OSMANLI'DA iLM-i KELAM

-~er,Eserler,~eseleler

Editorler

Osman Demir

VeyselKaya

Kadir GOmbeyaz

U. Murat Kllavuz

iSTANBUL 2016

iSF.AH.A.Ni'NiN TECR!D ~ERHi: FELSEFi-~:il~MU'TEziii BiR METNiN

SUNNI YO RUM VE ELE~TiRisi

FadtlAygan*

Osmanh donemi kelam literattiriintin ik.i temel karakteristiginin

oldugunu soylemek mi.imktindtir. ilki bu donemde muhtasar eser veya

risale yazmurun yaygmltg-IdJ.r. Muhtasar eserler, soz konusu ilim dahnm

meselelerini ele alan oz metinlerdir. Risaleler ise daha ziyade ilgili ilim

dalmm bir meselesini veya donemsel tartJ.§ma konulanndan birini ince­

leyen muhtasar eserlerdir. Osmanh keHim geleneginin diger hususiyeti

ise §erh/ha§iye ttirii eserlerin kaleme almmas1d1r. Bu ilrn1 faaliyet onceki

donemde kaleme alllliill§ eserlerin, ozellikle oz metinlerin anla§limasrm

saglamak, onceki gelenegin yeniden okunmas1 ve soz konusu metnin

mevcut doneme ta§mmasl anlamma gelmekteydi.

Nasiruddin et-TGsl'nin (o. 672/1274) kaleme ald1g1 Tecridu'l­

i'tikad ve bu eser i.izerine yapuan §erh ve ha§iyeler Osmanh kelam gele­.J

negini tarumak adma bize onemli veriler sunmaktadu. Bu metin ilahiyyat

konulannda ibn Sinact bir filozof, itikaru meselelerde baz1 Mu'tezill go-

• Yrd. D~. Dr.; Sunak Uoiversitesi ilahiyat FakUJtesi

-315-

isfaharu'nin nicn"d~erhi /F. Aygan ;.

rti§leri benimseyel_l bir kelamc1 ve imamet konusunda ise Sii bir ~Jim

olan TGs1'nin kelam eseridir. Kelamm sistematik rum konulanru i~eren

ve felsefi kelam d6neminin 6zelliklerine sahlp olan Tecridin belirgin

6zelligi umur-i amme ve i.mamet bahsine agrrhk vermesidir. Tecrid, §erh

ve ha§iyeleriyle birlikte Osmanh kelam geleneginde olduk~a etkili olmu§

bir eserdir. Ke§[u'z-zum1n'da belirtildigi kadanyla bu esere elli civannda

§erh ve ha§iye yaztlrm§tlr. Bu §erh ve ha§iyelerin bir~ogunda imamet

anlayt§l ele§tirilmi§ aynca bu gelenek uzerinden kelama dair pek ~ok

mesele etrafmda kar§1hkh ele§tirile~ y6neltilmi§tir.1 Bu §erhler arasmda

Ebi.i's-Sena' Semsi.iddln. el-isfahani'nin (6. 749/1349) i.mamet bahsini

ele§tirmek amac1yla yazd1gffil belirttigi ve "§erh-i kad1m" olarak bilinen

Tesdfdu'l-kava'idfl ~erhi Tecrldi'l-aka'id olduk~a 6nemli ve ili.m di.inya­

smda etkili olmu§ bir eserdir. Bu §erhe Seyyid Serif el-Ciircani'nin (6.

816/1413) kaleme ald1g1 ha§iye Osmanh medrese geleneginin temel ki­

taplanndan birini de olu§turmu§tur.

~erb-i kadfm., felsefi-Sii-Mu'tezili bir metnin Sunni/E§'ar1 yorumu

ve ele§tirisidir. Bu baklmdan §erh geleneginin iyi bir 6megini te§kil et­

mektedir. Metin ve §erhin yazarlan farkh g6rti§lere sahip alimlerdir. Bu

baglamda Tesdfd ashnda Osmanh d6nemi §erh geleneginin telif~i y6n­

temini de temsil etmektedir. Bu ~ah§mada isfahar:U'nin Tecrid §erhinde

ve ele§tirisinde benimsedigi yorum yontemi ele ahnacak, bu eserin Os­

manll d6neminde buldugu §6hretin nedenlerine ili§kin baz1 ipu~lan tes-

1 Katib <;elebi, Hac1 Halife Mustafa b. Abdullah, Keifii. 'z-zunun an esami'l-kiitiib ve'l­

fonun (tsh. M. ~erefettin Yaltkaya & Kilisli Mat Bilge; Ankara: Maarif Vekaleti Mat­

baas,, 1941-1943), I, 346-351.

-316-

Osmanh'da ilm-i'Kelam: Alimler, ~erler, Meseleler

pit edilmeye ~Ilacakt:tr. Yine varhk bahislerinin §erhi ile l?ezhep fark­

hhklanru belirleyen insan fiilleri, rti'yetullah ve imamet gibi konulann

§erhi arasmda bir farkhhgm olup olrnadtgt belirlenip degerlendirilecektir.

Buradan hareketle mtiellif ile §arih arasmdaki gorti§ farkhW.dan da tespit

edilmi§ olacakt:tr. Oncelikle mtiellif ve §arih ile eser hakkmda kelam ac;t­

smdan kisa bilgiler sunulacak daha_ sonra temel meseleler incelenecektir.

Aynca bu mtitevazt c;ah§manm ke§fedilmeyi bekleyen ozelde Teena

gelenegi genelde Osmanh donemi keHi.m gelenegi ile §erh/ha§iye litera­

ttirtine dair ara§ttrmalara kti~tik bir katkl ve bir kap1 aralarna anlarru ta­

§trnaSl hedeflenmektedir.

TUsive Tecridill-t"tikdd

Felsefi kelam yonteminin en iyi omeklerinden biri . olan TGst'nin

bu eseri Tecridu '/-aka 'icf veya Teen au 'l-kela~ olarak da kaydedilmi§tir.

TGst felsefe ve kelam yanmda bilirnsel ~ah§malanyla da tmmrru§ bir $ii

alirndir. Yukanda da ternas ettigirniz tizere TGs!'nin astronomi ve mate­

rnatik gibi ilimlerdeki bilirnsel yonti bir yana ilmi ki§iligini olu§turan ti~

boyuttan soz etmek mtimktindtir: Bunlardan birincisi onun bir Me§§a1

f!lozof ve bu gelenegin onemli bir §arihi olmastdlf. Bununla birlikte TGst

~erhu 'l-j§drafta mutlak bir ibn Sina talqp~isi gibi gortinse de Tecrfd'de

bir<;ok konuda Me§§a! gelenekten ayr!lmaktadlf. ikincisi onun kelamc1

2 Advan1, Halid b. Hammad, "el-Ktsmti'l-evvel: el-Cfutibti't-tfulhi et-tevsllu .... (Ebti's-Sena'

~emsuddin Malunud b. Abdurralunan el-isfahani, Tesdfdu'/-kava'idfi §erhi Tecrfdi'l­

akd'id i~inde; thk. Halid b. Hammad el-Advaru; Kuveyt: Daru'z-Ziya', 2012), I, 37-39. 3 Katib <;elebi, Kۤ/u'z-zunun, I, 346.

-317-

isfaharu'nin Tec.ti'd$erhi IF. Aygan

kimligidir. Tust felsefi kelam sistematigine uygun eserler4 kaleme alniak­

la birlikte ileride ele almacagt tizere belirli bazt meselelerde Mu'tezill

g6rti§le~i benimserni§tir. Tust'nin tizerinde durulmayan en· onemli ozel­

liklerinden biri de kanaatimizce bu yontidtir. 0, elbette Mu'tezill bir

kelama degildir. Bununla birlikte eklektisizme dayah dti§tince dtinya­

smda Mu'tezili inanc;lann da yeri vardrr. Nitekim baz1 g6rti§lerinde bu­

nun tezahtirlerini gormek mtimki.indtir. 5 Onun ilrn1 ki§iliginin ti<;tincti

boyutunu ise imamet ba§ta olmak tizere ~u dti§tinceye mensubiyeti olu§­

turur. Hayatmm belirli bir doneminde ismaililige intisap etmi§se de dti­

§tincesinin bu boyutunu daha ziyade imamiyye inanct te§kil etmektedir.6

Tusl'nin, Tecrfd eserini ismailt dti§tinceden aynltp imarniyye Sias1'na

katlld1gt bir donemde kaleme ald1g1 kabul edilir. 7 Bununla birlikte bu

eser Stin.nl dtinyada §6hret bulmu§ ve c;ok saytda §erh ve ha§iyesiyle

birlikte Osmanh k~larrunda bir gelenek olu§turmu§tur. Oyle ki Sii dti­

§tincesini yansttttgt imamet bahsinin kendisi tarafmdan yaZilmadtgt, vefa­

tmdan sonra ogrencisi ibnti'l-Mutahhar el-Hillt (6. 726/1325) tarafmdan

4 Ta§koprizade kelam ilmi ile felsefeyi mezceden esas ki§inin Tust oldugunu ve bu yontemle yaulan eserlerin onunJa b~lad.Jguu ileri si.irer. 0 , Gazzali ve Razi'nin felsefi

konulan, kelam eserlerinde reddetme amac•yla ele aldtklanru savunur; bkz. T~kop­

rizade, Ebu'I-Hayr isamuddin Ahmed Efendi, Miftabu's-sa'ade ve misbabtt's-siyadefi

mevza 'ati'L-utam (Beyrut: Daru'l-Ki.iti.ibi'l-ilm.iyye, 1985), I, 31. 5 Tus!'nin benimsedigi Mu'tezili gori.i§ler i~in_. bkz. isfahan1, Ebu's-Sena' $emsi.iddin

Mahmud b. Abdurrahman, Tesdfdil'L-kava'id fi §erbi Tecrfdi 'L-aka'id (thk. Halid b.

Hari:unad el-Advaru; Kuveyt: Daru'z-Ziya', 2012), n, 964-965, 974-976, 984-985, 1003-1004.

6 Bkz. Ferhat, Ham Nu'man, Mesa'ila'l -bilaf beyne Fabrfddin er-Razi ve Nasfruddfn

et-TUsf(Beyrut: Merkezu'l-Gadir li'd-Dir3.sati'l-islamiyye, 1997), 54-59: 1 Advaru, "el-Klsmti'l-evvel: el-Canibti't-t1irihl et-tevsik1", 43-45.

-318-

OsmanlJ'da ilm-i Kelam Alimler, Eserler, Meseleler

kaleme almd1g1 ileri stiri.ilmti§tiir.8 Bu iddiarun arka planmda Tecrfdin

Stinni dtinyada buldugu §6hretin yatt1g1n1 ve mtiellifinin Sillik'ten tebrie

edilmesi gayesinin oldugunu soylemek mtimki.indtir.

Tec1·fd §arihi isfaharu eserinin mukaddimesinde ondan ovgtiyle

soz eder. Onu muha.kkik imam, mtida.kkik ve zeki bir alim, oncekilerin

ilimlerini tamamlayan, oncekilerin ve sonrakilerin faziletlisi, hukemanm

sultaru btiytik alim olarak tarumlar. Tecrfcti de hacmi kti<;tik ama i<;erdigi

ilirn bala..mmdan btiytik ve usGl ilminin inceliklerini, yi.iksek, ytice ve

e§siz iJ.mj hak.i.katleri kapsayan bir eser olarak tasvir eder.9

TGsl'nin Tecricti felsefi kelam yontemiyle telif edilmi§ bir eserdir.

Soz konusu donem kelamm metafizik bir sistem olarak in§a edildigi bir

doneme tekabtil etmekteydi.10 Tecrfd, kelam metafiziginin temel mesele­

lerini oz bir metinde gti<;lti bir §ekilde i§lemesi dolaytstyla Si.inni di.inyada,

ozellikle Osmanh kelam geleneginde vazgec;ilmez bir metin olmu§tur.

Eser §U altt boli.imden (m.aksad) olu§maktadrr: Umur-i amme, cevher ve

arazlar, Yaratlct'nm ispatl, slfatlan ve fiilleri, ni.ibi.ivvet, imamet, mead,

va'd ve vaid. Eserin en onemli ozelligi umGr-i amme bahislerinin aynntili

bir §ekilde i§lenmesi ve imamet bahislerindeki g6ri.i§lerdir. Aynca

ri.i'yetullah, irade htirriyeti, kaza ve kader, hidayet ve dalalet gibi konu­

larda Mu'tezili g6rti§leri savunrnas1 eserin bir diger vechesini olu§tur-

8 Bkz. T~koprizMe, Miftabu's-sa'ade, I, 293-294. 9 isfahfull, TesdfdLi'l-kava'id, I, 166. 10 TGsi'nin kelam gelenegindeki yeri hakkulda bkz. ~irinov, Agil, Naslruddin Ttisl'de

Varltk ve Uluhiyyet (doktora tezi; istanbul: Matmara Universitesi Sosyal Bilimler Ens­

titilsG, 2007), 16-21. _

-319-

isfahanl'nin Tecna$erhi / F. Aygan

maktadrr. 11 Bununla birlikte kelam metaftzigini olu§turan meseleleideki

sistematigi eseri degerli k.tlmt§ ve gerek ~u c;evrede gerekse Sunru dun­

yada §erh ve ha§iyeleriyle bir gelenek olu§turmu§tur.

Tecrfcfe c;ok say1da §erh ve ha§iye yazllm!§ttr. Buruar arasmda en

6nemlilerini zikrettikten sonra Osmanh kelammda §6hret bulmu§ iki

§erhten s6z edecegiz. Esere yapllrru§ §erhlerden biri milellifin 6grencisi

ibnu'l-Mutahhar el-Hilli'nin kaleme alrnw Ke§[u'l-murad fi §&rhi

Tecrzdi 'l-i 'tikacfdrr. Bu eser ~u yakla§lffila yazllml§ en 6nemli §erhtir. Bir

diger §erh Abdurrezzak b. Ali el-Lahid'nin (6. 1072/1661 ?) Sevariku'l­

ilham adh eseridir. Bu eser Tecrfcfin en geni§ §erhlerinden biri kabul

edilmektedir. Esere bunun gibi onlarca §erh yazllml§ttr. 12 Bu §erhler ara­

smda 6zellikle iki eser Osmanh kelam geleneginde yer edinmi§ ve

6nemli etkileri olmu§tur. Bunlardan birincisi c;ah§marmzm da merkezini

te§kil eden Tesdfdu '1-kava'id fi §erhi Tecrfdi'l-aka'id adh eserdir. Bu eser

Osmanh kelam geleneginde Serh-i kadfm olarak bilinmektedir. ikincisi

ise Ali Ku§c;u'nun (6. 879/1474) Serh-i cedfd olarak isimlendirilen §erhi­

dir. Bu §erh isfaharu'nin §erhiyle birlikte Osmanh d6neminde oldukc;a

etkili olmu§ §erhlerdendir.

11 T~sl'nin felsefi kelam yontemine katlos1 ve Mu'tezile dG§Gncesiyle etk.ile§imi hakkm­da aynnuh bilgi i~in bkz. Si.ileyman, Abbas, Tetavvuru ilmi'l-kelam ile'l-felsefe ve menheciha inde Nasftuddm et-Tt?si: Din!ise tahlfliyye mukdrine li-kitabi Tecnai'l­

i'tikdd (iskenderiyye: Daru'l-Marifeti'l-Camuyye, 1994), 25-78. 12 Bkz. Advaru, "el-Klsmti'l-evvel: el-Ciin.ibti't-tfuihl et-tevslki", 52-67; Topaloglu, Bekir,

"Tecridti'l-i'tikad", Titrkiye Diyanet Vakfi islamAnsiklopedisi(DM), XL, 251.

- 320 -

Osma.nll'da ilm-i Kelam: lilimler, Eserler, Meseleler

isfahani'nin §erhine pek. c;ok ha§iye yapilnu§ttr. Bu ha§iyeler de

Tecrtd geleneginin bir vechesini olu§tutmU§tur. Bu ha§iyelerden biri

Celali.iddin ed-Devvani'nin (6. 908/1502) ha§iyesidir. Devvani'nin bu ilk

ha§iyesi "hi§iye-i kadll:ne" olarak §6hret bulmu§tur. Bir diger §erh Mir

Sadruddin e§-~iclzi'nin (6. 903/1497) eseridir. ~lcizl bu ha§iyesinde

Devvani'nin sozli edilen ha§iyesindeki gorli§lerine ele§tiriler yoneltmi§tir.

Devvani ise bu ele§tirilere kar§tl.tk yeni bir ha§iye kaleme alrru§ ve ele§ti­

rileri cevaplayarak ~lcizi'ye ele§tiriler yoneltmi§tir. Devvani'nin bu eseri

"ha§iye-i cedide" olarak isimlendirilmi§tir. Daha sonra ~rrazi ikinci bir

ha§iyeyle Devvani'nin ele§tirilerine cevap vermi§tir. Bunun i.izerine

Devvaru i.ic;i.inci.i bir ha§iyeyle ~irazi'yle tartl§rnasma devam etmi§tir.

Devvani'nin bu ha§iyesine o donemde ~rrazi vefat ettiginden oglu Mir

Gtyasi.iddin Mansur cevaben bir ha§iye kaleme al.mt§ttr. Bu ha§iyelerin

yarn srra Serh-i cedfd ve ozellikle Devvaru'nin ha§iyesi lizerine pek c;ok

ha§iye kaleme ahruru§ttr.13 Tecrid geleneginin §erh ve ha§iye ile devam

eden tartt§malaf11ll degerlendiren Mir Chyasi.iddin'in Mubakemat ala

§erbi 't-Tecrid ve HaflZ-1 Acem'in Muhakemetu 't-Tecrtd ·adh eserlerinden

soz etmek miirriki.indiir.14

Teaicfin boyle bir gelenek olu§tunnas1 ve ~ii bir mliellif. tarafm­

dan kaleme aluunasma kar§m Si.inru di.inyada. bu derecede §6fuet bul­

masmm temel etkeni kanaatimizce umOr-i funme: bahislerihdeki gtic;lli

sistematigidir. Fahruddin er-Razi (6. 606/1210) ile birlikte k.elam.J.I}',. meta-

13 Bkz. Advaru, "el-KLsmu'l-evvel~ el-Ciinibi.l't-tarllii· et-tevsik.i'", 54-59. 1' Topaloglu, "Tectidii.'l-i't.ikad", 251.

-321-

isfaharu'nln Teena $erhi /F. Aygan

fizik bir sistem olarak in§ast siireci biiyi.ik ol<;iide tan¥Lmlanm.t§ durum­

daydt. Varltk nazariyesi kelamm ana meselesi haline gelmi§ ve buna

ili§kin meseleler kelam eserlerinde biiyi.ik bir yer tutmu§tur. Bu siire<;te

umfir-i amme bahisleri akl! ilimlerin ortak alaru ve merkezini olu§tur­

maktaydt. Yine varhk, mahiyet, imkan, zorunluluk gibi kavramlar kelfunl

meselelerin merkezinde yer edinmekteydi. Tus!'nin, ibn Sina metafizigi­

ne ve kavramlanna olan gii<;lii hakimiyeti onu kelam metafizigi konu­

sunda da yetkin bir §ahsiyet ktlmaktaydt. Bundan dolay1 kelam metafizi­

gini ortaya koydugu Teaid eseri, imamet bahsinde Su gorii§leri, insan

hiirriyeti, irade ve kader gibi konularda Mu'tezili gorii§leri benimsemesi­

ne ragmen Siinn1 diinyada vazge<;ilmez bir metin .olmu§tur. Bunu sagla­

yan da umfir-i amme bahislerindeki yetkinligi ve eserin kelam metafizi­

ginin en temel metinlerinden birini te§kil etmesidir. Hatta baz1 yazrna

ntishalanrun sadece umur-i amme ile cevher ve araz bahislerini i<;eren ilk

iki boltimtinti ihtiva etmesi15 eserin yayglnltgmda bu hususun onemini ·

gosterici mahiyettedir ..

isfaharu ve Tecrztl $erhi

E§'ad kelamctst ve Safll fakihi olan isfaharu, usUl-i ftkh, kelam,

mantlk ba§ta olmak iizere bir<;ok alanda eser telif eden bir alimdir. Soz '

konusu alanlarda klasik eserlere yaprril§ oldugu §erhlerh~ ·§erh gelenegi­

nin onemli bir temsilcisi durumundadtr. Kelam alanmda Necmtiddin en­

Nesefi'nin (o. 537/1142) Akd'idine §erh yazmt§tlr. Yine Beydav!'nirt

1' Bkz. Advaru, "el-K,lsmil's-saru: Tahkiku'n-nass", dsfaharu, Tesdfdu't-kava'idic;inde), I,

139.

-322-

Osmanh'da ilm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler

Tavali'u 'l-enva1· adli eserinin §erhi olan Metali'u 'l-enzar olduk~a §6hret

bulmu§ ve Osmanlt medreselerinde ders kitab1 olarak okutulmu§ bir

kitaptlr. Ku§kusuz en onemli eserlerinden biri de TGsl'nin Tecrfctine

yazrru§ oldugu §erhtir. Bu eser yukanda deginildigi tizere Tecrldin pek

~ok §erhi arasmda en onemli ve en etkin §erhlerden biri olmu§tur.16

isfaharu'nin Teena §erhi Katib <;elebi ve Bagdath ismail Pa§a tara­

fmdan Te§Yfdu '/-kava 'id olarak kaydedilir. 17 Bununla birlikte tahkikli

ne§ri Tesdfdu '1-kava'id ismiyle yaylnlanrru§tlr. Zira muhakkike gore bu

isirn de eserin yaygtn adlanndan biridir. 18 isfaharu'nin §erhi Osmanh

kelam geleneginde oldukc;;a etkili olmu§ ve "$erh-i kadim" olarak §6hret

bulmu§tur. Bu eser Osmanh kelammda Tecrfd gelenegi.nin Ali Ku§c;;u

§erhiyle birlikte bir diger vechesini olu§turmaktadlf. Bu §erh tizerinde de

pek c;;ok ha§iye c;;ah§masi yaptlnu§tlr.

· Serh-i kadfm ders kitab1 olarak kullarulrru§ oldugundan yayginhk

kazanmi§ bir eserdir. Bu §erh tizerinde pek c;;ok ha§iye ve ta'lik yazilmi§­

tlr. Bunlar ic;;erisinde en me§huru Seyyid $erlf el-Ctircaru'nin Hti§iye-i

Tecrfd olarak biliilen eseridir. Bu ha§iye Osmanl1 medreselerinde ders

kitab1 olarak okutulmu§ ve medrese dGzeyinin isrni olmu§tur. 19

16 isfaharu'nin hayau ve eserleri hakkmda bkz. Demirci, Muhsin, "isfaharu, Ma!uzlOd b.

Abdurrahman", Tiu'kiyeDiyanet VakftisldmAnsiklopedisi(DiA), XXII, 509-510. 17 Katib <;elebi, Ke§{ii'z-zuni'tn, I, 346-347; Bagdatlt ismail Pa~a, Hediyyetli'l-drifln

esmdu'l-mu'ellifin ve dsarn'l-musannifin (tsh. Kilisli Rifat Bilge & ibnulemin Mah-

mud Kemal iq.al; istanbul: Milli Egitim Basunevi, 1951), II, 409. .J

18 Advaru, "ei-Klsmu'l-evvel: el-Carubu't-tfulhi et-tevsiki", 111. 19 Bkz. Atay, Huseyin, Osma11lt/arda Yflksek Din Egitimi: Medrese Programlan­

icazetnameler-Is/ahat Hareketleri (istanbul: Dergah Yaymlan, 1983), 93-96; Yaz1ct-

-323-

isfaharu'nin Tecrfd $erhl/F. Aygan

Ctircani'nin h~iyesi eserin en uzun boltimleri olan birinci ve ikinci klstm

(maksad) tizerinedir. Bu ha§iyeyi esas alan bin;ok h~iye ve ta'lik ti.irti

eser kaleme ahruru§ttr?0 Bu ha§iye, Tecndin bu kadar §ohret bulmasmda

umur-i amme bahislerinin onemli gortilmesinin roltinti .gosterici mahi­

yettedir. Zira soz konusu donemde kelam artJ.k felsefeyi de ic;ine alan bir

metafizik sistem olarak gortilmekteydi.

Varhk olmak baku:ru.ndan varhg1 inceleyen metafizigin gti<;lti sis­

tematigi ve soz konusu donemdeki etkinligi, kelamm yontem ve sistema­

tigini onernli olc;ude etkilerni§tir. Haddizatmda kurulu§u itibariyle kelam

bu donti§time ac;t.k bir ilimdi. Zira mesa'ili. temellendiren vesa'ilm degi­

§irni bu ilimde me§ru, hatta gerekli gortilen bir duiumdu. Bu baglamda

kelamm, donemin hakirn dti§lince sisterni, tislubu ve kavrarnlanndan

istifade etmesi bu ilmin dogasmdan kaynaklanmaktachr. isfaharu'nin

Tecnd §erhini bu c;erc;evede degerlendirmek mtimklindtir. Bu eser uslup,

yontem ve sistematigi bakurundan bize soz konusu donemin fotografiru

vermektedii'. isfaharu'nin §erhinin ba§mda kaydettigi §U ctirnleler felsefi

kelam donerninin metodolojisini ortaya koyar: "Kelam ilmi mead, Cen­

net, Cehennem, st.rat, mizan, sevap ve ceza gibi konulan ~ttran bir

disiplindir. Btirun bu konular nubtivvete dayarur. Ntibtivvet de yaratJ.Cl­

run ispatma ve slfatlanna, bu da cevher ve· arazlardan mi.).te§ekkil olan

oglu, Mustafa Sait, "XY. ve XVI. Yuzyillarcfa, Osmanh Medreselerinde ilm-i Kelfun Og­retimi ve Gene! Egitim i~indeki Yeri", islam ilimleri Enstitilsii. Dergisi 4 (1980), 276-

277; Yakuboglu, Kenan, Osmanlz Medrese Egitimi ve Felsefesi (istanbul: Gokkubbe,

2005), 81-82. 20 Bkz. Advaru, "el-Klsmii'l-evvel: el-Canibil't-tfuihl et-tevsikJ."", 127-130.

-324-

Osmanh'da ilm-i Kelfun: Alimler, Eserler, Meseleler

hadis varhga dayarur. Biiti.in bunlar ise ilkeler mecmuas1 olan umlir-i

amme meselelerine baghdtr."21 Herne kadar kelam, umur-i amme bahis­

leri merkezli olarak goriilse de klasik donemde oldugu gibi vesail-mesail

ayruru gori.ilmektedir. Bununla birlikte bu donemin vesaili cevher-araz

meselelerinin yaru sua kiilll ilkeler, varhk bahisleri gibi felsefi meseleler

ve irnkan-zorunluluk gibi felsefi kavramlardrr.

isfaharu'nin Tecrfd ~erhinin be§ temel kaynagt oldugunu soyle­

mek mtimktindtir. 0, meseleleri a~tklarken veya miiellife itiraz ve ele§tiri

yoneltirken bu kaynaklardan yararlanarak konulan tartl§ffil§tu. Bunlar

ibn S'ma'run el-j§tirat, Fahruddm er-Raz1'nirl el-Muhassal, Tus1'nin

Telhfsu'l-Muhassal ve ~e1·hu'l-j§arat ile Semerkand1'nin es-Saha'ifu'l­

ilahiyye adh eserleridir. Bu temel kaynaklarm yarn sua ibn Sina, Raz1 ve

TUs1'nin diger eserleriyle Beydav1, Urmev1, Katib1, Hilli gibi felsefi kelam

doneminin temsilcilerinin eserlerinden yararlanmt§m?2

isfaharu, eserinin mukaddirnesinde bu §erhte benirnsedigi yon­

terni ve gozettigi temel hedefleri a~tklamaktadu. Buna gore metin muh­

tasar bir eser oldugundan kapall kalan, herkesin anlayamayacagt oz ifa­

delerl bulunmaktadu. Sarih eserde hedeflenen arnact a~tklama, istenilen

manalan ortaya koyma, burada zikredilen gori.i§lere yoneltilen ele§tirileri

degerlendirme ve imamet bahsinde oldugu gibi baz1 ~tipheli konulara

itiraz edip cevaplar olu§turma amacmda oldugunu belirtrni§tir.23 Buradan

21 isfaharu, Tesdfdu'l-kava'id, I, 169-170. 22 Advaru, "el-K.tsmii'l-evvel: el-Canibii't-tarihi et-tevstki", 124.

23 isfaharu, Tesdfdti.'l-kava'id, I, 166-167.

-325-

isfahani'nin Tecrfd~erhi IF. Aygan

anla§t.lmaktadlf ki bir §erh c;alt§masuun geregi olarak metnin anla§Umasl­

ru saglayan ac;tklama, kavramlann tanunlanmas1, muhtasar bir metnin

dogas1 geregi oz ifadelerin anlam dtinyasuun okuyucuya ac;ilinas1, mana

bakurundan farkh ihtimalleri zikretme ve tercihte bulunma gibi husus­

lar24 isfahanl'nin yorum metodolojisinin onemli bir boyutunu olu§tur­

maktadlf.

isfabaru'nin yorum metodolojisin.in i.kind boyutunu ele§tiri ve iti­

raz olu§turmaktad1r. Nitekim o, §erhin mukaddirnesinde bu eseri yazma­

smdaki amac;lardan birinin de muellifm ba§ta imamet olmak tizere bazt

meselelerdeki gorti§lerini ele§tirmek ve bu gorti§lerinde hatah oldugunu

ortaya koymak oldugunu belirtir. 2; Bu ele§tiri ve ·itirazlannda isfahani

metnin ibaresinin hedeflenen manay1 saglamadtgllli iddia ettigi gibi bir

meselede muellifle tamamen farkh dti§tindtigunti de -ifade edebilmekte­

dir.

isfaharu'nin §erhin.in en onemli hususiyetlerinden biri de telifc;i

bir yontemi takip etmesidir. Felsefi yontem, bazt Mu'tezill inanc;lar ile

E§'arl dti§tince arasmdaki temel aymc1 hususlarda isfahani'nin telifc;i ve

uzla§tlflCl bir uslup ve yontemi takip ettigi gorilli.ir. Bu yontem bize §erh

literattirti baglammda soz konusu donemin ilirn anlayt§llli tespit edebil­

mede onemli- ipuc;lan sunmaktadlf. Bu c;erc;evede isfaharu'nin Tee1·zd

§erhin.in soz konusu uc; boyutunu omekler vererek inceleyecegiz.

2~ Advaru, "el-K!smu'l-evvel: ei-Carubu't-tfuihl et-tevslki", 116-118. 25 isfaharu, Tesdfdil'l-kava'id, I, 166-167.

-326-

Osrnanll'da ilm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler

Serbin Metni A~ ve Gen.i§letme Boyutu

Osmanh kelam geleneginin en onemli ozelliklerinden birisi oz

metinlere yonelik §erh ve ha§iye yazuru ve belirli bazt konularda risale

telifidir. Bu <;en;evede isfaharu'nin Tecrfd §erhinin onemli bir boyutu

metnin yorumlanmast, a<;lklanmast ve meselelerin geni~letilerek tartl§!l­

mastdtr. Bu usul ayru zamanda §erh geleneginin temel yontemini olu§­

rurmaktadtr. Burada yorumlama ve a<;lklama gibi hususlann yaru srra

delillere ekleme yapma, metne yonelik itirazlara cevap olu§turacak ar­

gi.imanlar geli§tirme, meseleyi farkh boyutlarda tartt§ma gibi yorumu

a~an ve esasmda yeni bir metin in§ast anlanuna gelecek unsurlann varll­

gmdan da soz etmek gerekir. Bu yontem metnin anla~Jlmasmm saglan­

mast yarunda §erh edilen metnin soz konusu doneme ta§mmast, kavrarn

ve tartt§ma konulanrun giincellenerek yeniden sunulrrias1 anlanu da ta­

§lffiaktadrr. Bu baglamda §erh tiirii eserlerin biitiini.iyle oncekilerin tekra­

rmdan ibaret metinler olarak degerlendirilemeyecegi, hatta yeni bir telif

anlamma gelecek hususlar banndrrdtgiDl soylemek miimkiindiir.26

Katib <;elebi (o. 1067/1657) bir eserin telifinin temel sebepleri

arasmda daha once ortaya konmu§ bir eserin muglak klslmlanru §erh

etmek, eksiklikleri tamamlamak, farkll bilgileri bir araya getirmek, tasnif­

teki hatalan diizeltmek gibi hususlan zikreder. Ona gore her miiellifin,

eserini kaleme alrrken onun §erhsiz anla§llmasiDl ongorerek telif ettigi ..J

26 $erh gelenegi hakkmda bir degerlendirrne i~in bkz. Kara, isrnail, "'Unuttuklanru Hatlrla!' $erh ve Ha§iye Meselesine Dair Birka~ Not", Dlutin: Disiplin/eraras1 t;a/1§­

malar Dergisi15128 (2010/1), 1-67.

-327-

isfaharu'nin Tecrfd$erhi I F. Aygan

dti§tintilse de <;e§itli sebepler §erh tiirti eserleri gerekli k.tl.mi§tlr. Bu se­

beplerin ilki §udur: Mtiellif her ne kadar mtikerrunel bir zeka ve gtizel bir

ifade sahibi olrnast dolaytstyla veciz bir i.islup ve hedeflenen bilgiye dair

yeterli deliller getirerek dakik meseleler hakkmda konu§ffiU§ olsa da

bunlann bir klsnu bazllanna zor veya i.mkanslZ gelebilir. Boylelikle ese­

rin gizli manalanrun ortaya 9kmast i<;in ifadelerinin geni§letilmesine

ihtiya<; duyulabilir. Alimlerin bir klsffil bu sebeple baz1 eserleri §erh et­

mi§lerdir. ~erhin ikinci sebebi, a<;lk olrnast veya ba§ka bir ilmin alaruna

girmesi dolaytstyla bazt klyas onci.illerinin hazfedilmi§ olmast, klyaslann

dtizenlenmerni§ olmast, boylelikle bazt htiki.imlerin illetlerinin a<;lklan­

maffil§ olmas1 gibi hususlardtr. Bu durumda §arih ·belirtilmemi§ onci.illeri

zikretmek, soz konusu ilim alarunda a<;lklayabilecegi hususlan a<;lkla­

mak, bu alarun dt§mda kalan onctillere i§aret ederek referansta bulun­

mak, klyaslan dti.zenlemek ve mtiellifin yer vermedigi illetleri a<;tklamak

amactyla eseri §erh eder. ~erh yazlffilnln ti<;tinci.i sebebi, kelimelerin tevil

edilebilir farkh anlamlara gelmesi, a<;lklanma ihtiyac1 duyulacak ifade

inceliklerinin bulunmast veya mecazi laflZlar ve iltizaml delalet ti.irtini.in

kullarulmast gibi hususlardu. Bu durumda §arih eseri §erh ederek mtielli­

fm amacffil ve tercihlerini ortaya koyar. Bunlann yarn sua her eserde

hata, onemli meselelerin ihmal edilrnesi, . tekrarlann bul~nmas1 gibi ek­

siklikler olabilir. ~erhler bu eksikliklerin tamamlanmasffil da kapsar.27

isfaharu'nirt Tecrid §erhindeki amac1 ve kullandtgt yontem yuka­

nda belirtildigi §ekliyle bir §erhin genel nitelikleriyle orti.i§tir. 6ncelikle

27 K.atib c;elebi, Ke§/u'z-zunun, I, 36-37.

-328-

Osmanh'da ilm-i Kelfun: Alimler, Eserler, Meseleler

bir eserin §erh i<;in sec;ilmesini gerektiren hususlar soz konusudur. is­

faharu, ~erhinin mukadclimesinde bu hususlara temas eder. 0, kelarrun

ilimler hiyerar§isindeki onemi ve yerini ac;tklachkt:an sonra bu alanda telif

edilen muhtasar eserler ic;erisinde Tec1·'idin ayut edici ozelliklerini belir­

tir. isfaharu, Tusi'yi oven ifadelerden sonra bu telifmi hacmi ktic;i.ik, ilmi

bol, yi.iksek usQl inceliklerini, yi.ice iln:ll haki.katleri, Iatif ve degerli yeni­

likleri ic;eren bir eser olarak niteler.28 Dolay1S1yla §arihi bu eseri §erh et­

meye sevk eden onemli amillerden birini, eserin kelam ilmindeki onemi

ve yeri olu§turmaktadrr. Yukanda belirtildigi uzere Katib <;elebi'nln bir

eserin §erh edilmesinin amac;lan arasmda sayd1gt gibi isfaharu, metni

ac;tklama ve geni§letme hedefinde oldugunu §U ifadelerle dile getirir:

Fakat eser olduk91- ozet bir metin oldugundan dolayt meramt or­

tillU bilmeceler konumundadtr. Sozlerinin mana ve baglarruru

herkes anlamamakta ve dU§Unmeksizin manast idrak edileme­

mektedir. Dolaytstyla itaat edilmesi farz olup bu farzt eda etrnem

bana gerekli olan ve yine uyulmast farz olup benim de yerine ge­

tirmem gerekli olan bir kimse bu metni §erh etmemi istedi. Oyle

ki talipler i~in metnin ilk manalarmdaki ortiisUnU kaldtracak, is­

teyen i9n gUzelliklerini ortaya ~t.karacak bir §erh yapacagtm, dU­

glimlerini ~ozecegim, kaidelerini belirtecegim, ama<;lartru ac;tkla­

yacagtm ve ktymetli- mUcevherlerini stymp orraya

gun ... 29

28 isfaharu, Tesdfdu'l-kava'id, I, 165-166. 29 isfahani, a.e., I, 166.

-329-

isfahanl'nin Tecn"dSerh.i IF. Aygan

isfaharu bu §erh ile kendisine yonelik bu talebi kusur ve eksiklik­

lerle birlikte yerine getirdigini kabugu Slymp ozi.i Ortaya c;lkard1g1111, c;ok

klsa ve c;ok uzun olmayacak bir bic;imde, metnin laf1zlar1111 c;ozi.imleme,

manalar1111 ac;lklama, delillerini ifade etme ve yap1suu incelemeye c;ah§tl­

guu belirtir.30 Bu ifadelerden anla§1ld1g1 tizere isfahani'nin bu §erhteki

temel amac;lanndan biri metnin anla§1lmas1 gtic; klslmlar1111 ac;lklamak ve

muhtasar metnin meselelerini geni§leterek tartl§maktrr.

TeC?idin ilk iki maksadi umfu-i amme ve cevher-araz bahisleridir.

Bu iki ana konunun eserin temelini olu§turdugunu soylemek mtimktin­

dtir. Eserin yakla§lk yans1n1 bu iki bahis olu§turmaktadrr. Umfu-i amme

boltimtinde varhk, mahiyet ve illet-ma'lUl konulanna yer verilir. ikinci

boltimde ise cevher, cisim ve araz meseleleri incelenir. Bu konularda

§arihin ele§tiriden ziyade ac;udama ve geni§letme yontemini kulland1g1

anla§1lmaktadrr. Bu yontem mesele hakkmda farkh gorti§lerin aktar1lma­

Sl, onceki tartl§malarm degerlendirilmesini ic;erir. Metnin geni§letilmesini

saglayan temel hususlardan biri islam dti§tincesinin ana akimlaflfilO bir

konudaki yakla§lmlar1111 aynntili bir §ekilde serdetmektir. Tecndin ba­

§mda varhgm taksimi konusundaki kelamcuar ile filozoflar arasmdaki

hadis-kadlm/mtimkin-zorunlu §eklindeki ayruru §arihin tafsilata girerek

geni§letmesi bu yontemin bir omegini olu§turmaktadrr.31

Kavramlann izaru, kelimelerin koktine (i§tikak) dair ac;lklamalar

ve tartl§malar, tanlmlar gibi hususlar bir §erhin metni ac;lklama ve geni§-

30 isfaharu, Tesdfdii 'l-kavii 'id, I, 167. 3l isfaharu, a.e., I, 170-181.

-330-

Osmanlt'da ilm-i KeHim: Alim.Ier, Eserler, Meseleler

letme boyutunu olu§turan temel unsurlardandii. isfaharu'nin §erhine

bakttguruzda bu usul eserin ana yontemini olu§turmaktadJI. Yukanda da

belirttigimiz i.izere eserin bi.iyi.ik bir boli.imi.ini.i olu§turan umur-i amme

ile cevher-araz bahisleri kavramlardan hareketle ele almmaktadJI. Vi.i­

cud-mahiyet, mevcud-ma'dfun, zorunlu-mi.imkin, illet-ma'lUl, hareket­

si.ikGn, birlik-c;okluk, c;eli§ki gibi kavramlar kelam metafiziginin merke­

zini olu§turmaktaydt. Mebadi'/vesail konulanrun ti.imi.i bu kavramlar

i.izerinden incelenmekteydi. isfaharu, §erhinde bu kavramlann anlam

di.inyasl1l.1I1 ac;tklanmast, bu konudaki farklt gori.i§lerin degerlendirilmesi,

bu kavramlann tanunlanna ili§kin tartt§malann ele almmas1 gibi kavram­

sal analiz olarak nitelenebilecek bir §erh ameliyesinde bulunur.32

Bir §erh yontemi olarak metnin grarnatik tahlili, isfaharu'nin

Tec1·fd §erhinde ba§vurdugu usullerden biridir. Gramatik tahlil genellikle

oz bir §ekilde yaztlan metnin dogru anla§tlrnasuu saglamaya matuftur.

Boylelikle girift ci.imlelerin yanlt§ anla§tlmasl1l.1I1 oni.ine gec;ilmek iste­

nir.33

Metni ac;tklama ve geni§letmenin bir boyutunu da meseleye dair

onceki alirnlerin gori.i§lerini aktararak konunun farklt vechelerini sun­

rnak olu§turur. Bu baglamda isfahani, Ebi.i'l-Hasan el-E§'ari, Ebu Ha§im

el-Ci.ibbat, EbG Ali el-Ci.ibbat, Bakillaru, Ebu ishak el-isferayini, Ci.iveyni,

Fahruddin er-R.azt gibi kelam geleneginin onemli isimlerinin gori.i§lerine .J

32 Kavram analizi ve tarumlara ili§kin taru§malann aktaruruna dair omekler i<;in bkz.

isfahanl, Tesdfdu'l-kava'id, I, 182-185, 261-262, 294, 376, 474-475; n, 802-803,861. 33 ~erhte isfabani'nin ba§vurdugu gramatik tahlil ome.kleri ic;in bkz. isfahan!, Tesdfdu'l­

kava'id, I, 186,541-542

-331-

isfahani'nin Tecna~erhi/F. Aygan

yer vererek ilgili meselenin rum boyutlanru ortaya koyrnak ister.34 Yine

isfaharu kendisinden oncek.i Tecrid §erhlerini (ozellikle de el-Hilli'nin)

degerlendirerek tartt§malan eserine ta§1f ve kendi g6ri.i§tinu serdederek

savunur.35

Metni a<;;lklama ve geni§letmenin bir vechesini de mezhep gorii§­

lerini sunup meseleyi tahkik etmeye yonelik <;;aba olu§turur. TGs'i'nin

yukanda belirttigimiz ti<;; yonlu i.lrrll k.imligi dolaytstyla §erh de bu bag­

lamda kelamcllar, filozoflar ve imamet bahsinde ~a olmak Gzere u~ yak­

la§un bic;imini tahlil ve tahk.ike yonelir. ~erhte mebadi' konulan olan

varhk, rnahiyet, cevher, araz ve cisim bahislerinde daha ziyade felasife

ile mtitekellimGnun farkhhklanna yer verilir. Bununla birlikte kelam

ekolleri ic;erisinde Mu'tezile'nin g6rti§lerine temas edilir.36 Mesaili te§k.il

eden ulGhiyyet, ntibuvvet ve ahiret konulannda ise §erhte daha ziyade

E§'arilik-Mu'tezile kar§lia§tumasma gidilir.37

isfaharu'nin, metni mezhep g6ri.i§lerini ve delillerini sunarak ac;lk­

lama ve geni§letmesine omek olarak sahih nazar neticesinde ilmin mey­

dana gelmesinin htikmune ili§kin tartl§mayt verebiliriz. TGst bu konuda

kendi goru§Gnu belirterek sahih nazann akabinde ilmin meydana gel­

mesinin zorunlu oldugunu savunur. isfaha_nl meseleyi §erh ederken bu

.. 34 Mt;seleleri incelerken onceki alimlere referanslann bazt omekleri i~ln bkz. isfahlint,

Tesdfdu'l-kava'id, I, 186,230-231,235-236,557, 628-629; II, 781-782,940,975. 3; Advaru, "el-Klsmti'l-ewec el-Carubu't-tfuihl et-tevsl.kl", 118-119.

~ Bkz. isfahfull, Tesdfdfi!J-kava'id, I, 170-173,218-219,277, 286, 335, 356, 359, 479-480,

556-557; II, 752-753. 37 -Bkz. isfaharu, a.e., II, 943-944, 951,965,969, 972, 1023-1024, 1034-1035.

-332-

Osmanlt'da ilm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler

konuda farkh go~lerin oldugunu belirterek bunlan zikreder. Buna gore

E§'ariler sahih nazann zihni hazlfladtgJru ve bunun neticesinin ise aka­

binde adeten olu§tugunu kabul eder. Zira sah.ih nazann akabinde ilmin

yaratJ.l.rnast Allah'm adetidir. Filozoflara gore sahih nazar zihni hazLrlar ve

neticesinde ilim olu§mast zorunludur. Mu'tezile ise tevlid gorti§i.ini.i be­

nimsemi§tir. Bu di.i§i.ince elin hare,tcetinin netice dogurmast gibi nazann

varllgmm ilmi ortaya c;;J.karmasma dayartlf. isfaharu bu gorti§lerin yam

s1ra her tic;; gorti§i.in delillerini de ac;;lklar. Kendi gori.i§i.ini.i ise belirtmez.38

Bu yontem muhtasar olarak belirtilen bir meselenin farkll yonlerden ele

almarak, farkh gorti§ler zikredilerek ve her birinin delilleri incelenerek

tahkik edilmesini ifade eder.

isfaharu'nin §erhinin bir vechesini de mi.iellifm oz bir §ekilde be­

lirttigi bir meselenin i.lrrll arka plafllill ve ilgili taru§malan aktararak ko­

nuyu geni§letmesi olu§turur. Bu yontem ayru zamanda meselenin bag­

lamma ve hangi amac;;la incelendigine dair bilgilerin sunulmastm i~erir.

Bu yonteme omek olarak zihni varhga ili§kin tartl§mayt verebiliriz. Zi.hni

varhk meselesi erken donemlerden itibaren tartl§llan bir konu olmakla

birlikte felsefi kelam doneminde sistematik kelam eserlerinin bir konusu

olmu§tur. Fahruddin er-Razi bu meseleyi mi.istakil bir konu ba§ltgr altm­

da inceler.39 Tusi de R.azl'de oldugu gibi mi.istakil bir ba§hk altmda felsefi

bir formda zi.hni varhk meselesini ele allf. Oncelikle varhgt harid ve

38 isfaharu, Tesdfdu'l-kavll'id, II, 806-807. 39 Razi, Ebu Abdullah Fahruddin Orner b. Muham.ined, ~l-Mebahisu 'l-me§rikzyye fl

ilmi'l-ilabiyyat ve't-tabi'iyyat (Haydarabad: Matbaaru Meclisi Daireti'l-Maarifi'n­Nizfuniyye, 1343), I, 41-43.

-333-

isfahani'nin Tecna~erhi IF. Aygan

zihnl olarak taksime tabi tuttuktan sonra zihnl varhgm ispatma ili~kin

delilleri sunar ve ozet bir ~ekilde kar~tt gorti~Gn delillerini ta~lf. is­

fahani, TOsi'nin bu konudaki ifadelerini §erh ederken zihnl varlJ.k: taru~­

malarmm arka planma ve metnin kar~1t gori.i~lere yonelik gondermeleri­

ne i~aret eder. Omegin Tus1 zihlndeki mevcudun, bir<;ok gerektirici ~eye

muhalif bir suret oldugunu belirtir. isfahan!, ~erhinde bu ifadenin esa­

smda zihni varhgt reddedenlerin itirazlanna bir cevap olarak ileri suriil­

dugunu belirtir. 0, bu itirazt ve cevab1n1 a<;lklayarak metni geni~letir.

Buna gore zihnl varhga ~kin itirazlardan biri ~dur: "~ayet mahiyetlerin

zihinde var)lgt olsaydr zihnin ztt stfatlarla nitelenrni~ olmast gerekirdi.

Buna gore sicaklJ.k: veya soguklugun zihlnde bir Varltgt olsayd1 zihnin

s1cak veya soguk nireliginin bulunmast gerekirdi. Zira bu ~eylerin bir

mahalde var olmas1 mahallin de bunlarla nitelenmesini gerektirir." is­

faharu bu itiraza ili~kin cevabt da ayrmtili bir ~ekilde a<;lklar. Buna gore

soz konusu ~eylerin zatlarmm (ayn) bir mahalde bulunmas1 mahallin de

bunlarla nitelenmesini gerektirir. Bu ~eylerin suret ve siluetinin bulun­

masi ise mahallirl nitelenmesini gerektirmez. Zihindeki varlJ.k: boyle ~ey­

lerin surer ve siluetlerinden ibarettir.40 Gori.ildtigu tizere isfahani Tus'i'nin

bir cumleyle ifade ettigi bir meseleyi arka planllll aktararak, kar§Il1kh

delilleri taru~arak, metnin muhatabllli ve amac1n1 a<;lklayarak metni §erh

etmi~tir.

~erhin El~tiri v e itiraz Boyutu

isfaharu'nin Tecrid ~erhinin en onemli ozelliklerinden biri onun

<10 isfaharu, Tesdfdu'l-kava'id, I, 206-209.

-334-

Osm.anh'da ilm-i Kelam: A.limler, Eserler, Meseleler

bu eserinde TGs1'ye yonelik ele§tiri v:e itirazlandlf. Zira isfaharu §erh etti­

gi metni a~lklama, geni§letme ve anla§llmasllll saglama ameliyesiyle

yetinmez; birc;ok konuda mliellifin g6rli§ilne veya istidlal yontemine

ele§tiri ve itirazlar yoneltir. Nitek.im isfaharu, §erhinin mukaddimesinde

eseri relif amac;lanndan birinin metne yonelik itirazlara dikkat c;ekmek ve

buna yoneltilen §liphelere ili§kin c~vaplara i§aret etmek oldugunu belir­

tir. 0 bu yontemi ozellikle imamet bahislerinde gozettigini ifade eder.

Zira ona gore bu konuda dogru yoldan uzakla§tlrru§t1f. Dolaytstyla met­

nin §erhinde a§mya gitmeksizin yoneltilen itirazlara degindigini belirtir.41

isfahinl sadece imamet bahsinde degil, diger birc;ok konuda mti­

elliften farklt gorli§te oldugunu ifade eder ve onu ele§tirir. Mtiellife yone­

lik ele§tirilerin bir vechesi de istidlal yontemine dair itirazlardlf. Bu bag­

lamda isfahan! mtiellifin delilini zaytf bulur ve farkh bir istidlalde bulu­

nur. Yine §arih bazt boltimlerde istidlalin O:flermelerinin bir klsmtru zaytf

bularak farklt altematifler sunar. isfaharu eger muellifin goril§ilnli be­

nimsemiyor ve ele§tiriyorsa, delillerini veya bir onermesini zaytf buluyor

ve altematifini sunuyorsa genellikle "f.th.i nazar" ifadesini kullanma~a­

dlf.42 Bu c;ab§marun stnlflartru a§mamak kaydtyla §a~ itiraz ve ele§tiri­

lerine baz1 omekler sunacaga.

TGs1, rna'dGmun bizatihl kendisinin iadesi meselesini eserinde ele

alarak tartl§lf. isfahfuli bu boltimtin §erhinde bu konuda iki yakla§tmm .J

bulunduguou belirtir .. 0 buolardan ilkinin kelamctlann g6ril§li olan ia-

~~ isfaharu, Tesdfdii'l-kava'id, I, 167. 42 Bkz. isfaharu, a.e., I, 265, 371, 408, 410, 428-429, 504, 545-548; II, 858, 865, 908.

-335-

isfaharu'nin Tecrfd~erhi IF. Aygan

denin milmki.in oldugu; ikinci olarak bunun imkanstZltgt ~eklinde oldu­

gunu ifade eder. isfaharu mi.iellifin, filozoflarm gori.i~ilnil destekledigini

dile getirerek buna ili~kin onun be~ delilini a<;tklayarak ele ahr. isfaharu

bu delilleri zaytf bularak bunlarm her birine yoneltilmesi muhtemel iti­

razlan inceler. 43

Yine Tusi nefsin mahiyeti konusundaki tartl~mada ftlozoflara ait

"nefsin mi.icerred cevher'' oldugu ~eklindeki gori.i~i.i savunarak buna

ili~kin yedi delil sunar. isfaharu bu bolilmil uzun bir ~erh ameliyesine

tabi tutar. 0 rum delilleri a<;lklar, zaytf yonlerini zikreder, muhtemel iti­

razlan belirterek bunlara cevap te~kil edecek bilgiler sunar. Nihayetinde

rum bu delilleri gene! olarak degerlendirerek bunlann ikna edici deliller

oldugunu, bu gori.i~il inkar edenleri susturacak duzeyde olmachguu,

fakat bunlarm faydadan hall olmadtguu ifade eder.44

isfahani'nin Tusl'nin gori.i~i.ine itiraz ettigi konulardan biri klasik

kelam problemlerinden biri olan hi.isn-kubh meselesidir. TUsi bu konuda

Mu'tezill gori.i~i.i benimseyerek hi.isn ve kubhun akll oldugunu savunur

ve buna ili~kin i.i<; delil sunar. Buna gore ~eriat olmakslZm adaletin, dog­

rulugun iyi, zuli.im ve yalan gibi hususlarui kotu oldugunu biliriz. ~ayet

~eriatle sabit olsaydt, bunlan bilmemiz mi.imki.in olmazch. ikincisi ~ayet

hi.isn ve kubh ~er'i olsaydt, ikisinin de mutlak olarak olmamas1 gerekirdi.

Bu ise mi.imki.in degildir. U<;i.inci.isi.:i §ayet hi.isn ve kubh akilla degil §eri­

atle sabit olsaych, hi.isn ve kubhta c;aprazllk (te'ak'Us) ohirdu . .Yani iyi

43 isfaharu, Tesdfdu'l-kava'id, I, 334-341. 44 Bkz. isfaharu, a.e., II, 680-691.

-336-

Osmarili'da ilm-i Kelfun: Alimler, Eserler, Meseleler

olduguna inarulan bir §ey tam aksine koru olabilirdi. Boylelikle bazt mil­

letlerde koti.iltik yaprnarun iyi, iyilik yapmarun ise kotti olduguna htik­

medilebilirdi. isfaharu Tusi'nin oz olarak belirttigi bu delilleri ac;tkladt.k­

tan sonra bunlann problemli oldugunu ifade eder ve her ti~ istidlale de

ele~tirilerde bulunur. Buna gore o, ilk delile itiraz olarak iyilik yapmarun

iyi olu§u ve zulmtin kotti olu§unun zaruri bir §ey olrnadtgt.ru, me§hurat

kabilinden hakikatler oldugunu ve §eriat olmadtgt takdirde aklm buna

ili§kin kesin bir htiktim veremeyecegini savunur. ikinci olarak §eriatm

gelmesinden sorua §er'i bakundan iyiye iyi, kotti olana ise kotti htikmti

verilmektedir. U~i.inctisti ise htisn ve kubh §er'i bakundan sabit oldu­

gunda bunlarda ~prazltgm (te'akUs) mtimktin oldugu kabul edilmez;

~tinkti bu kapsama btittin §er'i hi.iktimler de girebilir. Aynca §eriati inkar

edenler de baz1 hususlarda ~ari'e muvafakat etmi§ olabilmektedirler.45

isfaharu burada mtiellifin de benimsemi§ oldugu Mu'tezile'ye ait hi.isn ve

kubhun akliligi gorti§tinti reddetmekte ve delillerine itirazlar yoneltmek­

tedir.

isfaharu, §erhinde bir~ok konuda mtiellifin gorti§tine itiraz edip

ele§tiriler yoneltse de yukanda da belirttigimiz tizere §erhte esas ele§tiri

Tusi'nin imamet dti§tincesine yoneltilmi§tir. imamet meselesi Ehl-i sun­

net kelammda Bakillaru'yle birlikte mtistakil bir konu ba§hgt olarak

kelam eserlerinde incelenmeye ba§lanmt§tlr. 46 ~a imamet meselesini

45 isfaharu, Tesdfdu'l-kava'id, II, 964-967. 46 Bakillinl, Kadi EbO Bekr Muhammed b. et-Tayyib, KitabU temhidi'l-eva'il ve telbfsi'd­

dela'il (thk. imadudam Aluned Haydar; Beyrut: Muesseseti.i'l-Kuti.ibi's~Sekafiyye,

1987), 467-558.

-337-

isfaharu'nin TecndSerhi IF. Aygan

itikadt bir zemine ta§lffil§ ve inancm merkezine yerle§tirrni§tir. Yukanda

belirtildigi i.izere Tust de kelam eserinde imamet bahsine geni§ yer ver­

mi§ ve bu konudaki imam! dil§ilnceyi temellendinneye c;all§nu§t.tr. 47

Tecride yazt.lan §erh ve ha~iyelerin temel konularmdan birini bu mesele

olu~turmaktacllr. ~il imamet gori.i~ilni.i savunan ve akli bakundan temel­

lendinneye c;ah~an boyle bir metnin Si.inni di.inyada ozellikle Osmanll

cografyasmda yaygmltk kazanmas1, §erh ve ha§iyeleriyle bir gelenek

olu§turmast dikkat c;ekici bir durumdur.48 Ha§iyelerle etkili bir gelenek

olu~turan isfahani'nin §erhinin onemli bir boyutunu Tust'nin irnamet

anlayt§ma yonelik ele§tirileri olu§turmaktadl!.

isfahan! irnametin vacip olup olmadtgma clair gori.i~leri aktanp

TGst'nin imarniyye'ye ait olan imam tayin etmenin Allah hakkmda vacip

oldugu gori.i§ilnO benimsedigini belirtir. Tust bu konudaki gori.i§ilni.i

li.ituf teorisi i.izerine bina eder. Buna gore irnamm tayini bir li.ituf olup

li.itfa konu olan hususu yerine getirmek Allah ic;in vaciptir. isfahan! bu

istidlale itiraz eder ve li.itfun Allah hakkmda bir vi.icubiyet ifade etmedi­

gini ileri surer. 0, soz konusu istidlale kar§l Ehl-i si.innet kelammm genel

yakla§l.IIllila uygun bic;irnde Allah hakkmda herhangi bir vacipligin

imkans1z oldugu di.i§ilncesini savunur.49

~7 TOs'i'nin nubuvvet ve i.mamet goru§u hakkmda aynnuh bilgi i~in bkz. Mukallid, Ali, Nizamu'l-bukm fi'L-islam ev en-nubuvve ve'l-fmame inde Nasiruddfn et-TCtsi (Bey­

cur: Diru'I-Edva', 1986). 48 Osmanlt medrese geleneginde okutulan kelam eserlerinde imamet meselesinin i§le­

ni§ine clair bkz. Fazhoglu, ihsan, "Osmanlt Du§lince Geleneginde 'Siyas1 Metin' Ola­rak Kelam Kitaplan", Tii.rkiye Ar~tmnalan Literatur Dergisi 1/2 (2003), 379-398.

49 isfah3.ni, Tesdidu'l-kava'id, II, 1055-1057.

-338-

Osmanll'da ilm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler

Yine Tusi Tecnctde imamiyye'nin imamm masumiyeti go~i.ini.i

savunur ve buna ili~kin ~e~itli deliller sunar. Bu deliller, masumiyetin

olmamas1 durumunda teselsi.ili.in gerekmesi, imamm ~eriatin koruyucusu

olmasmm bunu gerektirmesi, ondan hata sadtr olmasl durumunda

inkarmm gerekmesi, onun emirlerine uymaru.n zorunlulugunun ismeti

gerektirmesi, imamm gi.inah i~lemesi halinin onu avamdan herhangi biri ' .

durumuna di.i~iirmesi gibi hususlardtr. isfaharu bu delilleri objektif ola-

rak ac;Iklachkt:an sorua bunlan c;i.irlitme gereginin olmadtguu, zira en

di.i~i.ik zelciya sahip insanm dahi bu delillerin gec;ersizligini anlayabile­

cegini savunur.50

isfaharu'nin el~tirdigi di.i~i.incelerden biri de imanun nassla tayin

edilmesinin zorunluluguna dair Tusi'nin gorli§i.i ve buna ili~kin ortaya

koydugu delillerdir. isfaharu onun delillerini ac;Iklay1p muhtemel itirazla­

n sunduktan sorua kendi itirazlarlill yoneltir. Buna gore ~ayet Hz. Pey­

gamber birini tayin etmi§ olsaydt bu durumda bu belirlemenin bir toplu­

luk huzurunda olmas1 gerekirdi. Bu durumda yine bu toplulugun hatada

birle§mesi mi.imki.in olan veya hatada birle§mesi imkans1z olan bir ce­

maat olmas1 zorunludur. ilk altematif ittifakla gec;ersizdir. ikinci altematif

de gec;ersizdir, zira bu nitelikteki bir toplulugun boyle bir hususu nak­

letmeme konusunda ittifak etmeleri imldnstzdtr. Fakat tarihl baklmdan

boyle bir §eyi nakletmedikleri sabittir, zira eger boyle bir ~ey olsaydt

yaygm bir §ekilde · bilinirdi. Yine boyle bir tayin olsaydt Hz. Peygam­

ber'den sorua hilafet konusunda bir ihtilafm olmamas1 gerekirdi. Halbu-

50 isfaharu, Tesdfdt1'l-kava'id, II, 1060-1063.

-339-

isfa.hinl'nin TecrfdSerhi IF. Aygan

ki hilafet konusu sahabe arasmda tartt§ma hususu olmu§tur. Yine §ayet

Hz. Peygamber tarafmdan tayin edilmi§ birisi olsaydt sahabeden birinin

bu tartl§mayt kabul etmeyip tayin edilrni§ kimseyi i§aret etmemesi dti§ti­

ntilemezdi. Yine isfahan! Hz. Ali ve Hz. Abbas'tan bazt nakillerde bulu­

narak onlann da boyle bir tayin olayUli kabul etmediklerini savunur.51

isfaharu'nin bu konudaki ele§tiri yonter'ni §erhinin gene! yonte­

miyle esas itibariyle uyumludur. Sadece bu konuda ele§tiri dozajiDln

daha fazla oldugunu soyleyebiliriz. Bununla birlikte o, mtiellifin delille­

rini ac;tklama, geni§letme gibi §erh yontemini imamet meselesinde de

devam ettirmektedir. Bu yontemin en gtizel ornegini Hz. Ali'nin tayin

edildigine dair TGs'i'nin nakli deli! olarak sundugu rivayet ve ayetlerin

§erhinde gormekteyiz. isfaharu, TGs'i'nin naklettigi rivayetlerin ve sundu­

gu ayetlerin istidlal yonlerini gerek baglam, gerek dil kurallan, gerekse

tarihl bakuntndan mtiellifin amacma gore on bir maddeye aytrarak geni§

bir §ekilde ac;tklar. Bu §erh ve ac;tklamalannda nesnelligin ve mtiellifin

amacUli dogru bir §ekilde tespit etmenin temel bir yontem oldugu go­

rtilmektedir. Bununla birlikte isfaharu mtiellifin gorti§lerini ac;tkladtktan

sonra bu on bir delili aynntlli l;>ir §ekilde tahlil eder, ele§tirir ve itirazlanru

yoneltir.52 0 bu tislup ve yontemini Hz. Ali'den onceki halifelerin ima­

mete laytk olmadtklan, Hz. Ali'nin sahabenin en faziletlisi oldugu, ondan

sonraki on bir imarmn mtitevatir haberle belirlendigi gibi imamet bolti­

mi.intin diger meselelerinde de devam ettirmektedir. Bu yontem §erh

51 isfahani, Tesdfdti.'/-kava'id, ll, 1066-1070.

52 Bkz. isfaharu, a.e., n, 1070-1100.

-340-

Osmanll'da ilm-i KeHim: Alimler, Eserler, Meseleler

gelenegini anlama bakurundan bize iki yonden !§J.k. tutmaktachr. Bunlar

ilk olarak ~erhin onceki il.m: mirasm aktarurundaki roli..i, ikincisi ise bir

~erhin metinden hareketle meseleyi ge~leterek tart:J.~ma yontemidir.

~erhin ele~tiri ve itiraz boyutunda dikkat <;ekilmesi gereken husus,

mi..iellife veya metne yonelik itirazlarda itinal.t bir tislubun kullarulmastdli.

Yine bu <;er<;evede ele~tiri veya tashihte metne ve mi..iellifine saygUlUl

korunmast ~arih tarafmdan temel bir ilke olarak benirnse~tir. ;} is­

fahani'nin genel yakla~uru gorti~ ve delilleri a<;tklarnak, akabinde bu

gorti~ ve delillere kar~1· ele~tiri ve itirazlan sunmakt!I. isfaharu'nin bu

yontemini TGsl'nin imamet bahsinde ilk ti<; halifeye yonelik sert ele~tiri

i<;eren gorti~lerinin §erhinde dahi korudugu gortiltir.

~erhin GOrii§ler Arast TelifBoyutu

isfaharu'nin Tecrid §erhinde benimsedigi yontemin onemli bir

vechesi de gorti§ler arasmda telif<;i bir yol izlemi§ olmastdli. Genelde

mtiteahhirGn kel~ ozelde ise Osmanl.t di..i§tince geleneginin telifc;;i

bir ozelliginin oldugunu soylemek mtimki..indtir. MtiteahhirGn donemi­

nin en belirgin hususiyeti kelam-felsefe birlikteligiyken Osmanlt done­

minde bu telif<;i anlayt§ kelam, felsefe ve tasavvuf olmak tizere islam

dti§tincesinin ti<; alanlill da kapsaffi!§ gortinmektedir. Di..i§tince alarunda­

ki bu yakla§uru mezhep algtsmda da gormek mtimki..indi..ir. Teftazaru'nin

~erhu'l-Aka'idinde gortilen Mattiridi-E§'ari ili§kisi, bu konudaki sentezci ..J

ve telif<;i yakla§liD bilinen bir husustur. isfaharu'nin Tecrid §erhi de bu

53 Advani, "el-Klsmti'l-evvel: el-Cfutibti't-t1irihi et-tevs'ikl", 126.

-341-

isfahani'nin Tecrid~erhi /F. Aygan

yakla§unm onemli omeklerinden biri olmu§tur. Kelam ile felsefe arasm­

daki sentezin yaru srra E§'arilik-Mu'tezile sentezi ve telifi belki de bu ese­

rin en bariz ozelliklerinden birisini olu§turmaktadrr.

isfaharu'nin telifc;i yontemini iki bariz omek tizerinden okumaya

c;alJ.§acaga. Bunlardan biri Ehl-i stinnet ile Mu'tezile arasmdaki temel

aymc1 meselelerden biri olan kudretin fiilden once mi yoksa fiille birlikte

mi oldugu raro§mastdrr. Bu meselede Tus1, Mu'tezile'nin gorti§tinti be­

nimseyerek kudretin fillden once oldugunu savurunu§tur. Mtiellif bu

gorti§ti i.i<; delille temellendirir. isfahan! bu konuda mtiellifin ortaya koy­

dugu delilleri geni~ bir §ekilde ac;Iklar; bunlara yoneltilen itirazlara yer

verir. Yine o, E§'ariler'in kudretin fiille birlikte olduguna dair gorti§lerini

zikreder. Burada kendi mezhebi olan E§'ariligin delillerinin zaylf yonle­

rini de ele§tirir. Omegin isfaharu bu konuda kudretin araz oldugu ve

arazlann iki zamanda bulunamayacagma dair E~'ari delilin zaylf oldugu­

nu, zira arazlann iki zamanda bulunamayacag1 ilkesini kabul etmedigini

belirtir. 0, bu meselede delilleri ac;Ik.laytp tarti~tiktan sonra kendi gorti§i.i

olarak iki Zit di.i~i.inceyi teli£ eden bir yakla§lffil benimser. Buna gore

§ayet burada kastedilen kudret, ti.im §artlan saglayan slfat ise bu nitelik

fiilden once olmaz, fiille birlikte ayru zamanda ger<;ekle§ir. Fakat §ayet

bu suatla adalede ortaya c;tkan kuvvet kastediliyorsa bu nitelik fiilden

oncedir. 54 Kudretin fiilden once var 9lup olmadtgt Ehl-i si.innet ile

Mu'tezile arasmdaki en keskin aynrnlardan biridir. isfahani'nin kudret

slfatmm mahiyetine dair farkll iki yakla§lffil uzla§tJima c;abas1 ic;erisinde

>l isfaharu, Tesdfdu 'l-kava 'id, II, 836-839.

-342-

Osmanh'da ilm-i Kelam Alimler, Eserler, Meseleler

oldugu goriilmektedir.

isfaharu'nin telifc;i §erh yontemini benlrnsedigi bir diger konu

rii'yetullah meselesidir. Rii'yetullah meselesi de Ehl-i siinnet ile Mu'tezile

arasmdaki temel tartt§malardan biridir. Tusl, Mu'tezile'nin gorii§iinii be­

nimseyerek Allah'm ahirette goriilebilecegini reddeder. isfaharu yine bu

boliimleri §erh ederken rii'yetullah konusundaki gorii§leri ve Tus1'nin

sundugu delilleri zikrederek ve bu delillerin zaylf yonlerini de tartl§arak

ac;lk.lar. Meseleyi ac;lklaytp geni§lettikten sonra diger meselelerde oldugu

gibi Ehl-i stinnet ve Mu'tezile'ye ait iki kaf§It gorii§ii telif yoluna gider.

Buna gore, §ayet gormekten maksat cisimlerin goriilmesi gibi bir hadi­

seyse bunun Allah hakkmda caiz olmadtgiD! sayler. Zira boyle bir gorme,

goriilen i<;in bir suret tasavvur etme veya l§tgm goriilene temast gibi Al­

lah hakkmda tasavvur edilmesi miimktin olmayan hususlar gerektirir.

Fakat §ayet tam bir taruma (ke§}) kastediliyorsa bu ger<;ekle§ecektir. Zira

ortiiniin ac;tlmast, diinyaya dair baglanttlarm kesilmesi ve mele-i a 'La

yoluna girme durumunda art:Jk bilgiler kesin hale gelir, bizzat gormede

oldugu gibi §tiphe banndtrmaz. 55 Dolaytstyla isfaharu'nin cismaru bir

gormeyi kabul etmedigi, iki gorii§ii sentezleyerek rii'yetullaru, kesin bir

bilgiye ula§ma olarak tarumladtgt "ke§f'' ile ac;Ik.ladtgt anla§tlmaktadu.

Degerlendirme

Genelde Osmanh fikir dunyasma ozelde Osmanh kelam Jlti§tin­

cesine dair c;ali§malar slfllfhdrr. Uzun bir tarihl siirece tekabiil eden bu

55 isfahani, Tesdldu'l-kava'id, II, 952-959.

-343-

isfahfull'nin Tecrfd~erhi IF. Aygan

donemde i.iretilmi§ .ilrrU <;ah§malann muhtevasma dair bilgiler ve · soz

konusu .ilrrU miras1 ortaya <;lkaracak ne§ir faaliyetleri derinlemesine tahlil

yapmay1 mi.imki.in kllmamaktadrr. Dolaytstyla bu uzun tarihi donemin

keHim anlayt§ma dair yargtlarlffilz olduk<;a yi.izeyseldir ve nesnel olmak­

tan uzaktlr.

Mi.iteah.hirlln donerni ozellikle de Osmanll donerninin en onemli

i.1m1 faaliyetlerinden biri §erh ve ha§iye gelenegidir. $erh ve ha§iye do­

uerni uzun bir tarihi si.ireci kapsadlgmdan dolay1 islam ilirn geleneginin

gi.ini.imi.ize ta§tytast durumundadrr. Dolaytstyla §erhler olmaksiZm islam

k.lasiklerini anlama ve d~gerlendirmenin eksik ve genellemeci bir yakla­

§lffi olaca~ a§ikardrr. ~erh yontemini inceledigimiz isfaharu'nin Tecrfd

§erhi, bu gelenegi anlamada onemli ipu<;lan ta§rmaktadlf. isfaharu'nin

Tecrld §erhinin en temel ozelligi ~i1, felsefl ve Mu'tezill bir metnin Si.inru

yorumu olmastdlf. Dolaytstyla sadece bu husus dahi §erhlerin bir tekrar­

dan ibaret olduguna dair di.i§i.incenin ne kadar genellemeci bir yakla§rm

oldugunu gostermektedir.

Tespit edebildigirniz kadanyla isfaharu, §erhinde i.i<; yontem iz­

lerni§tir. ilk olarak §erh ti.iri.i telifin temel usuli.i olan a<;lklama, geni§letme,

kavram analizi, gramer tahlilleri gibi metnin anla§tlmasuu saglama, me­

selelerini tartl§ma, metni soz konusu doneme ta§tyarak problemleri gi.in­

celleme gibi hususlar bu §erhte gori.ilmektedir.

isfaharu'nin ikinci yontemi metne yonelik itiraz ve ele§tiridir. Bu

ele§tiri ve itirazlar herhangi bir gori.i§e yonelik oldugu gibi istidlal yon­

temine ve delillerin mahiyetine de yoneliktir. $arihin ele§tirilerinin mer-

-344-

Osmanh'da i:Jm-i KeHim: Alimler, Eserler, Meseleler

kezinde imamet konusu ve milellifin benimsedigi Mu'tezili go~lerin

oldugu anl~t.l.maktad1r. Burada isfahani'nin benimsedigi iki onemli hu­

susa i§aret etmemiz gerekir. Bunlardan ilki §arihin mtiellifin gbril§ilnil ve

delillerini aktaruken ve ac;;Ildarken oldukc;;a nesnel bir yontem benimse­

mesi, olabildigince milellifm gbril§ilniln anla§UmaSUll saglamay1 hedef­

lemesidir. ~arih, ele§tiri ve itirazlat:tru .milellifin goril§ilnil oldugu gibi

ac;;lkladlktan ve §erh ettikten sonra yoneltmektedir. ikinci husus ise is­

fahani'nin ele§tiri ve itirazlarmda dikkatli ve itinah bir tislup kullaruru§

olmas1, metne ve milellife yonelik ilrrll sayg1y1 korumu§ olmas1dlf.

isfaharu'nin §erhinin uc;;uncil hususiyeti §erhte sentezci bir yakla­

§m benimsenmi§ olmas•drr. Osmanh ilim geleneginin bir hususiyeti

olan sentezci yontem bu §erhte belirgin bir yakla§m bic;;imidir. isfahani

~il, felsefi ve Mu'tezili bir metni §erh ederken birc;;ok konuda kelam­

felsefe, E§'arilik-Mu'tezile arasmda uzla§rnaCI ve eklektik bir yakla§Iffi

sergilemektedir. Nitekim bu sentezci yakla§lffi bic;;iminin §erh/ha§iye

geleneginin haki.m oldugu Osmanl1 dti§ilnce dtinyasmda oldukc;;a etkili

oldugu soylenebilir. ~erh ve ha§iyeler yoluyla metnin gtincellenmesi ve

meselelerin tarti§t.l.masl.!l1Il yaru srra mezhep gbrti§leri arasmda telifc;;i bir

kaf§ua§tlfrnanm yapt.I.mas1 ve buradan bir senteze ula§manm sagland1g1

gortiltir.

BiBLiYOGRAFYA

Advani, Halid b. Hammad, "el-Klsmti'l-evvel: el-Carubti't-tarihl et­

tevslki", (Ebil's-Sena' ~emstiddin Mahmud b. Abdurrah-

-345-

isfahani'nin Tecd'dSerhi IF. Aygan

man el-isfaharu, Tesdfdu'l-kava'id .fi §erbi Tectfdi'l-aka'id ic;inde; thk. Halid b. Haiiliilid el-Advani; Ki.lveyt: Daru'z­

Ziya', 2012), I, 11-131.

---, "el-Klsmi.l's-saru: Tahklku'n-nass", (E]?i.l's-Sena' $em­si.iddtn Mahmud b. Abdurrahman el-isfaharu, Tesdfdu 'l­

kava'id fi §erbi Tecrfdi'l-akd'id ic;inde; thk. Halid b.

Harnrnad el-Advaru; Ki.lveyt: Daru'z-Ziya', 2012), I, 133-159.

Atay, Hi.lseyin, Osmanltla1·da Yuksek Din Egitimi: Med1·ese Prog-

mmlan-kazetnamele1·-Jslabat Hareketleri (istanbul:

Dergah Yaymlan, 1983).

Bagdadt ismail Pa§a, Hediyyetii'l-arifin esmau'l-mu'ellifin ve dsant 'l-nzusannifin;

c. I (tsh. Kilisli Rifat Bilge & ibni.llemin Mahmud Kemal

inal; istanbul: Milli Egitim Basunevi, 1951).

c. II (tsh. ibni.ilemin Mahmud Kemal inal & A vni Aktuc;; is­

tanbul: MaarifBasunevi, 1955).

Baklllaru, Kadt Ebu Bekr Muhammed b. et-Tayyib, Kitabii tem­

bfdi'l-eva'il ve telbfsi'd-dela'il (thk. imadi.lddtn Ahmed

Haydar; Beyrut: Mi.lesseseti.l'l-Ki.iti.lbi's-Selcifiyye, 1987).

Demirci, Muhsin, "isfaharu, Mahmfid b. Abdurrahman", Tiirkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi (DM), XXII, 509-510.

Fazltoglu, ihsan, "Osmanlt Di.i§i.lnce Geleneginde 'Siyast Metin'

Olarak Kelam Kitaplar(, Turkiye Artl§tzrmalarz Literatiir

Dergisi 1/2 (2003), 379-398.

Ferhat, Ham Nu'man, Mesa'ilu'l-bilaf beyne Fabriddtn er-Razt ve Nasfruddm et-TUsf(Beyrut: Merkezi.i'l-Gadir li'd-Diclsati'l­

islamiyye, 1997).

-346-

Osmanh'da ilm-i Kelim; Alimler, Eserler, Meseleler

isfaharu, Ebi.i's-Sena' ~emsi.iddtn Mahmud b. Abdurrahman,

Tesdfdu'l-kava'id fi §erhi Tecddi'l-aka'id, I-II, (thk. Halid

b. Halillilid el-Advani; Ki.iveyt: Daru'z-Ziya', 2012).

Kara, ismail, '"Unuttuklanru Hattrla!' ~erh ve Ha§iye Meselesine

Dair Birka<; Not", Dfvan: Disiplinlerarasz <;alt§malar Der­

gisi 15/28 (2010/1), 1-67.

Katib <;elebi, HaC! Halife Mustafa b. Abdullah, Ke§[u'z-zunun an esami'l-kutub ve'l-font:'tn, I-II, (tsh. M. Serefettin Yaltkaya

& Kilisli R.lfat Bilge; Ankara: Maarif Vekaleti Matbaas1,

1941-1943).

Mukallid, Ali, Nizamu'l-hukm fi'l-jsfam ev en-nubiivve ve'l­imame inde Nasfruddfn et-Titsf (Beyrut: Daru'l-Edva',

1986).

Raz!, Ebu Abdullah Fahruddin Orner b. Muhammed, el­Mebahisii 'l-meyrimyye fi ilmi'l-ilahiyyat ve't-tabf'iyyat, I-II,

(Haydarabad: Matbaati.i Meclisi Daireti'l-Maarifi'n­

Nizfun.iyye, 1343).

Suleyman, Abbas, Tetavvuru ilmi'l-kelam ile'l-felsefe ve menhe­ciha inde Nasfruddfn et-TUsf: Dirase tablfliyye mukarine

li-kitabi Tecrldi'l-i'tikad (iskenderiyye: Daru'l-Marifeti'l­

Camliyye, 1994).

Sirinov, Agil, Nasfruddin Tt:'tsf'de Varltk ve Ult:'thiyyet (doktora te-·

zi; istanbul: Marmara Universitesi Sosyal Bilimler Enstiti.isi.i,

2007).

Ta~koprtzade, Ebi.i'l-Hayr isami.iddtn Ahmed Efendi, Mi./tabu 's­sa'ade ve misbahu's-siyadefi mevzt:'t'ati'l-ult:tm, I-II, (Bey­

rut: Daru'l-Ki.iti.ibi'l-ilmiyye, 1985).

-347-

isfaharu'nin Tectfd$erhi /F. Aygan

Topaloglu, Bekir, "Tecridi.i'l-i'ti.kad", Turkiye Diyanet Vakft Islam

Ansiklopedisi (DiA), XL, 250-251.

Yakuboglu, Kenan, Osmanlt Medrese Egitinti ve Felsefesi (istan­

bul: Gokkubbe, 2005).

YaZtc1oglu, Mustafa Said, "XV. ve XVI. Yi.izyillarda Osmanh Med­

reselerinde ilm-i Kelam bgretimi ve Genel Egitim i~indek.i

Yeri", jszam jtimle1·i Enstitii.su Dergisi 4 (1980), 273-283.

-348-