëìÿéÿúÿêдир. Ìèëéàðäëàðëà èíñàíûí hàçûð äàéàíäûüû

ìÿhøÿð èçäèhàìû äà êàôèðëÿð ö÷öí õèëàñ âÿ ýþçäÿí ãà÷ìà èì-

êàíû éàðàòìàéàúàã. Ùå÷ êèì áó èçäèhàìûí è÷èíÿ ýèðÿðÿê þçöíö

ýèçëÿäÿ áèëìÿç. Áó âàõò úÿhÿííÿì ÿhëèíèí hÿð áèðè þçö ö÷öí

hàçûðëàíìûø áèð øàhèä âÿ ìÿëÿêëÿ ýÿëÿúÿê:

“Ñóð ÷àëûíàúàãäûð. Áó, âÿä îëóíìóø ýöíäöð! Ùÿð áèð

êÿñ áèð ñöðöéÿí âÿ áèð äÿ øàhèäëÿ ýÿëÿúÿêäèð. Îíà áåëÿ


164

äåéèëÿúÿêäèð: “Ñÿí áóíäàí ãàôèë èäèí. Àðòûã áó ýöí ýþ-

çöíäÿí ïÿðäÿíè ýþòöðäöê. Ñÿí áó ýöí ñÿððàñò ýþðöð-

ñÿí!” Йîëäàøû äåéÿúÿêäèð: “Áó éàíûìäàêû hàçûðäûð!”

“Àòûí úÿhÿííÿìÿ hÿð áèð èíàäúûë êàôèðè; Õåéðÿ ìàíå

îëàíû, hÿääè àøàíû, øÿêê åäÿíè! Î êèìñÿíè êè, Àëëàhëà éà-

íàøû þçöíÿ áàøãà áèð òàíðû ãÿáóë åòäè. Àòûí îíó øèääÿòëè

ÿçàáûí è÷èíÿ!”” (“Ãàô” ñóðÿñè, 20-26).

Áåëÿëèêëÿ, êàôèðëÿð áó ãîðõóíú éåðÿ öçö öñòÿ ñöðöêëÿíÿðÿê

àïàðûëàúàãëàð. Ãóðàíûí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “äÿñòÿ-äÿñòÿ” úÿhÿí-

íÿìÿ äîüðó àïàðûëàúàãëàð. Ëàêèí hÿëÿ îðà ÷àòìàìûøäàí óçàã-

äàí úÿhÿííÿì ãîðõóñó ãÿëáëÿðèíè áöðöéÿúÿê. ×öíêè úÿhÿííÿ-

ìèí äÿhøÿòëè ýóðóëòóñó óçàãäàí äà åøèäèëèð:

“...ãàéíàéàí úÿhÿííÿìÿ àòûëäûãëàðû çàìàí îíóí äÿhøÿò-

ëè óüóëòóñóíó åøèäÿúÿêëÿð! Î, ãåéçèíäÿí àç ãàëà ïàð÷à-

ïàð÷à îëñóí...” (“Ìöëê” ñóðÿñè, 7-8).

Àéÿëÿðäÿ áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, èíêàð÷ûëàð äèðèëìÿëÿðè èëÿ éà-

íàøû áàøëàðûíà ýÿëÿúÿê hàäèñÿëÿðè äÿ hèññ åòìÿéÿ áàøëàéûðëàð.

Îíëàðûí áîéóíëàðû àë÷àëìàãäàí âÿ óòàíìàãäàí áöêöëìöøäöð.

Êàôèðëÿð áóðàäà áàøëàðû àøàüû ÿéèëìèø, äîñòñóç, êþìÿêñèç ãàë-

ìûø, òÿêÿááöðëÿðè ñûíìûø, äèç ÷þêìöø âÿçèééÿòäÿäèðляр. Óòàí-

äûãëàðûíäàí áàøëàðûíû ãàëäûðìàäàí ýþçëÿðèíèí óúó èëÿ áàõûðëàð.

Áèð àéÿäÿ áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Îíà ýÿòèðèëèá ýþñòÿðèëäèêëÿðè çàìàí ñÿí îíëàðûí çèëëÿò-

äÿí áîéóíëàðûíû áöêöá ýèçëèí-ýèçëèí áàõäûãëàðûíû ýþðÿ-

úÿêñÿí. Èìàí ýÿòèðÿíëÿð äåéÿúÿêëÿð: “Ùÿãèãÿòÿí, çèéàí

÷ÿêÿíëÿð ãèéàìÿò ýöíö þçëÿðèíè âÿ àèëÿëÿðèíè çèéàíà óü-

ðàäàíëàðäûð!” Áèëèí êè, çàëèìëÿð äàèìè ÿçàá è÷èíäÿ îëà-

úàãëàð” (“Øóðà” ñóðÿñè, 45).

Úÿhÿííÿì ÿçàá âåðìÿê ö÷öí éàðàäûëûá. Îðà äàõèë îëàí ñàé-


165

ñûç-håñàáñûç èíêàð÷ûéà áàõìàéàðàã éåíÿ äÿ éåíè ñàêèíëÿðèíè

ýþçëÿéèð:

“Î ýöí Áèç úÿhÿííÿìÿ: “Äîëäóíìó?” - äåéÿúÿê, î èñÿ:

“Йåíÿ âàðìû?” - äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêäèð” (“Ãàô” ñóðÿñè,

30).

Úÿhÿííÿì áèð äÿôÿ òóòäóüóíó áèð äàhà áóðàõìàç. Àëëàh

Ãóðàíäà úÿhÿííÿìè áåëÿ òÿñâèð åäèð:

“Áèç îíó Ñÿãÿðÿ àòàúàüûã. Ñÿí íÿ áèëèðñÿí êè, íÿäèð Ñÿ-

ãÿð! Î (hå÷ êÿñè ñàü) ãîéìàç âÿ (ñàëàìàò) áóðàõìàç!

Èíñàíû éàíäûðûá-éàõàð!” (“Ìóääÿññèð” ñóðÿñè, 26-29).

Áàüëû ãàïûëàðûí àðõàñûíäàêû ÿáÿäè hÿéàò

Êàôèðëÿð úÿhÿííÿìÿ ýèðäèêäÿí ñîíðà úÿhÿííÿìèí ãàïûëàðû

îíëàðûí öçöíÿ áàüëàíàúàã âÿ îíëàð ÿí äÿhøÿòëè ìÿíçÿðÿëÿðëÿ

ãàðøûëàøàúàãëàð. Áèð àçäàí îäà àòûëàúàãëàðûíû âÿ ÿáÿäè îëàðàã

îðàäà ãàëàúàãëàðûíû äÿðê åòìèøëÿð. Ãàïûëàðûí áàüëàíìàñû àðòûã

õèëàñ îëìàüûí âÿ éà ãà÷ûøûí ìöìêöí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð.

Àëëàh èíêàð÷û êàôèðëÿðèí âÿçèééÿòèíè áåëÿ òÿñâèð åäèð:

“Àéÿëÿðèìèçè èíêàð åäÿíëÿð èñÿ ñîë òÿðÿô ñàhèáëÿðèäèð!

Îíëàðû hÿð òÿðÿôè ãàïàëû úÿhÿííÿì ýþçëÿéèð!” (“Áÿëÿä”


Êàôèðëÿðèí ãàðøûëàøäûüû ÿçàá Ãóðàí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “áþ-

éöê ÿçàá” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 176), “øèääÿòëè ÿçàá” (“Àëè-

Èìðàí” ñóðÿñè, 4), “ãÿçÿáëè ÿçàá”äûð (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 21).

Èíñàíûí äöíéà hÿéàòûíäà ìàëèê îëäóüó äöøöíúÿ úÿhÿííÿì

ÿçàáûíû òàì îëàðàã äÿðê åòìÿê èãòèäàðûíäà äåéèë. Áèð íå÷ÿ ñà-

íèéÿ îäà âÿ ãàéíàð ñóéà äþçÿ áèëìÿéÿí èíñàí ÿáÿäè äàâàì

åäÿúÿê úÿhÿííÿì ÿçàáûíû çåhíèíäÿ ëàçûìè ãÿäÿð úàíëàíäûðà

áèëìÿç. Ùÿòòà äöíéàäàêû îäóí ÿçàáû úÿhÿííÿì ÿçàáûíûí øèä-


166

äÿòè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿ áèëìÿç. Àëëàhûí ÿçàáû ìèñèëñèçäèð:

“Î ýöí åòäèéè ÿçàáû hå÷ êÿñ åäÿ áèëìÿç! Ýöíàhêàðëàðû

hå÷ êÿñ Îíóí êèìè çÿíúèðëÿéÿ áèëìÿç!” (“Ôÿúð” ñóðÿñè,

25-26).

Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, úÿhÿííÿìäÿêè hÿéàò hÿð áèð

àíûíûí ÷îõúÿhÿòëè èøýÿíúÿëÿðëÿ äîëó îëäóüó áèð hÿéàòäûð. Úÿ-

hÿííÿì hÿéàòû òÿhãèð âÿ àë÷àëäûëìàäàí, ðÿçàëÿòäÿí, ñÿôàëÿò-

äÿí, ôèçèêè âÿ ïñèõîëîæè ÿçèééÿò âÿ èøýÿíúÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð. ßë-

áÿòòÿ, úÿhÿííÿìäÿêè ÿçàáû äöíéàäà îëàí hå÷ áèð ÿçàáëà ìöãà-

éèñÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë.

Úÿhÿííÿì ÿhëè áöòöí áåø hèññèééàò îðãàíû èëÿ ÿçàá ÷ÿêèð.

Ýþçö äÿhøÿòëè âÿ èéðÿíú ìÿíçÿðÿëÿðèí øàhèäè îëóð, ãóëàüû ãîð-

õóíú âÿ ÿçàáâåðèúè óüóëòóëàð, ýóðóëòóëàð, ñÿñ-êöéëÿð, èíèëòèëÿð,

ãûøãûðûãëàð åøèäèð, áóðíó ÿí ïèñ âÿ öðÿêáóëàíäûðûúû ãîõóëàðëà

äîëóð, äèëè ÿí èéðÿíú äàäëàðû, ÿí äþçöëìÿç àúûëûãëàðû hèññ åäèð,

äÿðèñè âÿ áöòöí âöúóäó, áöòöí höúåéðÿëÿðè éàíûð, ãîâðóëóð, ïàð-

÷àëàíûð, øèääÿòëè ÿçàáëàð è÷èíäÿ ãûâðûëûð. Î, þëöá éîõ îëà áèëìèð.

Ãóðàíûí èôàäÿñè èëÿ “àëîâà íÿ äÿðÿúÿ äþçöìëöäöð” (“Áÿãÿ-

ðÿ” ñóðÿñè, 175). Äÿðèëÿðè òÿçÿäÿí ýÿëèð, ÿçàáäà äà hå÷ áèð äà-

éàíìà âÿ àçàëìà îëìàäàí åéíè èøýÿíúÿ ñîíñóçà êèìè äàâàì

åäÿð. Àëëàh áèð àéÿäÿ èíêàð÷û êàôèðëÿðëÿ áàüëû áåëÿ áóéóðóð:

“Йàíûí îðàäà! Èñòÿð äþçöí, èñòÿð éîõ; ñèçèí ö÷öí åéíèäèð.

Ñèç àíúàã åòäèéèíèç ÿìÿëëÿðèí úÿçàñûíû ÷ÿêÿúÿêñèíèç!”

(“Òóð” ñóðÿñè, 16).

Úÿhÿííÿìäÿ ôèçèêè ÿçàáëàð êèìè øèääÿòëè ìÿíÿâè ÿçàáëàð äà

âàð. Êàôèðëÿð áóðàäà àë÷àëäûëûð, ðÿçèë îëóð, ïåøìàí îëóð, îíëàðà

õîð áàõûëûð, ÷àðÿñèçëèéèíè âÿ öìèäñèçëèéèíè äöøöíäöêúÿ, áó

ÿçàáëàðû äàhà äà àðòûð. Áó ÿçàáûí ÿáÿäèëèéèíè ýþçö þíöíÿ ýÿòèð-

äèêúÿ äàhà äà àüûð äóðóìà äöøöá ìÿhâ îëóð. Áåëÿ êè, ÿçàá ìèë-


167

éîí èë ñîíðà, ìèëéàðä èë ñîíðà âÿ éà òðèëéîíëàðëà èë ñîíðà áèòñÿé-

äè, áó, îíóí ö÷öí áþéöê áèð öìèä âÿ ñåâèíú ìÿíáÿéè îëàðäû.

Ëàêèí ÿçàáûí áèð äàhà áèòìÿéÿúÿéèíè, úÿhÿííÿìäÿí ÷ûõìàüûí

ãåéðè-ìöìêöí îëìàñûíû áèëìÿéèíèí îíà âåðäèéè öìèäñèçëèê hèñ-

ñè äöíéàäàêû hå÷ áèð hèññëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿ áèëìÿéÿí áèð hèññ-

äèð.

Ãóðàíûí áèëäèðäèêëÿðèíäÿí àéäûí îëäóüóíà ýþðÿ, úÿhÿííÿì

ïèñ ãîõóëó, äàð, ýóðóëòóëó, ãàðàíëûã, hèñëè, äóìàíëû, éàðûãàðàí-

ëûã âÿ ñÿñ-êöéëö êö÷ÿëÿðè, höúåéðÿëÿðè ãîâóðàí èñòèëèéè, ÿí èé-

ðÿíú éåìÿê-è÷ìÿêëÿðè, îäëó ýåéèìëÿðè èëÿ ÿáÿäè îëàí ÿçàáûí

îëäóüó áèð ìÿêàíäûð.

Úÿhÿííÿìäÿ îëàí øÿðàèòè áÿçè úÿhÿòëÿðäÿí íöâÿ ìöhàðèáÿ-

ëÿðèíäÿí ñîíðàêû hÿéàòû òÿñâèð åäÿí ôèëìëÿðäÿêè ãàðàíëûã, ÿí

ïèñ, èéðÿíú, áîüóúó øÿðàèòëÿðÿ áÿíçÿäÿ áèëÿðèê. ßëáÿòòÿ, áåëÿ

áèð ìÿêàíäà áóíà óéüóí hÿéàòäàí äà äàíûøìàã îëàð. Úÿhÿí-

íÿì ÿhëè åøèäèð, äàíûøûð, ìöíàãèøÿ åäèð, ãà÷ìàüà ÷àëûøûð, îääà

éàíûð, ÿçàáûí éöíýöëëÿøìÿñèíè èñòÿéèð, ñóñóð, àúûéûð, ïåøìàí÷û-

ëûã ÷ÿêèð. Øöóðó ÷îõ à÷ûãäûð.

Áåëÿ øÿðàèòëÿðäÿ úÿhÿííÿì ÿhëè ïèñ âÿ èéðÿíú ìÿêàíëàðäà

håéâàíëàð êèìè éàøàéûð. Ãèäà êèìè éàëíûç çÿããóì àüàúûíû âÿ

éà äàðû òèêàíûíû òàïûðëàð. È÷ìÿê ö÷öí èñÿ èðèí, ãàí âÿ ãàéíàð ñó-

äàí áàøãà hå÷ áèð øåéëÿðè éîõäóð. Áó âàõò îä îíëàðû hÿð òÿðÿô-

äÿí ÿhàòÿ åäèð. Йàíàí äÿðèëÿðèíèí éåðèíÿ éåíèëÿðè éàðàíûð. Áå-

ëÿëèêëÿ, îäóí âåðäèéè ÿçàá àçàëìàäàí, äàèì äàâàì åäèð. Äÿðè-

ëÿðè òþêöëìöø, ÿòëÿðè éàíìûø, äàõèëè îðãàíëàðû ãàðûøìûø, áöòöí

âöúóäëàðû éàíìûø, ãàí âÿ èðèí è÷èíäÿ îëäóãëàðû hàëäà çÿíúèðëÿ-

íèð âÿ ãàì÷ûëàíûðëàð. Áîéóíäóðóüà ñàëûíûð, ÿëëÿðè áîéóíëàðûíäà

úÿhÿííÿìèí è÷ÿðèëÿðèíÿ àòûëûðëàð. Çÿáàíè ìÿëÿêëÿðè òÿðÿôèíäÿí

îäëó éàòàãëàðäà éåðëÿøäèðèëèðëÿð, öçÿðëÿðèíÿ þðòöëÿí þðòöêëÿð äÿ


168

îääàíäûð. Áó ÿçàáäàí õèëàñ îëìàã ö÷öí äàèì ôÿðéàä åäèð, éàë-

âàðûðëàð, ëàêèí îíëàðà hå÷ áèð úàâàá âåðèëìèð. Ùå÷ îëìàñà áèð

ýöíëöéÿ äÿ îëñà ÿçàáëàðûíûí éöíýöëëÿøäèðèëìÿñèíè èñòÿéèðëÿð, ëà-

êèí ìöãàáèëèíäÿ éåíÿ äÿ àë÷àëäûëìà âÿ ÿçàá ýþðöðëÿð. Úÿhÿí-

íÿìèí áó ýöíëÿðè äöíéàíûí 24 ñààòëûã ýöíëÿðèíÿ äÿ ÿñëà áÿíçÿ-

ìÿç.

Úÿhÿííÿìäÿ áàø âåðÿúÿê áöòöí hàäèñÿëÿð ýåð÷ÿêäèð. Áó

ýöí áèçèì éàøàäûüûìûç hÿéàòäàí äàща ðåàëäûð.

Àëëàhà Îíóí òàì îëàðàã èñòÿäèéè êèìè äåéèë, áèðòÿðÿôëè èáàäÿò

åäÿíëÿð (“Ùÿúú” ñóðÿñè, 11); “íåúÿ îëñà äà Àëëàh áàüûøëàéàð”

äåéÿðÿê ýöíàh ÿìÿëëÿð ýþðöá ìöÿééÿí ãÿäÿð ÿçàá ýþðäöêäÿí

ñîíðà õèëàñ îëàúàãëàðûíû çÿíí åäÿíëÿð (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 24);

Àëëàhäàí áàøãàñûíà èáàäÿò åäÿíëÿð; ïóë, ìþâãå, êàðéåðà êèìè

àíëàéûøëàðû hÿéàòëàðûíûí ÿñàñ ìÿãñÿäè hàëûíà ýÿòèðÿíëÿð;

Àëëàhûí äèíèíè þç èñòÿêëÿðèíÿ ýþðÿ äÿéèøäèðÿíëÿð; Ãóðàíû þç

øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿðèíÿ ýþðÿ øÿðh åäÿíëÿð; èìàíäàí ñîíðà éîëäàí

àçàíëàð, ãûñàñû, áöòöí èíêàð÷ûëàð, áöòöí ìöøðèê âÿ ìöíàôèãëÿð

úÿhÿííÿìÿ àòûëàúàãëàð. Àëëàhûí áó ãÿòè ñþçö ýåð÷ÿêëÿøÿúÿê:

“ßýÿð Áèç èñòÿñÿéäèê, hÿð êÿñè äîüðó éîëà ñàëàðäûã. Ëà-

êèí Ìÿí: “Úÿhÿííÿìè ìöòëÿã áöòöí (èíêàð åäÿí) úèíëÿð

âÿ èíñàíëàðëà äîëäóðàúàüàì!” ñþçöíö ýåð÷ÿê îëàðàã äå-

ìèøÿì!” (“Ñÿúäÿ” ñóðÿñè, 13).

Áó èíñàíëàð äà åëÿ úÿhÿííÿì ö÷öí õöñóñè îëàðàã éàðàäûë-

ìûøäûð:

“Áèç úèíëÿðäÿí âÿ èíñàíëàðäàí áèð ÷îõóíó úÿhÿííÿì

ö÷öí éàðàòäûã. Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àí-

ëàìàçëàð. Îíëàðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà ýþðìÿç-

ëÿð. Îíëàðûí ãóëàãëàðû âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð.

Îíëàð håéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ, äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿ-


169

äèðëÿð. Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!” (“ßðàô” ñóðÿñè,

179).

Áöòöí áó hàëëàðäà àðòûã ÿáÿäè îëàðàã úÿhÿííÿì ÿhëèíèí hà-

ëûíà àúûéàúàã, îíëàðû îääàí õèëàñ åäÿúÿê, îíëàðà êþìÿê åäÿ áè-

ëÿúÿê hå÷ áèð èíñàí îëà áèëìÿç. Êàôèðëÿð éàääàí ÷ûõàðûëìàëàðû-

íûí, òÿê ãîéóëìàëàðûíûí, àòûëäûãëàðûíûí èçòèðàáûíû ÷ÿêèðëÿð. “Áó

ýöí áàõ áóðàäà îíóí éàõûí áèð äîñòó éîõäóð” (“Ùàããÿ”

ñóðÿñè, 35). Ãàðøûëàðûíäà èñÿ éàëíûç ÿáÿäè hÿéàòëàðûíäà îíëàðà

ñàéñûç-щесабсыз ÿçàá âÿ èøýÿíúÿëÿð âåðÿúÿê “çÿáàíèëÿð” àäëàí-

äûðûëàí ÿçàá ìÿëÿêëÿðè âàð. Úÿhÿííÿì ÿhëèíÿ ÿçàá âåðìÿê âÿ-

çèôÿñè äàøûéàí áó ìÿëÿêëÿð çÿððÿ ãÿäÿð äÿ îëñóí ìÿðhÿìÿò

hèññèíÿ ìàëèê äåéèëляр. Áóíëàð îëäóãúà àìàíñûç, ñÿðò, ýöúëö âÿ

äÿhøÿòëè ìÿëÿêëÿðäèð. Îíëàð àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàhà èìàí

ýÿòèðìÿéÿíëÿðäÿí ëàéèã îëäóãëàðû øÿêèëäÿ èíòèãàì àëìàã ö÷öí

éàðàäûëûáëàð âÿ þç èøëÿðèíè ãöñóðñóç øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèðëÿð.

Çÿáàíèëÿðèí úÿhÿííÿì ÿhëèíäÿí êèìÿñÿ “èëòèìàñ” (ýöçÿøò) åò-

ìÿñè, ÿçàáû àçàëòìàñû, èíêàð÷û êàôèðëÿðè ýþçëÿðèíäÿí éàéûíäûð-

ìàñû ÿñëà ìöìêöí äåéèë.

Ùÿð áèð èíñàí áåëÿ áèð òÿhëöêÿ èëÿ ãàðøûëàøà áèëÿð. ßýÿð îíó

éàðàòìûø Àëëàhà íàíêîðúàñûíà ãàðøû ÷ûõûá ÿí áþéöê ýöíàhû èø-

ëÿéÿðñÿ, î, úÿhÿííÿì ÿçàáû èëÿ úÿçàëàíäûðûëàúàã. Áó ñÿáÿáäÿí

äÿ Àëëàh èíñàíëàðû áó ìþâçóäà õÿáÿðäàð åäèð:

“Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! Þçöíöçö âÿ ÿhëè-ÿéàëûíûçû åëÿ áèð îä-

äàí ãîðóéóí êè, îíóí éàíàúàüû èíñàíëàð âÿ äàøëàð, õèäìÿò÷èëÿ-

ðè èñÿ Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè ÿìðëÿðÿ àñè îëìàéàí, áóéóðóëäóã-

ëàðûíû éåðèíÿ éåòèðÿí äàø ãÿëáëè âÿ ÷îõ ñÿðò òÿáèÿòëè ìÿëÿêëÿð-

äèð” (“Òÿhðèì” ñóðÿñè, 6).

“Йîõ, éîõ! ßýÿð ñîí ãîéìàñà, àíä îëñóí êè, Áèç îíó êÿ-

êèëèíäÿí éàïûøûá ñöðöêëÿéÿúÿéèê - þçö äÿ éàëàí÷û, ýöíàh-


170

êàð êÿêèëèíäÿí! Ãîé î þçöíöí áöòöí òÿðÿôäàðëàðûíû ÷à-

üûðñûí! Áèç äÿ çÿáàíèëÿðè ÷àüûðàúàüûã!” (“ßëÿã” ñóðÿñè,

15-18).

Ìÿíàñûç éàëâàðûøëàð âÿ öìèäñèçëèê

Úÿhÿííÿì ÿhëè áþéöê áèð ÷àðÿñèçëèê è÷èíäÿäèð. Áàøëàðûíà

ýÿëìèø ÿçàá hÿì ãîðõóíú äÿðÿúÿäÿ ÿçàáâåðèúè, hÿì äÿ ÿáÿäè-

äèð. Îíëàð áóðàäà éàëíûç ñûçûëäàéûð âÿ éàëâàðûðëàð. Ùÿòòà hÿð

ýþðäöêëÿðè èíñàíà éàëâàðûðëàð. Úÿííÿò ÿhëèíè ýþðäöêëÿðè çàìàí

îíëàðäàí áèð ïàð÷à äà îëñà ñó âÿ éåìÿê èñòÿéèðëÿð. Àëëàhà éàë-

âàðàðàã áàüûøëàíìàëàðûíû äèëÿìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ëàêèí áóíëàðûí

hàìûñû ìÿíàñûçäûð.

Îíëàðûí éàëâàðûøëàðûíûí áèð hèññÿñè äÿ úÿhÿííÿìèí ýþçÿò÷è-

ëÿðè îëàí çÿáàíèëÿðÿ éþíÿëèá. Èíêàð÷ûëàð îíëàðà hÿòòà ýþðöíìÿ-

ìèø èøýÿíúÿëÿð âåðÿí áó ÿçàá ìÿëÿêëÿðèíÿ äÿ éàëâàðûð âÿ îí-

ëàðäàí Àëëàhëà þç àðàëàðûíäà âàñèòÿ÷èëèê åòìÿëÿðèíè èñòÿéèðëÿð.

Äöøäöêëÿðè ÿçàá î ãÿäÿð àüûðäûð êè, áó ÿçàáûí áèð ýöíëöéÿ äÿ

îëñà éöíýöëëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí éàëâàðûðëàð. Ëàêèí îíëàðà úàâàá

âåðèëìèð:

“Îä è÷èíäÿ îëàíëàð úÿhÿííÿì ýþçÿò÷èëÿðèíÿ äåéÿúÿêëÿð:

“Ðÿááèíèçÿ äóà åäèí êè, hå÷ îëìàñà, áèðúÿ ýöí ÿçàáûìû-

çû éöíýöëëÿøäèðñèí!” Äåéÿúÿêëÿð: “Ìÿýÿð ñèçÿ þç ïåé-

üÿìáÿðëÿðèíèç à÷ûã-àøêàð ìþúöçÿëÿðëÿ ýÿëìÿìèøäèëÿð?”

Îíëàð: “Áÿëè, ýÿëìèøäèëÿð!” - äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Îí-

ëàðà: “Åëÿ èñÿ þçöíöç äóà åäèí!” - äåéÿúÿêëÿð. Êàôèðëÿ-

ðèí äóàñû èñÿ áîø øåéäèð” (“Ìóìèí” ñóðÿñè, 49-50).

Áóíóíëà éàíàøû Àëëàhäàí ìÿðhÿìÿò äÿ äèëÿéèðëÿð. Ëàêèí áó

äà ìÿíàñûçäûð:

“Îíëàð äåéÿðëÿð: “Åé Ðÿááèìèç! Ðÿçèë òàëåéèìèç áèçÿ


171

ãÿëÿáÿ ÷àëäû âÿ áèç hàãã éîëäàí àçàí áèð úàìààò îëäóã!

Åé Ðÿááèìèç! Áèçè îðàäàí ÷ûõàðò! ßýÿð áèð äÿ ãàéûòñàã,

øöáhÿñèç êè, çàëèì îëàðûã”. Àëëàh áóéóðàð: “Îðàäà çÿëèë

âÿçèééÿòäÿ äóðóá ãàëûí âÿ Ìÿíÿ hå÷ áèð øåé äåìÿéèí!

×öíêè áÿíäÿëÿðèìäÿí áèð çöìðÿ âàð èäè êè, îíëàð: “Åé

Ðÿááèìèç! Áèç èìàí ýÿòèðäèê. Àðòûã áèçè áàüûøëà, áèçÿ

ðÿhì åò. Ñÿí ðÿhì åäÿíëÿðèí ÿí éàõøûñûñàí!” - äåéèðäè-

ëÿð. Ñèç èñÿ îíëàðû ìÿñõÿðÿéÿ ãîéóðäóíóç. Ìÿíè éàäà

ñàëìàüû áåëÿ ñèçÿ óíóòäóðìóøäó. Ñèç îíëàðà ýöëöðäö-

íöç. Ùÿãèãÿòÿí, Ìÿí ñÿáиð åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ îíëàðû ìö-

êàôàòëàíäûðäûì. Îíëàð íèúàò òàïàíëàðäûð!”” (“Ìóìè-

íóí” ñóðÿñè, 106-111).

Áó àéÿäÿí ìÿëóì îëäóüóíà ýþðÿ, áó, Àëëàhûí úÿhÿííÿì

ÿhëèíÿ ñîí õèòàáûäûð (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð). ×öíêè Àëëàh

îíëàðà “îðà ýèðèí âÿ Ìÿíÿ hå÷ áèð ñþç äåìÿéèí” äåäèêäÿí ñîí-

ðà àðòûã áóíóí ÿêñè ìöìêöí äåéèë. Áóíäàí ñîíðà Àëëàh úÿhÿí-

íÿì ÿhëèíÿ ÿáÿäè îëàðàã õèòàá åòìÿç. Ùÿòòà áó âÿçèééÿòè äö-

øöíìÿê äÿ èíñàí ö÷öí ÷îõ ãîðõóëóäóð.

Úÿhÿííÿì ÿhëè ÷ûüûðà-÷ûüûðà ÿçàá ÷ÿêÿðêÿí “õèëàñ îëóá

õîøáÿõòëèê ÿëäÿ åäÿí”ëÿð, éÿíè ìþìèíëÿð èñÿ úÿííÿò íåìÿòëÿ-

ðè è÷èíäÿäèðëÿð. Úÿhÿííÿì ÿhëèíèí ÷ÿêäèéè ìÿíÿâè ÿçàáëàðäàí

áèðè äÿ îíëàðûí úÿííÿò ÿhëè èëÿ îëàí äàíûøûüûäûð. Èíêàð÷ûëàð úÿ-

hÿííÿìèí ãîðõóëó ÿçàáëàðû è÷èíäÿ èøýÿíúÿ ýþðÿðêÿí õöñóñè áèð

ìÿãñÿäëÿ éàðàäûëàí ñèñòåìëÿ úÿííÿòè ýþðяð, îðàäàêû áþéöê íå-

ìÿò âÿ ÿçÿìÿòÿ áàõаðëàð. Äöíéàäà õîð áàõäûãëàðû ìþìèíëÿðèí

éöêñÿê áèð hÿéàò òÿðçè êå÷èðäèéèíè, ýþçÿë ìÿêàíëàðäà, ìþhòÿ-

øÿì åâëÿðäÿ ãåéðè-àäè äÿðÿúÿäÿ úÿëáåäèúè ãàäûíëàðëà áèðëèêäÿ

éàøàäûüûíû, ëÿçèç éåìÿê âÿ è÷êèëÿðäÿí äàääûüûíû ýþðöðëÿð. Þç-

ëÿðèíèí ÷ÿêäèêëÿðè ÿçàá âÿ àë÷àëäûëìàíûí ÿêñèíÿ îëàðàã ìþìèí-


172

ëÿðèí áåëÿ áþéöê íåìÿò, äÿéÿð âÿ ðàhàòëûã è÷èíäÿ éàøàìàñûíûí

øàhèäè îëаðëàð.

Áó èñÿ îíëàðûí ÿçàáûíû äàhà äà àðòûðаð. Îíëàðûí ïåøìàí÷ûëûüû

hÿäñèçäèð. Äöíéàäà îëàðêÿí èìàí ýÿòèðìÿìÿëÿðèíèí, ìþìèíëÿ-

ðèí ÿêñèíÿ îëàðàã Àëëàhûí hþêìëÿðèíÿ èòàÿòñèç éàíàøìàëàðûíûí

ïåøìàí÷ûëûüûíû ÷ÿêяðëÿð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ úÿííÿò ÿhëè èëÿ

ÿëàãÿ éàðàòìàüà, îíëàðäàí êþìÿê èñòÿìÿéÿ äÿ ÷àëûøаðëàð. Îí-

ëàðûí áó éàëâàðûøëàðû äà ìÿíàñûçäûð. Áó âàõò úÿííÿòäÿ îëàíëàð

äà èíêàð÷ûëàðûí âÿçèééÿòèíè ýþðяðëÿð âÿ áó, îíëàðûí Àëëàhà øö-

êöð åòìÿñèíè äàhà äà àðòûðаð. Ãóðàíäà úÿííÿò âÿ úÿhÿííÿì ÿh-

ëè àðàñûíäàêû äàíûøûãëàð áåëÿ èôàäÿ åäèëèð:

“Îíëàð úÿííÿòëÿðäÿäèðëÿð; áèð-áèðèíäÿí ñîðóøàúàãëàð;

Ýöíàhêàðëàð áàðÿñèíäÿ: “Ñèçè Ñÿãÿðÿ (úÿhÿííÿìÿ) ñà-

ëàí íÿäèð?” Îíëàð äåéÿúÿêëÿð: “Áèç íàìàç ãûëàíëàðäàí

äåéèëäèê; éîõñóëó äà éåäèðòìÿçäèê; áàòèëÿ äàëàíëàðëà áèð-

ëèêäÿ áèç äÿ äàëàðäûã; hàãã-håñàá ýöíöíö éàëàí ñàéàð-

äûã. Þëöì áèçè hàãëàéàíà ãÿäÿð áó âÿçèééÿòäÿ ãàëäûã”.

Øÿôàÿò åäÿíëÿðèí øÿôàÿòè îíëàðà ôàéäà âåðìÿç!” (“Ìóä-

äÿññèð” ñóðÿñè, 40-48).

ßáÿäè ÿçàáäàí õèëàñ

îëìàã ö÷öí áèð õàòûðëàòìà

Áó áþëìÿäÿ þçëÿðèíè âÿ hÿð øåéè éàðàäàí ãöäðÿò ñàhèáè

Àëëàhûí âàðëûüûíà èíàíàí âÿ îíó èíêàð åäÿí èíñàíëàðûí hàëûíäàí

÷îõ ãûñàúà îëàðàã áÿhñ åòäèê. Ëàêèí éàääàí ÷ûõàðìàã îëìàç êè,

áó äåäèêëÿðèìèç èíñàíëàðûí äöíéàéà ýÿëÿíäÿí áÿðè åøèòäèêëÿðè

úÿííÿò âÿ úÿhÿííÿì òÿñâèðèíäÿí ôÿðãëè áèð ìÿãñÿä äàøûéûð. Áè-

çèì ÿñàñ ìÿãñÿäèìèç áÿçè èíñàíëàðà èíàìñûç îëàðàã éàøàäûãëà-

ðû áó hÿéàòäà ÷ÿêäèêëÿðè ÿçàáûí àõèðÿòäÿ äÿ îíëàðäàí óçàã îë-


173

ìàéàúàüûíû áèð äàhà õàòûðëàòìàãäûð.

ßëáÿòòÿ, hÿð áèð èíñàí áó äöíéàäà èñòÿäèéè êèìè éàøàéûá, èñ-

òÿäèéè éîëó ñå÷ÿ áèëÿð. Ùå÷ áèð èíñàí äèýÿðèíÿ ãàðøû çîðàêûëûã

åäÿ áèëìÿç. Ëàêèí Àëëàhûí âàðëûüûíà âÿ ñîíñóç ÿäàëÿòèíÿ èìàí

ýÿòèðÿíëÿð êèìè hàìûìûçûí âÿçèôÿñè èíêàð åäÿí âÿ éàøàäûãëàðû

øÿðàèòè âÿ ýåäèøàòû äÿðê åòìÿéÿí èíñàíëàðû õÿáÿðäàð åäèá ãîð-

õóòìàãäûð. ×öíêè Àëëàh þç àéÿëÿðèíäÿ hÿìèí èíñàíëàðûí hàëûíû

áåëÿ áèëäèðìèøäèð:

“Åëÿ èñÿ áèíàñûíû Àëëàh ãîðõóñó âÿ ðèçàñû öçÿðèíäÿ ãóðàí

êÿñ äàhà éàõøûäûð, éîõñà ó÷óëìàãäà îëàí áèð éåðèí

êÿíàðûíäà äóðóá îíóíëà áèðëèêäÿ úÿhÿííÿì îäóíà éó-

âàðëàíàí êÿñ?! Àëëàh çàëèì òàéôàíû äîüðó éîëà éþíÿëò-

ìÿç!” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 109).

Áó äöíéàäà Àëëàhûí àéÿëÿðèíäÿí öç ÷åâèðèá îíëàðûí åëÿ þç-

ëÿðèíè Йàðàäàíû øöóðñóçúàñûíà èíêàð åäÿí èíñàíëàð àõèðÿòäÿ hå÷

áèð øÿêèëäÿ õèëàñ îëìàéàúàãëàð. Áåëÿ îëàí hàëäà èíñàíûí âÿçèôÿ-

ñè hÿãèãÿòè äÿðê åòäèéè çàìàí âàõò èòèðìÿäÿí ýåòäèéè éîëäàí -

ñîíó ÿçàá îëàí éîëäàí ýåðè ãàéûäûá Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿêäèð.

ßýÿð áóíó åòìÿñÿ, àøàüûäàêû àéÿëÿðäÿ èôàäÿ åäèëÿí ïåøìàí÷û-

ëûãëà öçëÿøÿúÿê:

“Êàôèðëÿð, éÿãèí êè, ìöñÿëìàí îëìàëàðûíû èñòÿðäèëÿð!

Ãîé hÿëÿ éåéèá è÷ñèíëÿð, ëÿççÿò àëñûíëàð, àðçóëàðû-öìèäëÿ-

ðè áàøëàðûíû ãàòñûí. Ñîíðà áèëÿúÿêëÿð!” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 2-

3).

ßáÿäè ÿçàáäàí âÿ áó ïåøìàí÷ûëûãäàí õèëàñ îëìàüûí,

Àëëàhûí ðèçàñûíû âÿ úÿííÿòèíè ãàçàíìàüûí éîëó èñÿ áóäóð.

Ýåúèêìÿäÿí Àëëàhà црякдян èìàí ýÿòèðìÿê âÿ áöòöí hÿéà-

òûíû Îíóí ðàçû îëàúàüû ÿìÿëëÿðÿ ñÿðô åòìÿê...


174

ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ

Äàðâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè

èíêàð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèð ìöâÿôôÿãèé-

éÿò ãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèð ñàéûãëàìàäàí áàøãà áèð øåé

äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéè-

íè èääèà åäÿí áó íÿçÿðèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ úàíëûëàðäà ÷îõ à÷ûã

áèð "íèçàì" îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷öðöìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, áö-

òöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè

åëì òÿðÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóíìóøäóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè

àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áó ýöí áöòöí äöíéàäà àïàðûëàí òÿáëè-

üàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿðèí òÿhðèô åäèëìÿñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿðèí áèð-

òÿðÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàñûíà, åëì ýþðöíòöñö àëòûíäà ñþéëÿíÿí

éàëàíëàðà âÿ éîë âåðèëÿí ñàõòàêàðëûãëàðà ÿñàñëàíûð.

Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè þðò-áàñäûð åäèá ýèçëÿäÿ áèëìèð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëì òàðèõèíäÿêè ÿí áþéöê éàëàí îëìàñû

ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà ýåòäèêúÿ äàhà éöêñÿê ñÿñëÿ

äèëÿ ýÿòèðèëèð. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿðäÿí ñîíðà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð

äàðâèíèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿ éàíëûø îëäóüóíó îðòàéà ãîé-

ìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèð õåéëè àëèì òÿðÿôèíäÿí ãåéä åäèëìèøäèð. ßëÿë-

õöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîýèéà, áèîêèìéà, ïàëåîíòîëîýèéà êèìè ìöõ-

òÿëèô åëì ñàhÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿð äàðâèíèçìèí àðòûã þç ãöââÿ-

ñèíè èòèðäèéèíè ýþðöð, úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíè àðòûã éàðàäûëûø èëÿ à÷ûãëà-

éûðëàð.

175

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàðàäûëûøûí äÿëèëëÿðèíè

áàøãà ÿêñÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿððöàòëàðû èëÿ ãåéä åò-

äèê âÿ ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèðèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ ÿhÿìèé-

éÿòëè îëäóüó ö÷öí áóðàäà äà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè õöëàñÿ åòìÿê çÿ-

ðóðè âÿ ôàéäàëûäûð.

Äàðâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿð

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõè êþêëÿðè

èëÿ ãÿäèì Éóíàíûñòàíà ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõàí

áèð òÿëèì îëñà äà, î, éàëíûç XIX ÿñðäÿ

ÿhàòÿëè øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäû. Íÿçÿðèééÿíè

åëì äöíéàñûíûí ýöíäÿìèíÿ ñàëàí ÿí ìö-

höì hàäèñÿ ×àðëç Äàðâèíèí 1859-úó èëäÿ

íÿøð åäèëÿí "Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè" àäëû êè-

òàáû îëäó. Äàðâèí áó êèòàáäà úàíëûëàðûí

ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí àé-

ðû-àéðûëûãäà éàðàäûëìàñû ýåð÷ÿéèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäû. Äàðâèíÿ ýþðÿ, áö-

òöí úèíñëÿð ìöøòÿðÿê áèð àòàäàí ýÿëèðäè âÿ îíëàð çàìàí þòäöêúÿ êè-

÷èê äÿéèøèêëèêëÿð ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèëÿð.

Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î, þçö

äÿ áóíó ãÿáóë åäèðäè êè, áó íÿçÿðèééÿ éàëíûç "îðòàéà àòûëàí ìÿí-

òèãè ôèêèð" èäè. Ùÿòòà Äàðâèíèí þç êèòàáûíäàêû "Íÿçÿðèééÿíèí ÷ÿòèí-

ëèêëÿðè" áàøëûãëû ýåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèðàô åòäèéè êèìè, áó íÿçÿðèééÿ

áèð ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûð.

Äàðâèí çÿíí åäèðäè êè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíèí ãàðøûñûíäà äàéà-

íàí ÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ àðàäàí ãàëäûðûëàúàã, éÿíè åëìè

êÿøôëÿð áó íÿçÿðèééÿíèí åëìè ÿñàñëàðûíû ýöúëÿíäèðÿúÿê. Î, áóíó

êèòàáûíûí áèð ÷îõ éåðèíäÿ áèëäèðìèøäè. Àíúàã äóðìàäàí èíêèøàô

åäÿí åëì Äàðâèíèí áó öìèäëÿðèíèí òàì ÿêñèíÿ îëàðàã, hÿìèí íÿ-

çÿðèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàðûíû áèð-áèðèíèí àðäûíúà ñàðñûäûðäû.


176

Äàðâèíèçìèí åëì ãàðøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûã-

äà èíúÿëÿíÿ áèëÿð:

1. Áó íÿçÿðèééÿ hÿéàòûí Éåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îðòàéà

÷ûõäûüûíû hå÷ úöð à÷ûãëàéà áèëìèð.

2. Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí îðòàéà àòäûüû "òÿêàìöë ìåõà-

íèçìëÿðè"íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñ-

òÿðÿí hå÷ áèð åëìè ñöáóò éîõäóð.

3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû âÿ òîðô ãàòëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèé-

éÿñèíèí èðÿëè ñöðäöéö ïðîãíîçëàðûí òàì ÿêñèíè îðòàéà ÷ûõàðûð.

Áó áþëöìäÿ ãåéä åäèëÿí ÿñàñ ìöääÿàëàðû îíëàðûí ìàhèééÿ-

òè áàõûìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.

Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéè

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí úàíëû íþâëÿðèíè èáòèäàè äöíéàäà

òÿõìèíÿí 3,8 ìèëéàðä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éåýàíÿ áèð úàíëû hö-

úåéðÿäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Òÿê höúåéðÿíèí ìèëéîíëàðëà

êîìïëåêñ úàíëû íþâöíö íåúÿ ìåéäàíà ýÿòèðìÿñè âÿ áåëÿ áèð òÿêà-

ìöë ÿýÿð hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿðèíèí äàøëàøìûø áèòêè ãà-

ëûãëàðûíäà, òîðô ãàòëàðûíäà íèéÿ òàïûëìàìàñû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿ-

ñèíèí úàâàáëàíäûðà áèëìÿäèéè ñóàëëàðäûð. Àíúàã áöòöí áóíëàðäàí

ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöë ìÿðhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã

ëàçûìäûð: áÿhñ åäèëÿí î "èëê höúåéðÿ" íåúÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð?

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûøû ðÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèð ôþâ-

ãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí "èëê höúåéðÿ"íèí hå÷ áèð

ïëàí âÿ íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿ-

ñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Éÿíè áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ,

úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéà úàíëû áèð höúåéðÿ ÷û-

õàðìàëûäûð. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñ áèîëîæè ãàíóíëàðà çèää

èääèàäûð.


177

"Ùÿéàò hÿéàòäàí ýÿëèð"

Äàðâèí þç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàðÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä

åòìÿéèá. ×öíêè îíóí äþâðöíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàðûí ÷îõ ñàäÿ

áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíó ýöìàí âÿ èääèà åäèðäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿí

áÿðè áþéöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ "ñïîíòàí ýåíåðàñèéà" àäëàíàí íÿ-

çÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû úàíñûç ìàääÿëÿðèí òÿñàäöôÿí áèð éåðÿ éûüû-

øûá úàíëû áèð âàðëûã ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíÿ èíàíûðäû. Áó äþâðäÿ áþ-

úÿêëÿðèí éåìÿê ãàëûãëàðûíäàí, ñè÷àíëàðûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿ ýÿë-

äèéèíÿ øöáhÿ åòìèðäèëÿð. Áóíó èñáàò åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿðèáÿ òÿú-

ðöáÿëÿð äÿ àïàðìûøäûëàð. ×èðêëè áèð ïàð÷àíûí öñòöíÿ áèð àç áóüäà

ãîéóëìóø, áèð ãÿäÿð ýþçëÿéÿðëÿðñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàðûí

ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè.

×èé ÿòèí ãóðä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí ìåé-

äàíà ýÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûðäû. Ùàëáóêè äàhà ñîíðàëàð ìÿëóì îëà-

úàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàðàíàí ãóðäëàð þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìèð,

ìèë÷ÿêëÿðèí ýÿòèðèá îðà ãîéäóüó ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí ñöðôÿëÿðäÿí

÷ûõûðëàð.

Äàðâèí þçöíöí "Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè" àäëû êèòàáûíû éàçäûüû

äþâðäÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèðäè êè, áàêòåðèéàëàð úàíñûç

ìàääÿäÿí ìåéäàíà ýÿëèð. Ùàëáóêè ìÿøhóð ôðàíñûç áèîëîãó Ëóèñ

Ïàñòåð òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàðâèíèí êèòàáûíûí íÿøð

åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîíðà ãÿòè îëàðàã ðÿää åòäè. Ïàñòåð àïàðäûüû ÷à-

ëûøìà âÿ òÿúðöáÿëÿðäÿí ñîíðà ýÿëäèéè íÿòèúÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèðäè:

"Úàíñûç ìàääÿëÿðèí hÿéàò ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñèíÿ äàèð èääèà äà-

hà ãÿòè îëàðàã òàðèõèí àðõèâèíÿ âåðèëìèøäèð" (Sidney Fox,

Klaus Dose, Molecular Evolution and The Origin of Life,

Marcel Dekker, New York, 1977, ñÿh. 2).

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû Ïàñòåðèí ýÿëäèéè íÿòè-

úÿëÿðÿ ãàðøû óçóí ìöääÿò ìöáàðèçÿ àïàðäûëàð. Àíúàã èíêèøàô åäÿí

åëì úàíëû höúåéðÿíèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíó îðòàéà ÷ûõàðàíäàí


178

ñîíðà hÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè èääèàñûíûí ÷öðöêëöéö áèð

äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.

XX ÿñðäÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿð

XX ÿñðäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñó èëÿ áàüëû ïðîñåñëÿðèí

þíöíäÿ ýåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhóð ðóñ áèîëîãó Àëåêñàíäð Îïà-

ðèí îëäó. Îïàðèí 1930-úó èëëÿðäÿ îðòàéà àòäûüû áÿçè òåçèñëÿðëÿ úàíëû

höúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûø-

äû. Àíúàã îíóí áó àõòàðûøëàðû íÿòèúÿñèç ãàëäû. Îïàðèí áóíó åòèðàô

åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó:

"Òÿÿññöô êè, höúåéðÿíèí ìÿíøÿéè ïðîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿ-

ðèééÿñèíè áöòþâëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàðàíëûã ìÿñÿëÿíè òÿø-

êèë åäèð" (Alexander I. Oparin, Origin of Life, Dover

Publications, New York, (1936), 1953 (reïrint), ñÿh. 196).

Îïàðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ìÿíøÿéè

ìþâçóñóíó áèð éåðÿ ÷ûõàðà áèëìÿê ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüà ñÿé

ýþñòÿðäèëÿð. Áó òÿúðöáÿëÿðèí ÿí ìÿøhóðó àìåðèêàëû êèìéàýÿð

Ñòåíëè Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàðûëäû. Ñ.Ìèëëåð èáòèäàè

äöíéàíûí àòìîñôåðèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàðû áèð òÿúðöáÿ

âàñèòÿñèëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê âÿ áó ðåàêñèéàéà åíåðæè ÿëàâÿ åäÿðÿê ïðî-

òåèíëÿðèí òÿðêèáèíäÿêè áèð íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç

åòäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿðhÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí

áó òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿ òÿúðöáÿäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí àò-

ìîñôåðèí ýåð÷ÿê äöíéà àòìîñôåðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè îëìàñû ýÿëÿúÿê

èëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàãäû ("New Evidence on Evolution of Early

Atmosïhere and Life", Bulletin of the American Meteorological

Society, c. 63, íîéàáð 1982, ss. 1328-1330).

Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîíðà Ìèëëåðèí

þçö äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôåðèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèðàô åòäè

(Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of


179

the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986, ñÿh. 7).

Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿ-

ðèí XX ÿñðäÿ àïàðäûüû áöòöí ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèåãî

Ñêðèïïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø ýåîêèìéà÷û Úåôôðè Áàäà òÿêà-

ìöë÷ö "Eàrth" æóðíàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿøð åäèëÿí áèð ìÿãàëÿäÿ áó

hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèð:

"Áó ýöí XX ÿñðè àðõàäà ãîéàðêÿí hÿëÿ XX ÿñðÿ äàõèë îëàí-

äà ìàëèê îëäóüóìóç ÿí áþéöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïðîáëåìëÿ

ãàðøû-ãàðøûéàéûã: hÿéàò Éåð öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?" (Æeffrey

Bada, Earth, ôåâðàë 1998, ñÿh. 40).

Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóðóëóøó

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíäà ÷îõ

úèääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿí úàí-

ëû îðãàíèçìëÿðèí èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ãàðìàãàðûøûã ãóðóëóøà

ìàëèê îëìàñûäûð. Úàíëû âàðëûüûí höúåéðÿñè èíñàí þâëàäûíûí äöçÿëò-

äèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàðäàí äàhà ìöðÿêêÿáäèð. Áåëÿ êè, áó ýöí äöí-

éàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø ëàáîðàòî-

ðèéàëàðûíäà äà úàíñûç ìàääÿëÿðè

áèð éåðÿ éûüàðàã úàíëû höúåéðÿ

ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë.

Áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿë-

ìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðòëÿð

hå÷ âàõò òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèë-

ìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Ùöúåé-

ðÿíèí ÿñàñëàðûíäàí áèðè îëàí

ïðîòåèíëÿðèí òÿñàäöôè îëàðàã ñèí-

òåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìè-

íîàñèòëèê éóâàðëàã áèð ïðîòåèí

ö÷öí 10950-äÿ 1-äèð. Àíúàã ðè-


180

éàçèééàòäà 1050-äÿ 1-äÿí àøàüû îëàíëàð "èìêàíñûç" ñàéûëûð. Ùöúåé-

ðÿíèí íöâÿñèíäÿ éåðëÿøÿí âÿ þçöíäÿ ýåíåòèê áèëýèíè ýèçëÿäÿí

ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿ èíàíûëìàç áèð ìÿëóìàò áàíêûäûð.

Ùåñàáëàìàëàðà ÿñàñÿí, èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäèéè ìÿëóìàò êà-

üûçà êþ÷öðöëÿ áèëñÿ, 500 ñÿhèôÿäÿí èáàðÿò 900 úèëäëèê áèð êèòàáõà-

íà ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿð. Áó íþãòÿäÿ ÷îõ ìàðàãëû áèð äèëåììà äà

âàð: ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïðîòåèíëÿðèí êþìÿéè èëÿ úöòëÿ-

øÿ áèëèð. Àíúàã áó ïðîòåèíëÿðèí ñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêè ìÿëó-

ìàòëàðà óéüóí îëàðàã hÿéàòà êå÷èð. Áèð-áèðèíÿ áàüëû îëäóãëàðûíà

ýþðÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëàðûí èêèñèíèí äÿ

åéíè àíäà ìþâúóä îëìàñû ëàçûìäûð. Áó èñÿ hÿéàòûí þçö-þçöíäÿí

ìåéäàíà ýÿëìÿñè áàðÿäÿêè ññåíàðèíè ÷ÿòèíëèéÿ ñàëûð. Ñàí Äèåãî

Êàëèôîðíèéà Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö àëèì, ïðîôåññîð

Ëåñëè Îðýåë (Leslie Orgel) "Scientific American" æóðíàëûíûí 1994-

úö èëèí îêòéàáð àéûíäàêû ñàéûíäà áó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèðàô åäèð:

"Ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðà ñàhèá îëàí ïðîòåèíëÿðèí

âÿ íóêëåèí òóðøóëàðûíûí (ÐÍÒ âÿ ÄÍÒ) åéíè éåðäÿ âÿ åéíè

âàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàí

äà hÿääèíäÿí àðòûã óçàãäûð. Àíúàã áóíëàðûí áèðè îëìàäàí äè-

ýÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàí hÿ-

éàòûí êèìéÿâè éîëëàðëà îðòàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöí

îëìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð"

(Leslie E. Orgel, "The Origin of Life on Earth", Scientific

American, c. 271, îêòéàáð 1994, ñÿh. 78).

Øöáhÿñèç êè, ÿýÿð hÿéàòûí òÿñàäöôëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíûí

ãåéðè-ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèðñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ôþâãÿëòÿáèè

øÿêèëäÿ éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Áó hÿãèãÿò èñÿ ÿñàñ

ìÿãñÿäè éàðàäûëûøû ðÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí à÷ûã-

àøêàð ìÿíàñûçëûüûíû îðòàéà ÷ûõàðûð.


181

Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿðè

Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè áþéöê ìÿ-

ñÿëÿ áó íÿçÿðèééÿíèí "òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè" êèìè îðòàéà àòäûüû

èêè àíëàéûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê

îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèðèëìÿñèäèð. Äàðâèí îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë

èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ "òÿáèè ñåëåêñèéà" ìåõàíèçìèíÿ áàüëàìûøäû.

Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåðäèéè ÿhÿìèééÿò êèòàáûíûí àäûíäàí äà ýþ-

ðöíöðäö: "Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåêñèéà éîëó èëÿ".

Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèð âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàò

ìöáàðèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàí ýöúëö úàíëûëàðûí hÿéàòäà

ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúû håéâàíëàð òÿðÿ-

ôèíäÿí höðêöäöëÿí áèð ìàðàë ñöðöñöíäÿ äàhà ñöðÿòëè ãà÷à áèëÿíëÿð

hÿéàòäà ãàëàúàãëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìàðàë ñöðöñö ñöðÿòëèëÿðäÿí âÿ ýöú-

ëöëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèð. Àíúàã áó ìåõàíèçì ìàðàëëàðû ÿë-

áÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèðìÿç, îíëàðû áàøãà áèð úàíëû íþâöíÿ, ìÿñÿëÿí,

àòëàðà ÷åâèðìÿç.

Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðè-

úè ýöúÿ ìàëèê äåéèë. Äàðâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿðãèíäÿ èäè âÿ "Úèíñ-

ëÿðèí ìÿíøÿéè" êèòàáûíäà "ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíà ýÿëìÿäè-


éè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç" äåìÿê ìÿúáóðèééÿ-

òèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin, The Origin of Sïecies: A

Facsimile of the First Edition, Ùarvard University Press, 1964,

ñÿh. 189).

Ëàìàðêûí òÿñèðè

Éàõøû, áÿñ áó "ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð" íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè?

Äàðâèí þç äþâðöíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëà Ëàìàð-

êà ÿñàñëàíàðàã úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàðâèíäÿí ÿââÿë éàøà-

ìûø ôðàíñûç áèîëîãó Ëàìàðêà ýþðÿ, úàíëûëàð hÿéàòëàðû áîéó ìÿðóç

ãàëäûãëàðû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿðè ñîíðàêû íÿñëÿ þòöðöðëÿð, íÿñèëäÿí-

íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè

úèíñëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàðê äåéèðäè êè, çöðàôÿëÿð úåé-

ðàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð. Áåëÿ êè, höíäöð àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíû

éåìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðêÿí îíëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàðû óçà-

íûá.

Äàðâèí äÿ áóíà îõøàð ìèñàëëàð ýÿòèðìèø, ìÿñÿëÿí, "Úèíñëÿ-

ðèí ìÿíøÿéè" êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà ýèðÿí áÿçè àéûëàðûí

áèð ìöääÿò ñîíðà áàëèíàëàðà ÷åâðèëäèéèíè èääèà åòìèøäè (Charles

Darwin, The Origin of Sïecies: A Facsimile of the First Edition,

Ùarvard University Press, 1964, ñÿh. 184).

Àììà Ìåíäåë òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóí-

ìóø âÿ XX ÿñðäÿ èíêèøàô åäÿí ýåíåòèêà åë-

ìè èëÿ þç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì ãà-

íóíëàðû ãàçàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû

íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàðàã

äàðìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñåëåêñèéà

áöòöíëöêëÿ òÿñèðñèç áèð ìåõàíèçì îëàðàã

ãàëäû.


183

Íåîäàðâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàð

Äàðâèíèñòëÿð èñÿ áó âÿçèééÿòäÿí áèð ÷ûõûø éîëó òàïìàã ö÷öí

1930-úó èëëÿðèí àõûðëàðûíäà "Ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿ"íè, äàhà

ìÿøhóð àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàðâèíèçìè îðòàéà àòäûëàð. Íåîäàðâèíèçì

òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà "ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿðèí ñÿáÿáè" êè-

ìè ìóòàñèéàëàðû, éÿíè úàíëûëàðûí ýåíëÿðèíÿ ðàäèàñèéà êèìè õàðèúè òÿ-

ñèðëÿðèí, éà äà êþ÷öðìÿ ñÿhâëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ïî-

çóíòóëàðû ÿëàâÿ åòäè.

Áó ýöí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿ ãÿáóë åäèëÿí ìîäåë

íåîäàðâèíèçìäèð. Íÿçÿðèééÿ Éåð öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëà úàíëû

íþâöíöí, áó úàíëûëàðûí ãóëàã, ýþç, àüúèéÿð, ãàíàä êèìè ñàéñûç

êîìïëåêñ îðãàíëàðûíûí "ìóòàñèéàëàðà", éÿíè ýåíåòèê ïîçóíòóëàðà

ÿñàñëàíàí áèð ìÿðhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Àí-

úàã íÿçÿðèééÿíè êÿñÿðñèç åäÿí à÷ûã áèð åëìè hÿãèãÿò âàð: ìóòàñè-

éàëàð úàíëûëàðû èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíëàðà hÿìèøÿ çÿðÿð âåðÿð-

ëÿð.

Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèð ãóðóëóøà

ìàëèêäèð. Áó ìîëåêóë öçÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hàíñû òÿñàäöôè

òÿñèð àíúàã çÿðÿð âåðèð. Àìåðèêàëû ýåíåòèê Á.Ý.Ðàíýàíàòhàí áóíó

áåëÿ à÷ûãëàéûð:

"Ìóòàñèéàëàð êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿðÿðëèäèðëÿð. ×îõ íàäèð hàë-

ëàðäà ìåéäàíà ýÿëèðëÿð âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèçäèðëÿð.

Áó ö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàðûí òÿêàìöë÷ö áèð èíêèøàôà ñÿ-

áÿá îëà áèëìÿéÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Îíñóç äà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ

ÿëàhèääÿëÿøìèø áèð îðãàíèçìäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí òÿñàäöôè áèð

hàë éà òÿñèðñèç îëàúàã, éà äà çÿðÿðëè. Áèð ãîë ñààòûíäà ìåéäà-

íà ýÿëÿúÿê òÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèðìÿéÿúÿêäèð.

Áþéöê åhòèìàëëà îíà çÿðÿð âåðÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàë-

ëà òÿñèðñèç ãàëàúàã. Áèð çÿëçÿëÿ áèð øÿhÿðè èíêèøàô åòäèðìÿç,

ÿêñèíÿ, îíó äàüûäàð" (B.G. Ranganathan, Origins?, The


184

Banner Of Truth Trust, Pennsylvania, 1988).

Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìàéûá.

Áöòöí ìóòàñèéàëàðûí çÿðÿðëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûí îëäó êè,

òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí "òÿêàìöë ìåõàíèçìè" êèìè ýþñòÿðäèéè

ìóòàñèéàëàð hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàðà àíúàã çèéàí âåðÿí, îíëàðû øèêÿñò

åäÿí áèð ýåíåòèê hàäèñÿäèð. (Èíñàíëàðäà ìóòàñè-

éàíûí ÿí ÷îõ ýþðöíÿí òÿñèðè õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéè-

äèð). ßëáÿòòÿ, çÿðÿðâåðèúè áèð ìåõàíèçì "òÿêà-

ìöë ìåõàíèçìè" îëà áèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéà èñÿ

Äàðâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, "þçáàøûíà hå÷ íÿ

åäÿ áèëìÿç". Áó hÿãèãÿò áèçëÿðÿ òÿáèÿòäÿ hå÷

áèð "òÿêàìöë ìåõàíèçìè"íèí îëìàäûüûíû ýþñòÿ-

ðèð. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îëìàäûüûíà ýþðÿ èñÿ

òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿðhÿëÿ äÿ îëà áèëìÿç.

Äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà êå÷èä ôîðìàëàðûíûí èçè éîõäóð

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàðèíèí áàø âåðìÿ-

ìÿñèíèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàðû, òîðô ëàé-

ëàðûäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëûëàð áèð-áèðèíäÿí

òþðÿìèøäèð. Èëê úàíëû íþâö âàõò êå÷ÿíäÿí ñîíðà áàøãà ôîðìàéà

÷åâðèëìèø âÿ áöòöí úèíñëÿð áó øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Íÿçÿðèé-

éÿéÿ ýþðÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿð áîéó ñöðÿðÿê ìÿðhÿëÿ-

ìÿðhÿëÿ äàâàì åòìèøäèð.

Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè áîéóí-

úà ñàéñûç-håñàáñûç "àðà úèíñëÿð"èí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè âÿ éàøàäûüû-

íû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ þçöíäÿ áàëûã õöñó-

ñèééÿòëÿðèíèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã, áèð éàíäàí äà áÿçè ñöðöíÿíëÿ-

ðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ãàçàíìûø éàðû áàëûã-éàðû ñöðöíÿí úàíëûëàð éà-

øàìûø îëìàëû èäè. Éàõóä äà ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê

îëàðêÿí áèð éàíäàí äà áÿçè ãóø õöñóñèééÿòëÿðè ãàçàíìûø ñöðöíÿí-


185

ãóøëàð îðòàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàã îíëàð êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóã-

ëàðû ö÷öí øèêÿñò, íþãñàíëû âÿ ãöñóðëó úàíëûëàð îëìàëû èäèëÿð. Òÿêà-

ìöë÷öëÿð êå÷ìèøäÿ éàøàäûãëàðûíà èíàíäûãëàðû áó íÿçÿðè ìÿõëóãëà-

ðà "àðà êå÷èä ôîðìàñû" àäûíû âåðèðëÿð.

ßýÿð hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úöð úàíëûëàð éàøàéûáñà, îíäà

îíëàðûí ñàéëàðû âÿ íþâëÿðè ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëà îëìàëû

èäè. Âÿ áó ãÿðèáÿ úàíëûëàðûí ãàëûãëàðûíà ìöòëÿã äàøëàøìûø ãàëûãëàð-

äà, òîðô ëàéëàðûíäà ðàñò ýÿëèíìÿëè èäè. Äàðâèí "Úèíñëÿðèí ìÿíøÿ-

éè"íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûð: "ßýÿð íÿçÿðèééÿ äöçäöðñÿ, úèíñëÿ-

ðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àðà êå÷èä íþâëÿðè ìöòëÿã éàøàìàëû-

äûð... Áóíëàðûí éàøàìàñûíà äàèð ñöáóòëàð äà òÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè

ãàëûãëàðû ãàòëàðû àðàñûíäà òàïûëà áèëÿð (Charles Darwin, The Origin

of Sïecies: A Facsimile of the First Edition, Harvard University

Press, 1964, ñÿh. 179.).

Äàðâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿðè

XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäàí åòèáàðÿí äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ

äàøëàøìûø ãàëûãëàð òÿäãèã åäèëñÿ äÿ, hÿìèí ëàéëàðäà áó àðà êå÷èä

ôîðìàëàðûíà hå÷ âàõò ðàñò ýÿëèíìÿéèá. Àïàðûëìûø ãàçûíòû âÿ àðàø-

äûðìàëàð çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàð òÿêàìöë÷öëÿðèí ýþç-

ëÿäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã ýþñòÿðäè êè, úàíëûëàð Éåð öçöíäÿ áèðäÿí-

áèðÿ, íþãñàíñûç âÿ ãöñóðñóç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàð.

Òàíûíìûø èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Ó.Åýåð þçö òÿêàìöë÷ö

îëñà äà áó ýåð÷ÿéè áåëÿ åòèðàô åäèð:

"Ïðîáëåìèìèç áóäóð êè, ýåîëîæè ëàéëàðû, äàøëàøìûø ãàòëàðû áö-

òöí òÿôÿððöàòû èëÿ àðàøäûðàíäà, èñòÿð úèíñëÿð, èñòÿðñÿ äÿ ñèíèô-

ëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëû îëàðàã hÿìèøÿ åéíè hÿãè-

ãÿòëÿ ãàðøûëàøûðûã: ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí äåéèë,

Éåð êöðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ãðóïëàð ýþðöðöê

(Derek A. Ager, "The Nature of the Fossil Record",


186

Proceedings of the British Geological Association, c. 87,

1976, ñÿh. 133)

Éÿíè áöòöí úàíëû íþâëÿðè äàøëàøìûø ëàéëàðäà àðàëàðûíäà hå÷

áèð êå÷èä ôîðìàñû îëìàäàí, íþãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàðàã îðòàéà ÷û-

õûðëàð. Áó èñÿ Äàðâèíèí äöøöíúöëÿðèíèí òàì ÿêñè âÿ úàíëû íþâëÿðè-

íèí éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðÿí ÷îõ ýöúëö äÿëèëäèð. ×öíêè áèð úàíëû íþ-

âöíöí þçö-þçöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèð àòà îëìàäàí áèð àí-

äà âÿ ãöñóðñóç îëàðàã îðòàéà ÷ûõìàñûíûí éåýàíÿ èçàhû, î úèíñèí éà-

ðàäûëìàñûäûð. Áó hÿãèãÿò ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóé-

ìà òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèð:

"Éàðàäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûðäà éàøàéàí úàíëûëàðûí ìÿíøÿéè

hàããûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàðäûð. Úàíëûëàð äöíéà öçÿ-

ðèíäÿ éà òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ íþãñàíñûç áèð øÿêèëäÿ îð-

òàéà ÷ûõìûøäûð, éà äà áåëÿ îëìàìûøäûð. ßýÿð áåëÿ îëìàéûá-

ñà, îíäà áèð äÿéèøèêëèê ìÿðhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿ þçëÿðèíäÿí ÿâ-

âÿë ìþâúóä îëàí áÿçè úàíëû íþâëÿðèíèí òÿêàìöëö éîëó èëÿ

ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèðëÿð. Àììà îíëàð ÿýÿð ãöñóðñóç âÿ ìö-

êÿììÿë áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàðñà, î hàëäà ñîíñóç ýöú ñà-

hèáè áèð àüûë òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàëûäûðëàð (Douglas É.

Futuyma, Science on Trial, Pantheon Books, 1983, ñÿh.

197).

Äàøëàøìûø ãàëûãëàð äà úàíëûëàðûí Éåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿ

ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðèð. Éÿíè úèíñëÿðèí ìÿí-

øÿéè Äàðâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã òÿêàìöë äåéèë, éàðàäûëûøäûð.

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí ÿí ÷îõ ýöíäÿìÿ

ýÿòèðäèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ìÿñÿëÿäÿêè

äàðâèíèñò èääèà áó ýöí éàøàéàí ìöàñèð èíñàíûí ìåéìóíàáÿíçÿð

áÿçè ìÿõëóãëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëäèðèð. 4-5 ìèëéîí èë áóíäàí


187

ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿðhÿëÿäÿ ìöàñèð èíñàíëà îíóí

ÿúäàäëàðû àðàñûíäà áÿçè "àðà ôîðìà"ëàðûí éàøàäûüû èääèà îëóíóð.

Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàí áó ññåíàðèäÿ äþðä ÿñàñ "êà-

òåãîðèéà" ñàäàëàíûð:

1. Australopithecus

2. Ùomo habilis

3. Ùomo erectus

4. Ùomo saïiens.

Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ýóéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿð ÿúäàäëà-

ðûíà "úÿíóá ìåéìóíó" ìÿíàñûíà ýÿëÿí "australopithecus" àäûíû

âåðèðëÿð. Áó úàíëûëàð hÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèð ìåéìóí úèíñèí-

äÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-äàí îëàí ëîðä Ñîëè Çà-

êåðìàí (Lord Solly Zuckerman) âÿ ïðîô. ×àðëç Îêñíåðä (Charles

Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhóð àíàòîìèñòèíèí australoðithecus

íöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû ÷îõ ÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàð áó úàíëûëà-

ðûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèð ìåéìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíû âÿ îí-

ëàðûí èíñàíëàðëà hå÷ áèð îõøàðëûüà ìàëèê îëìàäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð

(Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toðlinger

Publications, New York, 1970, ss. 75-94; Charles E. Oxnard, "The

Place of Australopithecines in Ùuman Evolution: Grounds for

Doubt", Nature, c. 258, ñÿh. 389).

Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíðàêû ìÿðhÿëÿñèíè äÿ

"hîìî", éÿíè èíñàí îëàðàã òÿñíèô åäèðëÿð. Èääèàëàðà ýþðÿ, hîìî ñû-

ðàñûíäàêû úàíëûëàð australoðithecus-ëàðäàí äàhà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäè-

ëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó ôÿðãëè úàíëûëàðà àèä ôÿñèëëÿðè àðä-àðäà äöçÿðÿê

õÿéàëè áèð òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèðäè. Áó úÿäâÿë õÿéàëèäèð, ÷öí-

êè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿð àðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îë-

äóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí XX

ÿñðäÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè îëàí Åðíñò Ìåéð (Ernst

Mayr) "Ùîìî ñàïèåíñÿ óçàíàí çÿíúèð hÿãèãÿòäÿ èòêèíäèð" äåéÿðÿê


188

áóíó ãÿáóë åäèð (É. Rennie, "Darwin's Current Bulldog: Ernst

Mayr", Scientific American, äåêàáð 1992).

Òÿêàìöë÷öëÿð australoðithecus-homo habilis-homo erectus-

homo saïiens ñûðàëàìàñûíû òÿðòèáëÿéÿðêÿí áóíëàðûí hÿð áèðèíèí îí-

äàí ñîíðà ýÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèðèíè éàðàòìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùàë-

áóêè ïàëåîàíòðîïîëîãëàðûí ñîí òàïûíòûëàðû australoðithecus, homo

habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ åéíè

äþâðëÿðäÿ éàøàäûãëàðûíû ñöáóò åòìèøäèð (Alan Walker, Science, c.

207, 1980, ñÿh. 1103; A.É.Kelso, Physical Antroïology, 1. íÿøð,

É.B.Liðincott Co., New York, 1970, ñÿh. 221; M.D. Leakey,

Olduvai Gorge, c. 3, Cambridge University Press, Cambridge,

1971, ñÿh. 272).

Ùomo erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàðûí áèð hèññÿñè

ìöàñèð äþâðëÿðÿ ãÿäÿð, homo saïiens íåàíäåðòàë âÿ homo saïiens

èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèð) èíñàíëà åéíè øÿðàèòäÿ éàí-éàíà éàøàìûøëàð

(Time, íîéàáð 1996).

Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿðèí áèð-áèðèíèí ÿúäàäû îëìàñû èääèà-

ñûíûí ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð. Ùàðâàðä

Мящарятля чякилмиш бу йарыинсан, йарымеймун «мяхлуглар»а мцхтялиф китаб-ларда вя гязет сящифяляриндя тез - тез раст эялянляр инсанын меймунаохшар«мяхлугун» тякамцлц нятиъясиндя ортайа чыхдыьына гянаят эятирирляр. Щалбукибу шякиллярин щамысы тякамцлчцлярин тяхяййцл эцъляриндян истифадя едяряк чяк-дикляри сахтакарлыг нцмунясидир.

САХТА


189

Óíèâåðñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàðûíäàí Ñòåôàí Úåé Ãóëä (Stephen

Jay Gould) þçö áèð òÿêàìöë÷ö îëñà äà, äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí

áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèð:

“ßýÿð áèð-áèðè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìè-

íèä (èíñàíàáÿíçÿð) úèçýèñè âàðñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúû-

ìûçà íÿ îëäó? Àéäûíäûð êè, áóíëàðûí áèðè äèýÿðèíäÿí ìåéäà-

íà ÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàðûí áèðè äèýÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäè-

ëÿíäÿ òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèð èíêèøàô àðäûúûëëûüû ýþñòÿðÿ áèë-

ìèðëÿð” (S.É. Gould, Natural Ùistory, c. 85, 1976, ñÿh. 30).

Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿðñ êèòàáëàðûíäà ãåéä åäèëÿí âÿ

õÿéàëëàðûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè "éàðûìåéìóí, éàðûèíñàí" úàíëûëà-

ðûí øÿêèëëÿðè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ ýöúëÿ ñàõëàíìàüà

÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàðèñè hå÷ áèð åëìè ÿñàñû îëìàéàí

íàüûëäàí èáàðÿòäèð.

Áó ìþâçóíó óçóí èëëÿð àðàøäûðàí, õöñóñèëÿ australoðithecus

ôÿñèëëÿðè öçÿðèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ìÿøhóð âÿ

ìþòÿáÿð àëèìëÿðèíäÿí áèðè ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí þçö áèð òÿêàìöë÷ö

èäè, àììà î äà îðòàäà ìåéìóíàáÿíçÿð úàíëûëàðäàí èíñàíà ýÿëèá ÷û-

õàí hÿãèãè áèð íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìèøäèð.

Ëîðä Ñ.Çàêåðìàí áèð äÿ ìàðàãëû áèð "åëì øêàëàñû" hàçûðëà-

ìûøäû. Î, åëìè îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíäÿí åëìäÿí óçàã

îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíÿ ãÿäÿð áèð úÿäâÿë òÿøêèë åòìèø-

äè. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ ýþðÿ, åëìè, éÿíè êîíêðåò ôàêò-

ëàðà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿðè êèìéà âÿ ôèçèêàäûð. Úÿäâÿëäÿ áóíëàð-

äàí ñîíðà áèîëîýèéà åëìëÿðè, ñîíðà äà ñîñèàë åëìëÿð éåðëÿøèð. Úÿä-

âÿëèí ñîíóíäà, éÿíè åëìäÿí ÿí êÿíàð håñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òå-

ëåïàòèéà, "àëòûíúû hèññ" êèìè "hèññäÿíêÿíàð äÿðê åòìÿê" àíëàéûøû,

áèð äÿ "èíñàíûí òÿêàìöëö" âàðäûð! Ëîðä Çàêåðìàí úÿäâÿëèí áó hèñ-

ñÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð:

“Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëà-


190

ðàã ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿðÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàð èäðàêà âÿ

èíñàíûí äàøëàøìûø òàðèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà, òÿ-

êàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí áèð àäàì ö÷öí hÿð øåéèí ìöì-

êöí îëäóüóíó ýþðöðöê. Áåëÿ êè, þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ãÿòè îëà-

ðàã èíàíàí áó àäàìëàðûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿðàðëàðû åé-

íè àíäà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð” (Solly Zuckerman,

Beyond The Ivory Tower, Toðlinger Publications, New York,

1970, ñÿh. 19).

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿ

èíàíàí áÿçè èíñàíëàðûí òàïäûãëàðû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàðû ÿââÿëúÿ-

äÿí ãÿáóë åòäèêëÿðè ôèêèðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èçàh åòìÿêäÿí èáàðÿò-

äèð.

Äàðâèí äöñòóðó!

Áóðà ãÿäÿð ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàðëà éàíàøû

òÿêàìöë÷öëÿðèí íåúÿ úÿôÿíý áèð èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèð äÿ óøàã-

ëàðûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿð àéäûí áèð ìèñàëëà õöëàñÿ åäÿê.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿë-

äèéèíè èääèà åäèð. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà ýþðÿ, úàíñûç âÿ øöóðñóç

àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã ÿââÿëúÿ höúåéðÿíè, ñîíðà äà åéíè àòîì-

ëàð hÿð hàíñûñà áèð øÿêèëäÿ äèýÿð úàíëûëàðû âÿ èíñàíû ìåéäàíà ýÿòèð-

ìèøäèð. Èíäè ôèêèðëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñëàðû îëàí êàðáîí, ôîñôîð,

àçîò, ïîòàñèóì áèðúÿ úàíëû äà ìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Èñòÿñÿíèç

áó ìÿñÿëÿäÿ áèð "òÿúðöáÿ" àïàðàã âÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñëèíäÿ ìö-

äàôèÿ åòäèêëÿðè, àíúàã óúà ñÿñëÿ äåéÿ áèëìÿäèêëÿðè èääèàíû îíëàðûí

àäûíäàí "Äàðâèí äöñòóðó" èëÿ èíúÿëÿéÿê.

Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîð, àçîò,

êàðáîí, îêñèýåí, äÿìèð, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿðäÿí ÷îõëó

ñàéäà áþéöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàðäà ãîéñóíëàð. Ùÿòòà àäè hàëëàð-

äà îëìàéàí, àíúàã áó ãàðûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûð äåäèêëÿðè áÿçè ëÿ-


191

âàçèìàòëàðû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿð. Ãàðûøûãëàðûí è÷èíÿ èñòÿäèêëÿ-

ðè ãÿäÿð àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿðè ìèãäàðäà äà (áèðèíèí äÿ òÿñàäöôÿí

ìåéäàíà ýÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïðîòåèí äîëäóðñóíëàð. Áó ãà-

ðûøûüà èñòÿäèêëÿðè êèìè èñòèëèê âÿ ðöòóáÿò âåðñèíëÿð. Áóíëàðû èñòÿäèê-

ëÿðè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàðëà ãàðûøäûðñûíëàð. ×ÿíëÿðèí éàíûíà äà áó

äöíéàíûí ÿí ìÿøhóð àëèìëÿðèíè äÿâÿò åòñèíëÿð. Áó ìöòÿõÿññèñëÿð

àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê íþâáÿ èëÿ ìèëéàðäëàðëà,

hÿòòà òðèëéîíëàðëà èë äàâàìëû îëàðàã ÷ÿíëÿðèí éàíûíäà ýþçëÿñèíëÿð.

Áèð úàíëûíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿðòëÿðèí ìþâúóä îëìà-

ñûíà èíàíûðëàðñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿðáÿñò îëñóí. Àíúàã

íÿ åäèðëÿðñÿ-åòñèíëÿð, î ÷ÿíëÿðäÿí ãÿòèééÿí áèð úàíëû ÷ûõàðà áèëìÿ-

éÿúÿêëÿð. Çöðàôÿëÿðè, øèðëÿðè, àðûëàðû, áöëáöëëÿðè, òóòóãóøóëàðû, àòëàðû,

äåëôèíëÿðè, ýöëëÿðè, çàíáàãëàðû, ãÿðÿíôèëëÿðè, áàíàíëàðû, ïîðòàüàëëàðû,

àëìàëàðû, õóðìàëàðû, ïîìèäîðëàðû, éåìèøëÿðè, ãàðïûçëàðû, ÿíúèðëÿðè,

çåéòóíëàðû, öçöìëÿðè, øàôòàëûëàðû, òîâóçãóøóëàðûíû, ãûðãîâóëëàðû,

ìöõòÿëèô ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿðè âÿ áóíëàð êèìè ìèëéîíëàðëà úàíëû íþ-

âöíäÿí hå÷ áèðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäà àäûíû ãåéä åòäè-

éèìèç áó úàíëû âàðëûãëàðûí òÿê áèð höúåéðÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿç-

ëÿð.

Ãûñàñû, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã höúåéðÿíè ÿìÿëÿ

ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ñîíðà éåíè áèð ãÿðàð âåðÿðÿê áèð höúåéðÿíè èêè

éåðÿ àéûðàí, äàhà ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ôÿðãëè ãÿðàðëàð âåðÿí,

åëåêòðîí ìèêðîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîíðà þç höúåéðÿ ãóðóëóøóíó

áó ìèêðîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿí ïðîôåññîðëàðû äà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ

áèëìÿçëÿð.

Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàðàòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàò òà-

ïà áèëÿð. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ òÿôÿê-

êöð âÿ èäðàêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèð úÿôÿíýèééàòäûð. Òÿêàìöë÷ö-

ëÿðèí îðòàéà àòäûüû èääèàëàð ÿòðàôûíäà áèð àç äöøöíìÿê, hàããûíäà

éóõàðûäà äàíûøûëàí íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè, áó hÿãèãÿòè äÿ àéäûí

øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.


192

Ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîýèéà

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè

áàøãà áèð ìÿñÿëÿ èñÿ ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåòìÿ

(ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèð.

Ýþçëÿ áàüëû ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë "íåúÿ ýþðöðöê?"

ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàá âåðÿê. Áèð úèñèìäÿí ýÿëÿí øöàëàð ýþçÿ

òÿðñ îëàðàã äöøöðëÿð. Áó øöàëàð áóðàäàêû höúåéðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí

åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâðèëèð âÿ áåéíèí àðõà òÿðÿôèíäÿêè ýþðìÿ

ìÿðêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèð íþãòÿéÿ þòöðöëöð. Áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðû

ñûðà èëÿ äàâàì åäÿí èúðààòëàðäàí ñîíðà áåéèíäÿêè áó ìÿðêÿçäÿ ýþ-

ðöíòö îëàðàã hèññ åäèëèð âÿ ýþðöëöð.

Áó ìÿëóìàòäàí ñîíðà èíäè áèð àç ôèêèðëÿøÿê. Áåéèí èøûã ö÷öí

ãàïàëûäûð. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàðàíëûãäûð, èøûã áåéíèí îëäóüó éåðÿ

ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõà áèëìÿç. Ýþðöíòö ìÿðêÿçè äåéèëÿí éåð çöëìÿò ãà-

ðàíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò ðàñò ýÿë-

ìÿäèéèíèç ãÿäÿð ãàðàíëûã áèð éåðäèð. Àíúàã ñèç áó çöëìÿò ãàðàíëû-

üûíäà èøûãëû, ïàðëàã áèð äöíéàíû ñåéð åäèðñèíèç. Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿð

àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòöäöð êè, XXI ÿñðèí òåõíîëîýèéàñû äà

hÿð úöð èìêàí ñàhèáè îëìàñûíà áàõìàéàðàã, áó ýþðöíòöíö ÿëäÿ

åäÿ áèëìÿìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, hàçûðäà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû òó-

òàí ÿëëÿðèíèçÿ áàõûí. Ñîíðà áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôûíûçà íÿçÿð ñà-

ëûí. Èíäè ýþðäöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó ýþðöíòöíö áàø-

ãà áèð éåðäÿ ýþðìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿð àéäûí áèð ýþðöíòöíö ñèçÿ

äöíéàíûí áèð íþìðÿëè òåëåâèçîð øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí ìö-

êÿììÿë òåëåâèçîð åêðàíû äà âåðÿ áèëìÿç. 100 èëäèð ìèíëÿðëÿ ìö-

hÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áóíóí ö÷öí ôàáðèêëÿð, íÿ-

hÿíý òÿñèñàòëàð ãóðóëóð, òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, ïëàíëàð âÿ ëàéèhÿëÿð

hàçûðëàíûð. Éåíÿ äÿ áèð òåëåâèçèéà åêðàíûíà áàõûí, áèð äÿ ÿëèíèçäÿ

òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àðàäà áþéöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿðãè îë-

äóüóíó ýþðÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òåëåâèçîð åêðàíû ñèçÿ èêèþë÷öëö áèð


193

ýþðöíòö ýþñòÿðèð, hàëáóêè ñèç ö÷þë÷öëö, äÿðèí áèð ïåðñïåêòèâè ýþðöð-

ñöíöç.

Óçóí èëëÿðäèð îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð hà-

çûðëàìàüà, ýþçöí ýþðìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèð.

Áÿëè, ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð ñèñòåìèíè hàçûðëàéà áèëäèëÿð, àíúàã îíó äà

åéíÿêñèç ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó, åéíè çàìàíäà ñöíè áèð ö÷þë-

÷öëö ñèñòåìäèð. Àðõà òÿðÿô äàhà áóëàíûã, ãàðøû òÿðÿô èñÿ êàüûçäàí

hàçûðëàíìûø äåêîðàñèéà êèìè ýþðöíöð. Ùå÷ âàõò ýþçöí ýþðäöéö ãÿ-

äÿð äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòö îëà áèëìÿç. Êàìåðàäà äà, òå-

ëåâèçîðäà äà ìöòëÿã ýþðöíòö èòêèñè áàø âåðèð.

Òÿêàìöë÷öëÿð áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿøêèë

åäÿí ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèðëÿð. Èíäè

áèð àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèð êöíúöíäÿêè òåëåâèçîðóí òÿñàäöôëÿð íÿ-

òèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè, "àòîìëàð áèð éåðÿ òîïëàíäû âÿ áó ýþñ-


194

òÿðÿí úèhàçû ìåéäàíà ýÿòèðäè" äåñÿ, íÿ ôèêèðëÿøÿðñèíèç? Ìèíëÿðëÿ

àäàìûí áèð éåðÿ éûüûøàðàã äöçÿëäÿ áèëìÿäèéèíè øöóðñóç àòîìëàð

íåúÿ åäÿ áèëÿð?

Ýþçöí ýþðäöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó ýþðöíòöíö ìåéäà-

íà ýÿòèðÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìèðñÿ, ýþçöí âÿ ýþçöí

ýþðäöéö ýþðöíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿéÿúÿéè àéäûí

ìÿñÿëÿäèð.

Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèð. Õàðèúè ãóëàã ÿòðàôäàêû

ñÿñëÿðè ãóëàã ÷þì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îðòà ãóëàüà þòöðöð. Îðòà ãó-

ëàã àëäûüû ñÿñ òèðòÿéèøëÿðèíè ýöúëÿíäèðÿðÿê äàõèëè ãóëàüà þòöðöð. Äà-

õèëè ãóëàã äà áó òèòðÿéèøëÿðè åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà äþíäÿðÿðÿê áåéè-

íÿ ýþíäÿðèð. Åéíèëÿ ýþðìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè åøèòìÿê èú-

ðààòëàðû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿ ìÿðêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èð.

Ýþçäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûð, éÿíè áåéèí

èøûüà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûð, ñÿñè êå÷èðìèð. Äîëàéûñû èëÿ ÿò-

ðàô íÿ ãÿäÿð ýóðóëòóëó îëñà äà, áåéíèí è÷è òàìàìèëÿ ñÿññèçäèð. Áó-

íà áàõìàéàðàã ÿí äÿãèã ñÿñëÿð áåéèíäÿ hèññ åäèëèð. Ñÿñ êå÷èðìÿ-

éÿí áåéíèìèçäÿ áèð îðêåñòðèí ñèìôîíèéàëàðûíû åøèäÿðñèíèç, èçäèhàì-

ëû áèð ìÿêàíûí áöòöí ýóðóëòóñóíó åøèäÿðñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà

hÿññàñ áèð úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èíäÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè þë÷öëñÿ, áó-

ðàäà ìöòëÿã áèð ñÿññèçëèéèí hàêèì îëäóüó ýþðöíÿúÿê.

Äÿãèã áèð ýþðöíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿð òåõ-

íîëîýèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèðñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿð îí

èëëÿðäèð êè, äàâàì åäèð. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàðû, ÷îõëó åëåêòðèê

àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿðè áó ñÿéëÿðèí áÿçèëÿðèíèí íÿ-

òèúÿëÿðèäèð. Àíúàã áöòöí áó òåõíîëîýèéàéà, áó òåõíîëîýèéàäà èøëÿ-

éÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿ áàõìàéàðàã, ãóëàãäàêû

äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ñÿñ ÿëäÿ åäèëìÿìèøäèð. ßí áþéöê ìóñèãè

ñèñòåìè øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèð-

ëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿã ñÿñèí áèð hèññÿñè èòèð âÿ éà àç äà îë-


195

ñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàø-

ëàìàìûøäàí ÿââÿë áèð õûðûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã

èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿð ÷îõ äÿãèã

âÿ ãöñóðñóçäóð. Áèð èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè ìÿðêÿçèíäÿ îë-

äóüó êèìè õûðûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ íåúÿäèðñÿ,

îíó òàì âÿ äÿãèã îëàðàã åøèäèð. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàðàäûëäûüû ýöí-

äÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áó úöðäöð.

Áó ýöíÿ ãÿäÿð èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûðëàäûüû hå÷

áèð ýþðöíòö âÿ ñÿñ úèhàçû ýþç âÿ ãóëàã ãÿäÿð hÿññàñ âÿ óüóðëó áèð

ëàìèñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèð.

Àíúàã ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàðäàí áàøãà

÷îõ áþéöê hÿãèãÿò âàð.

Áåéíèí è÷èíäÿêè ýþðÿí âÿ åøèäÿí øöóð êèìÿ àèääèð?

Áåéíèí è÷èíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëè áèð äöíéàíû ñåéð åäÿí, ñèìôî-

íèéàëàðû, ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿðè èéëÿéÿí êèìäèð?

Èíñàíûí ýþçëÿðèíäÿí, ãóëàãëàðûíäàí, áóðíóíäàí ýÿëÿí õÿ-

áÿðäàðëûãëàð åëåêòðèê ñèãíàëû îëàðàã áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèîëîýèéà, ôè-

çèîëîýèéà âÿ éà áèîêèìéà êèòàáëàðûíäà áó ýþðöíòöíöí áåéèíäÿ íå-

úÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äàèð ÷îõëó òÿôÿððöàòëàð îõóéà áèëÿðñèíèç.

Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèð éåðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèë-

ìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíû ýþðöíòö, ñÿñ, èé âÿ

hèññ îëàðàã ãàâðàéàí êèìäèð? Áåéíèí è÷èíäÿ ýþçÿ, ãóëàüà, áóðóíà

åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàðû ãàâðàéàí áèð øöóð âàð. Áó øö-

óð êèìÿ àèääèð?

ßëáÿòòÿ, áó øöóð áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèðëÿðÿ, éàü òÿáÿãÿñèíÿ

âÿ ñèíèð höúåéðÿëÿðèíÿ àèä äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð øåéèí ìàääÿ-

äÿí èáàðÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàðâèíèñò ìàòåðèàëèñòëÿð áó ñóàëëàðà

hå÷ âàõò úàâàá âåðÿ áèëìèð. ×öíêè áó øöóð Àëëàhûí éàðàòäûüû ðóh-

äóð. Ðóh ýþðöíòöíö ñåéð åòìÿê ö÷öí ýþçÿ, ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãó-


196

ëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàðäàí äà áàøãà ôèêèðëÿøìÿê ö÷öí áå-

éèíÿ äÿ åhòèéàúû îëìàç.

Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿðè îõóéàí hÿð áèð èíñàíûí áåéíèí

äàõèëèíäÿêè áèð íå÷ÿ ñàíòèìåòðëèê, ãàïãàðàíëûã ìÿêàíà áöòöí êàè-

íàòû ö÷þë÷öëö, ðÿíýëè, êþëýÿëè âÿ èøûãëû îëàðàã ñûüûøäûðàí Àëëàhû ôè-

êèðëÿøèá, Îíäàí ãîðõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûð.

Щярякят

Фикирляшмяк Тохунмаг

ДанышмагЭюрмяк

Дад алмагЕшитмяк

Ий алмаг

197

Ìàòåðèàëèñò èíàíú

Áóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûãëàðûìûç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè

êÿøôëÿðëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèð èääèà îëäóüóíó

ýþñòÿðèð. Íÿçÿðèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèàñû åëìÿ

çèääèð, îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðèíèí hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäè-

ðèúè òÿñèðè éîõäóð âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàðû äàðâèíèçì íÿçÿ-

ðèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä ôîðìàëàðûíû éàøàìàäûãëàðûíû ýþñòÿ-

ðèð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëáÿòòÿ êè, åëìÿ çèää áèð

ôèêèð êèìè êÿíàðà àòûëìàñû ëàçûìäûð.

Òàðèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèð ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìè åë-

ìèí ýöíäÿìèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿ-

êèäëÿ åëìè ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùÿòòà áÿçè àäàìëàð áó

íÿçÿðèééÿíèí òÿíãèäèíè "åëìÿ höúóì" êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷àëû-

øûð. Ýþðÿñÿí íÿéÿ ýþðÿ?

Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿð ö÷öí

hå÷ úöð ÿëäÿí áóðàõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèð èíàíú îëìàñûäûð. Áó

àäàìëàð ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûäûðëàð âÿ äàðâèíèç-

ìè äÿ òÿáèÿòÿ âåðèëÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ ìàòåðèàëèñò èçàh îëäóüó ö÷öí

ìÿíèìñÿéèðëÿð.

Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô äà åäèðëÿð. Ùàðâàðä Óíèâåð-

ñèòåòèíäÿí ìÿøhóð ýåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí Ðè÷àðä Ëå-

âîíòèí "ÿââÿëúÿ ìàòåðèàëèñò, ñîíðà àëèì" îëäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð:

“Áèçèì ìàòåðèàëèçìÿ áèð åòèãàäûìûç âàð, àïðèîð (ÿââÿëúÿäÿí

ãÿáóë åäèëìèø, äîüðó ñàéûëàí, òÿúðöáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿú-

ðöáÿäÿí ãàáàã ìþâúóä îëàí) áèð èíàíúäûð áó. Áèçè äöíéàéà

ìàòåðèàëèñò áèð à÷ûãëàìà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí øåé åëìèí

èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàðû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòåðèàëèçìÿ îëàí àï-

ðèîð áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòåðèàëèñò à÷ûãëàìà ýÿ-

òèðÿí àðàøäûðìà öñóëëàðûíû âÿ ãàâðàìëàðû òÿãäèð åäèðèê. Ìàòå-

ðèàëèçì ìöòëÿã äîüðó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ èëàhè áèð à÷ûãëàìà-


198

íûí ñÿhíÿéÿ äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âåðÿ áèëìÿðèê” (Richard

Lewontin, "The Demon-Ùaunted World", The New Éork

Review of Books, 9 éàíâàð 1997, ñÿh. 28).

Áó ñþçëÿð äàðâèíèçìèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáà-

òûíäàí éàøàäûëàí áèð åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð. Áó åhêàì

ìàääÿäÿí áàøãà hå÷ áèð âàðëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèð. Áóíà ýþðÿ

äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí hÿéàòû éàðàòäûüûíà èíàíûð. Ìèëéîí-

ëàðëà ìöõòÿëèô úàíëû íþâöíöí, ìÿñÿëÿí, ãóøëàðûí, áàëûãëàðûí, çöðà-

ôÿëÿðèí, ãàïëàíëàðûí, áþúÿêëÿðèí, àüàúëàðûí, ÷è÷ÿêëÿðèí, áàëèíàëàðûí

âÿ èíñàíëàðûí úàíñûç ìàääÿíèí þç è÷èíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, éÿíè éà-

üàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ãÿ-

áóë åäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿì àüëà, hÿì äÿ åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ

çèää ãÿíàÿòäèð. Àììà äàðâèíèñòëÿð "èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ

ýèðìÿìÿñè" ö÷öí áó ãÿíàÿòè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð.

Úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòåðèàëèñò

äöøöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿð êÿñ èñÿ áó à÷ûã ýåð÷ÿéè ýþðÿúÿêäèð:

"Áöòöí úàíëûëàð öñòöí áèð ýöúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèá îëàí áèð

Éàðàäàíûí ÿñÿðëÿðèäèð. Î Éàðàäàí áöòöí êàèíàòû éîõäàí âàð åäÿí,

úàíëûëàðû äà éàðàäûá øÿêèëëÿíäèðÿí Àëëàhäûð".

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí òÿñèðëè ñåhðèäèð

Áóðàäà áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë

åäèëìèø ìÿíôè ôèêèðëÿðè îëìàéàí, hå÷ áèð èäåîëîýèéàíûí òÿñèðè àëòûí-

äà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿð áèð èíñàí åëì-

äÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿðèí õóðàôàòëàðûíû ÿêñ

åòäèðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èíàíûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí áèð

èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿêäèð.

Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ

èíàíàíëàð áþéöê áèð ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàíñûç

ìàääÿíè äîëäóðàí âÿ áóíëàðûí ãàðûøìàñûíäàí âàõò ÿðçèíäÿ ôèêèðëÿ-


199

øÿí, äÿðê åäÿí, êÿøôëÿð åäÿí ïðîôåññîðëàðûí, òÿëÿáÿëÿðèí, Åéíøòåéí,

Ùóááë êèìè åëì àäàìëàðûíûí, Ôðåíê Ñèíàòðà, ×àðëòîí Ùåñòîí êèìè

ñÿíÿò÷èëÿðèí, áóíóíëà éàíàøû úåéðàíëàðûí, ëèìîí àüàúëàðûíûí, ãÿ-

ðÿíôèëëÿðèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûðëàð. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíý èääèàéà èíàíàí-

ëàð åëì àäàìëàðû, ïðîôåññîðëàð, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàðäûð. Áóíà

ýþðÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí "äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê âÿ

ÿí òÿñèðëè ñåhðè" èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. ×öíêè

áÿøÿð òàðèõèíäÿ èíñàíëàðûí àüëûíû áàøûíäàí áó äÿðÿúÿäÿ àëàí, àüûë

âÿ ìÿíòèãëÿ ôèêèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí, ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíà

ñàíêè áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿëÿðèíÿ ìàíå

îëàí áèð áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäóð. Áó, áÿçè àôðèêàëû ãÿáè-

ëÿëÿðèí òîòåìëÿðÿ, Ñÿáà õàëãûíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí,

Ùç.Èáðàhèìèí òàéôàñûíûí þç ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ, Ùç.Ìóñà-

íûí õàëãûíûí ãûçûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí äàhà

äÿhøÿòëè âÿ ãÿáóëåäèëìÿç áèð êîðëóãäóð. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò

Àëëàhûí Ãóðàíäà èøàðÿ åòäèéè áèð àüûëñûçëûãäûð. Àëëàh áÿçè èíñàíëà-

ðûí èäðàê ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿêäÿ

àúèç âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿð àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿëÿðäÿí

áÿçèëÿðè áóíëàðäûð:

"Ùÿãèãÿòÿí, èíêàð åäÿíëÿðè ÿçàáëà ãîðõóòñàí äà, ãîð-

õóòìàñàí äà îíëàð ö÷öí áèðäèð, èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Àëëàh

îíëàðûí öðÿéèíÿ âÿ ãóëàüûíà ìþhöð âóðìóøäóð. Ýþçëÿ-

ðèíäÿ äÿ ïÿðäÿ âàðäûð. Îíëàðû áþéöê áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!"

("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 6-7).

"...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð.

Îíëàðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð. Îíëàð

håéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð.

Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 179).

Àëëàh áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí ìþúöçÿëÿð ýþðñÿëÿð


200

äÿ èíàíìàéàúàã ãÿäÿð ñåhðëÿíäèêëÿðèíè áåëÿ áèëäèðèð:

"ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìà-

äàí éóõàðû äûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ "Ýþçöìöç áàüëàíìûø,

áèç ñåhðëÿíìèøèê" äåéÿðëÿð" ("Ùèúð" ñóðÿñè, 14-15).

Áó ãÿäÿð ýåíèø áèð êöòëÿíèí öçÿðèíäÿ áó ñåhðèí òÿñèðëè îëìà-

ñû, èíñàíëàðûí hÿãèãÿòëÿðäÿí áó ãÿäÿð óçàã ñàõëàíìàñû âÿ 150 èëäèð

áó ñåhðèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñþçëÿðëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð håé-

ðÿòàìèç áèð âÿçèééÿòäèð. ×öíêè áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ èíñàíûí èìêàí

õàðèúèíäÿ îëàí ññåíàðèëÿðÿ, úÿôÿíýèééàò âÿ ìÿíòèãñèçëèêëÿðëÿ äîëó

èääèàëàðà èíàíìàñû àéäûí îëà áèëèð. Àíúàã äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿ-

ôèíäÿêè èíñàíëàðûí øöóðñóç âÿ úàíñûç àòîìëàðûí àíè áèð ãÿðàðëà áèð

éåðÿ éûüûëûá, ôþâãÿëàäÿ áèð òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ

øöóð ýþñòÿðèá ãöñóðñóç áèð ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì

ö÷öí óéüóí îëàí hÿð úöð õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Éåð ïëàíåòèíè âÿ

ñàéñûç êîìïëåêñ ñèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàðû ìåéäàíà ýÿòèð-

äèéèíÿ èíàíìàñûíûí ñåhðäÿí áàøãà áèð èçàhû âÿ àäû éîõäóð.

Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóðàíäà èíêàð÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿðÿôäàðû îëàí

áÿçè àäàìëàðûí åòäèéè ñåhðëÿðëÿ èíñàíëàðû òÿñèð àëòûíà àëäûãëàðûíû


201

Ùç.Ìóñà âÿ ôèðîí àðàñûíäà áàø âåðÿí áèð hàäèñÿ èëÿ áèçÿ áèëäèðèð.

Ùç.Ìóñà ôèðîíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà ôèðîí Ùç.Ìóñàéà þç "åëì-

ëè ñåhðáàçëàðû" èëÿ èíñàíëàðûí éûüûøäûãëàðû áèð éåðäÿ ãàðøûëàøìàëàðûíû

èñòÿéèð. Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøàíäà ÿââÿëúÿ ñåhðáàçëàðà

îíëàðûí ìÿðèôÿòëÿðèíè ýþñòÿðìÿñèíè ÿìð åäèð:

"(Ìóñà:) "Ñèç àòûí!" äåäè. Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àò-

äûãäà àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàð

âÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 116).

Ýþðöíäöéö êèìè, ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþçáàüëàìàëàðëà -

Ùç.Ìóñà âÿ îíà èíàíàíëàð èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàðûí hàìûñûíû

ñåhðëÿéÿ áèëìèøäèëÿð. Àíúàã îíëàðûí àòäûãëàðûíûí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìó-

ñàíûí ýþñòÿðäèéè äÿëèë îíëàðûí áó ñåhðèíè, àéÿëÿðèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê,

"óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäìóø", éÿíè òÿñèðñèç hàëà

ýÿòèðìèøäèð:

"Áèç äÿ Ìóñàéà: "ßñàíû òóëëà!" äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿ

áàõûá ýþðäöëÿð êè, ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áö-

òöí øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äö-

çÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhðáàçëàð îðàäà

ìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð" ("ßðàô"

ñóðÿñè, 117-119).

Àéÿëÿðäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàðû ñåhðëÿéÿðÿê

þç òÿñèðè àëòûíà àëàí áó àäàìëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñàõòàêàðëûã îëìà-

ñûíûí öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà, ãåéä åäèëÿí àäàìëàð ïèñ

âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿð. Ýöíöìöçäÿ äÿ áèð ñåhðèí òÿñèðè èëÿ åëì

ïÿðäÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíý èääèàëàðà èíàíàíëàð âÿ áóíëàðû ìöäàôèÿ

åòìÿéÿ hÿéàòëàðûíû hÿñð åäÿíëÿð ÿýÿð áó èääèàëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿ-

ëÿð, hÿãèãÿòëÿð òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàíäà âÿ "ñåhð ïîçóëàíäà",

îíëàð äà ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿð.

Ùÿì÷èíèí òÿõìèíÿí 60 éàøûíà êèìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè


202

ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò ôèëîñîô îëàí, àíúàã äàùà ñîíðà ùÿãèãÿòëÿðè

äÿðê åäÿí Ìàëúîëì Ìóýýåðèäýå òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí éàõûí

ýÿëÿúÿêäÿ äöøÿúÿéè âÿçèééÿòè áåëÿ à÷ûãëàéûð:

“Ìÿí þçöì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäè-

éè ñàhÿëÿðèí ýÿëÿúÿéèí òàðèõ êèòàáëàðûíäà ÿí áþéöê ýöëöíú

âÿçèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàúàüûíà èíàíäûì. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð áó

ãÿäÿð ÷öðöê âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí îëàí áèð íÿçÿðèééÿíèí èíà-

íûëìàç áèð ñàäÿëþâhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håéðÿò è÷èíäÿ

ãàðøûëàéàúàãëàð” (Malcolm Muggeridge, The End of

Christendom, Grand Raïids: Eerdmans, 1980, ñÿh. 43).

Áó ýÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèð ýÿëÿúÿêäÿ

èíñàíëàð "òÿñàäöôëÿð"èí òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿêëÿð âÿ

òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí áþéöê éàëàíû âÿ ÿí øèääÿò-

ëè ñåhðè îëàðàã òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhð áþéöê ñöðÿòëÿ äöíéà-

íûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ þçöíöí èíñàíëàð öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè àçàëòìà-

üà áàøëàìûøäûð. Òÿêàìöë éàëàíûíûí ñèððèíè þéðÿíÿí ÿêñÿð èíñàíëàð

áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàðûíû håéðÿò âÿ òÿÿúúöá è÷èíäÿ ýþòöð-ãîé

åäèðëÿð.

"Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí!

Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí

áàøãà áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê.

Ùÿð øåéè áèëÿí, hþêì

âÿ hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí"

("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 2/32).


203

ИQTИBASLAR

1 А.Матон, Ж.Щопкинс, С.Жощнсон, Д.ЛаЩарт, М.Гуон Wарнер, Ж.Д.Wриэщт,Щуман Биолоэй анд Щеалтщ, Прентиъе Щалл, Неw Жерсей, с.592 Ж.А.Ъ.Броwн, “Тибб вя саьламлыг енсиклопедийасы”, Ремзи Китабеви,Истанбул, с.2503 Щ.Ж.де Ближ, М.Щ.Элантз, С.Л.Щаррис, Рестлесс Еартщ, Тще НатионалЭеоэрапщиъ Соъиетй, 1997, с.84 Щ.Ж.де Ближ, М.Щ.Элантз, С.Л.Щаррис, Рестлесс Еартщ, Тще НатионалЭеоэрапщиъ Соъиетй, 1997, с.85 Щ.Ж.де Ближ, М.Щ.Элантз, С.Л.Щаррис, Рестлесс Еартщ, Тще НатионалЭеоэрапщиъ Соъиетй, 1997, с.646 Щ.Ж.де Ближ, М.Щ.Элантз, С.Л.Щаррис, Рестлесс Еартщ, Тще НатионалЭеоэрапщиъ Соъиетй, 1997, с.647 Щ.Ж.де Ближ, М.Щ.Элантз, С.Л.Щаррис, Рестлесс Еартщ, Тще НатионалЭеоэрапщиъ Соъиетй, 1997, с.18-198 Тще Эуиннесс Боок оф Амазинэ Натуре, с.609 Щ.Ж.де Ближ, М.Щ.Элантз, С.Л.Щаррис, Рестлесс Еартщ, Тще НатионалЭеоэрапщиъ Соъиетй, 1997, с.10510 Натионал Эеоэрапщиъ, Жулй 1998, с.2911 Месопотамийа вя Гядим Йахын Шярг, Атласы бюйцк сивилизасийаларенсиклопедийасы, Илетишим Йайынлары, с.9212 Ана Британниъа, ъилд 20, с.59213 Щ.Ж.де Ближ, М.Щ.Элантз, С.Л.Щаррис, Рестлесс Еартщ, Тще НатионалЭеоэрапщиъ Соъиетй, 1997, с.18-19


204

Documents

Dünya həyatının həqiqətləri