OSMANLI'DA iLM-i KELAM

-~er,Eserler,~eseleler

Editorler

Osman Demir

VeyselKaya

Kadir GOmbeyaz

U. Murat Kllavuz

iSTANBUL 2016

Alparslan A<;IKGEN<;;*

ismail b. Mustafa b. Mahmud Efendi el-Gelenbevi hicri 1143 (m.

1730) ytlmda Manisa'n.m Klrkagac; il<;esine bagh Gelenbe'de dogdu. Bazt

eserlerinde ~eyhzade lakabllll da kullaruru§ttr. Gelenbevi'nin babas1 ve

dedesi ilmiyeye mensup olup, her ikisinin de Manisa c;evresinde muder­

rislik ve muftiiluk yaptlklan bilinmektedir.1 ilk ogrenimine dogdugu

memleketinde ba§layan Ge{enbevi daha sonra istanbul'a gelerek Fatih

Medresesi'nde egitimini tamamlad1. Daha sonra 1177 (1763) ytlmda ac;t­

lan ru'us imtiharuru kazanarak muderrislik unvalllill aldi.2 Muderrislik

gorevini yaparken ilgi duydugu alanlar daha ziyade matematik ve man­

ttk gibi soyut bilimler olmu§tur. Bu c;ab§malanru istanbul Zeyrek'te otur­

dugu evine g'iinlerce kapanarak gec;irdigi bilinmektedir. I. Abdulhamid

doneminde kurulan Muhendishane-i Bahri-i Humayun ile istih.lcim Mek­

tebi gibi bazt ogretim kurumlannda matematik (riyaziye) hocast olarak

da gorev yapmt§tlr. Butlin bunlara ek ohirak Gelenbevl'nin, matematik

konusundaki yenilik ve geli§meleri takip ettigini biliyoruz. Yine 1787

• Prof. Dr., Fatih Sultan Mehmer Vaklf Oniversitesi Medeniyetler ittifak.t Enstirusu 1 Golctik, ~erafettin & Yurdagtir, Metin, UGelenbevt", TUrkiye Diyanet Vakfi islam

Ansiklopedfsi(DiA), XIII, 552. 2 Golclik & Yurdagtir, "Gelenbevt", 552.

-149-

Gelenbevi'nin Kelfun DG§iincesinde imkan MeselesV A. A~Lkgenc;

yt.lmda istanbul'a gelen bir Franstz mtihendisin Babtili'ye sundugu, ·an­

cak donemin ilim adamlannca pek an.la§t.lmayan bazt logaritma cetvelle­

rinin nast.l kullant.lacagt hususunda Logaritma $erhi adtyla da tarunan

$erb-i Cedavili'l-Ensab adL. bir Ttirkc;e eser yazmastyla me§hur olmu§­

tur.3

Kagtthane'de gerc;ekle§tirilen bir bayramla§ma toreninde humba­

racllann ba§anstz atl§lar yapmasma c;ok Gzi.ilen III. Selim, atl§lan isabet

ettirmek ic;in hesaplan dogru bir §ekilde yapacak bir uzmanm buluruna­

Slfil emretmi§ti. Bunun ic;in Gelenbevi teklif edilmi§ ve o da toplardaki

ac;t hatalarlfil maternatik hesaplarla dtizeltmi§, boylece atJ.§larda tam isa­

bet kaydedilmesini saglamt§ttr. Ill. Selim bu ba§ansmdan dolay1 Gelen­

bevi'yi odtillendirmi§ ve kendisini Mevleviyet rtitbesiyle Mora'daki Yeni­

§ehir (Larissa) kadt.ltgma tayin etmi§tir (1204/1790). Gelenbevi bu vazife­

yi ylirlittirken devrin §eyhtilisliml Hamidlzade Mustafa Efendi'den, hila!

konusunda rli'yete degil daha c;ok hesaba dayandtgt ic;in agrr bir resmi

yazt almt§ ve bu tenkidi c;ok hakstz buldugu ic;in a§m i.izlilerek beyin

kanarnast gec;irmi§tir. Bunun sonucu olarak felc;; olmu§ ve ktsa bir sure

sonra Yeni§ehir'de 1791 y.t.lmda vefat etmi§tir.1

Gelenbevi'nin eserlerinde agtrL.k rnanttk ve rnatematik yontinde­

dir. Bu c;;alt§mamtzda temel alacaguruz eseri olan Risaletii'l-imkan ta­

mamen mantt.k ac;;tsmdan konuya yakla§rnaktadtr. Bu hususta Rifat Oku-

3 Golciik & Yurdagtir, "Gelenbevin, 553. Aynca bkz. Ahmed Cevdet Pa§a, Tdn"h-i Cev­

det(2. bs., Dersaadet: Matbaa-i Osmaniyye, 1309), IV, 256-258. 4 Golci.ik & Yurdagtir, "Gelenbevi", 553.

-150-

' Osmanh'da ilm-i KeHim: AI imler, Eserler, Meseleler

dan'm §U tespiti dogrudur:

Gelenbev1, varltk konusunda gbrii§ler ileri si.iren Osmanh

kelamcr ve manukc;rsrd.tr. Kelamcr olarak varlrk hakkmdaki gori.l~­

Jerini klasik manuk kurallan c;en;evesinde nazar ve istidlal yolunu

kullanarak ac;tk.layan Gelenbevi, sufilerin ke§fi ve zevk1 idrak ve

mu§ahedelerinin ifadeleri olan vahdet-i vi.icud hakkmdakl g6ri1~­

lerini ispata c;ail§llgt mi.istakil risalesinde de bu metodu kullan­

tru§tlr.5

Ne yazlk ki, bugi.ine kadar onun keHim gori.i§lerini di.izenli bir sis­

tern halinde sunan bir ~alt§ma yapJ.l.marru§tlr. Gelenbevi'nin mantlk ~a­

h§malan bir derece yet~rli olarak ~alt§t.lrru§tlf denilebilir. 6mek olarak iki

~all§may1 vermemiz yeterlidir. Birincisi, Gelenbevi'nin me§hur BU1·han

adh mantlk kitablillil Abdtinnafi' iffet Efendi tarafmdan Fenn-i Manttk

ad1yla yapllan terci.ime ve §erhidir.6 Digeri de Abdulkuddi.is Bingol'i.in

Gelenbevt'nin Mantzk Anl~yz~t ad1yla yapt1g1 doktora tezidir.7 Bu a~1dan

buradaki ~all§marruz Risaletit 'l-imkan i.izerine yapllan bir ilk ~ah§ma

sayllabilir.

Risaletu 'l-imkan aslmda bir manttk ~all§mas1dtr, bu a~1dan bir

kelam ~ah§mas1 olarak sunulmaslll1I1 degerlendirilmesi de gerekir. Ba§-

s Okudan, Rifat, "18. Yuzyd Osmanh Kelamc• ve Manuk<;!St ismaiJ Gelenbevi'nin Varhk

Nazariyesi (Vahdet-i Vuc:Ud Savurunast)", Tasavvuf ilmi ve Akademik Ara§tmna

Dergisi (ibnu '1-Arabi Ozel Sayzst-2) 23 (2009), 242. ..; 6 Gelenbevl, Ebu'l-Feth ismail b. Mahmud, Penn-i Mant1k ( .. Terceme-i Burban-: Ge­

lenbevf), (~rh. ve <;ev. Abdi.innafi' iffet Efendi; istanbul: Matbaa-i Amire, 1295). 7 Bingol, Abdulkuddi.is, Gelenbevi'nin Mant1k Anlayi§I (doktora tezi; Ankara: Ankara

Oniversiresi iHl.hiyat Faki.iltesi, 1978).

-151-

Gelenbevi'nin Kelfun Dli~Uncesinde imkan Meselesi/ A. A<;tkgen<;

langt<; olarak hemen ~unu belirtelim ki, burada amacmuz once ese~i ·ic;e­

rik olarak ozetleyip kelamdaki izlerini si.irmeye c;alt§makttr. Bu yi.izden

imkan anlay1§1 Gelenbev!'nin sundugu gibi mant.Ik ac;1smdan tahlil edi­

lince bunun keHlmdaki yanstmalarmm nasd olacagilll aynca incelemek

gerekir. Buna ilaveten bir mantlk kavrami olarak ele ald1g1 imkan mese­

lesinin Gelenbevl'nin kelamma nasd yansidlgilll da aynca ele almak ge­

rekir; ancak biz bu c;all§may1 sonraya ertelemek zorunday1z. ~i.inki.i maa­

I=sef heni.iz onun asd kelam eseri olan Hd§iye ala $edJi'l-Celal adll kitab1

ile ilgili yapilml~ bir c;ah§ma mevcut degildir.

Risaletii'l-imkan'rn bilinci boli.imi.i gereklilik ve zorunluluk (ed­

dan1m ve'l-vucub) hakkmdad1r.8 Bu boli.imde ele alman birinci konu

mutlak gereklilik ve mutlak zorunluluktur. Mutlak gereklilik, olumlu

veya olumsuz (onermelerde) ozneden ili§kinin tamamen kesilmesinin

muhal olmas1drr. Yi.iklemli onermelerdeki ozne ve yi.iklem arasmdaki

ili§kinin gerekliligi bu ti.irdendir. Diger taraftan bu ili~ki, bir hi.ikmi.in

diger bir hi.ikmi.i gerektirmesi ile kurulursa bu gereklilik mutlak zorunlu­

luk olur. Bu a<;lklamalardan sonra gerekliligin ti.irlerini ele alan Gelen­

bev! ~u sonuca ula~rr:

Olumlu (bir onermenin) zorunlu olmas1 demek olumsuzunun

imldinuun yoklugu demektir (ma'na dadi.rati'L-iciiH ·ademt:i

imkCini's-selb~. Diger taraftan olumsuz (bir onermenin) zorunlu

8 Burada "zaruret" (ed-dan"'tra) "gereklilik" olarak, "vUcOb" ise "zorunluluk" olarak

c;evrilmektedir. Her iki kavramda da zorunluluk anlarrurun oldugu goz oniinde bu­

lundurulmahdir. Bu·c;eviriyi yaparken mevcut "vacibli'l-vUcQd" kavrammm "zorunlu varltk" olarak TUrkc;e'ye c;evrilmesini esas aldlfn.

-152-

Osmanb'da ilm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler

olmast demek, olu.mlusunun imldlrurun yoklugu demektir.9

Bu boli.imi.in ele aldtgt ikinci konu, gerekliligin mahiyede olan

ili;;kisini ele almaktadlf (fi tahkfki'd-da,-Ct,-a li-ecli'z-zat).10 Burada "zat"

kavranurun "mutlak mahiyet" anlammda kullaruldtgt da a<;tk<;;a belirtil­

mi;;tir. Bu boli.imde ele alman i.ic;i.inci.i konu ise, ezeli zorunluluktur. Bu­

na gore ezeli zorunluluk, olumlu veya olumsuz bir onermede ozneye

olan ili;;kinin hi<;bir zaman (ezell ve ebedi olarak) kesilrnemesidir. Mese­

la olgulann dt§ di.inyadaki varhklanrun (vi.icud-i haricl) ezeli olmadtglfU

ileri si.irmek gibi sadece ezelde olan ili§kinin kesilmesi ezeli zorunluluk

olmaz. Yine ayru §ekilde aktlh varlt.klann harici varlt.klanrun ebedi olma­

dtglill ileri si.irmek de ezeli zorunluluk olmaz.11 Bu demektir ki hadis

olan varlt.klar ic;in ezeli zorunluluk di.i§i.ini.ilemez. Ancak mesela alemin

ezeliyetini [ve ebediyetini] kabul eden Eflatun ve takip<;isi filozoflar i<;in

bu ge<;erli olabilir. Bu durumda bizim ic;in ezeli zorunluluk varhk ac;tsm­

dan sadece Allah'a aittir. Gelenbevi burada aynca sebep-sonu<;; ili§kisine

de girerek <;;ok derin bir tahlil ile sebeplliik (illiyet) nazariyesi de geli§­

tirmektedir. Makalenin Slillflan buna elvermedigi ic;in bu konuyu burada

ele almayacag1z.

Burada ele alman dordi.inci.i konu (el-jaslii'r-1·abi' da zau gerek­

liliktir (ed-darli?'atit'z-zatiyye). Zau gereklilik, olumlu veya olumsuz

olarak oznenin mahiyetinden (zatmdan) ili;;kinin kesilrnesinin oznenin

9 Gelenbevi, Risaletu'l-imkan (istanbul: Matbaa-l Amire, 1263), 4. 10 Gelenbevi, a.e., 7-9. 11 Gelenbevi, a.e., 22-23.

-153-

.J

GelenbeY!'nin Kelam Di.i§i.incesinde imkan MeselesV A. A~Lkgen~

var oldugu bi.iti.in zamanlarda irnkans1z (imtina~ olmas1dlf.12 Be§inci

konu, ozellikli gerekliligi ele almaktadrr (ed-dan1ratii 'l-vasjiyye). Bir

olumlu veya olurnsuz onermede ili§kinin kaldmlmasl1ll11 bir ozelli.kten

(vasj) dolay1 rnuhal olrnas1 ozellikli gerekliliktir.13 Altmc1 olarak ele all­

nan konu, rnutlak zamanll gereklilik, yaygm zarnanll gereklilik ve yi.ik­

lernin §artl ile olan gerekliliktir (ed-dan1ratu '1-vaktiyyetii. '1-mut1aka, ed­

dan1ratii '1-vaktiyyetu 'l-munte§ire, ed-darura bi-§arti 'l-mabmul) .14 6z­

neye olan ili§kinin, oznenin var ya da yok oldugu bi.iti.in zarnanlardan

belli bir zamanda bu zamarun belirlendigi an olsun veya olmasm kaldl­

nlrnasl1ll11 rnuhal olmas1 rnutlak zarnanl! gerekliliktir. Ancak rnuhaliyet

belli bir zamana has degilse yaygm zarnanl1 gereklilik olur. Bu dururnda

oznenin var veya yok olmas1 da onemli degildir.15 Yi.iklernin olumlu ol­

rnasi dururnunda olumlu onermelerde oznenin yi.ikleme olan ili§kisinin

kaldmlmasl1ll11 rnuhal olmas1 yiiklernin §artl ile olan gereklili.ktir. Olurn­

suz onerrnelerde ise yi.iklernin §am ile olan gereklilik oznenin ili§kisinin

de olumsuz olmasllli gerektirir.16

ikinci boli.imde Gelenbev1 i.ir; onemli mantJ.k kavraffi!lll ele al­

rnaktadrr: si.ireklilik (devam), fill ve kuvve. Bu kavramlann ar;lklanmas1

bunlann modal kavramlarla ili§k.isini gosterdigi gibi irnkan ile olan ili§k.i­

sini de gostermektedir. Mesela si.irekliligm tarumma bakacak olursak

12 Gelenbev1, Risaletu'l-imkCin, 27. 13 Gelenbev1, a.e., 36. 14 Gelenbevl, a.e., 44. 15 Gelenbevi, a.e., 44. 16 Gelenbevi, a.e., 47.

-154-

Osmanh'da ilm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler

onun gereklilik gibi oldugunu goriiriiz. <;unki.i stireklilik Gelenbevl'ye

gore mutlak anlamda ayn~marun asia olmamas1 demektir. Nitekim ge­

reklilik gibi slireklilik de ya ezell olur, - yani ayn~marun hi<;bir zaman

olmamas1- veya zati olur, bu durumda ozne var oldugu stirece ayn~rna

olmaz; ya da ozellikli olur, bu da ayn~marun bir ozellige baglanmastdrr.17

Zamanh stireklilik ise pek dikkate almmamaktadtr; <;tinkti ayn~marun

belli bir vakitte muhal olmast durumudur ki bu stireklilik kavramma ztt

olur. Zamans1Z si.ireklilik ise anlamslZ bir kavramdtr.18

Fill (bi'l-fiil kavrammda ge<;tigi gibi) kavramma gelirlce gerek

hadis olan varhklarm zamansalligmda oldugu gibi belli bir zamanda ol­

sun veya zarnaru a~an bir varhga ili~kirl olsun olumlu veya olumsuz ola­

rak ili~kinin nefsi.i'l-ernrde tahakkuk etmesidir. Mesela, "Allah bi'l-fiil

alimdir" onermesinde oldugu gibi. Yine "Allah bi'lfiil cisim degildir"

onermesi gibi.19

Bu boltimtin ti<;tincti konusu ise kuvvedir (potentiality). Buna

Gelenbevi aynca istidad (kabiliyet) konusunu da eklemektedir. Buna

gore kuvve bir ~eyin belli bir ~eye hawlanmas1 demektir. Bir ~eye hazrr

olan ~ey, degi~erek ikinci bir ~ey halin.i ahr. Ancak bunun bilfill olabil­

mesi ic;in birinci §eyin ikinci ~eye doni.i§ecek bir kabiliyeti yani istidadt

olmast gerekir. ' Mesela nutfenin insan suretine donti~mesinde oldugu

gibi. Nutfede insan olabilme kabiliyeti vardrr. Ancak nutfenin ana rah-.J

17 Gelenbevi, Ri'sa/etii. 'l-imkan, 48. 18 Gelenbevi, a.e., 48. 19 Gelenbevl, a.e., 52.

-155-

Gelenbevi'nin Kelam D~uncesinde imkan Meselesi/ A. A9kgent;

minde insan olrnaya haZirlanmast nutfedeki kuvveyi gosterir.20 Bu kuvve

tahakkuk ederse arttk kuvve fille doni.i§i.ir. Onun i<;.in nutfe var oldugu

si.irece bilfiil degil, bilkuvve insandtr. Tabit buna birc;ok omek vermek de

mi.imki.indi.ir: mesela elma c;ekirdeg.inde.elma agact bilkuvve mevcuttur;

ancak c;ekirdegin toprakta ye§erip bi.iyiimesi ile agac; bilfill var olur.

Birinci boli.imde modal kavramlann mantJ.k.sal tahlilini yapan Ge­

lenbevt ikirtci boli.imde de "imkarun imkaru" diyebilecegirniz kavramla­

nn tahlilini yaprru§tlr. Boylece irnkan konusuna girmek i<;in gerekli kav­

ramsal altyaptyt kurmu§tur. Onun i<;in i.i<;i.inci.i boli.imi.i bu eserin.in astl

meselesi olan irnkan konusuna hasretmi§tir. irnk~n Gelenbevt'ye gore

kelime olarak bir<;ok anlamlara gelir. Buna gore ilk olarak istidadt irnkaru

da dahil edebilecegimiz bilkuvve imkandan soz edebiliriz. Bu anlamda

irnkan tam manastyla hemen bir oncek.i boli.imde ac;lklanan "kuvve"yi

ifade etmektedir?1 Bir ac;tdan baktltrsa kuvve "irnkan" demektir. (:i.inki.i

yukanda verdigimiz omekte oldugu gibi elma c;ekirdeginde elma agact­

run bilkuvve mevcut olmast demek, elma agacl.Illil var olmasl.Illil mi.im­

ki.in oldugu anlamma gelir. Boylece bir onceki boli.imde Gelenbevt'nirl

ilk bakt§ta ilgisiz gibi duran, devam, kuvve ve fill gibi kavramlara neden

bir boli.im hasrettigi de anla§tlrru§ olur.

20 Gelenbevi, Risaletii.'l-imktin, 54. 21 Gelenbevi, a.e., 61. Kuvvenin imkana denk gelcligine il~kin Farabi ve ibn S"tna'run cia

benzer at;Udaroalan bulunmaktadlf. Bunun it;in bkz. Kaya, M. Cuneyt, Varllk ve

imkdn: A77stoteles'ten ibn SJmi'ya imktimn Tat7bi (istanbul: KJasik Yaymlan, 2011),

44-51.

-156-

Osmanh'cla ilm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler

ikinci olarak imkan-1 zati gelmektedir. Olumlu veya olumsuz ili§­

kilendirmenln onermedeki oznenln zatma ters dti§memesi imldin-1

zat1dir.22 Gelenbevi bunun i~in de birc;ok omeklerle c;e§itlerini zikret­

mektedir. Yalruz burada Gelenbevi'nln onemli bir ac;lklama yapmas1yla

daha onceki fllozoflar arasmda tartl§maya yol a~an onemli tic; felsefi so­

run imkanm boyle aynntlli i§lenmesinden sonra tamamen aruk c;ozill­

mil§tiir. Bu sorunlar ise §Unlardrr:23

1. e§-Seyhu'r-Reis'in (ibn Sina'nm) zi.krettigi sorundur: Buna gore,

zatl itibariyle milmteni olan bir varhk bilinemez, ancak te§bih yoluyla

hakkmda baz1 malumat elde edilebilir.

2. Bir klyasm bedlhl olan onculunde §ilphe soz konusu olamaz.

<;unkil akllffilZ biltiin yonleri ile zihinde olu§an bedlhiyyat ne gerektiri­

yorsa bir hususta ona gore htiki.im verir.

3. Tasavvurdan ibaret olan her kavram nefsu'l-emrde vakidir. Bu

ytizden Razi demi§tir ki, tasavvur a§amasmdaki her bir kavram gaipte

mevcuttur, yani vardrr. Buna gore o kavram ya faal akllda kaydedilmi§

olarak vardrr (mii?tesimef" ft'l-akli'lfa 'at) ki bu g6ril§ti fllozoflarm bir­

~ogu savunmaktadrr; ya da bunlar Eflatun'un savundugu gibi bizzat

mevcutturlar. Muhakkik Devvaru ise bunlann nefsil'l-emrdeki varhk.lanru

savunmu§tur. 24

ilerideki bir ~ah§mada aynntllarllll ele almay1 dti§ilndtigilintiz bu

22 delenbevi, Ristiletil'l-imkdn, 61. 23 Gelenbevi, a.e., 68. 24 Gelenbevi, a.e., 68-69.

-157-

Gelenbevl'nin Kelam DG~Oncesinde imkan MeselesVA. A~tkgen~

konuyu §imd.ilik bir tarafa btrakarak, konumuzdaki diger kapsam.IJ.

imkan ttirlerinl tarumlanyla k:tsaca verrneye ~ah§alun.

Dc;iinciisi.i, mantt.k ac;tsmdan imkandtr. Bu imkan ttirleri daha · zi­

yade m:uveccihat (modalite) konusunda giindeme gelmektedir. Olurnlu

veya olurnsuz ~kilendirmenin (nisbet) zan gerektirme ile ztddmm ol­

rnamasmdan dolayt vuku bulrnas1 manttksal irnkandtr. Daha basit bir

deyi§le ztddt zorunlu olmayan bir §ey mantt.k ac;tsmdan mi.imki.indiir.25

Mesela "Amasya elmast tathdtr." Bu onerrnenin ztddt olan "Amasya elma­

lan tatlt degildir." onerrnesi zorunlu degilse, o zaman "Amasya elmast

tatltdrr." onerrnesinin dogru olmast manttk ac;tsmda~ miimki.indi.ir.

Dordiinci.isi.i, irnkan-1 vak:t'idir. $erif Ci.ircani bunu Ta 'rifafmda

istidadi imkan olarak adlandlffill§ttr. Buna bazen de nefsi.i'l-emrde imkan

denmektedir. 6zne ile yi.iklem arasmda kurulan olurnlu veya olurnsuz

ili§kinin onermenin ztddmm mutlak gerekliliginln bulunmadan olmasma

irnkan-1 vakt'i derunektedir?6 Be§inci ise ozel imkandtr (el-imkanit'l­

bass). Zat!, rnanttkl ve vakt'i imkanlardan her biri umu.rrll27 ve has imkan

ile irtibatltdrr. Has imkan bu durumda her iki taraftaki zorunlulugun

2i Gelenbevl, Rist1/etu'l-imkiin, 74. 26 Gelenbevi, a.e., 77-78. 27 Umumi imkan konusunu Gelenbevi birinci bOIOmde gereldilik ve zorunluluk (ed­

darnra ve'/-vuctib) konulanrun aynntJ.Ianru anlaurken i§lemi§ti. Onun ic;in burada ele

almamaktadtr. Biz de o bolilinu incelerken aynntJ.Iara girmedigim.iz ic;in ele almadtk.

Burada onun ic;in sadece has imkandan bahsedece~. Zaten umum1 imkarun tarunu

bir sonraki klsunda rurleri anlauhrken verilecektir.

-158-

Osmanh'da ilm-i Keliim: AlimJer, Eserler, Meseleler

kalkmas1 durumudur.28 Yani bir onermede hem olumlu hem de olum­

suzluk zorunlu degilse bu onermenin dogru veya yanl1§ olmas1 has

irnkand1r. A1cmc1S1, umumi irnkanm rurleli ile ilgilidir. Daha once a~lk­

Iand1g1 gibi umumi imkan muhalif taraftan gerekliligin kaldm.J.masmdan

ibarettir. ~ayet gereklilik yokluk cihetiyle kaldmhrsa bu durumda umumi

im.k.an varllk yontinde olur. Ancak gerek.J.ilik varllk cihetiyle kaldmhrsa

bu durumda umumi im.kan yokluk yontinde olur. Boylece diger birtaklm

umumi irnkan ttirlelinden de bahsedilebilir. Biz yine bu konuyu klsa

keserek son i.i~ ttir irnkandan da klsaca bahsedip modal manugm keHima

olan uygulamasma bir omek olmas1 i~in giri§ niteliginde bir ~alJ§ma su­

nalnn.

Gelenbevl diger imldn ti.irlerini biraz daha ozet olarak saymakta­

dlf. Buna gore zamanla ili§kili olan h1n1 imldn, zamansal im.kan, stirekli

irnkan (el-imkanu 'd-devamf) zorunlulugun bu §artlara bagl1 olarak

kalkmas1 durumlannda olu§an imkanlardlf. 29 Son bir imkan ttirti de gele­

cekte imkand1r (el-imkanii'l-mitstakbelf). Sadece belli bir mekanda olan

im.kand1r. Diger bir deyi§le gerekliligin her iki taraftan (olumlu ve olum­

suzluklardan) kaldmlmas1d1f ki bu durumda umumi olmas1 di.i~tintile­

mez. Bu rur imkan en has olan imkandlf. Bu da gosterir ki imkanlar ara­

smda umum ve husus a~1smdan ili§kilendirme mevcuttur. Bu ili§kilen­

dirmeyi Gelenbev1 her bir imkaru dikkate alarak tek tek saymaktad1r. Bu

a~1dan en son olarak Gelenbev1 akl1 imkaru saymakta ve bunun da en

28 Gelenbevi, Risdletu '1-imkan, 80. 29 Gelenbevi, a.e., 83.

-159-

Gelenbevi'nin Kelam D~uncesinde imkan MeselesVA A~lkgen~

geni§ kapsamh (umum) i.m.kan kavrarru oldugunu belirtmektedir. Buna

gore imkan-1 akll, gerc;;ek olmayan mevhum bir ~ey de olsa aklen muh­

temel olan her ~eydir.30

Bu a~tklarnalardan scnra anla§ilir ki, burada hassas bir durum soz

kcnusudur: im.kan kavrarru aklen ihti.mal dahilinde clan durumlar

ic;in kullaruhr. Ayru ~ekilde gereklilik (ed-darura) de aklen kesin

clan ~eyler i~in ve yine imtina' ise aklen milmkOn clmayan du­

rumlar ic;in kullarultrY

Zorunluluk, gereklilik, imkan ve imtina' gibi manuksal kavramla­

nn anlamlan tam olarak anla~limazsa bunlann varbga uygulanmalannda

hata yaptlabilir. Bunun ic;;in ontolojisinde "ViicGd, zatJ'yla mevcGd olarun

ViicGdu'nun ayrundan b~kas1 degildir"32 dedikten sonra Gelenbevi var­

bgt bir k.Istm tiirlere ayrrmaya c;;ah~rru§ ve bu aynmlanru manttkta geli§­

tirdigi modal kavramlara gore yaprm§tlr. Yani Risaletu'l-imkdn'da geli§­

tirdigi kavrarnlan bizzat kelamda varhga uygularru~llr.

Risdletu 'l-imkdn'm islam felsefe tarihi ac;;tsmdan da ayn bir onemi

oldugu dti~tiniilebilir. <;unkii bu eser Gelenbev"i'nin kendinden onceki

mant:lk, felsefe ve kelam c;;ah~malannt da dikkate alarak yazd1g1 bir

onernli modal onermeler (miiveccihat) manttgtdrr. Eserde Gelenbev1

ozellik.le Farabi, ibn Sma, Allame Riz1 diyerek Fahruddm er-Razi'ye,

TGsi'ye, Mu'tezile'den EbG Ha~im'e, aynca Devvaru, Teftazaru, Seyyid

30 Gelenbevi, RisdleiU'l-imkdn, 90. 31 Gelenbevi, a.e., 90. 32 Okudan, "18. Yuzyu Osmanh Kelamo ve Manukt;~s1", 242-243.

-160-

OsmanlJ'da ilm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler

~erif Cilrcaru ve Molla Fenari'ye dogrudan atlfta bulunmu§tur. imkan

meselesini bu kadar gen.i.§ bir yelpazeden ele alan ve islam felsefe tari­

hindeki tartl§malanru da goz ontinde tutan bu eser sorunun btiti.in bo­

yudanru tartl§rru§ ve ozedemeye ~all§Uguruz yukandaki incelemede de

gorilldi.igu gibi mantlk konusunu a§an imkan konulanna da gi.rmi§tir.

Aynca Gelenbevi'nin Platon ve Aristoteles gibi Eski <;ag filozoflanrun

gorti§lerine de atlfta bulunmast eseri kaleme allrken geni§ bir yelpazede

ara§tuma yaparak btittin kendinden onceki geli§meleri titizlikle inceleyip

imkan meselesini tahlil etmeye ~ab§ttgtru gostermektedir.

Buna ek olarak diyebiliriz ki Gelenbevi imkan gibi modal kav­

ramlanru sadece varbga degil ayru zamanda bilgiye de uygulamt§tlr.

<;unkti felsefe tarihinde varbk bilgiden bagunstz ele ahnmarru§tlr. Yani

modal bir varbktan soz ediliyorsa bunun insan zihnine yansryan bir vec­

hesi de mudaka mevcuttur. <;tinkti varl.lk bizim a~uruzdan bilinen haki­

kattir. Bu yakla§uru Gelenbevi, el-Burhan adh eserinde gostermektedir.

Burada varltgt Gelenbevi §U tarumtyla bilgi ile ili§kilendirmektedir: "Bilgi;

bir varhgm suretinin (kavrarrurun) aktlda olu§mastdtr. (el-ilmn huve's­

suretu'l-hasilet' mine'§-§ey' inde'l-ak/').33 Bu durumda modal kavramla­

nn bilgi ile olan ili§kisini, §ilphesiz ki, onermeler temsil etmektedir.

Risaletu 'l-imkan bu ac;tdan ayn bir onem ta§tmaktadtr.

33 Gelenbevl, Kitabit'l-burhan(Kahke: Matbaaru's-Saade, 1347), 11.

-161-

Gelenbevi'nin Kelam D~iincesinde imkan Meselesi/ A. A~J.kgem;

BiBLiYOGRAFYA

Ahmed Cevdet Pa§a, Tarfb-i Cevdet, I-XII, (2. bs., Dersaadet: Mat­baa-i Osmaniyye, 1309).

Bingo!, Abdulkuddtis, Gelenbevf'nin Mc:ntzk Anlay1~z (doktora te­

zi; Ankara: Ankara Universitesi ilahiyat Faktiltesi, 1978).

Bozkurt, Orner, "Problem ve Tartt§malanyla Gazali ve ibn Rti§d'e Gore imkan Meselesi", Cumhu1·iyet Oniversitesi Nabiyat

Fakultesi Dergisi 13/1 (2009), 139-179.

Duran, Recep, "Gelenbevi'nin 'Nefsu'l-Emr' Kar§tsmdaki Tavn", Felsef~ Dunyast.1 (1991), 45-47.

Gelenbevi, Ebti'l-Feth ismail b. Mahmud, Penn-i Manttk ( = Te?·­

ce?ne-i Burhan-z Gelenbev1), I-II (tek cilt halinde), (§rh. ve

c;ev. Abdtinnafi' iffet Efendi; istanbul: Matbaa-i Amire, 1295).

---, Hd§iye li-ismli.'il el-Gelenbevf ale'l-Celal mine'l-Aka'id (=

Hdji.ye ala Se?·hi'l-Cela[) (Dersaadet: ~irket-i Hayriyye-i

Sahafiyye, 1307).

---, islamf ilimler Geleneginde Tart7§ma UsulU (haz. Talha

Alp; istanbul: Yasin Yaymevi, ts.).

---, Kitabii'l-burhan(Kahire: Matbaatti's-Saade, 1347).

---, Risale fi tahkfki mahiyyeti'l-mumteni' (Resa'il-i imtihan

iqinde; istanbul: Matbaa-i Amire, 1262), 194-197.

---, Risate fi'l-vilcudi'z-zihnf (Resa'il-i imtihan iqinde; istan­

bul: Matbaa-i Amire, 1262), 162-166.

---, Risale tete'allalt' bi-kzdemi'l-alem. ve hudCtsihf (Resa'il-i

imtihan iqinde; istanbul: Matbaa-i.Amire, 1262), 167-168.

-162-

Osmanh'da ilm-i KeHim: Alimler, Eserler, Meseleler

- --, Risaletu 'l-imkan (istanbul: Matbaa-i Amire, 1263).

- - -, Risaletit 'l-inzkan C = Miftabu babi 'l-muveccebat) (istan-

bul: $irket-i Sahafiyye-i Osmaniyye, 1263).

---, Risaletun fi Vabdeti'l-vucud (thk. ve tlk. Rifat Okudan;

!sparta: Faki.ilte K.itabevi, 2007).

- --, Terceme-i Adab-z Gelenbevz (<;ev. Abdtinnafi' iffet Efendi;

istanbul: Matbaa-i Osmaniyye, 1302).

Golctik, $erafettin & Yurdagtir, Metin, "Gelenbev1", Titrkiye Diya­net Vakft islam Ansiklopedisi (DiA), XIII, 552-555.

Kaya, M. Ctineyt, Vm·ltk ve imkan: Aristoteles'ten ibn Sina'ya

imkamn Taribi (istanbul: Klasik Yaymlan, 2011).

Kombe, ilker, Osmanlz-Turk Du-§iincesinde Munazara ilmi ve

Abdunnafi :ljjet'in Terci.ime-i A.dab-1 Gelenbevi Adlz Eseri

(ytiksek lisans tezi; istanbul: Marmara Universitesi Sosyal

Bilimler Enstiti.isti, 2004).

Okudan, Rifat, "18. Yi.izyt.l. Osmanh Kelamc1 ve Mantlk~1s1 ismail

Gelenbev1'nin Varhk Nazariyesi (Vahdet-i Vticud Savun­

masi)", Tasavvuf ilmz ve Akademik Ara§tzrma De1gisi Cib­

nu'l-Arabf Ozel Sayzsz-2) 23 (2009), 241-255.

---, Gelenbevf ve Vabdet-i Vucud (ytiksek lisans tezi; Ankara:

Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstiti.isti, 1995).

Y t.l.drrun, Yasin, Osmanlt Kelamctlanndan ismail Gelenbevf'nin Ulubiyyet Anlay'l§t ve Matunaf Akaidi Ar;zsmdan Deger­

lendirilmesi (ytiksek lisans tezi; Kahramanmara§: Kahra-./

manmara§ Stit<;ti imam Universitesi Sosyal Bilimler Enstitti-

si.i, 2013).

-163-