RATNA PROLOST NAIH NARODA KNJIGA OSAMDESET DRUGA

U R E I V A K I O D B O R g e n e r a ' . - p o t p u k o v n i k B O K O U R I K O V I , g e n e r a l - p o t p u k o v n i k B R A N K O BOROJEVIC, g e n e r a l - m a j o r A L E K S A N D A R V O J I N O V I , g e n e r a l - m j o r B R A N -KO F E R O V I C , g e n e r a l - m a j o r F A B I J A N T R G O , g e n e r a l - m a j o r u p e n z . M E S U D HOTI, g e n e r a l - m a j o r u p e n z . M I L U T I N P E J A N O V l C , p u k o v n i k A H M E T O N L A G I C , p u k o v n i k V I K T O R K U C A N , p o t p u k o v n i k u p e n z . L A Z A B O -

G E S K I 1 p u k o v n i k A B D U L A H S A R A J L I C o d g o v o r n i u r e d n i k

U R E D N I K R E D A K T O R p o t p u k o v n i k R A D O M I R P E T K O V l C

VOJNOIZDAVACKI ZAVOD

Dr Duan Luka

Ustanak u Bosanskoj k r a j i n i

Beograd 1967.

Odbranjeno kao doktorska disertacija na Filozofsko-istorijskom fakultetu u Beogradu pred komisijom u sastavu:

akademik dr VASO CUBRILOVlC dr JOVAN MARJANOVIC dr JOVAN MILICEVIC

UVOD

Sire podruje zapadne i centralne Bosne teritorij ranijih srezova Banja Luka i Biha u celini, te manji delovi srezova: Doboj, Sarajevo i Mostar u toku NOB-a sainja-vali su jedno operativno podruje pod nazivom Bosanska krajina.1

1 Iako se termin Bosanska krajina javlja u doba Turaka, on ima svoju praosnovu iz vremena srednje vjekovne bosanske samostal-nosti. U vreme Kulina bana, krajem XII veka, bosanskoj dravi su prikljueni predeli izmeu srednjeg toka Vrbasa i gornjeg toka Sane, koji se nazivaju Donji kraji. U drugom delu XIV veka, u vreme procvata bosanske samostalnosti, kralj Tvrtko iri svoju vlast dalje na zapad, sve do gornjeg Unca i Cetine. Ovi predeli na-zivaju se tada Zavrje. Ve u ovo vreme ovi krajevi postaju pogra-nina podruja izmeu samostalnih junoslovenskih drava ili dr-ava iju su vrhovnu vlast one priznavale i u izvesnom smislu granica uticaja istone i zapadne hrianske crkve. Znaaj ove teri-torije kao graninog podruja jo vie se istie u vreme turske vladavine na Balkanu. Ova teritorija postaje ratno poprite izmeu Austro-Ugarke i Turske, to ima vidnoga odraza na ustrojstvo vojne i civilne vlasti u podrujima sa obe strane granice, i na for-miranje posebnog tipa Krajinika-ratnika. Nasuprot Vojno] krajini, koju u Hrvatskoj osnivaju Habsburzi, Turska u predelima zapadne Bosne formira Tursku krajinu. Po osnivanju Bosanskog paaluka 1580. god. odreuje se za sedite pae centar ove oblasti Banjaluka.

Uporedo sa jaanjem vojne organizacije u Hrvatskoj krajini Turska Imperija posveuje veliku panju izgradnji svoje vojne or-ganizacije u Bosanskoj krajini. U toku 16. i 17. veka izgrauje se u ovim krajevima sistem kapetanija sa vrom vojnom organiza-cijom. Krajem 16. veka Krajina je bila podeljena na oko 20 kape-tanija. Dananja granica izmeu Bosanske krajine i Hrvatske for-mirana je Karlovakim i Svitovskim mirom (1699. i 1791) posle definitivnog potiskivanja Turaka iz delova Like, Korduna i Banije

Dok su severoistona, severna i zapadna granica Bo-sanske krajine tano fiksirane rekom Vrbasom, itavim to-kom, rekom Savom od Bosanske Gradike do Jasenovca, rekom Unom od Bosanskog Novog do Donje Ivanjske i suvozemnom granicom od Donje Ivanjske do tromee iz-meu Dalmacije, Like i Bosanske krajine nedaleko od Knina, njena juna i jugoistona granica nisu tano odre-ene. Prema miljenju nekih istoriara ova granica prolazi velikim umama izmeu Jajca i Drvara.2

Najzapadniji deo ovoga podruja, oko Cazina, Bihaa i Krupe, naziva se jo i imenima Duboka krajina", Bi-haka krajina", Cazinska krajina" ili Pravi serhat".

Bosanska krajina ima vie manjih oblasti koje su po-deljene rekama ili planinskim masivima. Na severu izmeu reka Sane, Une, Vrbasa i druma Banja LukaPrijedor nalazi se Kozara (978 m) sa Potkozarjem, Knepoljem i Lijevom poljem. Deo Bihake krajine na levoj obali reke Une naziva se Cazinska krajina. Blago brdoviti predeo iz-meu Une, Sane i Grmea (1604 m) naziva se Podgrme.

Juno od planine Grmea prostire se predeo visokih dinarskih planina: Srnetica (1341 m), Klekovaa (1961 m), Vijenac (1650 m), ator (1872 m), Vitorog (1907 m), Sta-retina (1891 m), Radua (1956 m), Vran (2074 m) i Dinara (1831 m), izmeu kojih se nalaze kraka polja od kojih su najvea Livanjsko (380 km2), Glamoko (133,5 km2) i Du-vanjsko (120 km2).

Od gornjeg toka reke Sane pa na istok do staroga druma Banja Lukaaavica prostire se brdovito Zmija-nje, a istono od druma do reke Vrbasa neto via Manjaa (1239 m). Jugoistono od Jajca u gornjem toku reke Plive nalazi se Pliva ili Pljeva dok istonije od nje oko reke Janja oblast Janj.

Junije od Banjaluke, u trouglu izmeu reka Vrbasa, Vrbanje i gornjeg toka Lave prostire se umovita planin-ska oblast sa planinama Cemernicom (1338 m) i Vlaiem (1943 m). Istono od Vrbanje, u gornjim tokovima Usore

2 Dr Vaso ubrilovi, prilog Bosanska krajina, u Enciklopediji Jugoslavije I, str. 699.

i Ukrine, protee se takoe umovita oblast sa najviim planinama Uzlomcem i Borijem (1077 m). Severno od ovoga podruja, u prostoru izmeu Vrbanje, dela Bosne i Ukrine je Prnjavorska upa, koja na severu prelazi u Posavinu sa umovitom planinom Motajicom (652 m).

Cela ova teritorija Bosanske krajine bila je po-deljena na 21 srez: Cazin, Biha, Bos. Krupa, Bos. Petro-vac, Bos. Grahovo, Bos. Novi, Bos. Dubica, Prijedor, Sanski Most, Klju, Glamo, Livno, Bugojno, Jajce, Mrkonji--Grad, Banjaluka grad i srez, Bos. Gradika, Prnjavor, Ko-tor-Varo, Tesli i Travnik. Za vreme Kraljevine Jugo-slavije postojala je tendencija kod organa vlasti, pa i kod banske uprave vrbaske banovine, da se naziv Bosanska krajina proiri na itavu teritoriju vrbaske banovine. Ovu tendenciju nasleuje i NDH i proglaava vrbasku banovinu Hrvatskom krajinom.

U vreme priprema za ustanak od aprila do jula 1941. godine pod rukovodstvom Oblasnog komiteta za Krajinu nalazilo se itavo podruje vrbaske banovine do reke Bo-sne. Kompetencije Oblasnog komiteta, kasnije Operativnog taba NOP odreda za Bos. krajinu, proiruju se u ustanku na jug sve do Gornjeg Vakufa i Duvna. Tako se formira operativno podruje Bosanske krajine u toku NOR-a, u koje, pored istorijske Bosanske krajine, ulaze del ovi Po-savine i centralne Bosne do reke Bosne, oslanjajui se na

. jugu na planine Vraniu, Raduu, Vran i Donje Duvanj-sko polje.

Poto ovo podruje pre rata ne ini jedinstvo u poli-tikom, privredno-ekonomskom i kulturno-prosvetnom vidu, pri izuavanju stanja u ovim oblastima ivota u pred-ratnim godinama sluiemo se statistikom, pregledima i pokazateljima teritorije vrbaske banovine, koja je po veli-ini i po broju stanovnitva priblino jednaka veliini ope-rativnog podruja Bosanske krajine iz NOB-a.8

8 U operativno podruje Bosanske krajine nisu uli predratni srezovi iz okvira vrbaske banovine: Doboj, Dvor na Uni, Maglaj, Graanica, Gradaac i Teanj, ali su uli, u celini ili delimino, srezovi iz susednih banovina: Travnik, Kupres, Bugojno, Livno i Duvno.

Prema poslednjem predratnom popisu, iz 1931. godine, na terenu vrbaske banovine ivelo je 1,037.382 stanovnika 600.529 Srba, 172.787 Hrvata, 250.265 muslimana i 13.801 ostalih.4

Najvei deo stanovnitva vrbaske banovine bavio se poljoprivredom i to izrazito ekstenzivnom. U industriji i zanatstvu bilo je uposleno samo 21.320 radnika i slube-nika, u trgovini i saobraaju 10.386, i u javnim slubama i slobodnim zanimanjima 14.231 radnik i slubenik, to iznosi ukupno 45.937 aktivnih lanova sa 76.880 izdra-vanih lanova. Sve ostalo stanovnitvo 914.565 ivelo je od zemljoradnje i stoarstva.5

U razdoblju od 1931. do 1938. godine broj stanovni-tva je porastao sa 1,037.382 na 1,206.054, dok se u periodu od 1938. do 1941. godine poveao za jo oko 50.000. Me-utim, vanpoljoprivredno stanovnitvo, usled veoma sla-bog razvoja industrije, kriza i nezaposlenosti, jedva da je moglo postii vei porast od jedne estine za taj period.

Tako se stanovnitvo Bosanske krajine do drugog svet-skog rata bavilo uglavnom poljoprivredom, i to neposredno pred rat 70% gazdinstava oralo je zemlju drvenim plugom.7

Najvie se gajio kukuruz jedina itna hrana na selu u ovoj pokrajini8, koji je proseno godinje zauzimao po-vrinu od oko 270.000 ha, sa veoma niskim doprinosom, od svega oko 13 metrikih centi po hektaru.9

4 Statistiki godinjak Kraljevine Jugoslavije za 1937, knj. 8, str. 75.

s Isto, str. 49 i 50. 6 Isto, str. 76. 7 Arhiv Bosanske krajine Banja Luka (u daljem tekstu: Arhiv

BK), zapisnik sednice Banskog vea, III234. 8 U ekspozeu pred Banskim veem 19. II 1940. naelnik Pri-

vrednog odeljenja Vrbaske banovine kae izmeu ostalog i ovo: Opte je poznata injenica da je standard ivota upravo ovdanjeg poljoprivrednika na najniem stepenu u dravi. Kod nas se velikim delom hrani seljak zobenim hljebom, a uglavnom kukuruzom. Posti se od pola godine. Kue su niske, a stanovi mrani, esto nema ni prozora, spava se na golom podu, slami, senu ili liu. Posteljnih stvari uopte nema. Hrana je vrlo slaba". Iz citiranog zapisnika.

9 Statistiki godinjak Kraljevine Jugoslavije 1938. i 1939, knj. 9, str. 167.

Najvei deo seoskih gazdinstava bio je sa veoma malim posedima: 7.335 do pola hektara, 93.705 domainstava od pola do 5 hektara u veini sluajeva slabe i nerodne zemlje10. Slino je bilo i sa stoarstvom. Rasna stoka je gaj ena samo u ravniarskim krajevima. Retko je gde vr-eno oplemenjivanje i selekcija stoke. Primitivan nain pripremanja stone hrane i loe odravanje panjaka uvje-tovali su ogranien broj domae stoke svih vrsta. U celoj oblasti u 1939. godini bilo je 1,531.699 grla sitne i krupne stoke ili jedva neto vie od jednog grla po jednom sta-novniku.11

Vei deo seljatva u Bosanskoj krajini nalazio se u vrlo bednom materijalnom poloaju, a posebno ono sa naj-sitnijim posedima do 2 hektara. Pomo od drave i agrarne reforme, koja je godinama obeavana, usled najraznovrsni-jih malverzacija sa dravnim zemljama (pre svega sa u-mama i krevinama), bila je beznaajna, posebno u najpa-sivnijim krajevima. Sam ef Agrarno-privrednog odseka vrbaske banovine morao je 1940. godine javno priznati da se kraj agrarne reforme na terenu Bosanske krajine ne moe sagledati12. U potrazi za zaradom mukarci iz siromanih porodica i zadruga lutaju iz godine u godinu po Slavoniji i Vojvodini, kao sezonski radnici ili u rodnom kraju rade kao napoliari kod bogatijih seljaka na pose-dima otkupljenim od osiromaenih sitnih sopstvenika ili na kompleksima uzurpiranim od drave.13

*

Industrija je bila veoma slabo razvijena. Neposredno pred drugi svetski rat u vrbaskoj banovini je radilo 49, pre-teno manjih industrijskih preduzea, od ega je oko polo-vine otpadalo na pogone drvne industrije pilane i mani-pulacije za eksploataciju uma. Neto ire je bilo razvijeno zanatstvo, ali sa veoma malim brojem uposlenih radnika.

10 Isto, 1937, knj. 8, str. 108. 11 Isto, za 1940, knj. 10, str. 170 i 171. 12 Arhiv BK, citirani zapisnik Banskog vea, str. 81. 13 Vidi: Bosna i Hercegovina kao privredno podruje, Sara-

jevo 1938.

U 1939. godini u 8.270 zanatskih radnji bilo je uposleno svega 2.183 pomonika i 2.416 uenika14.

U privrednim preduzeima vei deo radnitva sai-njavali su sezonski radnici, a posebno u drvnoj industriji i ciglanama, u kojima se moglo preko leta upoljavati ne-kvalifikovano stanovnitvo sa sela. U dve treine preduzea proizvodnja je bila manufakturnog karaktera sa starim, do-trajalim mainama i vrlo tekim uslovima za rad. Poloaj pomonika i uenika u zanatstvu i trgovini bio je jo tei nego poloaj radnika u industriji. Pored napornog rada u radionici, oni su morali obavljati vei deo poslova u doma-instvu svog poslodavca.

Oko polovina privrednih preduzea u vrbaskoj bano-vini nalazila se u rukama osam akcionarskih drutava, od kojih je veina bila relativno siromana, ime se njihova e za profitima i intenzivnijim koritenjem privrednih bogatstava jo vie isticala. U 1936. godini ova drutva su imala dvanaest puta vie kapitala uloenog u sirovine i materijal za reprodukciju nego u gotovini15.

U prilog pogoranju poloaja radnitva i siromanog seljatva u Bosanskoj krajini u godinama pred drugi svet-ski rat ilo je i permanentno poveanje ivotnih trokova, dok su nadnice ostajale na istom nivou ili su ak opadale. Radi ilustracije uporediemo nadnicu kopaa i cenu 1 kg crnog hleba. Na primer, dok je nadnica kopaa u Banjaluci 1935. godine iznosila proseno 20,56 din, a cena 1 kg crnog hleba 2 dinara, ona je 1937. godine pala na 20 din, a cena hleba je porasla na 2,6716. Pogoranjem standarda najvie je bio pogoen siromani seljak-nadniar i nekvalifikovani radnik.

I u pogledu saobraaja vrbaska banovina je dolazila na poslednje mesto u Kraljevini Jugoslaviji. Od ukupno 7.377 km pruge normalnog koloseka 1939. g. u Jugoslaviji na vrbasku banovinu je otpadalo samo 178 km ili 2,41% (pruga od Volinje do Banjaluke i Bos. Novog do Bihaa).

Neto bolje stanje je bilo sa usko tranom prugom 494 km, od kojih je samo 136 km bilo u javnom saobra-

14 Arhiv BK, citirani zapisnik Banskog vea, str. 128. 16 Statistiki godinjak Kraljevine Jugoslavije za 1937,

knj. 8, 204. 18 Isto, str. 226 i 230.

aju, dok je 358 km pruge koriteno za eksploataciju uma i ruda.

Nije bilo bolje stanje ni u cestovnom saobraaju. Od 41.915 km dravnih i banskih puteva u Kraljevini, na vrbasku banovinu je otpadalo samo 2.708 km ili 6,69%.17

U oblasti kulturno-prosvetne delatnosti situacija u vrbaskoj banovini bila je kao i u privredi. Dok je u itavoj Jugoslaviji proek nepismenosti iznosio 44,6%, u vrbaskoj banovini bilo je 72,6% nepismenih. Bilo je planinskih po-druja gde se procenat nepismenosti penjao i preko 80%, kao u srezovima: Cazin, Klju i Kotor-Varo18.

U zaostalijim podrujima itave skupine sela bile su bez osnovne kole. Od 8.727 osnovnih kola u celoj Jugosla-viji u kolskoj 1937/38. godini na vrbasku banovinu je otpadalo 503 kole ili 5,75% sa 60.381 uenikom ili samo 4,34%. Proces irenja kolske mree i izgradnje novih kola bio je vrlo spor. U kolskoj 1937/38. godini otvoreno je samo 7 novih kola na 25 srezova i 2 grada vrbaske banovine ili 0,26 novih kola po jednom srezu19.

Ni u narednim godinama izgradnja kola nije bila mnogo bra, naprotiv, u poslednjim godinama pred rat ona e jo vie opasti. U 1938/39. godini otvoreno je 10 novih osnovnih kola, dok su u narednoj 1939/40. izgra-ene samo 4 osnovne kole. Ovakva politika politikih i prosvetnih vlasti dovela je do toga, da je kolska mrea u vrbaskoj banovini daleko zaostajala u razvitku iza svih ostalih banovina20.

Stanje srednjeg kolstva nije bilo nita povoljnije. Od 188 gimnazija u Kraljevini u kolskoj 1936/37. godini na vrbasku banovinu je otpadalo samo 5, odnosno 2,66%, dok je procenat stanovnitva vrbaske banovine u ukupnom broju stanovnitva Kraljevine Jugoslavije iznosio preko 8%. U ovo vreme radila je na terenu itave Bosanske krajine samo jedna uiteljska kola21.

17 Isto za 1938/39, str. 210, i za 1940, str. 194. 18 Definitivni rezultati popisa stanovnitva od 31. marta 1931.

Stanovnitvo po pismenosti. " Statistiki godinjak Kraljevine Jugoslavije za 1938/1939,

knj. 9, str. 354 i 360. 20 Citirani zapisnik Banskog vea. 21 Statistiki godinjak Kraljevine Jugoslavije za 1938/1939,

str. 363.

Kultura je bila u jo nezavidnijoj situaciji. Najvei broj stanovnitva po selima nije uopte imao prilike da spozna naj osnovni je elemente dostignua civilizacije, kao to su na primer: radio-aparat, kino-predstava i si.

*

Zaostalost, siromatvo i opta privredna nerazvijenost krajikog podruja imali su vidnog odraza na celokupna politika kretanja u ovome kraju.

I pored velikih mogunosti za eksploataciju umskih i rudnih bogatstava, domaa buroazija je bila relativno siromana. Ovo se odnosi naroito na malobrojnu indu-strijsku buroaziju, koja je raspolagala sa svega nekoliko desetina, preteno manjih i zastarelih preduzea, uglav-nom za eksploataciju uma ili preduzea za izradu polu-fabrikata. Trgovaka buroazija bila je neto brojnija, ali takoe relativno siromana. Izuzetak ini nekoliko trgo-vakih porodica iz Banjaluke, Bihaa, Prijedora i jo nekih veih mesta, koje su raspolagale sa neto veim trgovakim i bankovnim kapitalom i rezervama robe. U manjim sre-skim mestima, seditima optina i selima nalazio se vei broj sitnih trgovaca meovitom robom, koji su u veini sluajeva zadrali mentalitet bogatijeg seljaka, i po nainu ivota se nisu mnogo razlikovali od bogatijih seoskih do-mainstava.

Koristei povoljne uslove privrednu, politiku i kulturnu zaostalost, nezaposlenost, jake ostatke patrijar-halne prolosti, delimino nerazvijene oblike nacionalne svesti, versku zatucanost i jak uticaj velikosrpskog i veli-kohrvatskog ovinizma buroazija usmerava politiku borbu na liniju verske i nacionalne borbe i netrpeljivosti.-2 Verska i nacionalna netrpeljivost kao odraz ekonomske bede i politike zaaurenosti koju svojom protivnarodnom delatnou snano podgrejava i deo klera svih triju kon-fesija primala je neposredno pred rat sve otrije oblike.

22 Avdo Humo, Rad Partije na pripremanju oruanog ustanka u Bosni i Hercegovini, Vojno delo br. 45/1959, Beograd, str. 231243.

Uestale su svae na zborovima, vaarima i u meovitim selima, koje su esto prerastale u masovne sukobe, u ko-jima je bilo i po nekoliko mrtvih. Tako je 12. januara 1938. godine dolo do masovnog obrauna izmeu musli-mana i Srba u selu Omarskoj kod Prijedora, kojom prili-kom je uz indirektnu podrku andarma poginulo 6 mu-slimana.23

Borba za ekonomski presti, voena na pozornici po-litike borbe, za uticaj i glasove graanskih partija, vodila se uglavnom na konfesionalnoj osnovi. Stranaka borba izmeu pojedinih graanskih partija poinje da oivljava pred izbore 1935. godine. Najjai uticaj u redovima srpskog ivlja imale su u ovo vreme Jugoslovenska nacionalna stranka, Narodna radikalna stranka, Demokratska stranka i Savez zemljoradnika (Zemjoradnika stranka). Kod hr-vatskog stanovnitva izrazito najjai uticai je imala Hrvat-ska seljaka stranka, a u muslimana najjaa je bila Jugo-slovenska muslimanska organizacija. Na petomajskim izbo-rima 1935. godine za Bogoljuba Jevtia, nosioca liste Jugoslovenske nacionalne stranke, glasalo je 119.409 biraa ili 54,53 od svih glasalih na teritoriji vrbaske banovine. Za listu udruene opozicije (Hrvatska seljaka stranka, Demokratska stranka, Savez zemljoradnika i Jugosloven-ska muslimanska organizacija) glasalo je ukupno 97.563 biraa ili 44,55 svih biraa na teritoriji vrbaske banovine. Od ukupno 24 izborna sreza opozicija je pobedila u devet srezova: Banjaluci, Bihau, Gradacu, Dvoru na Uni, Bo-sanskoj Dubici, Bosanskom Novom, Maglaju i Cazinu.24 Uspeh opozicije ne moe se uzeti kao sigurno merilo ja-anja demokratske svesti kod naroda, jer su neke od stranaka, kao na primer JMO, spadale u red tada najkon-zervativnijih stranaka i odmah posle izbora prele iz opo-zicije na stranu vlade.

U periodu izmeu petomajskih izbora 1935. i decem-barskih izbora 1938. godine izvrena je izvesna stabilizacija

23 Arhiv Instituta za izuavanje radnikog pokreta u Beo-gradu (u daljem tekstu: Arhiv IRP, Beograd), mf 79/341, Izvetaj ministra saobraaja predsedniku vlade od 31. I 1938.

24 Statistiki godinjak Kraljevine Jugoslavije za 1935, knj. Rezultati izbora za narodne poslanike.

graanskih stranaka koje su u vreme premoi JNS do 1935. godine bile od strane reima zabranjivane i priguivane.

U pogledu organizacije stranakog politikog ivota i rada raznih ustanova koje su delovale u okviru stranke prednjaila je HSS, -ija su kotarska, optinska i seoska rukovodstva drala pod svojim uticajem skoro itav hrvat-ski ivalj u Krajini. Stranka je ostvarivala svoj uticaj i preko privrednih, ekonomskih, kulturnih i drugih usta-nova. U hrvatskim selima delovala je ekonomsko-privre-dna organizacija Gospodarska sloga, koja je radi zatite, uglavnom bogatijih seljaka, osnivala kreditne, poljopri-vredne i nabavno-prodajne zadruge. Od 1937. stranka for-mira po srezovima jedinice seljake i graanske zatite koje svoje pripadnike obuavaju vojnikim vetinama i ujedno slui kao zatita stranakih interesa HSS. U ovom vremenu HSS dri pod svojom kontrolom najvei broj hrvatskih nacionalnih kulturnih institucija, kao to su pe~ vaki horovi, kulturno-umetnika drutva, sportska dru-tva, razne sekcije itd. Stranaka struktura vodee musli-manske organizacije (JMO) bila je labilna, ali je njen uticaj meu muslimanima bio vrlo jak. Zahvaljujui tome to je rukovodstvo JMO na elu sa Spahom odmah posle izbora izalo iz opozicionog bloka i, po sporazumu sa Stojadino-viem, prilo u Jugoslovensku radikalnu zajednicu, JMO je imala hegemonistiki poloaj u zvaninoj reimskoj politici u Bosni i Hercegovini u srezovima i gradovima gde je muslimansko stanovnitvo bilo brojnije od Srba i Hrvata. Lavirajui izmeu vodeih grupacija velikosrpske i veliko-hrvatske buroazije, JMO je uspela da ojaa uticaj domae muslimanske buroazije i arije u znatnom broju banov-skih, sreskih i optinskih organa vlasti. Ovo je posebno vano za srezove u Krajini u kojima ivi vei procenat muslimana, kao u Cazinu, Bihau, Bos. Krupi, Sanskom Mostu itd.

Meu srpskim ivljem u periodu od 1935. godine naglo poinje da jaa uticaj Zemljoradnike stranke, posebno njena opoziciona grupa, koju je na izborima 1938. u ovome kraju predvodio dr Branko Cubrilovi. Posle izlaska dr Cu-brilovia iz opozicije u leto 1939. i njegovog ulaska u vladu CvetkoviMaek dolazi do izvesnog slabljenja uticaj a Zemljoradnike stranke u pojedinim srezovima u Krajini.

Jugoslovenska nacionalna stranka, koja je zahvaljujui podrci reima do 1935. imala najjai uticaj u Krajini, poinje posle izbora naglo politiki da slabi. Jai uticaj ova stranka zadrala je u toku ovih godina samo u srezu Kotor-Varo.25

Znatan uticaj kod Srba u ovo vreme imala je Radi-kalna stranka, koja je u okviru Jugoslovenske radikalne zajednice (Radikalna stranka, JMO i Slovenaka ljudska stranka) bila na vlasti. U rukovodee organe Radikalne stranke bili su uglavnom ukljueni najbogatiji srpski slo-jevi bankari, vlasnici preduzea, bogati i srednji trgovci. Predstavnici ove stranke imali su u ovome periodu za-jedno sa predstavnicima JMO najjai uticaj u banovskim i lokalnim organima vlasti.

Samostalna demokratska stranka imala je dosta jak uticaj u srpskom ivlju u privredno, kulturno i politiki razvijenijim srezovima, kao u Bos. Novom, Prijedoru, Bos. Dubici itd. U sreska rukovodstva ove stranke uao je znatan broj demokratski orijentisanih seljaka. Nepo-sredno pred rat Demokratska stranka osniva po selima u Krajini kulturno-prosvetne grupe pod nazivom Seljako kolo", koje su aktivno radile na kulturno-prosvetnom uzdi-zanju sela.

Najkonzervativnije i verski i nacionalno naj oboj eni je, izuzimajui Ljotiev zbor i frankovce koji su u ovo vreme u Krajini imali mali broj pristalica, bile su Radikalna stranka, JMO, JNS i vei deo HSS. Rukovodstva ovih stranaka predstavljala su najbogatije slojeve domaih bur-oazija. U borbi za presti i jaanje ekonomskih pozicija ove stranke su, koristei teko naslee prolosti, itavom svojom politikom radile na produbljivanju nacionalnih i verskih razlika i netrpeljivosti izmeu muslimana, Srba i Hrvata.

Zemljoradnika i Samostalna demokratska stranka u svojim rukovodeim organima okupljale su siromaniju srpsku buroaziju i deo srpske inteligencije, a u najniim odborima stranke i jedan broj siromanih seljaka. Sve ovo

25 Arhiv Instituta za izuavanje istorije radnikog pokreta Sarajevo (u daljem tekstu: Arhiv IRP, Sarajevo), inv. br. 2395, Spisak poslanika u BiH od 11. XII 1938.

je uticalo na tolerantni j i stav ovih stranaka prema na-prednom revolucionarnom i omladinskom pokretu.

U celini politika kretanja u Bosanskoj krajini u vre-me od 1935. do 1938. kretala su lagano ulevo. Na izborima 11. XII 1938. za opoziciju, koju su sainjavali HSS, Zemljo-radnika i Demokratska stranka, glasalo je u vrbaskoj banovini 101.873 glasaa ili 48,43%. Za vladinu listu, koju su u ovoj banovini u celini podravali radikali i JMO, i pored raznih nepravilnosti i pritiska policije, glasalo je 107.421 biraa ili 51,06%. Posebno vidan uspeh na izbo-rima je postigla Zemljoradnika stranka, naroito u sre-zovima Bos. Dubici, Bihau, Bos. Novom, Prijedoru, Bos. Grahovu itd. Od ukupno 24 izborna sreza opozicija je na izborima pobedila u l i srezova.28

Sporazum CvetkoviMaek od 26. avgusta 1939. godine u celini je prihvatila HSS. Njega su uglavnom po-voljno ocenile i Zemljoradnika i Demokratska stranka. Iako je ovim sporazumom, koji je bio nagodba hrvatske i velikosrpske buroazije, samo naet problem nacionalnog pitanja Hrvata, on je od-najveeg dela demokratski orijen-tisanog ivlja u Bosanskoj krajini povoljno prihvaen.

Protiv sporazuma i posebno protiv stvaranja hrvat-ske banovine, u koju je trebalo da budu ukljueni i neki delovi Bosne i Hercegovine naseljeni Hrvatima, bili su Ra-dikalna stranka, ostaci JNS i vei deo JMO.

Sporazum je na ovaj nain uvetovao jo veu poli-tiku konfuziju u odnosima graanskih stranaka u Bosan-skoj krajini. Jugoslovenska muslimanska organizacija na-suprot sporazumu i banovini hrvatskoj pokree akciju za autonomiju Bosne i Hercegovine, dok Radikalna stranka i ostaci JNS pokuavaju uzbuniti Srbe protiv Hrvata pod parolom Srbi na okup".27

S obzirom na to da rukovodstvo JMO u vreme potpisi-vanja nije imalo jedinstven stav u odnosu na sporazum, konkretna akcija za autonomiju Bosne i Hercegovine po-ela je skoro pola godine posle potpisivanja sporazuma.

28 Vrbaske novine br. 1525, od 15. XII 1938, Rezultati izbora na terenu Vrbaske banovine; Arhiv IRP Sarajevo, inv. br. 2395, Spisak poslanika za BiH, 11. XII 1938.

2' Arhiv IRP Sarajevo, br. 1939/220 i 1940/40. T7vetaj Sre-skog naelstva u Bugojnu i Sreskog naelstva u Travniku.

a 17

Krajem decembra 1939. na inicijativu rukovodstva JMO sazvana su u Sarajevu dva sastanka istaknutih muslimana iz Bosne i Hercegovine na kojima je izabran odbor po-kreta za autonomiju Bosne i Hercegovine na elu sa prva-cima JMO dr Daferom Kulenoviem i Ismetbegom Ga-vrankapetanoviem. U februaru je izdan proglas u kome se pozivaju muslimani da podre pokret za autonomiju Bosne.28 Istaknutiji prvaci JMO krenuli su u pojedine srezove i poeli sa formiranjem akcionih odbora pokreta za autonomiju Bosne i Hercegovine po srezovima i opti-nama. Ovim odborima dato je u zadatak da do 1. III 1940. pripreme i organizuju izbore za delegate za zemaljsku skuptinu Bosne i Hercegovine. Poziv izvrnog odbora po-kreta za autonomiju Bosne i Hercegovine naiao je na povoljan odziv kod veine muslimana a posebno kod bur-oazije i muslimanske arije. U toku februara i marta formirani su inicijativni odbori po veini srezova. Ovaj odziv i celokupna akcija uplaili su reim i vlada Cvet-koviMaek krajem marta zabranjuje i linijom vlasti onemoguava dalju aktivnost ovoga pokreta.29

Paralelno sa pokretom muslimana za autonomiju Bo-sne i Hercegovine kod najkonzervativnijeg dela srpske arije, koju su predstavljala rukovodstva Radikalne stran-ke, organizuje se pokret Srbi na okup", koji je imao za cilj da onemogui sprovoenje u delo sporazuma i formi-ranje hrvatske banovine. Ovaj pokret bio je u celini mnogo slabiji od pokreta muslimana za autonomiju, ali je bio dosta jak u srezovima koji su, delimino ili u celini, trebalo da budu ukljueni u sastav banovine hrvatske kao, na primer, u Derventi, Livnu, Bugojnu itd. U veini ovih mesta bili su organizovani ilegalni ili legalni akcioni od-bori, sastavljeni uglavnom od prvaka Radikalne stranke. U decembru 1939. i januaru 1940. neki od ovih odbora razvili su ivlju aktivnost u pokretanju Srba protiv spo-razuma. Odravani su manji sastanci i dogovori, a u Der-

28 Proglas iz decembra 1939. godine, Arhiv IRP Sarajevo, br. RP-II-409/1940.

20 Arhiv IRP Sarajevo, RP-II 4269593, 2209253, 4329525, 4239584, 4199590, 409/40. Izvetaji Izvrnog odbora pokreta za autonomiju BiH od januara, februara i marta 1940. godine i izve-taji sreskih naelstava iz istog vremena; Arhiv BK Banja Luka RP-4-130/1939, Izvetaj sreske ispostave Stari Majdan od 2. VIII1939.

venti politiki zbor. Iz srezova Derventa, Gradaac i Brko ila je deputacija u Beograd i traila od vlade da se ovi krajevi ponovo izuzmu iz okvira savske banovine.30

Vlada je i ovaj pokret u toku marta 1940. zabranila i posredstvom policije i organa vlasti rasturila.

Policijskim merama vlada je uspela da zabrani, ali ne i da ugui ova dva pokreta. Deo pobornika pokreta Srbi na okup" sve se vre vee za etniku organizaciju i Ljotiev zbor a najvatreniji pobornici autonomije mu-slimana izmeu ostalih i najistaknutiji rukovodioci toga pokreta, Ismetbeg Gavrankapetanovi i dr Dafer Kule-novi, ilegalno se povezuju za frankovaki pokret.

Frankovaki pokret pojavljuje se u vrbaskoj banovini u vreme sve veeg zaotravanja politikih suprotnosti u Krajini u toku 1939. godine. Prvu ustaku grupu u Krajini formirao je u Banjaluci u drugoj polovini 1939. advokat dr Viktor Guti. Koristei sve jae zaotravanje politikih suprotnosti, Guti u toku 1940. godine formira ustako-frankovake grupe po sreskim mestima ove oblasti.

Tako se neposredno pred rat na tlu Krajine uz dalje pogoravanje ivotnih uslova radnih ljudi, sve veu bedu i zaostalost ubrzava proces sve jaeg zaotravanja nacio-nalnih, verskih, politikih, ekonomskih i socijalnih suprot-nosti.

Jedina snaga koja se svemu ovom suprotstavljala i bila u stanju da se prihvati zadatka reavanja ovih problema bila je KPJ.

REVOLUCIONARNI RADNIKI POKRET

U doba estojanuarske diktature i sve do 1937. godine KPJ u Bosni i Hercegovini nije bila objedinjena, niti je imala vre pokrajinsko rukovodstvo. U nekim mestima, kao u Sarajevu, Mostaru, Tuzli, Banjaluci i Bihau gde je postojala tradicija jaeg revolucionarnog radnikog po-kreta, delovale su u ovo vreme elije KPJ, ali je taj rad

30 uro Pucar Stari Politiki izvetaj na Osnivakom kon-gresu KP BiH 1948, str. 25; Arhiv Republikog sekretarijata unu-tranjih poslova (Arhiv RSUP), Sarajevo, Izvetaj Sreskog naestva iz Dervente od 7. II, 23. II i 11. III 1940.

2* 19

bio nepovezan i spontan, to je uvetovalo greke i lutanja. Organizovano i sistematsko delovanje KP J u Bosni, konso-lidacijom rukovodstva KP J na elu sa drugom Titom upo-redo sa sve veim zaotravanjem politikih, klasnih, nacio-nalnih, socijalnih i drugih suprotnosti i jaanjem revolu-cionarnog raspoloenja u masama aktivno poinje od 1938. godine.

Polovinom 1938. godine u Mostaru je odrana Prva pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu, na kojoj, usled provale i frakcionakih borbi, nisu uestvovali delegati iz Banjaluke.31

Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu, iza-bran na ovoj konferenciji, izmeu ostalog, dobio je zadatak da pomogne banjalukoj partijskoj organizaciji da ojaa i da se organizaciono sredi. Poto postavljene zadatke ovaj PK nije uspeo da rei, na savetovanju CK KPJ u prolee 1939. godine pod marnom gorom u Sloveniji naimenovan je novi PK KPJ za BiH: Borisa Kovaevi, Iso Jovanovi, uro Pucar, Ugljea Danilovi i Todor Vujasinovi. Novi PK je u toku 1939. godine uspeo da sredi i organizaciono uvrsti postojee elije i da otpone sa formiranjem novih. U ovom razdoblju izabrana su mesna, sreska i oblasna ru-kovodstva i poveano lanstvo KPJ u BiH za oko 200 la-nova. Tada je u Krajini bilo oko 30 lanova KPJ.

Na Treoj pokrajinskoj konferenciji, odranoj 26. i 27. jula 1940, posle detaljne analize stanja u partijskoj orga-nizaciji u Bosni i Hercegovini i donoenja smernica za bu-dui rad, izabran je novi PK, u koji su uli: Boria Kova-evi, uro Pucar Stari, Iso Jovanovi, Ugljea Danilovi, Paaga Mandi, Mujo Pai, Stjepan akovi i Vaso Mi-kin Crni. Za delegate Pete zemaljske konferencije KPJ izabrani su: uro Pucar, Iso Jovanovi, Mujo Pai, Paaga Mandi i Stjepan akovi.32

U razdoblju od Tree pokrajinske konferencije pa do poetka napada faistikih zemalja na Jugoslaviju novi

31 Ugljea Danilovi, Iz rada partijske organizacije u BiH od 1938. do 1940, etrdeset godina, knj. III, str. 51; Iso Jovanovi, Neki podaci o radu partijske organizacije u BiH od 1939. do 1941, Vojnoistorijski glasnik (VIG), br. 4, 1961, str 139.

32 Isto.

PK za Bosnu i Hercegovinu uspeno je radio na izgraiva-nju i omasovljenju partijske organizacije i jaanju uticaja KPJ u masama. Za nepunu godinu dana partijsko lanstvo se uetvorostruilo sa 200 lanova koliko je bilo u vreme Tree pokrajinske konferencije broj se poveao na oko 830 lanova Partije33 i oko 4.000 lanova Skoj-a.34

U drugom delu 1939. i prvoj polovini 1940. godine u fazi priprema za Petu zemaljsku konferenciju KPJ u Ba-njaluci, uz neposrednu pomo lana PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu ura Pucara Starog, uspeva razreiti niz go-ruih problema, koji su joj u ranijem razdoblju esto pred-stavljali konicu u radu. Prebroena je bolest frakciona-tva, razbijena je grupa frakcionaa na elu sa Asimom Alihodiem, i uspostavljena vrsta veza sa Pokrajinskim komitetom za BiH.35 elije KPJ u Banjaluci su se uvrstile i otpoelo se sa oivljavanjem rada KPJ u Prijedoru, Jajcu, Drvaru, Bihau i jo nekim sreskim centrima u Krajini. Osea se sve snaniji uticaj Partije u masama, koji se ostvaruje preko podrunica Ursovih sindikata, omladine, ena, kulturno-umetnikih i sportskih drutva, organiza-cija Seljakog kola i drugih. Posveuje se vie panje ideo-lokom izgraivanju komunista i politiko-vaspitnom radu sa simpatizerima KPJ i omladinom. Uspeno se radi na buenju svesti masa protiv faistike opasnosti.

U svrhu organizovanijeg delovanja Partije polovinom 1940. godine u Banjaluci je odrana Prva oblasna partijska konferencija za Bosansku krajinu36, na kojoj je izabran Oblasni komitet sa sekretarom urom Pucarom Starim.

Sadraj rada ove konferencije bio je odreen zada-cima koji su stajali pred mladom partijskom organizacijom

33 uro Pucar Stari u izvetaju iz 1945. god. (Arhiv IRP Sa-rajevo, br. 50228565) izvetava Aleksandra Rankovia da je u Bosni i Hercegovini pred rat bilo 710 lanova Partije. Poto je ovo moglo biti i izvesno vreme pre kapitulacije, odluio sam se za po-datak iz izvetaja Cvijetina Mijatovia sa Osnivakog kongresa KP BiH.

34 Cvijetin Mijatovi, Organizacioni izvetaj na Osnivakom kongresu KP BiH, Sarajevo 1948, str. 13 i 19.

35 Niko Jurini, Seanja zabeleena 14. XII 1945 Arhiv BK Banja Luka; Norbert Veber i Toma Perovi, Seanja, Arhiv IRP Sarajevo.

36 Sefket Maglajli, Banjaluka partijska organizacija od 1938. do poetka 1941. god, etrdeset godina, knj. 3, str. 73 do 77.

u Krajini i optim stanjem u zemlji i svetu. U diskusiji i zakljucima najvie je panje posveeno organizacionom jaanju i proirivanju partijske organizacije, idejno-politi-kom uzdizanju lanstva, kao i objanjavanju faistike opa-snosti i uzroka II svetskog rata, koji se irio u Evropi i Dalekom istoku.

U januaru 1941. godine u Banjaluci se odrava Druga oblasna konferencija, posveena uglavnom sprovoenju zakljuaka i zadataka koje je pred lanstvo KPJ postavila Peta zemaljska konferencija. Sekretar Oblasnog komiteta uro Pucar Stari, koji je uestvovao kao delegat na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ, podneo je referat o odlukama i znaaju ove konferencije. Posle ovog krae referate su imali: efket Maglajli O radu meu radnicima posle zabrane Ursovih sindikata" i Ivica Maar O radu Skoj-a"37.

Kao najvaniji zadaci koje je pred komuniste Krajine postavila Druga oblasna konferencija KPJ bili su pripre-manje naroda za otpor protiv faistike agresije, dalji rad na omasovljenju partijske organizacije i prodor KPJ u sreska mesta i sela.

Organizaciono i idejno-politiko uvrivanje organi-zacija KPJ u Bosanskoj krajini pozitivno se odraava na rad skojevske organizacije. Ve u 1939. godini oivljava rad Skoja u Banjaluci, a 1940. i u drugim mestima. Poet-kom 1940. godine formiran je Oblasni komitet Skoja za Bosansku krajinu.38

Polovinom 1940. oko 90 delegata iz svih skojevskfn aktiva sa terena Krajine odrava Prvu oblasnu konferen-ciju Skoja, uz prisustvo nekih lanova Oblasnog komiteta KPJ. Referat o meunarodnoj politikoj situaciji podneo je Ivica Maar (verovatno, tada sekretar Oblasnog komiteta Skoj-a).39 Posle ove konferencije posveuje se vea panja ideoloko-politikom uzdizanju skojevske organizacije, kroz najraznovrsnije forme, od individualnog rada do kur-seva koji se organizuju u itavoj Krajini. Vanu ulogu u vaspitanju skojevskih rukovodilaca i njihovom priprema-

37 Isto. 38 Cvijetin Mijatovi, n. d., str. 19. 30 arko Zgonjanin, Oblasna konferencija Skoja za Bosansku

krajinu, etrdeset godina, knj. 4, str. 104.

nju za delovanje u redovima omladine odigrao je skojevski kurs u Bugojnu, avgusta 1940. godine, koji je organizovao Pokrajinski komitet Skoj-a. Na ovom kursu uzele su aktiv-nog uea desetine skojevskih rukovodilaca iz Bosanske krajine. Kroz diskusiju o referatima izmenjana su iskustva iz rada skojevskih aktiva i iskristalisani najbolji stavovi o pitanjima rada sa omladinom u gradu i na selu.40

U ovo vreme u Krajini se osea sve znaajnija aktiv-nost ena. U 1938. godini u Banjaluci je pokrenuta akcija za pravo glasa ena, a rezoluciju kojom je traena jedna-kost ena sa mukarcima potpisalo je preko 400 Banjalu-anki. Od 1938. do 1941. godine u Banjaluci je odrano nekoliko analfabetskih teajeva za ene, oko kojih se kao organizatori i predavai okupljaju ene marksisti, ruko-vodioci pokreta ena u Bosanskoj krajini.41

U ovom razdoblju doivljava polet i sindikalna orga-nizacija u Bosanskoj krajini. Jaa uticaj KPJ u Ursovim sindikatima, koji imaju najjae podrunice u Drvaru, Ba-njaluci, Prijedoru, Jajcu, Bihau i Bos. Novom. Pred za-branu rada ovog sindikata krajem 1940. godine u 90% njegovih podrunica rukovodeu ulogu imali su komunisti.

trajkovi koje preko Ursovih sindikata organizuju ko-munisti imaju organizovaniji i masovniji karakter. Dok je 1937. godine radnitvo u Bosanskoj krajini uspeno traj-kovalo u 9 preduzea, 1938. godine taj se broj poveao na 26 preduzea42. Neki od ovih trajkova 1938. godine svojim uspehom i masovnou prevazili su sve ranije trajkove. Tako, na primer, u trajku graevinara u Banjaluci krajem jula 1938. godine uestvuje celokupno radnitvo svih gra-evinskih preduzea u Banjaluci oko 800 radnika. Pred-voeni iskusnim revolucionarima Pavom Radanom i Sma-jilom Sobom graevinari u ovom trajku postiu potpun uspeh.43

40 Hajro Kapetanovi, Kurs Skoja u Bugojnu. etrdeset godina, knj. 4, str. 324.

41 Duanka Kovaevi, Osnivanje i aktivnost enskog pokreta u Banjaluci. etrdeset godina, knj. 3, str. 361.

42 Statistiki godinjak Kraljevine Jugoslavije za 1937, VIII-330 i za 1938/39. IX-426.

43 Arhiv BK BUVB 1938, 214-VI Izvetaj uprave policije u Banja Luci Banskoj upravi od 28. VII 1938; Sobo Smajil, Se-anje, Arhiv Muzeja Bosanske krajine (u daljem tekstu: Arhiv MBK), 57/2.

Pokuaji reima da formiranjem proreimskih sindi-kata JUGORAS-a i HRS-a omete jaanje Ursovih sindi-kata bili su bezuspeni 44

Reim je svoju nemo u borbi protiv klasnih Ursovih sindikata javno priznao zabranom njihovog rada krajem 1940. godine.

Jedan od najuspenijih oblika delovanja u masama bio je kulturno-prosvetni i fiskulturni rad, kroz razna drutva, klubove i organizacije. U gradskim kulturno-umetnikim drutvima, seoskim sekcijama, italakim gru-pama, sportskim i drugim udruenjima partijska organi-zacija stvara svoja uporita za irenje revolucionarne marksistike misli u masama. Ovde treba posebno istai ulogu banjalukog radnikog kulturno-umetnikog drutva Pelagi", zatim Kluba akademiara Banjaluke i sportskog drutva Borac", ija se aktivnost protee na itavu Krajinu.

Radniko kulturno-umetniko drutvo Pelagi" od 1937. godine pa sve dok mu nije zabranjen rad krajem 1940. predstavlja centralno uporite Partije, ne samo u Banjaluci ve u itavoj Bosanskoj krajini. U 1939. godini ono uspeno izvodi predstave u radnikim centrima u Kra-jini u Drvaru, Prijedoru i Ljubiji. Sve take kulturno--umetnikih priredbi koje se daju u pomenutim mestima bile su antifaistikog i revolucionarnog karaktera.44a

Pokuaj policije da zabrani program u Prijedoru i Lju-biji nije uspeo, jer su izvoai i publika bili jedinstveni.

Priredbe na turneji 1940. godine: u Jajcu, Bihau, Bos. Krupi, Tesliu i Drvaru prerasle su u prava politika zbo-rovanja. Vlasti su pokuale da silom spree dolazak Dru-tva u jedan od najjaih radnikih centara u Bos. krajini

44 Arhiv IRP Sarajevo, 1937, 461-3/6. Dovoljan je primer Tvor-nice uvana u Banja Luci, u kojoj i pored svih malverzacija i smet-nji, prilikom izbora radnikih povjerenika 14. VIII 1939. godine, URS-ovi sindikati dobivaju 199 glasova od ukupno 343 biraa.

44a Sefket Maglajli, Referat odran prigodom proslave 30-go-dinjice rada drutva, 1957. u Banja Luci. Na primer, u Drvaru su date sledee take: horske pesme: Marseljeza", Radniki pozdrav", Mi smo brod", Kad prvo sunce" i Pesma banjalukih radnika"; horske recitacije: Nosai", Pekari" i Poplava", i komad iz radnikog ivota Drveni crv".

Drvar. Ceta andarmerije zaustavila je na otvorenoj pruzi kod Prijedora voz u kome je putovao Pelagi" i, pretei mitraljezima, zahtevala da se turneja prekine/Izvren je pretres voza i zatvoreno nekoliko drugova, meu kojima i jedan od glavnih rukovodilaca Drutva Kasim Hadi, ali je Drutvo nastavilo put i dalo priredbu u Drvaru.45

Ulogu drutva Pelagi", kao jednog od najjaih legal-nih inilaca Partije u Bosanskoj krajini, zapazila je i tada-nja vlast i radi ometanja delovanja naprednih snaga na terenu vrbaske banovine uprava policije u Banjaluci poet-kom 1941. godine zabranjuje rad ovog drutva.

Znaajnu ulogu u vaspitanju omladine i radnih masa Banjaluke odigrao je Klub banjalukih studenata KAB. Od osnivanja 16. VIII 1934. pa do zabrane njegovog rada, krajem 1940. godine KAB je odrao i organizovao oko 150 predavanja, knjievnih veeri i drugih akcija. Kao preda-vai na katedri KAB-a nastupali su tada poznati predavai levi ari iz Beograda, Zagreba i drugih mesta. KAB je usko saraivao sa drutvom Pelagi" i aktivno uestvovao u svim njegovim akcijama. U 1939. i 1940. godini na planu okupljanja svih slobodoljubivih snaga protiv pojaane opa-snosti od faizma i u direktnim sukobima sa raznim profa-istikim grupama (frankovci, UN-a i druge) uloga KAB-a je jo vie porasla. Meu 509 potpisnika Pisma bosansko--hercegovake omladine u 1939, kroz koje je narodu Bosne i Hercegovine ukazivano na rastuu faistiku opasnost u zemlji i svetu nalo se 165 omladinaca i omladinki iz Krajine od kojih su njih 65-oro lanovi Kluba akademiara u Banjaluci.46 U ovo vreme on okuplja oko 250 naprednih strudenata Banjaluke. Krajem 1940. godine policija je za-branila rad i ovom uporitu KPJ u Banjaluci.47

46 Arhiv BK Banja Luka, Seanja: Nike Jurinia, efketa Maglajlia, Osmana Karabegovia, Duanke Kovaevi, Rue Olja-e, Fikreta Dedia, Bogdana Jerkovia, Radomira Skakia, Ljube Boia, Selmana Jusufa, Tomaa Perovia i dr. i Istorijat RKUD Pelagi".

40 Arhiv IRP Sarajevo, br. 2515357, Pismo studentske omla-dine.

47 Arhiv BK Banja Luka, Sjeanja: Savke Baste, Nike Jurin-ia, Selmana Jusufa i dr.

Dajui ocenu rada KAB-a, Osman Karabegovi, kao jedan od najistaknutijih njegovih rukovodilaca, rekao je, izmeu ostalog, i ovo:

KAB je svojim radom umnogome doprinosio to se najvei deo ake i studentske omladine orijentisao u naprednom i demo-kratskom pravcu i to je ta omladina tako svesrdno podupirala rad i borbu radnikog pokreta u Banjaluci i bila veoma bliska tome pokretu. Predavanja, kulturne i druge manifestacije predstav-ljale su u stvari javnu tribinu u ono doba progona svega progre-sivnog i naprednog od strane buroaskog sistema i njegove po-licije".48

Uticaj KPJ u Banjaluci i na itavoj teritoriji Bosanske krajine sve je snanije prodirao u mase. U svim manife-stacijama protiv faistike opasnosti uzimale su uea na hiljade graana. Prilikom napada Nemake na Cehoslo-vaku samo ulicama Banjaluke demonstriralo je oko 4.000 graana.49

Prilikom odravanja skuptine Uiteljskog udruenja Jugoslavije, u leto 1937. godine, u Banjaluci grupa napred-nih uitelja sa skuptine, u zajednici sa banjalukim ko-munistima, organizovala je masovne demonstracije, koje je banjaluka policija jedva uspela da rasturi.50

Na godinjicu II svetskog rata, 1. septembra 1940. go-dine, partijska organizacija je organizovala veliki antifa-istiki zbor u Trapiskoj umi, koji se zavrio otrim suko-bima sa policijom. Pod snanim uticaj em banjaluke partijske organizacije i Oblasnog komiteta u ovom razdob-lju Partija poinje sve uspenije da prodire u sreska mesta i jedan deo sela u Krajini.

Najjai uticaj iz Banjaluke, vren je u ovom razdoblju na Prijedor, koji je spadao u red privredno najrazvijenijih srezova vrbaske banovine. Pored nekoliko stotina radnika u manjim manufakturnim preduzeima u gradu, na ele-znikoj pruzi i u rudniku elezne rude u Ljubiji, u ovom

48 Osman Karabegovi, Seanje na borbu banjaluke omladine prije rata, etrdeset godina, knj. 4, str. 22.

40 Cvijetin Mijatovi, n. d., 17. 50 Dimitrije Bajalica, Demonstracije uitelja u Banjoj Luci.

etrdeset godina, knj. 3, str. 446448.

srezu bilo je zaposleno oko 1.800 radnika51, od kojih vei broj stalnih rudara.

Nosilac i organizator revolucionarne delatnosti i na terenu prijedorskog sreza bila je uglavnom radnika i inte-lektualna omladina, koju predvode studenti: Slobodan Marij anovi, Esad Midi, Slobodan Glumac, Filip i Slo-bodan Macura, Rade Bai, Rajko Radeti, Radmilo Stel'a-novi, Esad Ceri, Joco Stefanovi i drugi.52

Napredne snage stvaraju svoja snana uporita u sin-dikalnim podrunicama, kulturnim, sportskim i drugim drutvima, kao: u kulturno-umetnikom drutvu Zmija-nje", literarnoj druini Petar Koi", Gimnaziji i sport-skim drutvima Graanski", Slavija", a naroito Mla-dosti", u kome se okupljala uglavnom omladina. U selima su napredne snage vrile svoj uticaj uglavnom preko orga-nizacije Seljako kolo", koja se ovde poinje osnivati 1937. godine.63

U 1940. godini obnovljena je partijska organizacija u Prijedoru. Prva elija je formirana 10. januara, a sainja-vali su je lanovi: Slobodan Marij anovi, koji je ranije kao student Beogradskog univerziteta kandidovan za lana, Drago Luki, radnik, i Mio Bundalo, radnik. U toku 1940. godine ova elija je proirena primanjem u lanstvo: Drage Oljae, Ilije Stojanovia, dr Mladena Stojanovia i Mirka Nikolia.54

Dvadesetog januara 1940. formirana je partijska elija u rudniku Ljubiji, u koju je primljeno sedam najzapae-nijih simpatizera Partije i aktivista.55

Partijska elija u Prijedoru, pored aktivne delatnosti u gradu, ve 1940. orijentie se na rad u selima i pomae partijskoj eliji u Ljubiji, koja se neto slabije snala u

61 Boko Bakot, Joco Marjanovi i Duan Misiraa, Razvitak narodnooslobodilake borbe na Kozari. etrdeset godina, knj. VI, str. 534.

62 Arhiv Muzeja Kozare (u daljem tekstu: Arhiv MK) u Pri-jedoru. Kratak pregled razvitka organizacije KPJ u Prijedoru, 125.

53 Isto, str. 1 i 2. 04 Arhiv MBK Banja Luka, Seanja grupe uesnika Formi-

ranje prve partijske organizacije u Prijedoru, str. 16. Arhiv MK Prijedor Seanja uesnika Bundala Mihaila

i Oljae Drage, str. 6 i 7.

radu. Uz aktivnu pomo partijske organizacije iz Prijedora, Oblasnog komiteta i partijskih aktivista iz Banjaluke ko-munisti u rudniku Ljubija organizuju kroz sindikat opti trajk u Ljubiji od 2. avgusta do 9. septembra 1940, u kome uestvuje oko 1.700 radnika. Radi pruanja ispomoi u vreme trajka dolazili su iz Banjaluke sekretar Oblasnog komiteta uro Pucar Stari, zatim lanovi i aktivisti Obla-snog komiteta: Osman Karabegovi, Muhamed Kazaz, Niko Jurini, Sefket Maglajli i Branko Babi Slovenac.56 Ma-sovna pomo u hrani, koja je preko Seljakog kola" pri-kupljena od seljaka za porodice u trajku, pokazivala je da je revolucionarna solidarnost prodrla i u najzabaenija sela na ovom terenu.57

Na godinjicu drugog svetskog rata partijska organi-zacija u Prijedoru organizovala je antifaistike demon-stracije, u kojima je uestvovalo oko 500 graana. Demon-stranti su protestvovali protiv skupoe i oslanjanja nae zemlje na faistike zemlje, traei savez sa SS_SR-om, zbog ega je policija uhapsila oko 20 aktivista.58

Krajem 1940. godine u Prijedoru je poeo delovati Mesni komitet (Slobodan Marij anovi, sekretar, Esad Mi-di, Duko Brkovi, Ilija Stoj anovi i Drago Luki),- koji je, rukovodei revolucionarnim radom na terenu sreza, imao funkciju sreskog komiteta.

U to vreme je formirana i Skoievska organizacija, koja krajem marta 1941. broji oko 35 lanova.

Poetkom 1941. godine osnovana je i prva seoska par-tijska organizacija na ovom srezu u Brezianima, kojom sve do rata rukovodi Boko Bakot. U prva tri meseca 1941. godine na terenu ovog sreza primljeno je 16 ljudi u KPJ, tako da je mlada partijska organizacija Prijedora poetkom aprila 1941. imala oko 35 lanova.59

U ovom razdoblju razvija se ivlja revolucionarna aktivnost i u drugom veem centru na pruzi Banjaluka Zagreb, u Bosanskom Novom.

" Isto. 67 Arhiv MB K Banja Luka,

rena Prijedor, str. 4. 08 Isto. 59 Isto, str. 2 i 3.

Seanje grupe uesnika sa te-

Povoljni uslovi i prilian broj stalnog radnitva na terenu ovog sreza omoguili su delovanje partijske orga-nizacije i pre 1937. godine. Pod rukovodstvom PK za Hr-vatsku u Kostajnici je u toku 1935. godine delovala brojnija partijska organizacija. Provala 1936. godine i proces protiv 17 komunista i kandidata sa terena novskog sreza i Banije, voen pred Okrunim sudom u Banjaluci i Petrinji 1937. godine, i odvoenje 6 rukovodeih komunista na robiju uvetovali su privremenu oseku revolucionarnog rada na ovom terenu.60

U 1938. godini grupa naprednih omladinaca, pod ru-kovodstvom Hajre Kapetanovia, ponovo pokree rad meu omladinom i radnitvom. Ova grupa organizuje i alje est dobrovoljaca za Spaniju, koji se usled provale partijske veze u Zagrebu nisu mogli prebaciti preko granice. Poli-cijski organi su uoili oivljavanje revolucionarne delat-nosti i ponovo hapse 12 istaknutijih omladinaca, organiza-tora i rukovodilaca revolucionarnog rada. Na procesu u Pe-trinji, poetkom 1939. godine, najaktivniji iz ove grupe Hajro Kapetanovi osuen je na 5 meseci zatvora.61

Procesima protiv najnaprednijih ljudi na terenu sreza i pootrenim merama nije se mogao suzbiti revolucionarni talas koji zahvata i ovaj kraj od 1937. a naroito 1938. godine. 1937. godine organizovana su dva uspena trajka, poetkom januara na pilani u Dobrljinu i u septembru u rudniku Ljeljanima.62 1 9 3 8. godine napredne snage deluj u kroz Seljako kolo",koje po selima osniva Samostalna de-mokratska stranka, sa ciljem irenja kulturno-prosvetne delatnosti na selu.63 Najuspeniji rad organizacije Selja-kog kola" bio je u selima rujike optine. Napredni stu-denti za vreme f eri j a organizuju u sekcijama Seljakog

60 Arhiv IRP Sarajevo Spis Okrunog suda u Banjoj Luci, KZ IDT, br. 25/27; Dimitrije Bajalica, Prvo hapenje komunista u Knepolju, etrdeset godina, knj. 4, str. 362; Arhiv BK BUVB, BL II, 3682/1936, Dopis Sreskog naelstva Bosanski Novi, od 5. IX 1936.

61 Registratura Sreskog suda u Petrinji. Spis Okrunog suda u Petrinji KZP 698 od 1938; Ignjatije Joka, Pripreme za ustanak u Dvorskom kotaru 1941. godine, VIG, br. 4/63, str. 23.

62 Arhiv MBK Banja Luka, 10120/6, Branko Obuina, Bo-sanski Novi u NOB-u, str. 2627.

68 oko Stupar, Seanja, Arhiv IRP Sarajevo, br. 9782.

kola italake grupe, na kojima se prerauje uglavnom napredna literatura, pripremaju sijela, zborovi sa kulturno-zabavnim programima, na kojima se pored recitacija i pesama najee prikazuju Jazavac pred sudom" i Sluga Jernej i njegovo pravo".84

U toku 1939. godine bosanskonovski srez poseuju partijski radnici i rukovodioci: Ivica Maar, Rato Dugonji i Rudi Kolak. Uz pomo ovih drugova 1939. i 1940. god. u Bosanskom Novom formirana je skojevska organizacija, koja do osnivanja partijske organizacije rukovodi celokup-nom naprednom delatnou. Predstavnici skojevske orga-nizacije iz Novoga: Hajro Kapetanovi, arko Zgonjanin, Zaga Umievi i Zaim Dizdarevi uestvuju septembra 1940. u radu Okrune konferencije Skoja u Banjaluci.65

Desetog novembra 1940. od dela najizraslijih skoje-vaca, uz prisustvo sekretara Oblasnog komiteta, formirana je u Bosanskom Novom prva partijska elija sa etiri lana sa sekretarom Hajrom Kapetanoviem.06

Neto kasnije u Bos. Novom se obrazuje Mesni komitet KPJ, sa sekretarom Hajrom Kapetanoviem, a Mesni ko-mitet Skoja sa Branom Todiem na elu.87 Glavni zadatak Mesnog komiteta bio je omasovljenje partijske organizacije i organizovanje rada meu radnitvom i omladinom. Posle zabrane Ursovih sindikata, krajem 1940. godine, u neto oteanim uslovima nastavljen je rad kroz podrunice Sa-veza zanatsko-industrijskih radnika, koje uspeno okup-ljaju vei deo radnitva iz Novog i sa terena sreza. Ovakav rad je omoguio da se poetkom 1941. godine formiraju dve partijske elije, jedna u rudniku Ljeljanima i druga u Tvornici gipsa u Blagaju.68 Uporedo sa radom u gradu i u preduzeima pojaava se rad i na selima.

61 Isto. 85 Arhiv Vojnoistorijskog instituta (u daljem tekstu: Arhiv

VII), Beograd, k1997, 11/7 do 18/7, Seanje Zaima Dizdarevia; 2arko Zgonjanin, n.d. str. 104.

68 Arhiv MBK Banja Luka, Seanja grupe uesnika sa terena Bos. Novog zabeleena 1. VI 1951, str. 3.

67 Arhiv IRP Sarajevo, Seanja uesnika sa terena Bos. No-vog od 13. VI 1951.

88 Citirano seanje od 1. VI 1951, str. 2; Branko Obuina, n.d. 31.

Poetkom 1941. god. u Matijeviima je formirana od najboljih aktivista Seljakog kola" prva seoska partijska elija na terenu sreza.69

Pomo Oblasnog komiteta mladoj partijskoj organiza-ciji u Bos. Novom bila je u ovo vreme stalna i korisna. Iz Banjaluke su dolazili i pruali pomo Mesnom komitetu u Novom: uro Pucar, Hasan Brki, Osman Karabegovi, Branko Babi, Kasim Hadi i drugi.70

lanovi i simpatizeri Partije imali su veliki ugled meu seljacima. Za ilustraciju ovoga moe da poslui re-zultat izbora za optinsko vee u Dobrljinskoj optini 11. januara 1941. godine, na kojima su od 25 venika simpati-zeri KPJ dobili 23 mesta.71

Na terenu bosanskodubikog sreza usled nepostojanja industrijskog radnitva nosioci i organizatori itave revolu-cionarne aktivnosti u godinama uoi drugog svetskog rata bili su pripadnici napredne intelektualne omladine. Ve od 1937. god. uz pomo studenata i aka od kojih su poje-dinci bili ukljueni u rad skojevske organizacije na uni-verzitetima razvija se prilino intenzivan rad u redovima omladine u Dubici. 1938. i 1939. godine uspeno se ostva-ruje uticaj napredne omladine u skoro svim kulturno--prosvetnim drutvima i sportskim udruenjima. Revolu-cionarni uticaj u selima ostvaruje se preko grupe napred-nih mladih uitelja, koji su u Banjalukoj uiteljskoj koli bili ukljueni u rad skojevske organizacije.

Krajem 1939. god. u Bos. Dubici je delovalo nekoliko desetina naprednih omladinaca, dok su na terenu sreza u nekoliko sela radile manje grupe napredne seoske omladine pod rukovodstvom naprednih uitelja: Miloa iljegoviea i Nikole Luketia. Krajem 1939. god. od najboljih aktivista naprednog pokreta u Meuvou formirao je Oblasni ko-mitet prvu partijsku eliju na' terenu Bos. Dubice, iji je sekretar bio Boko Siljegovi. Neposredno po osnivanju ove elije osnovana je i druga u Bos. Dubici sa sekretarom Milanom Filipoviem. Poetkom 1941. god. formirana je i trea elija u Mrazovcu, iji je sekretar bio Nikola Luketi.

60 Isto. 70 Isto, str. 4. 71 Duan Misiraa, Seanje, Arhiv MBK Banja Luka, 106/118.

i Zaglavici82, koje su preko svojih lanova ili simpatizera vrile uticaj u svim okolnim selima. Partijska jedinica u grahovskoj optini okupljala je komuniste iz Resanovaca, Pei i Iseke i irila svoj uticaj i na okolna sela grahovske optine. Uporedo sa omasovljenjem partijske organizacije aktivno se radi na okupljanju i organizovanju omladine. Polovinom 1940. god. osnovan je prvi skojevski aktiv u Drvaru, u koji su okupljeni uglavnom radnici, a zatim u Kamenici i po ostalim selima, u koje se ukljuuju napredni seoski omladinci. Pod rukovodstvom partijske organizacije Ursovi sindikati u drvarskim preduzeima bili su sve broj-niji. U martu 1940. Partija organizuje u Drvaru Meustru-kovni sindikalni odbor,83 koji objedinjuje rad podrunica URS-a. Veliku ulogu u borbi protiv zelenake trgovake eksploatacije odigrala je Radniko-slubenika zadruga, koja je okupljala oko 1.600 domainstava i imala svoje filijale u Trubaru, Peima i Otrelju.84

Politiki uticaj u selima partijska organizacija ostva-ruje preko kulturno-prosvetnih aktivnosti, italakih grupa i biblioteka, organizovanih uz Seljako kolo", preko orga-nizacije Sokola" i Odbora radnika i seljaka", koji se organizuje u drugoj polovini 1940. godine. Preko ovih od-bora, koji su bili legalni punktovi partijske organizacije na selu, Partija je okupljala seoske mase, radila na podi-zanju njihove svesti, objanjavala opasnosti od faizma, organizovala akcije Crvene pomoi itd.85

U Drvaru, osim kroz sindikate, Partija deluje kroz omladinske organizacije, sportska i kulturno-prosvetna drutva. Znatnu ulogu na okupljanju naprednih snaga u Drvaru odigrala je poseta banjalukog sportskog drutva Borac", i RKUD Pelagi", u septembru 1940. godine, preko kojih je banjaluka partijska organizacija sa velikim uspehom delovala u okupljanju masa u Bosanskoj krajini. Doek drugova iz Banjaluke, u kome je uestvovalo 3.000 radnika i seljaka, pretvorio se u snane politike demon-

82 Prema seanju grupe uesnika od 23. IV 1951, navodi se partijska elija i u selu Bastasima.

83 Citirana seanja zabeleena 18. V 1951, str. 5. 84 Arhiv IRP Sarajevo 9814, Seanja uesnika. 85 Arhiv MBK Banja Luka, Seanja zabeleena 25. IV 1951,

str. 4 i 5.

stracije, na kojima istupaju politikim govorima: Slobodan Kokanovi iz Banjaluke i Nikola Kotle iz Drvara. Posle uspelog programa nastalo je optenarodno veselje. Seljaci iz okolnih sela priredili su gozbu kakva se ovde ne pamti.80

Drvarska andarmerija je pokuala da otkrije organi-zatore i inicijatore ove priredbe. Pozivana su 72 radnika na sasluanje, meu kojima i itav prireivaki odbor, ali su se svi dobro drali i policija nije mogla da otkrije komuniste koji su bili pokretai cele akcije.87

U oktobru u trodnevnom trajku uestvuje oko 2.000 radnika pilane u Drvaru i isto toliko umskih radnika na radilitima na Otrelju, Javorovoj kosi i Potocima.88 trajk se zavrio uspeno ispunjeno je nekoliko radnikih za-hteva, meu kojima i povienje dnevnice radnika (u pro-eku za 2 do 3 dinara).

Jaanje revolucionarne delatnosti u Drvaru zabrinulo je drvarsku policiju i nadlene organe u Banskoj upravi. Stoga uporedo sa zabranom Ursovih sindikata i naprednih drutava i klubova krajem 1940. i poetkom 1941. god. drvarska policija pokuava da hapenjem i progonima po-jedinih aktivista, za koje je sumnjala da su komunisti, onemogui delovanje drvarske partijske organizacije. 25. januara u koncentracioni logor u Ivanjici otpremljen je Nikola Kotle, sa jo nekoliko drvarskih komunista, a u februaru iste godine otputeni su iz slube partijski ruko-vodioci Veljo Stojni i Huso Abdievi. Ove nasilne mere protiv komunista izazvale su snaan revolt u Drvaru, Bo-sanskom Grahovu i okolini. Posle otputanja Vel je Stojnia iz uiteljske slube 80 domaina iz Kamenice ilo je u Sresku ispostavu Drvar i zahtevalo da se on vrati na slubu. Seljaci iz sela: Pei, Isjek i Zeba ili su grupno kod sreskog naelnika u Bosansko Grahovo i protestvovali protiv otputanja uitelja Huse Abdievia kategoriki za-htevajui da se on vrati za uitelja u njihovo selo. Poto vlast na ovaj zahtev nije htela pristati, oni su uiteljicu iz

88 Citirani Istorijat RKUD Pelagi". 87 Arhiv IRP Sarajevo, br. 9814, Seanja grupe uesnika za-

beleena 18. V 1951, str. 8. 88 Arhiv Muzeja revolucije Sarajevo (MR Sarajevo), Seanja

grupe uesnika zabeleena 23. IV 1951.

3 35

Resanovaca, koja je bila premetena u njihovu kolu, otpustili", a Husu Abdievia zadrali izdravajui ga dobrovoljnim prilozima.89

Snaan uticaj iz Drvara vren je na okolne srezove, a posebno na Bosanski Petrovac, odakle je veliki broj siro-manih seljaka bio uposlen u industrijskim preduzeima Drvara i u umskim radilitima u Javorovoj kosi, Klekovai i Grmeu.90

Za vreme trajka 1938. god. u Drvaru andarmerija je zatvorila nekoliko radnika iz bosanskopetrovakog sreza koji su uestvovali u trajku, to je izazvalo demonstracije oko 3.000 graana i seljaka u Bosanskom Petrovcu. Prili-kom ovih demonstracija dolo je do sukoba izmeu an-darmerije i radnika, u kome je poginuo jedan omladinac, a jedan je teko ranjen.91 Ovaj dogaaj doprineo je masov-nijem i odlunijem istupanju radnika, seljaka i omladine protiv reima i lokalnih organa vlasti.

U martu 1940. Ilija Doen, student Pravnog fakulteta u Beogradu, formirao je prvu partijsku eliju na ovom srezu u selu Drinii, u kojoj je prvi sekretar bio Milo Kecman Vojsko. U prvoj polovini 1940. godine formirane su jo 4 partijske elije: u maju u Bukovai sekretar Tomo Moraa, seljak; u junu jedna meu radnicima na Otrelju sekretar Vaso Keleevi, elezniki radnik, i druga u Vedrom Polju, sekretar Ilija Doen, student, i u julu u Krnjeui sekretar Radivoje Rodi, ak.92

Do poetka rata broj partijskih elija nije povean, ali se uspeno radilo sa simpatizerima KPJ i vren prijem novih lanova u postojee elije. U ovom razdoblju nije birano sresko partijsko rukovodstvo, ve je rad objedinja-vao sekretar elije u Vedrom Polju Ilija Doen.93

Najjai politiki uticaj Partija je ostvarila u redovima omladine. U drugoj polovini 1940. i 1941. godini do rata

89 Arhiv IRP Sarajevo, br. 9814, Seanja uesnika. 80 Drago uki, Pripreme i prvi dani ustanka u bosansko-

petrovakom kraju, orig. u Muzeju revolucije Sarajevo, deo objav-ljen u VIG, br. 4/1951, str. 153165.

81 Arhiv MR Sarajevo, Seanje grupe uesnika iz Bos. Petrovca Podaci o organizacionom radu partijske organizacije pre rata.

82 Arhiv IRP Sarajevo, Seanja grupe uesnika zabeleena 23. V 1951.

98 Isto.

formirani su skojevski aktivi u Driniu etiri, zatim u Bjelaju, Krnjeui, Bukovai. Ranovcu i manje grupe u drugim selima.94

Partijska organizacija razvila je u ovom razdoblju ivu delatnost preko Kulturno-umetnikog drutva u Petrovcu, sportskog drutva Mladost" i sportskih grupa u Driniu i Koluniu, te preko narodnih itaonica u Medenom Polju, Driniu i Koluniu, ije je osnivanje pomagao RKUD Pelagi". Posebnu ulogu u delovanju na selu odigrale su omladinske italake grupe i odbori radnika i seljaka za sakupljanje crvene pomoi.95

Seljatvo Bosanskog Petrovca u predratnim godinama davalo je podrku na izborima uglavnom Zemljoradnikoj opozicionoj stranci. Ali, kad su predstavnici ove stranke uli u koalicionu vladu CvetkoviMaek, koja je pogazila sva data obeanja, stranka je naglo poela gubiti svoje pri-stalice u ovom kraju. Revolt protiv njenog rukovodstva narastao je do te mere, da je masa krajem 1940. godine onemoguila istupanje na zboru u Petrovcu, jednom od ru-kovodilaca Zemljoradnike stranke tadanjem ministru koalicione vlade Branku Cubriloviu, dok je sa panjom sasluala govor rukovodioca partijske organizacije na srezu Ilije Doena.96

Istupanje mase i snana podrka komunistima zapla-ila je tadanje organe vlasti u Bosanskom Petrovcu, te isti pojaavaju teror i progone komuniste. U vojni koncen-tracioni logor u Ivanjicu sa terena ovog sreza oterano je poetkom 1941. godine 5 lanova Partije, meu kojima i Ilija Doen97. Odlazak grupe, koja je inila jednu treinu najizgraenijeg lanstva u srezu, omeo je dalji porast par-tijske organizacije, ali zahvaljujui organizacionoj vrstini i pomoi komunista sa drvarskog sreza, partijska organi-zacija je prebrodila ovu potekou i nastavila sa uspenim radom do dolaska drugova iz logora krajem marta 1941. god.

94 Drago uki, n.d. 05 Isto. 86 Arhiv MR Sarajevo, Seanje grupe uesnika iz Bos. Pe-

trovca, str. 5. 87 Arhiv IRP Sarajevo, Seanja uesnika sa terena bosansko-

petrovakog sreza zabeleena 23. V 1951.

Kroz itav period stare Jugoslavije napredni radniki pokret u Bihau delovao je dosta uspeno. Postojanje ne-koliko srednjih kola i delovanje naprednih studenata omo-guilo je da u ovo mesto rano prodru napredne marksi-stike ideje, posebno u redove omladine. Od 1937. god. osea se uspenija aktivnost partijske organizacije u redo-vima omladine, sindikata, kulturnih, sportskih i drugih drutava.

Na inicijativu komunista, poetkom novembra 1940. izveden je uspean trajk graevinskih radnika na radili-tima vojnih kasarni u egaru.98

U toku 1940. god. nastavlja se jo uspeniji rad meu omladinom. Formiraju se grupe za idejno-politiko izgrai-vanje omladine, koje postiu najvie uspeha meu acima gimnazije99, a preko uenika sa sela i na terenu sreza. I u nekim selima osnovane su grupe simpatizera Partije, u koje je ponajvie ukljuivana omladina.100

Dogaaji od 25. i 27. marta 1941. godine propraeni su aktivnim radom elija KPJ i skojevskih grupa. Mesni komitet KPJ je uputio poziv narodu da ukljui sve svoje snage u slubu odbrane zemlje od faizma i pozvala ljude da se dobrovoljno javljaju u jugoslovensku vojsku.101

Nosioci revolucionarnog rada u godinama neposredno pred rat u srezu Bos. Krupa bili su uglavnom omladinci, aci i studenti.

Grupa naprednih omladinaca osnovala je 1936. god. knjinicu i itaonicu Petar Koi", oko koje se poinje okupljati omladina. Najnapredniji omladinci, okupljeni U trojke, rukovodili su radom napredne omladine i delovali kroz itaonicu i kroz kulturno-prosvetne sekcije. Pred rat je osnovan i sportski klub Sloga", koji okuplja rad-niku i naprednu kolsku omladinu u gradu. I pored toga, to lokalne vlasti nisu odobrile pravila itaonice i sportskog

98 Arhiv BK Banja Luka, br. 5302/3, Izvetaj Sreskog nael-stva u Bihau od 12. XI 1940.

99 Boko Kecman, Omladinska grupa Crveni pupoljak" u ustanku. etrdeset godina, knj. 6, str. 348355.

100 ^ rh iv mBK Banja Luka, Seanja uesnika zabeleena 9. VI 1951.

101 Za bihaki srez nisam dao pregled formiranja elija KPJ poto nisam mogao pronai izvore o tome.

kluba, obe ove institucije snano su ojaale i stekle ugled u gradu.102

Delovanje ovih drutava osea se i meu radnitvom parne pilane, koje je u julu 1938. uspeno izvelo trajk.103

Poetkom 1940. god. lan Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu Osman Karabegovi formirao je od naj-naprednijih omladinaca i radnika u Bos. Krupi partijsku organizaciju i Mesni komitet KPJ, u koji su uli: Ale Ter-zi, Slobodan Jovanovi i Beo Sehi. U toku 1940. god. stvorene su u gradu dve partijske grupe i dve na terenu sreza (jedna za sela Gudavac, Donja i Gornja Suvaj, Radi i Gorinja i druga u Blatnoj, Rujiki i Ivanjskoj).104 Izbor lanstva u partijske jedinice u gradu nije bio najbolji. U partijsku eliju u parnoj pilani uvuklo se nekoliko soci-jaldemokrata.105 Odmah po formiranju Komiteta dolazi do nesuglasica izmeu pojedinih lanova, to se odraava na rad i uspehe organizacije. Pored ogromnih mogunosti, Komitet je sve do ustanka vodio sektaku politiku u pitanju prijema novih lanova. Dok su partijske organizacije Drva-ra i Petrovca u isto vreme poveane oko deset puta, na te-renu itavog krupskog sreza od formiranja partijskih grupa pa do ustanka primljena su svega tri nova lana.106

Na Okrunoj konferenciji Skoja i Okrunoj konferen-ciji KPJ poetkom 1941. god., na kojoj je biran Oblasni ko-mitet, uzeo je uea sekretar Mesnog komiteta KPJ za Bos. Krupu Ale Terzi.107

102 Ale Terzi, Seanje, Arhiv MBK Banja Luka. 103 Arhiv BK Banja Luka RP4891/2, Izvetaj Sreskog na-

elstva u Bos. Krupi od jula 1938. godine. 104 U pogledu postojanja etvrte partijske grupe postoje po-

deljena miljenja. Neki uesnici smatraju da je tamo bio lan KPJ samo Simo Bjelajac, a ostali u grupi da su bili simpatizeri KPJ. Ova grupa delovala je kolektivno i veoma uspeno. Ona je u pri-premama ustanka postigla najbolje rezultate na ovom srezu. Njen rukovodilac Simo Bjelajac bio je jedan od najistaknutijih organi-zatora ustanka u Podgrmeu. Umro je od tifusa u vreme IV ofan-zive.

105 Dvojica od ovih lanova po ulasku Nemaca u Bos. Krupu postaju aktivni saradnici okupatora.

106 Ale Terzi, Savo Vulin, Dane Babi i Pero trbac, Seanja, Arhiv Muzeja Pounja Biha (Arhiv MP), str. 19.

107 Isto.

Jajce je izmeu dva rata spadalo u red jaih revolu-cionarnih radnikih centara u Bosanskoj krajini. Pored tvornice Elektrobosna", u kojoj je radilo nekoliko stotina radnika, prilian broj radnika bio je zaposlen na eleznici i na umskim radilitima Sipada". Ova okolnost je uve-tovala to su nosioci i organizatori revolucionarne aktiv-nosti u godinama uoi rata bili uglavnom napredni rad-nici.108

Krajem 1938. god. od najaktivnijih simpatizera Par-tije u ovom mestu Mahmut Buatlija je formirao prvu par-tijsku grupu, sa sekretarom Jusufom Filipoviem. Maja 1939 god. osnovana je i druga partijska grupa u Jezeru, od etiri lana, a neto docnije jo jedna u Jajcu, u koju su uli uglavnom radnici iz tvornice Elektrobosna".109

Glavni punkt delovanja meu radnicima u gradu, bila je organizacija URS-a, kojom su rukovodili komunisti. Uti-caj na omladinu ostvarivao se preko kulturno-prosvetnih i sportskih drutava i Sokola", koji je banjaluka sokolska upa zbog naprednih delovanja prozvala Crvenim".110

Politiki uticaj u selima se ostvaruje preko Odbora radnika i seljaka". Znaajnu ulogu u buenju sela odigrali su napredni uitelji, meu kojima su se posebno svojim radom isticali lanovi KPJ: Nemanja Vlatkovi uitelj u Pribjeljcima i Sreko Nedeljkovi, uitelj u Grbavici. Pre-ko omladinskih italakih grupa i sijela ovi uitelji su po-litiki radili sa seoskom omladinom i pripremali je za prijem u lanstvo Partije. U martu 1941. osnovana je i pr-va seoska elija u Janju, u koju su uli pomenuti uitelji i etvorica najistaknutijih omladinaca seljaka, iz itala-kih grupa.111

los Arhiv MBK Banja Luka, Referat Stipe Bilana na akademiji povodom proslave 40-godinjice KPJ u Jajcu.

108 air Masli, Stipe Bilan, Seanja, Arhiv MBK Banja Luka, str. 3.

110 Arhiv MR Sarajevo, Seanje grupe uesnika sa terena sreza Jajce, str. 22 i 24.

111 air Masli i Nemanja Vlatkovi, Seanje zabeleeno 22. IV 1951, str. 2, Arhiv MR Sarajevo; Radomir Mitri, Pripreme i razvoj ustanka na terenu Janja i Pljeve objavljen u knjizi Ustanak naroda Jugoslavije 1941. (dalje: Ustanak), knj. 3, str. 160180, na-vodi da su ve u jesen 1940. godine radile u Janju dve partijske elije.

Poetkom 1941. god. ostvaruje se vra veza izmeu partijske organizacije u Jajcu i Oblasnog komiteta u Banja-luci. 14. II 1941. sekretar Oblasnog komiteta KPJ uro Pu-car Stari odrao je sastanak sa grupom istaknutih partijskih radnika u Jajcu i dao im upute za uspeni je delovanje u gradu i selima.112 Neposredno pred rat u gradu rade etiri, a na terenu sreza dve partijske elije, sa oko 25 lanova. Partijsko rukovodstvo za itav srez sainjavali su sekre-tari partijskih elija, pod rukovodstvom Jusufa Filipovia, koga je posle njegovog hapenja i proterivanja u vojni kon-centracioni logor u Ivanjici od novembra 1940. do marta 1941. zamenjivao Sair. Masli.113 Pored Jusufa Filipovia sa terena jajakog sreza, u logoru u Ivanjici bio je i Esad Ademovi, sekretar jedne partijske elije u gradu.114

U svih devet srezova Bosanske krajine i centralne Bo-sne, u kojima je do kraja marta 1941. bila formirana par-tijska organizacija115, delovale su 42 partijske elije118 sa ukupno oko 180 lanova117. U ostalih devet srezova Bos. Gradika, Prnjavor, Tesli, Kotor-Varo, Mrkonji-grad, Klju, Sanski Most, Glamo i Cazin nisu postojale e-lije KPJ. \

Ali i u ovim mestima KPJ je uspela ojaati svoj uticaj i organizovati brojnije grupe aktivnih simpatizera Partije, a u nekim kao: u Kladui (cazinski srez), Kljuu, Mr-konjiu, Tesliu i Bosanskoj Gradiki formirati manje partijske grupe, koje su na sebe preuzele organizaciju i rukovoenje naprednim pokretom.

Tako je Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu us-peo, da za svega godinu dana zaaurenu organizaciju KPJ u Krajini, koja je poetkom 1940. god. brojala samo oko 30 lanova, aktivira, proiri njen politiki uticaj na selo, for-

112 Nemanja Vlatkovi, Prvi dani ustanka u srezu jajakom, Krajike brigade, Ljubljana 1963, str. 75.

113 Sair Masli, navedeno seanje (ubudue n.s.), str. 3. 114 Broj lanova KPJ nisam mogao utvrditi. 115 Ovde nisu uraunati srezovi: Travnik i Livno, koji u ovo

vreme nisu potpadali pod nadlenost Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu.

116 Ovaj broj sam izveo sabiranjem elija po pojedinim sre-zovima iz nekoliko desetaka izjava i seanja uesnika.

117 Arhiv IRP Sarajevo br. 50228565, Izvetaj ure Pucara Starog.

mira partijske organizacije i rukovodstva u 9 srezova i pri-mi oko 150 novih lanova.

Partijsko lanstvo u Bosanskoj krajini bilo je preteno mlado, ali spremno za borbu i rad, puno energije i entu-zijazma i sa jakim politikim uticaj em u masama.

Ve od 25. marta u itavoj Krajini po preduzeima, kolama i u znatnom delu krajikih sela dolo je do de-monstracija. U Banjaluci nekoliko hiljada demonstranata pozvao je u ime KPJ lan Mesnog komiteta Muhamed Ka-zas na jedinstvo u borbi protiv faistike opasnosti.118

U demonstracijama u Prijedoru je uestvovalo oko 600 graana, koji su javno izraavali svoje simpatije prema KPJ i SSSR-u. Po gradu su bile ispisane parole Bolje grob nego rob", Bolje rat nego pakt", Traimo savez sa SSSR-om" i dr. Sa zbora je na inicijativu komunista po-slana depea vladi u kojoj se bez odlaganja zahteva skla-panje saveza sa SSSR-om. Talas demonstracija protiv iz-daje preneo se i na prijedorska sela. Samo u selu Omarskoj na protestnom mitingu uzelo je uea preko 250 seljaka.119

Radnici i seljaci Drvara zajedno su ustali protiv izdaje Cvetkovi-Maek. U vreme 25. i 27. marta na itavom srezu osea se vrenje. Partijska organizacija koristi revolu-cionarno raspoloenje za irenje i jaanje svoga uticaj a u masama. Po povratku komunista koji su bili oterani u lo-gor u Ivanjicu, 30. marta, odrano je savetovanje komuni-sta sa terena drvarskog sreza, na kome je izabran Sreski komitet KPJ. Politiki rad sa radnicima i obveznicima koji su polazili na front pojaan je. Na mitingu prilikom ispra-aja rezervista, pred oko 10.000 graana i seljaka, koji su doli sa transparentima i naprednim parolama, govorio je sekretar Sreskog komiteta Nikola Kotle.120

Dogaaji od 25. do 27. marta imali su snaan odjek i u bosanskopetrovakom srezu. Sa masovnih demonstra-cija u Petrovcu poslano je vladi pismo, potpisano od oko 400 ljudi, u kome je pored ostalog, pisalo: Ne sramotite na narod"! Ispraaj obveznika i dobrovoljaca u rat pre-

118 Arhiv BK Banja Luka, Seanja uesnika iz Banje Luke. 118 Arhiv MBK Banja Luka, br. 10109/5, Seanja uesnika,

str. 5. 120 Arhiv IRP Sarajevo, br. 9814, Seanje uesnika.

tvorio se u masovne manifestacije u sveanosti celog na-

U Bos. Novom demonstracije su pokrenule gradske vlasti, ali su u njima uestvovali napredno graanstvo i omladina i svojim parolama i pesmama davali im revolu-cionarni izgled.

Do masovnih demonstracija dolo je i u Bosanskoj Dubici, Jajcu i Bihau, te drugim mestima. U skoro svim srezovima gde su postojali mesni ili sreski komiteti KPJ odravani su sastanci partijskih elija, grupa aktivista i la-nova komiteta, na kojima je govoreno o pripremama za da-vanje otpora faistikom agresoru.122 Na pozive KPJ radni narod se masovno odazivao, pokazujui svoju odlunost za borbu, koju e ispoljiti tri meseca kasnije u vreme opte-narodnog ustanka u Krajini.

121 Krajike brigade, str. 5762. 122 Arhiv MBK Banja Luka, Seanje grupe uesnika za poje-

dine srezove Bosanske krajine.

roda.121

G l a v a I

OD KAPITULACIJE JUGOSLAVIJE DO USTANKA

U aprilskom ratu nemakoj oruanoj sili na terenu Bosanske krajine pruen je otpor samo na dva mesta. Ma-nji delovi jedne jedinice jugoslovenske vojske, predvoeni komunistima sa terena Kozare, pruili su J.3. i 14. aprila otpor neprijatelju oko Bosanske i Hrvatske Kostajnice i na komunikaciji KostajnicaBos. Novi.1

Grupa od oko 30 vojnika, doekala je 14. aprila pret-hodnicu nemake vojske na komunikaciji KljuMrko-nji-Grad kod Ponora. Nakon nekoliko asova borbe ova se prethodnica povukla. U meuvremenu ovoj grupi voj-nika prikljuio se jedan aki bataljon, koji se povlaio ovim pravcem, a u kome je bio vei broj komunista, sko-jevaca i napredno orijentisanih intelektualaca. Ovim je-dinicama pridruili su se i seljaci iz oblinjih sela i rezer-visti koji su se tih dana vratili svojim kuama.

Narednog dana posle opsenih priprema krenula je prema Ponoru jaa nemaka kolona podrana tenkovima i artiljerijom. aki bataljon i grupa rezervista i seljaka doekali su i ovu kolonu i zadrali je na reici Ponoru oko 6 asova. Tek masovnijom upotrebom artiljerije i tenkova nemaka vojska je uspela da potisne delove jugoslovenske vojske u planinu i da prodre prema Mrkonjiu. Za vreme ovih borbi Nemci su imali 6 mrtvih i vie ranjenih, a de-lovi jugoslovenske vojske ukupno 9 mrtvih, od kojih 7 iz akog bataljona. Po ulasku u Mrkonji-grad nemaki

1 Arhiv MBK Banja Luka, 10118, Seanje Duana Misirae.

oficiri su izrazili divljenje na hrabrosti i borbenosti ovih je-dinica, koje su se sa neuporedivo manjim i slabijim naoru-anjem i snagama uspeno suprotstavile nemakoj vojsci.2

Sve ostale jedinice jugoslovenske vojske koje su bile na terenu Krajine3 raspale su se bez otpora. Neoekivano brz poraz vojske, kapitulacija i izdaja izazvali su u narodu opte neraspoloenje. Narod se oseao prevaren i potiten. Ali je bilo i izdajnika naroito iz redova trgovaca i viih inovnika, koji su, u nameri da osiguraju svoje poloaje i ekonomske pozicije, izlazili pred nemake prethodnice i izjavljivali im dobrodolicu. Tako, na primer u Banjaluci grupa trgovaca i slubenika Vrbaske banovine izlazi 15. aprila pred delove 183. nemake divizije i nudi svoje usluge.

U drugoj polovini aprila nemake trupe su pored Banjaluke zaposele itav severni deo Bosanske krajine: Bos. Novi, Prijedor, Bos. Dubicu, Bos. Gradiku, Srbac, Prnjavor, Tesli, Kotor-Varo, Jajce i Travnik.4 Kroz ne-ka mesta, junije od pomenutih srezova, nemaka vojska je samo prola, a zatim ih je okupirala italijanska vojska. Delovi 3. brze italijanske divizije zaposeli su sreska me-sta: Biha, Bos. Krupu, Cazin, Sanski Most, Klju, Mrko-nji-Grad, Bos. Petrovac, Drvar, Bos. Grahovo, Glamo, Kupres i Livno.

Podela Bosne i Hercegovine na okupacione zone iz-meu Nemake i Italije bila je rezultat postojeih suprot-nosti izmeu ove dve faistike sile i neodreenog stava Nemake o pitanjima budunosti ove pokrajine.5

Dok su se rukovodioci novoosnovane Nezavisne Drave Hrvatske", svim silama trudili da ve po formira-nju ove marionetske tvorevine, od 10. aprila 1941. godine,

2 Arhiv MBK Banja Luka, Seanje Rade urevia. 3 Dr Ferdo ulinovi u knjizi Slom stare Jugoslavije, Zagreb,

str. 259262 opesuje stanje u banjalukom garnizonu. 4 Deutschland in Kampf, 3940, 1941, str. 7480. Podaci o

neprijateljskim snagama u Jugoslaviji 1941, VIG, br. 2, od 1952, str. 82.

6 Suprotnosti su bile u prvom redu privrednog karaktera. Vidi, Ladislaus Hory i Martin Broszat, Der Kroatische Ustascha Staat 19411945, Stutgart 1964, str. 69, 70, 73, 74.

dokau kako je Bosna i Hercegovina centralna oblast Istorijske i nacionalne Hrvatske", Hitler je prema pri-vremenim direktivama o podeli Jugoslavije od 12. aprila 1941. godine pitanje politikog ureenja Bosne i Herce-govine prepustio svome glavnom savezniku Italiji.6 Dva dana kasnije komanda italijanske 2. armije navodi odre-enije da je Hitler naredio da se obrazuje nova hrvatska drava, ali u granicama bive Hrvatske banovine.7

Ovakav stav Hitlera o pitanju sudbine Bosne i Her-cegovine zabrinjavao je ustake prvake. Priznanje NDH 15. aprila 1941. od strane nemakog Rajha nije nimalo iz-menilo situaciju. U elji da ne prejudiciraju reenja koja bi se mogla ticati interesa Italije na Balkanu, Nemci su namerno izbegavali da govore bilo to o junim granicama NDH i njenom politikom odnosu prema susednim ze-mljama.8

itava druga polovina aprila protekla je za rukovod-stvo ustake NDH u neizvesnosti konanog reenja sud-bine Bosne i Hercegovine. U svim pregovorima, voenim izmeu dva glavna faistika partnera Nemake i Ita-lije, oseala se uporna diplomatska aktivnost i predstavnika NDH. Sastavni deo diplomatske i propagandne aktivnosti inio je i oigledni trik ustakog rukovodstva o prenoenju sedita vlade NDH u Bosnu. U najpogodnijem momentu, poetkom maja, neposredno pred posetu poglavnika Pave-lia Hitleru, uinjen je i jedan praktian potez u ovom ma-nevru potpredsednitvo vlade NDH, na elu sa potpred-sednikom dr Osmanom Kulenoviem, preselilo se 4. maja u

0 Zborrf i \ dokumenata i podataka o narodnooslobodilakoj borbi naroda Jugoslavije (ubudue: Zb NOR), II/2, str. 547.

7 Tiefe": Grenze der ehemaligen Jugoslavischen Banschaft Croatien (Ciehe Karte Jugoslavien vlkische Gliederung) Arhiv IRP Hrvatske Zagreb, Mindom 1941.

8 Neto kasnije ustaki prvak Mladen Lorkovi pie: Petnae-stog travnja 1941. godine, pet dana poslije proglaenja NDH, pri-znata je bila naa drava po Njemakom Reichu i Italiji. U tom priznanju nije meutim nita reeno o granicama NDH, niti je bio odreen njen politiki odnos prema susednim vlastima". Poda-tak iz studije Sime Simia, Tuinske kombinacije oko NDH, Izda-nje Titograd, 1958, str. 51; Vidi: Vojin Popovi, Imperijalistiki pla-novi drava Trojnog pakta prema Jugoslaviji u aprilskom ratu 1941. godine, VIG, br. 3/1964, str. 5768.

Banjaluku.9 Posle dolaska potpredsednitva trebalo je da uslede, prema obeanjima, preseljenja ostalih ministar-stava i na kraju vlade u celini. Meutim, kada su se neto kasnije Nemci i Italijani saglasili da se Paveliu prepusti itava Bosna i Hercegovina ne samo da se nisu prese-lila ostala ministarstva u Banjaluku, ve su i delovi pred-sednitva vlade koji su se bili preselili povueni u Za-greb.10

Suprotnosti na ovom delu Balkana izmeu Nemake i Italije, kao i izmeu NDH i faistikih sila, nisu bile li-kvidirane ni posle reenja ovoga problema. Ulazak ne-makih jedinica od 15. do 23. aprila u mesta junije od linije Bos. NoviSanski MostJajce nije iao u prilog Italijanima. Na sastanku Ribentropa i grofa ana, 22. i 23. aprila u Beu, jedno od glavnih pitanja bilo je odrei-vanje privremene linije izmeu okupacionih snaga Ne-make i Italije. Privremena linija izmeu nemakih i ta-lijanskih trupa koju su na ovom sastanku prihvatile obe strane u toku narednih dvadesetak dana pretrpela je znatne izmene i dopune i konano 10. maja prihvaena od obe faistike sile. Ova demar kaci ona linija: Ljubija (srez Dvor na Uni)Otoke (mesto u italijanskoj zoni)selo Du-bovik (srez Bosansko-krupski)sela Fajtovci i Trnova (srez Sanski Most)planina Behremaginica (severno od Sanskog Mosta)Mrkonji-grad (mesto u italijanskoj zoni) brdo Maglaj (juno od Jajca)put Donji VakufBu-gojno presecala je Bosansku krajinu na dva dela.11

U svrhu ublaavanja i otklanjanja suprotnosti izmeu NDH i Italije, poglavnik NDH poetkom druge polovine maja posetio je Italiju. Izmeu Pavelia i Musolinija sklop-

" Na doeku u Banjaluci dr Osman Kulenovi je rekao: Usko-ro e se u Banju Luku preseliti veterinarski, rudarski i umarski odjel, a onda e neto kasnije postepeno prei i sva hrvatska dr-avna vlada". Podatak iz ustakog lista Hrvatska Krajina br. 7, od 4. V 1941. Odredba o preseljenju u Narodnim novinama, od 30. IV 1941.

10 Hrvatska krajina, br. 6 i 7, od 1. i 4. V 1941; Novo doba, br. 12; Ladislaus Hory, n.d. str. 64.

11 Arhiv VII, k77, l/2a i k76, l /3a Nareenje 2. italijanske armije; Detaljnije o stavu Italije i Nemake prema NDH u Tajnom arhivu grofa Ciana, izdanje Zagreb 1952.

ljen je 18. maja u Rimu ugovor, kojim je trebalo dati ba-rem privremena reenja nekim osnovnim problemima od-nosa ItalijaNDH. Meutim, odredba ugovora po kojoj je znatan deo Dalmacije sa Splitom, ibenikom i Trogirom pripao Italiji (tzv. I-zona) jo jae je raspalila nesuglasice i postala opasan izvor konflikata izmeu ustaa i talijan-ske vojske na ovom delu NDH.12

*

Pre dolaska okupatorskih trupa u nekim mestima grupe domaih ustaa formiraju ustaku vlast. Njihov idejni voa bio je dr Viktor Guti, advokat iz Banjaluke, koji je jo 1938. god. pred dr Mladenom Lorkoviem u Zagrebu poloio ustaku zakletvu. Odmah po stupanju u ustaki pokret Guti je od strane glavnog rukovodstva ustake organizacije imenovan za stoernika za vrbasku banovinu.13 Pod njegovim rukovodstvom poinje osniva-nje ustake organizacije u veim centrima u Bosanskoj krajini.14

U vreme kapitulacije Guti se zadesio kao rezervista jugoslovenske vojske u Bihau. Odmah po stizanju vesti da su okupatorske trupe prele granicu, on se dao na posao. Ve 13. aprila dezertira iz jedinice u Zegaru i otpoinje sa formiranjem ustake vlasti u Bihau. U Cazin je uputio dr Osmana Kulenovia sa zadatkom da tamo formira usta-ku vlast. Po zavrenom poslu u Bihau kree prema Ba-njaluci i usput organizuje ustaku vlast u Bos. Krupi i Bos>JN[ovom.

U Banjaluku je stigao 17. aprila, gde ga na elezni-koj stanici doekuju predstavnici njemake vojske i grupa ustaa na elu sa Blaom Gutiem i Hilmijom Belagiem. 19. aprila, uz saglasnost Njemaca preko Radio-Zagreba

12 Drago Gizdi, Dalmacija 1941, str. 159162; Arhiv VII, k77, 15/3a1 i k76, 5/la1, Ugovor izmeu Pavelia i Muso-linija od 18. maja 1941. i telegram generala Ambrozia od 20. V 1941.

13 Arhiv Vrhovnog suda SR BiH, Zapisnik o sasluanju ratnog zloinca dr Viktora Gutia.

14 Isto.

potvreno je njegovo ranije postavljenje za stoernika na teritoriji bive vrbaske banovine.15

Ova funkcija u prvo vreme jo nije bila tano fiksi-rana, niti su kompetencije stoernika bile odreene. Svu vlast po osnivanju ustake NDH uzela je u svoje ruke ustaka organizacija, koja nije imala tano odreena i razraena pravila delovanja,16 pa je u sistemu vlasti i i-tavoj njenoj organizaciji u prvo vreme po formiranju NDH vladalo opte arenilo.

11. aprila 1941. poglavnik je izdao naredbu da funkciju vlasti do formiranja nove vlade NDH i niih organa i dalje vre odeli banskih uprava.17 Meutim, stvar-nu vlast u svim banskim centrima imali su ustaki po-verenici. Da bi se istakla uloga ustake organizacije u vrbaskoj banovini, prozvanoj slubeno Hrvatska krajina'-, ustaki poverenik je proglaen stoernikom" i likvidato-rom vrbaske banovine. U znatnom delu savske, drinske i primorske banovine funkcija stoernika uspostavljena je na uim podrujima veliine okruga. Uporedo sa for-miranjem ustakih stoera na svim podrujima je formi-rana i graanska vlast velikih upa. Na terenu vrbaske ba-novine sve do jula nema institucije velikih upa. U osta-lim oblastima stoeri su se delili dalje na ustake logore, a velike upe, analogno tome, na kotareve (srezove). U Bo-sanskoj krajini do juna nema ove podele, ve se itava te-ritorija stoera biva vrbaska banovina deli direktno na ustake logore, na elu sa logornicima, pored kojih su postojale i kotarske graanske vlasti sa kotarskim pred-stojnicima, ali formalno, jer su svu vlast imali ustaki logornici. U Krajini, kao i drugim oblastima, kotarevi su se delili na optine sa optinskim upravama, ali one sve

1B Ustaka organizacija bila je podeljena na stoere (u okviru oblasti), stoeri su se delili na logore (okvir sreza), a logori na tabore (po optinama). Detaljno o ustrojstvu ustake organizacije donesena su tek u avgustu 1942. godine. Vidi Narodne novine br. 181 i Zbornik zakona i naredaba NDH 1942, str. 10281050 i 1191 i 1285.

16 Celovita pravila Hrvatskog oslobodilakog pokreta Ustae donesena su tek u avgustu 1942. godine. Vidi Narodne novine br. 181 i Zbornik zakona i naredaba NDH 1942, str 10281050 i 1191 i 1285.

17 Zbornik zakona i naredaba NDH od 1941. Naredba br. 6. u Narodnim novinama br. 181, od 13. VIII 1942.

do kraja jula nemaju skoro nikakvu vlast, ve sve poslove vode ustaki tabori, preko svojih poverenika.

Odmah po dolasku u Banjaluku, Guti po nalogu i uz direktnu pomo Nemaca otpoinje sa okupljanjem najkon-zervativnijih elemenata iz redova hrvatskog i musliman-skog naroda i poverava im odgovorne dunosti u vlasti, policiji, sudstvu i drugim organima. Ve u drugom delu aprila bili su uz pomo nemakih i italijanskih garnizona formirani logori po svim bivim sreskim mestima.18

Formiranjem tabora po optinskim centrima ilo je mnogo sporije, posebno u optinama gde je iveo srpski ivalj. U ovakvim optinama tabori su formirani tek u maju dovoenjem manjih grupa ustaa emigranata, ili grupa iz drugih krajeva.

Ve od prvog dana okupacije i ustake vladavine sve akcije na teritoriji vrbaske banovine pokretane su pod parolom i u interesu Hrvatske krajine". U svim aktima i proglasima istican je ovaj naziv za Bosansku krajinu. U vreme kampanje za uklapanje Bosne i Hercegovine u okvire NDH Hrvatska krajina" je proglaena srcem Hrvatske", istorijskim seditem stare hrvatske drave", a muslimani su nazvani cvijetom Hrvatstva".19 Sve je