M.SP 713-8Хүн амын эрүүл хооллолтын

бодлогын чиглэл

Техникийн шинжлэх ухааны доктор(Sc.D), профессор

Л.Дамдинсүрэн

Үндсэн ойлголт• “Хүн амын эрүүл хооллолтын

талаар төрөөс баримтлах бодлого” - хэрэглээний уламжлал, дадал заншил, эдийн засгийн боломжийг бодолцон хүний эрүүл мэндийг дэмжих, хамгаалахад эерэг нөлөөтэй хүнсний зүйлээр орчин үеийн анагаах ухааны ойлголт, шаардлагын зохистой хэмжээнд хүн амыг хангах нөхцлийг бүрдүүлэхэд чиглэгдсэн төрийн бодлого, цогц арга хэмжээнүүд

• Эрүүл хооллолтын үзэл баримтлал нь “цагаан хоолтон”, “нүгэлгүй хоол унд” гэх мэтээр туйлширах, сүсэг бишрэлд автах, турахын тулд анагаах ухаанаар батлагдаагүй янз бүрийн арга хэрэглэх зэрэг эрүүл мэндэд сөрөг үйлдэл бус, хүний бие махбодид шаардлагатай бодис, нэгдлүүдийг агуулсан хүнсний зүйлийг тэнцвэртэй хэрэглэхэд чиглэдэг

Улс орнуудын эрүүл хооллолтын загварууд

Азийн уламжлалт загвар Английн загвар

Канадын загварШинэ Зеландын загвар

Загваруудыг анхааралтай судлая• Бүс нутаг, улс орны байгаль, цаг уур,

экологийн онцлогийг харгалзсан

• Уламжлалын тодорхой хэмжээгээр хадгалсан

• Хүнсний ногоо, жимс, үр тарианы бүтээгдэхүүн , сүү, цагаан идээг суурь болгосон

• Хүнс хоолны илчлэгт бус, биологийн идэвхит хүчин зүйлсийг агууламжид гол анхаарал төвлөрч байна

• Загас, далайн бүтээгдэхүүн оролцсон

Монголд эрүүл хооллолтын бодлого хэрэгжүүлэх үндэслэл, шаардлага

• Монгол улсын Үндсэн хууль болон манай улс нэгдэн орсон олон улсын баримт бичгийн дагуу хүний амьд явах эрхийг хангахад хамгийн тулгамдсан зорилт нь эрүүл хооллолт

• Монгол хүний хүнсний хэрэглээний уламжлал алдагдсан, амьжиргааны түвшингээс хамааран хүн амын дунд “буруу хооллолт” газар авч, хүнснээс шалтгаалсан өвчин эмгэг улам бүр нэмэгдэж байгаа, жишээлбэл хот суурин газарт цагаан идээний хэрэглээ хөдөөгийнхөөс 4 дахин бага, махныхаас 1.5 дахин их, хөдөөд төмс, ногооны хэрэглээ бага байгаагийн дээр нийт хүн ам жимс, загас зэрэг бүтээгдэхүүнийг маш бага хэрэглэж байгаа

• Хүн амын 35% нь хүнс хоолны асуудалтай, нялхас, хүүхэд, өндөр настан, хөүүл болон жирэмсэн эмэгтэйчүүд, өндөр настан зэрэг нийгмийн эзмэг бүлгийн дотор уураг, аминдэм, эрдэс бодисын дутал их байгаа

Эрүүл хооллолт-Монголын бэрхшээл• Эх газрын эрс тэс уур амьсгал• Мал аж ахуй, газар тариалан

байгаль, цаг уураас хараат• Жимс, загас, далайн бүтээгдэхүүн

хомс• Хүнсний ногоо, буудайнаас бусад

үр тариа хэрэглэж заншаагүй• Махны хэрэглээ хэт өндөр, сүү,

цагаан идээний хэрэглээ буурч байгаа

• Импортын баталгаагүй бараа, дуураймал бүтээгдэхүүн

• Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдал, хооллолт зүй, шим тэжээлийн хяналт, үнэлгээ сул

Эрүүл хооллолт- Монголын боломж• Мах, сүүний нөөц хүрэлцээтэй• Тариалангийн газрын нөөцтэй• Хүнсний үйлдвэрийн 80 жилийн

туршлагатай• Байгаль, цаг уурын нөхцөлд

зохицуулан хүнс хоолоор эрүүл мэндээ дэмждэг уламжлалтай

• Хүн амын боловсролын түвшин сайн учраас эрүүл хооллолтын мэдлэг, дадлыг богино хугацаанд эзэмшиж чадна

• Хүнс, эмийн зориулалтаар ашиглах байгалийн нөөц сайтай, түүнийг ашигладаг уламжлалтай

Бодлогын зарчим• Хүн амын эрүүл мэнд нь Монгол

улсын төрийн бодлогын тэргүүлэх чухал асуудлын нэг мөн. Ийм учраас хүн ам, ялангуяа хүүхэд, жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүд, настны хүнсний асуудал төрийн онцгой анхааралд байх ёстой.

• Хүнсний бүтээгдэхүүний зохистой хэрэглээ нь хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх ёсгүй.

• Хооллолт нь хүний бие махбодийн хүнсний бодисууд, физиологийн хэрэгцээг хангаад зогсохгүй, эрүүл мэндийг дэмжих, орчны таагүй нөлөөллүүдээс хамгаалах, өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх болон сувиллын үүргийг гүйцэтгэнэ.

Эрүүл хооллолтын зорилгоХүн амын эрүүл хооллолотын төрийн бодлогын зорилго нь чанар, эрүүл ахуйн баталгаатай хүнсний зүйлээр хүн амын эрүүл мэндийг дэмжих, хамгаалах, бүх насны хүн ам, хүүхэд, залуучуудыг буруу хооллолтын улмаас өвчин, эмгэгт нэрвэгдэхээс урьдчилан сэргийлэхэд оршино

Зорилтууд• Хүн амыг зөвхөн үйлдвэрлэлийн аргаар

боловсруулсан, эрүүл ахуйн баталгаатай бүтээгдэхүүнээр хангах, хүний эрүүл мэндийг дэмжих үйлчилгээтэй хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, ялангуяа хүүхдийн хоол, тэжээлийг нэмэгдүүлэх, ийм үйлвэрлэлийг төрийн бодлогоор дэмжих

• Манай орны байгаль, цаг уурын нөхцөл, эдийн засгийн чадавхи зэргээс шалтгаалан хүнсний зарим түүхий эд, бүтээгдэхүүний импортыг дэмжих болон дотоод зах зээлийг хамгаалах арга хэмжээг харилцан уяалдаатай хэрэгжүүлэх

• Хүн амын бүх давхаргыг хүнсний зүйлээр адил хэмжээнд хангах боломжийг бүрдүүлэх, хүн амын хооллолтын байдлын хяналт, үнэлгээг тогтмол болгож, энэ ажилд хэрэглэгчийн төлөөллийг өргөн оролцуулах

• Хүнсний зохистой хэрэглээ, зөв, эрүүл хооллолтын талаар хүн амд мэдлэг, боловсрол олгох тогтолцоог боловсронгуй болгох

Ойрын арга хэмжээ• Хүнсний хэрэглээний бодит байдалд

шинжлэх ухааны өнөөгийн ойлголтын дагуу үнэлгээ өгч, эрүүл мэндийг дэмжих, хамгаалах зорилгын үүднээс зохистой хэрэглээний жишиг-зөвлөмжийг шинэчлэх, сүү, цагаан идээ, жимс, хүнсний ногоо зэрэг биологийн идэвхит бодисоор баялаг бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, хэрэглээг нэмэгдүүлэх

• Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага, НҮБ-ын Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллага, Дэлхийн худалдаа, Стандартчиллын байгууллага зэрэг олон улсын байгууллагуудын бодлого, зөвлөмжүүдтэй уялдуулан хүнсний бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй байдлын шаардлагыг шинэчлэх

• Эрүүл хооллолтын талаар хүүхэд, залуучуудад мэдлэг, боловсрол олгох хөтөлбөр хэрэгжүүлэх

• Хүнсний технологи, хооллолт зүй, шим тэжээлийн шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх мастер-төлөвлөгөө боловсруулан үйл ажиллагааг эхлүүлэх

Дунд хугацааны арга хэмжээ• Зохицуулах үйлчлэлтэй бүтээгдэхүүний

50% , хувийн жинг дотоод зах зээлд хүргэх хүүхдийн хоол тэжээлийн төрөлжсөн

үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх• , , , Аминхүчил аминдэм тосны ханаагүй хүчил

, пробиотик бичил биетний цэвэр өсгөвөр, , , пребиотик антиоксидант эслэг бичил эрдэс

, зэрэг биологийн идэвхит бодисууд бусад микро нутриентүүдийг эх орондоо

, үйлдвэрлэх тэдгээрээр хүнсний бүтээгдэхүүн баяжуулах технологийг эрчимтэй эзэмших

• Ýрүүл хооллолтын талаар иж бүрэн судалгаа явуулахад эрдэм шинжилгээний холбогдох

, байгууллагуудын ажлыг чиглүүлэх тэдгээрийн хүчийг тодорхой төслүүдийн

, хүрээнд төвлөрүүлж хүнсний бодисуудын , хэрэгцээг тодруулах хүнсний цоо шинэ

бүтээгдэхүүн зохион бүтээх• Хүнсний бүтээгдэхүүний эрүүл ахуйн аюулгүй

байдлын шинжилгээний олон улсын , аргачлалыг бүрэн эзэмших ялангуяа удам

-зүйн өөрчлөлттэй болон хүнсний нано , бүтээгдэхүүний чанар аюулгүй байдалд

, бүрэн шинжилгээ хийж үнэлгээ өгөх чадавхитай болох

Алсын арга хэмжээ• Дотоодын үйлдвэрлэлийн өсөлт

болон баталгаат импортод тулгуурлан хүн амын хүнсний хэрэгцээг тооны хувьд бүрэн хангаж, шимт бодис, ялангуяа аминдэм А,С, Е, Д, омега-хүчлүүд болон йод, төмөр, фтор, селен зэрэг бичил эрдэс бодисын дутал болон хоол хүнсний эрүүл ахуйн аюулгүй байдлын түвшингээс үүдэлтэй өвчин эмгэгийг нийт хүн амын дунд үндсэнд нь арилгах

• Хүнсний аж үйлдвэрийн технологийн түвшин, үйлдвэрлэлийн дотоод болон хөндлөнгийн хяналтын үр нөлөөг дээшлүүлж, зах зээлд зчанар, эрүүл ахуйн бүрэн баталгаатай, эрүүл мэндийг дэмжих үйлчлэл бүхий бүтээгдэхүүн нийлүүлэх

• Хүн амын худалдан авах чадвар, хэрэглэгчдийн мэдлэг, соёлын түвшин эрс дээшлүүлэн хүнсний аюулгүй байдлын хяналтыг олон нийтэд бүрэн шилжүүлэх

Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлд– Бэлчээрийн монгол малын мах, сүүний

чанар, экологийн давуу талыг үр дүнтэй ашиглахын зэрэгцээ биологийн идэвхит нэгдэл, бодисоор баялаг, органик түүхий эд бэлтгэх технологийг нэвтрүүлэх, ийм санаачлагыг төрөөс дэмжих

– Хөх тариа, арвай, овъёос, бог будаа зэрэг үр тарианы үйлдвэрлэлтийг нэмэгдүүлэх

– Лууван, ногоон зууш, өргөст хэмх, улаан лооль, чачргана, үхрийн нүд, нэрс, аньс зэрэг аминдэм, эрдэс бодисоор баялаг ногоо, жимсний тараилалтыг нэмэгдүүлэх

– ХАА-н түүхий эдийн анхан шатны боловсруулалт, чанарыг хамгаалах технологийг фермерийн аж ахуй бүрт нэвтрүүлж, чанар, эрүүл ахуйн үзүүлэлтийг харгалзсан үнийн урамшууллын тогтолцоонд шилжих

Хүнсний аж үйлдвэрийн салбарт• Биотехнологи, хальсан шүүлт, гэрлийн

цацрал, нанотехнологийн дэвшлийг ашиглан хүнсний органик түүхий эдийн унаган төрхийг хэвээр хадгалан байгалийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх

• Хүүхдийн хоол тэжээл, зохицуулах үйлчлэл бүхий бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг уламжлал, шинэчлэлийн замаар нэмэгдүүлэх, ялангуяа төрөл бүрийн амин дэмүүд, эрдэс бодисууд, бичил элементүүд, уураг, уургийн бэлдмэлүүд, тосны ханаагүй хүчлүүд, хүнсний бусад бодисын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх

• Малын дотор, гэдэс, цус, толгой шийр, сүүний шар ус, гурилын хивэг зэрэг хүнсний үйлдвэрийн дагавар түүхий эдийг дэвшилтэт технологиор болоовсруулж, шим тэжээлийн бүрдэл сайтай, өртөг хямдтай хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх

• Найрлагыг нь зохицуулсан хүнсний технологи эзэмшиж, хүн амын тодорхой бүлгүүдийн хэрэгцээнд зориулсан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх

Хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээ

• Эрүүл мэндийг дэмжих үйлчлэл бүхий хоолны үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх

• Эмчилгээний үеийн болон сувиллын хоолны технологийг эмнэлэг, амралт, сувиллын газруудад хэвшүүлэх

• Оюутан, сурагчид, цэцэрлэг, яслийн болон өндөр настны төрөлжсөн хоолны жор, технологи нэвтрүүлэх

• Хоол үйлчилгээний газруудад хоол, бүтээгдэхүүний найрлага, жор, эрүүл ахуйн ач холбогдлыг хэрэглэгчдэд үнэн зөв мэдээлдэг стандартыг хэвшүүлэх

Хуваарилалт, борлуулалт• Эрүүл мэндийг дэмжих үйлчлэл бүхий

бүтээгдэхүүний хангамж, хүртэмжийг жигд болгох

• Бүтээгдэхүүнийг хадгалах, тээвэрлэх, худалдаалах үе шатанд технологийн горимыг чанд мөрдөх

• Хэрэглэгдэд үнэн зөв мэдээлэл өгөх, тэдний зан төлвийг судалж, үйлдвэрлэгчид нөлөөлдөг тогтолцоо нэвтрүүлэх

• Шинэ бүтээгдэхүүний танилцуулга, амталгаанд хэрэглэгчдийг өргөн оролцуулах

• Хүүхдийн хоол тэжээл, зохицуулах үйлчлэлтэй бүтээгдэхүүн, биологийн идэвхит хүнсний бэлдмэлүүдийн худалдааг төрөлжүүлэх

Хариуцлагатай импорт

• Жимс, зарим төрлийн ногоо, ургамлын тос, загас, далайн бүтээгдэхүүн зэрэг хүнсний зүйлсийг найдвартай эх үүсвэрээс импортлох эрх зүй, эдийн засгийн тогтолцоо бүрдүүлэх

• Хүнсний импортод итгэмжлэл, баталгаажуулалтын тогтолцоо нэвтрүүлэх

• Импортын хүнсний бүтээгдэхүүн, ялангуяа хувиргасан амьд организм, нанотехнологийн бүтээгдэхүүний хяналт, үнэлгээний олон улсын стандарт, аргачлалыг нэвтрүүлэх

Эрүүл хооллолтын дадал

• “Гэдэс цайлгах”, уургийн дутал, цус багадалтаас сэргийлэх зэрэг эрүүл мэндээ хооллолтоор дэмждэг монгол уламжлалыг сэргээх

• Ерөнхий боловсролын сургууль, сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн байгууллагад эрүүл хооллолтын талаар сургалтын хялбаршуулсан хөтөлбөр хэрэгжүүлэх

• Эрүүл хооллолтын талаар хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр байнга тайлбарлан таниулах журамд шилжих

• Нялх хүүхдийг хөхөөр нь хооллоход чиглэгдсэн нийгмийн баримжаатай цогцолбор хөтөлбөрийг тодорхой үе шаттай хэрэгжүүлэх

• Хүнсний бүтээгдэхүүнийг “эмчилгээний, сувиллын” гэж сурталчлагчлах, хооллолтын батлагдаагүй “онол”-оор хэрэглэгчдийг төөрөгдүүлэхийг

Эрүүл хооллолт-шинжлэх ухаан• Улсын хэмжээнд янз бүрийн

бүлгийн хүн амын хооллолт, хоолноос хамааралтай өвчлөл болон эрүүл мэндийн байдалд байнгын ажиглалт хийж байх

• Янз бүрийн бүлгийн хүн амын хүнсний бодисууд, илчийн хэрэгцээг судалгааны үндсэн дээр тодруулах, түүний дагуу хооллолтын талаар зөвлөмж боловсруулах

• Хооллолт зүй, хүнсний шимт чанар, технологийн судалгааны ШУА байгуулах

• Хооллолт зүй, шим тэжээлийн судлаач, эрдэмтдийг бэлтгэх

Эрүүл хооллолтын бодлогын механизм• Мал аж ахуй, газар тариалан, хүнсний

үйлдвэр, эрүүл мэндийн чиглэлээх хэрэгжиж байгаа үндэсний болон олон улс, гадаад орны хөтөлбөр, төслүүдийн үйл ажиллагааг уялдуулан зрхицуулах үүрэг бүхий Хүнсний баталгаат байдлын үндэсний хороо байгуулах;

• Хооллолт зүй, шим тэжээлийн судалгаа, үнэлгээ тогтмолжуулах, монгол хүний биологийн идэвхит бодиын хэрэгцээ, шаардлагыг тогтоох талаар олон улсын байгууллагуудтай хамтран ажиллах, төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх;

• Монгол орны түүхий эдийн нөөц, хүн амын эрүүл мэндийг дэмжих, хамгаалах зорилгод тулгуурлан хүнсний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөөг боловсруулан хэрэгжүүлэх;

• Хүнсний бүтээгдэхүүн, төрөл бүрийн амин дэм, хүнсний биологийн идэвхит нэмэгдлүүдийн үйлдвэрлэлийн хүрээнд бүтцийн өөрчлөлт оруулахуйцаар нөлөөлөх зарчмын цоо шинэ технологиуд боловсруулах

Дүгнэлт, зөвлөмж• Хүнсний бодлогын цөм нь хүний

эрүүл мэндийг хүнс хоолоор дэмжин хамгаалахад оршино

• Эрүүл хооллолтын үзэл баримтлал нь эрүүл мэндийг дэмжих, хамгаалах үйлчлэл бүхий хүнс хоол хэрэглэх боломжийг хүн амд олгох зорилготой.

• Эрүүл хооллолтын зарчим нь төрийн нийгмийн эрүүл мэндийн бодлогын залшгүй болон хэрэгжих ёстой

• Эрүүл хооллолтыг хэрэгжүүлэх боломж Монголд бүрэн бий